Postępowanie poza wykonywaniem zawodu (wolne zawody) 

W społeczeństwie funkcjonuje przekonanie, że jeżeli przedstawiciel zawodu zaufania publicznego nie spełnia wymogów w jednej dziedzinie życia, nie spełnia ich również w drugiej. I. Lazari-Pawłowska twierdzi, że twórcy kodeksów etyki zawodowej ze względu na opinie publiczną często się z nim liczą. „..Niekiedy kodeksy wymagają tylko, by zachowywać w miejscach publicznych pozory wszechstronnie porządnego człowieka. Niekiedy jednak kojarzą z danym zawodem wzór osobowy wyposażony w liczne zalety, które mają zabezpieczać lub podnosić prestiż zawodu”. Zawody obdarzone wysokim prestiżem pełnią w opinii H. Domańskiego w społeczeństwie funkcję grup odniesienia, także w dziedzinach nie związanych z działalnością zawodową. Nie jest to pogląd powszechnie podzielany. Według J. Kraszewskiego powstawanie etyk zawodowych jest związane nie tyle z chęcią podnoszenia poziomu moralnego, ale z chęcią ustabilizowania minimalnego poziomu praktyki zawodowej. Jego zdaniem nikt nie wymaga, aby ktoś był doskonałym nauczycielem, sędzią, doradcą gospodarczym, ale aby w przypadku nauczyciela – przynajmniej nie mówił nieprawdy, w przypadku sędziego – nie orzekał bez należytego zapoznania się ze sprawą, w przypadku doradcy giełdowego – by traktował klientów jednakowo itd. Tak więc etyki zawodowe są tworzone nie po to, aby prestiż podnieść, ale aby go zachować. Zagadnienie postępowania poza wykonywaniem zawodu należy umiejscowić na tle zadań, a tym samym kręgów oddziaływana etyki przedstawicieli zawodów zaufania publicznego, takich jak adwokat, czy radca prawny. Postuluje się pięć podstawowych zadań, a tym samym kręgów oddziaływania etyki zawodowej. Pierwszym jest moderowanie wewnętrznego funkcjonowania danej korporacji. Drugie polega na określaniu stosunku przedstawicieli danego zawodu do „przedmiotu działania”, zwłaszcza jeżeli ich praca polega na dochodzeniu i ochronie wolności i praw. Trzecim zadaniem jest zabezpieczanie przedstawicieli danego zawodu przed zagrażającymi im „pokusami”, szczególnie związanymi z charakterem ich pracy, np. przed naruszeniem tajemnicy zawodowej czy uzależnieniem się od klienta w przypadku adwokata, czy radcy prawnego. Zgodnie z czwartym, przestrzeganie norm etyki zawodowej i dbałość o właściwy poziom moralny przedstawicieli danej korporacji ma podnieść jej prestiż. Zdaniem H. Domańskiego, w oparciu o badania empiryczne, można mówić o odrębnych od prawa czy moralności normach prestiżu. Nazwy „prestiż” H. Domański używa dla wyodrębnienia w „znaczącą całość” rozproszonych przejawów respektu, szacunku i godności. Ocena czyjegoś prestiżu jest wynikiem silnych wartościowań, opartych o hierarchię jego norm w społeczeństwie. Prestiż jest „osią normatywnej konsolidacji stosunków między ludźmi”. Stosunek prestiżu, zdaniem autora, jest zbliżony do kontraktu, gdyż zachodzi w nim dystrybucja wzajemnego szacunku (np. pomiędzy rządzącymi i rządzonymi). Można stwierdzić, że im wyższy jest stopień społecznego zaufania do przedstawicieli danej profesji, tym wyższy przypisuje się im prestiż (niezależnie od np. walorów osobistych, a często od zarobków). Wobec tego utrzymywanie wysokiego prestiżu w korporacjach zawodowych, także adwokackiej i radcowskiej, staje się wartością samą w sobie, kształtującą w znacznym stopniu prawa i obowiązki ich członków, moderując także sposób postępowania w sferze pozaprofesjonalnej. Zgodnie z piątym zadaniem etyki zawodowej pewna grupa jej norm wykracza poza sferę bezpośredniej działalności zawodowej. R. Sarkowicz pisze, że normy etyki zawodowej dotyczą w szczególności tych problemów, które mogą stwarzać pole do nadużyć osób wykonujących dany zawód – w stosunku do społeczeństwa. Chodzi o wymagania dotyczące udziału i zachowania się członków grupy zawodowej w życiu społecznym w ogóle. Można tu wyróżnić dwa rodzaje wymogów. Pierwszy z nich ujawnia się i ma znaczenie tak bezpośrednio w związku z pracą zawodową, jak i w pozazawodowym postępowaniu. Postulaty rzetelności w pracy, solidarności z grupą, poczucia odpowiedzialności, stanowią bowiem elementy składowe każdej etyki zawodowej; oprócz tego mają także znaczenie ogólnospołeczne. Drugi rodzaj wymogów dotyczy człowieka poza obowiązkami zawodowymi i ma wyraz w potocznym przekonaniu, zgodnie z którym ocenia się kogoś jako przedstawiciela zawodu w kontekście jego życia prywatnego, działalności pozaprofesjonalnej, itd. S. Janczewski, pisząc o godności zawodu adwokata twierdzi, że jego obowiązki nie ograniczają się do należytego i zgodnego z prawem i etyką wykonywania czynności zawodowych, ale sięgają również głęboko w życie prywatne. Adwokat ma „..nie otwierać cudzych listów, nie knuć intryg, nie rozsiewać plotek, nie pokazywać się na ulicy w stanie nietrzeźwym, nie urządzać awantur, nie traktować nikogo brutalnie...” itp., gdyż „...adwokat musi pamiętać, że jest członkiem zawodu adwokackiego i że jego zadaniem jest umacnianie poszanowania i pogłębianie zaufania do niego, które jest warunkiem skutecznego niesienia pomocy prawnej”. Perspektywa wysokiego prestiżu i społecznego oddziaływania w etyce zawodowej jest szczególnie widoczna na przykładzie angielskich pełnomocników procesowych (barristers). T. Kozłowski pisze, że do 1969 r. etyka zawodwa barristers znajdowała się poza kontrolą społeczną, podlegając efektywnemu moderowaniu przez tradycyjne zwyczaje korporacyjne Inns of Court, kształtowane przez ok. 600 lat. Zwyczaje te były skuteczne m.in. dzięki powoływaniu bliskich więzi korporacyjnych między barristerami, stwarzających ściśle wytyczone ścieżki ubierania się, czy odpoczynku (przyna­leżność do klubów londyńskich, wakacje w „odpowiednich miejscach”, itp.). Elitarystyczny system etyki i etykiety zawodowej był i jest wzmacniany przez wysokie stawki barristerów, pozaprawnie obligatoryjne staranie się o ordery królowej (OBE — Order of the British Empire i CBE — Cross of the British Empire); ubieganie się o najwyższy tytuł barristerski — Queen’s Counsel,; oraz staranie się o otrzymanie prestiżowej pozycji sędziego, poprzez złożenie aplikacji do Judicial Appointments Commission. Przykład barristers potwierdza tezę, zgodnie z którą społeczne oddziaływane etyki zawodowej należy wiązać z przejmowaniem przez mieszczaństwo od końca XVIII wieku wzorców osobowych arystokracji. W opinii M. Ossowskiej tą drogą burżuazja zaabsorbowała model osobowy gentlemana, wywodzący się z kultury dworskiej, a zwłaszcza z etosu rycerskiego, wyposażony w wyrazisty kodeks honorowy, który wywarł następnie wpływ na kodeksy etyczne nobilitujących profesji. M. Ossowska przytacza pogląd W. Dafoe, XVIII-wiecznego angielskiego mieszczanina, zgodnie z którym rozróżnić można gentlemanów z urodzenia i z wychowania czy z wykształcenia. Zdaniem W. Dafoe, tylko ci ostatni zasługują na to miano („The Complete English Gentleman”, 1728–29). H. Peacham pisząc sto lat wcześniej (w 1622 roku) o gentlemanach jako o klasie społecznej w Anglii zaliczył do nich m.in. adwokatów i lekarzy („ z wyjątkiem chirurgów, akuszerek i szarlatanów”). Autor ten zalecił im także by byli zrównoważeni, dbali o reputację i by uprawiali „elitarne” sporty. M. Ossowska, powołując się na wielu innych angielskich autorów pisze, że gentleman działa w atmosferze zdrowego współzawodnictwa, wyróżnia się niezależnością finansową, eleganckim wyglądem, czy znajomością świata zdobytą w podróżach. Należy mu także przypisać wykształcenie humanistyczne, wysoka kulturę, dobre maniery. Ponadto zakres ludzi obdarzonych honorem (już w XVII – XVII wieku) w zasadzie pokrywa się z zakresem gentlemanów. Pojęcie honoru wiąże się wtedy ze specyficznie „gentlemańskim” kodeksem postępowania. M. Ossowska przytacza fragmenty XX-wiecznego amerykańskiego podręcznika dobrego wychowania („Etiquette”, 1922), z których wynika, ze skojarzenie to utrwaliło się wówczas w kulturze masowej: „Znacznie ważniejszym niż jakakolwiek maksyma dotycząca etykiety jest podstawowy kodeks honorowy, którego musi ściśle przestrzegać ten, kto chce być uważany za gentlemana. Wymaga on, by jego słowo było niezawodne, a zasady niezłomne. Jest on spadkobiercą rycerza, szermierza sprawiedliwości…”. Autorka pisze o rozpowszechniającej się od XVII wieku w Anglii inferencji wzorów mieszczańskich i szlacheckich. Dokonywała się ona w XVIII i XIX wieku również we Francji i w USA, a pod koniec XIX w. – także w Niemczech. Uzasadnione jest stwierdzenie, zgodnie z którym do mieszczańskiego zbioru cnót zawodowych przedstawiona wyżej drogą dodany został wzór „cnót rycerskich”, który ukształtował wymogi perfekcjonistyczne w etykach zawodów zaufania publicznego. Związany z prestiżem i społecznym oddziaływaniem „rys gentlemański” w kodeksach etyki adwokackiej czy radcowskiej odnosi się do postulowanej przez L.L. Fuller „moralności dążeń”. Z. Najder, pisze, ze „honor jest ideałem moralnym doskonale dopasowanym do założeń i funkcji moralności zawodowej”. Należy przypomnieć w tym kontekście „Polski kodeks honorowy” Władysława Boziewicza z 1919 r. (dedykowany J. Piłsudskie­mu). Idea kodeksu honorowego, zdaniem W . Boziewicza dotarła do Polski z Włoch już „Kodeks” Boziewicza posiada quasi-prawną systematykę, składa się z 404 artykułów, podzielonych na 27 rozdziałów i ujętych w 2 części: „Zasady postępowania honorowego” i „Pojedynek”. Rozdział pierwszy dotyczy osób zdolnych do dawania i żądania satysfakcji honorowej. Według artykułu pierwszego chodzi tu o „gentlemanów (z wyłączeniem osób duchownych), tj. o te osoby płci męskiej, które z powodu wykształcenia, inteligencji osobistej, stanowiska społecznego lub urodzenia wznoszą się ponad zwyczajny poziom uczciwego człowieka”. Według art. 44 (rdz. V, cz. I) „kodeksu honorowego” – „każda osoba urzędowa wykonująca swoje urzędowania w granicach ustawą określonych albo spełniająca polecenie wyższej władzy może odmówić zadośćuczynienia, skoro urzędując obraża osobę drugą (np. adwokat, sędzia, przysięgły, radny itd.). Również członkowie sejmu są wolni od odpowiedzialności honorowej za ich mowy sejmowe, o ile te nie zawierają ściśle osobistych wycieczek”. Pojęcie prestiżu zawodowego należy utożsamić pojęciem godności zawodu, które jest stosowane w polskich kodeksach etyki prawniczej. W Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (uchwała NRA nr 2/XVIII/98) znajduje się szereg uregulowań, mających na celu ochronę prestiżu i realizację społecznie istotnych zadań etyki korporacyjnej. § 1 ust. 2. Stwierdza, że naruszeniem godności zawodu adwokackiego jest takie postępowanie adwokata, które mogłoby go poniżyć w opinii publicznej lub poderwać zaufanie do zawodu. Zgodnie z ust 3. obowiązkiem adwokata jest przestrzegać norm etycznych oraz strzec godności zawodu adwokackiego. § 4 stanowi, że adwokat odpowiada dyscyplinarnie za uchybienie etyce adwokackiej lub naruszenie godności zawodu podczas działalności zawodowej, publicznej, a także w życiu prywatnym. Zgodnie z § 5 każdy adwokat obowiązany jest współdziałać w przestrzeganiu przez członków adwokatury zasad etyki adwokackiej i strzeżeniu godności zawodu. Jest uprawniony do zwrócenia uwagi koledze naruszającemu powyższe zasady. Zgodnie z § 9 ust. 1. z zawodem adwokata nie wolno łączyć min. takich zajęć, które uwłaczałyby godności zawodu i ograniczałyby niezawisłość adwokata. Również § 16 stanowi, że w razie konieczności przytoczenia drastycznych okoliczności lub wyrażeń adwokat powinien nadać swemu wystąpieniu taką formę, aby nie uchybiać powadze sądu, władz i godności zawodu adwokackiego. Podobnie, w korespondencji zawodowej należy przestrzegać właściwych form; nie wolno używać wyrażeń czy zwrotów obraźliwych ani grozić ściganiem karnym lub dyscyplinarnym. Podobnie, Kodeks etyki radcy prawnego (załącznik do uchwały Nr 5/VIII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dn. 10 XI 2007r.) w art. 6 ust.1. stwierdza, że radca prawny obowiązany jest wykonywać czynności zawodowe zgodnie z prawem, uczciwie, rzeczowo i z należytą starannością Zgodnie z ust 2. radca prawny obowiązany jest dbać o godność zawodu przy wykonywaniu czynności zawodowych, a także w działalności publicznej i w życiu prywatnym. Art. 19 stanowi, że radca prawny nie może brać udziału ani w jakikolwiek sposób uczestniczyć w czynnościach, które uwłaczałyby godności zawodu lub podważały do niego zaufanie. Należy podkreślić, że wszelkie uregulowania w kodeksach etyki adwokackiej i radcowskiej, dotyczące przestrzegania tajemnicy zawodowej, rozwiązywania konfliktu interesów, granic dozwolonej informacji o prowadzonej działalności zawodowej, zakazu podejmowania pewnych zajęć, koleżeństwa, itp., mają m.in. na celu utrzymanie prestiżu korporacji, oraz jej właściwego wizerunku. Obowiązujący Kodeks Etyki Prawników Europejskich
(Code of Conduct for lawyers in the European Union) w pierwszej kolejności podkreśla społeczne znaczenie etyki korporacyjnej. W Preambule, w ust. 1.1. (Rola prawnika w społeczeństwie) czytamy: „W społeczeństwie opartym na poszanowaniu prawa prawnik pełni szczególną rolę. Jego obowiązki nie ograniczają się do sumiennego wypełniania zadań wyznaczonych mu w zakresie dozwolonym przepisami prawa. Prawnik winien służyć interesom sprawiedliwości, a także podmiotom, które powierzyły mu dochodzenie i ochronę swoich wolności i praw, przy czym ma obowiązek nie tylko bronić interesów klientów, ale także służyć im poradą. Szacunek dla pracy wykonywanej przez prawnika leży u podstaw praworządnego i demokratycznego społeczeństwa. Rola prawnika nakłada na niego zatem szereg zobowiązań o charakterze prawnym i moralnym (często z pozoru wzajemnie sprzecznych) w stosunku do: klienta; sądów oraz innych organów, przed którymi prawnik broni praw klienta lub występuje w jego imieniu; zawodu prawnika w ogóle, a w szczególności każdego innego przedstawiciela zawodów prawniczych; społeczeństwa, dla którego istnienie wolnego i niezależnego zawodu związanego poszanowaniem dla zasad ustanowionych przez samych jego przedstawicieli jest podstawowym środkiem ochrony praw człowieka w obliczu władzy państwowej oraz innych interesów społeczeństwa.” Zgodnie z art. 2.2 Kodeksu (Zaufanie i prawość osobista) „stosunek oparty na zaufaniu może się wytworzyć jedynie, gdy osobisty honor, uczciwość i prawość prawnika nie pozostawiają żadnych wątpliwości. Dla prawnika te tradycyjne cnoty są obowiązkiem zawodowym.”

Bibliografia

Boziewicz W., „Polski Kodeks honorowy”, Warszawa–Kraków, 1919 r.

Charter of Core Principles of the European Legal Profession and Code of Conduct for lawyers in the European Union, Brussels 2010

Domański H., Prestiż, Wrocław 1999

Janczewski S., Godność zawodu, „Palestra” nr 10/1959

Kodeks etyki radcy prawnego (załącznik do uchwały Nr 5/VIII Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dn. 10 XI 2007r.), http://www.kirp.pl/Krajowa-Rada-Radcow-Prawnych/Wewnetrzne-akty-prawne-KRRP/Inne, data wejścia 31.V. 2011 r.

Kozłowski T., Etyka zawodów prawniczych za granicą na przykładzie Anglii, [w:] Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza (red. H. Izdebski, P. Skuczyński), Warszawa 2006

Kraszewski J., Zachować prestiż zawodu, „Etyka” nr 27/1994

Lazari – Pawłowska I., Etyka zawodowa bez kodeksu, ”Etyka” nr 27/1994

Lazari – Pawłowska I., Etyki zawodowe jako role społeczne, [w:] Etyka zawodowa, Warszawa 1971

Ossowska M., Ethos rycerski i jego odmiany Warszawa 1986

Sarkowicz R., Amerykańska etyka prawnicza, Kraków 2004

Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (uchwała NRA nr 2/XVIII/98), http://www.nra.pl/nra.php?id=249, data wejścia 31. V. 2011 r.

1