3. Sztuka starożynej Mezopotamii i Egiptu

• Sztuka starożytnej Mezopotamii

• Sztuka i architektura Sumeryjska

• Sztuka Akadyjska

• Sztuka Asyryjska

• Państwo Nowobabilońskie

• Sztuka starożytnego Egiptu

• Okres Starego Państwa

• Pierwszy okres przejściowy

• Okres Średniego Państwa

• Drugi okres przejściowy

• Okres Nowego Państwa

Sztuka starożytnej Mezopotamii

Okres trwania 3500 r.p.n.e. – 500 r.p.n.e.

Na sztukę starożytnej Mezopotamii składa się sztuka Sumerów, Akadyjczyków, Asyryjczyków i Babilończyków.

Mezopotamią nazywamy obszar położony pomiędzy rzekami Tygrys i Eufrat, tzw. Żyzny Półksiężyc. Obszar ten łatwo było podbić, często zmieniała się władza a co za tym idzie i sztuka.

Sztuka i architektura Sumeryjska

Każde miasto sumeryjskie miało swojego patrona, który opiekował się jego mieszkańcami (podobnie jak w star. Grecji). W zamian za opiekę ludzie budowali dla bóstwa świątynie, tzw. zigguraty – wysokie (żeby być jak najbliżej Boga), wznoszone z wypalanej cegły (nietrwały materiał dlatego zachowało się tylko kilka zigguratów)budowla tarasowa, schodkowa. Świątynia wznosiła się na samej górze Zigguratu, prowadziły do niej schody łączące również różne tarasy, w świątyni mógł przebywać tylko kapłan.

Sumerowie byli politeistami, Bóg opiekun miasta był jego przedstawicielem na ogólnym zgromadzeniu Bogów. Ludzie oddawali swojemu Bogu cześć, zamawiając jego posążek i stawiając go w świątyni. Posążki nie były traktowane jak wyobrażenie Boga ale jako Bóg, często przedstawiały zleceniodawcę, który dzięki temu mógł obcować z Bogiem. Figurki przedstawiające Sumerów nazywamy Figurkami Wotywnymi. Figurki te miały wypukłe oczy (od oglądania boskiej postaci)

Najważniejsze dzieła rzeźbiarskie

- figurki wotywne

- Głowa Bogini z Uruk (ok. 3500 a 3000)

- Lira z Ur – (przedstawia epos o Gilgameszu – pierwsza literacka historia o superbohaterze, Gilgamesz i jego jego towarzysz Enkidu walczą z Niebiańskim Bykiem – dlatego przedstawiony byk ma niebieskie rogi- którego zabijają. Pozostałe sceny (3) przedstawiają zwierzęta o antropomorficznych cechach serwujące człowiekowi jedzenie.

- Sztandar w Ur – drewniana, inkrustowana skrzynia, na której bokach przedstawiono militarne zwycięstwo Sumerów z roku ok 2600 p.n.e. Z jednej strony skrzyni artysta pokazuje bitwę a z drugiej pokój. Postać króla jest wyraźnie większa niż pozostałe, kompozycja trójpasowa- czytamy od dołu go góry

dolny pas – bitwa

środkowy – bitwa

górny – gromadzenie jeńców

druga strona – pokój

dolny pas – lud znoszący łupy wojenne

środkowy pas – parada zwycięzców

górny pas – uczta

Jest to przykład narracji wizualnej.

Sztuka Akadyjska

ok. 2334 r.p.n.e. Sargon Wielki (panowanie ok. 2334-2279 p.n.e.) semicki władca jednoczy Mezopotamię podbijając ją oraz północną Syrię i część Anatolii dzięki czemu stworzył pierwsze na świecie imperium.

Sztuka stała się w tym czasie narzędziem propagandowym. Sargon szanował religię sumeryjską ale przedkładał nad nią politykę, zastąpił język sumeryjski akadyjskim i doprowadził do zaniku kultury Sumerów.

Przykład sztuki propagandowej

- Głowa władcy akadyjskiego wykonana z brązu, znaleziona w Niniwie. Król przedstawiony jako świecki władca podobny do Boga.

Imperium Akadyjskie przetrwało przez ok. 200 lat do ok. 2112 r.p.n.e, , następnie w skutek licznych najazdów upadło i po 50 latach zjednoczyło się na nowo na ok. 100 lat po czym zniknęło raz na zawsze. Był to czas licznych wojen, sztuka nie miała większego znaczenia i nie była wybitna.

w 1792 r.p.n.e. pojawia się Babilon, polityczna i kulturowa stolica za czasów panowania Hammurabiego. Następuje odrodzenie religii sumeryjskiej (władca przedkładał religie nad politykę) Hammurabi stworzył pierwszy kodeks boskich praw znany jako kodeks Hammurabiego – spisany pismem klinowym, zapobiegał wydawaniu subiektywnych wyroków.

1596 r.pn.e. Hetyci podbijają Babilon

Rozwój plemion asyryjskich i powstanie ok. roku 1363 p.n.e. Imperium Asyryjskiego spowodowało wyparcie Hetytów z terenu Mezopotamii

Sztuka Asyryjska

Sztuka Asyryjska przedstawiała, wysławiała głównie władców w celu odstraszenia lub zastraszenia wrogów. Jest to głównie sztuka wojenna i przedstawiająca polowania.

Każdy kolejny władca asyryjski budował większy pałac niż jego poprzednik, dzięki czemu pokazywał swoją potęgę (sztuka Macho )

Lamassu – stwory o 5 nogach – byk o ludzkiej, brodatej twarzy, strzegł bram pałacu. Z przodu wyglądał jakby stał a z boku jakby szedł. Rzeźba statyczna i dynamiczna zarazem.

Pałace pozbawione były okien.

Asyryjczycy stosowali ciągłą narrację wizualną. Pozycja społeczna nie była odzwierciedlana za pomocą wielkości ale poprzez wykonywane przez nią czynności.

Relief „Król Assurbanipal polujący na lwy” – jedna scena wynika z drugiej, przedstawienie wydarzeń trochę jak film, dynamiczne postacie

Państwo Nowobabilońskie

Państwo Nowobabilońskie przetrwalo ok. 70 lat. jego najsłynniejszym władcą był Nabuchodonozor, który wybudował „Wiszące ogrody Semiramidy” najprawdopodobniej dla swojej żony. Władcy nowobabilońscy powrócili do asyryjskiego modelu władzy, przedstawiając się jako pasterze ludu. Ich sztuka natomiast nie jest tak agresywna i dynamiczna jak sztuka asyryjska.

Jednym z najwybitniejszych osiągnięć Nabuchodonozora w dziedzinie architektury jest Brama Isztar stanowiąca wejście do Babilonu, wykonana z glazurowanej na niebiesko cegły, przedstawia stylizowane konie, byki z niebieskimi rogami i smoki, wykonane z pozłacanej turkusowej i niebieskiej cegły. Zakończona blankami w formie minizigguratów (zwieńczenie w kształcie „zębów” rozdzielonych prześwitami). Wszystkie zwierzęta znajdują się w takiej samej pozie, są bez ruchu, gdyż celem bramy było imponować a nie opowiadać historię.

Sztuka starożytnego Egiptu – sztuka grobowa, tematyka- faraon i obrzędy religijne, bogowie, życie pozagrobowe.

• ok 3 tys. lat p.n.e. egipski kapłan Maneton spisał imiona wszystkich władców starożytnego Egiptu i podzielił ich na 31 dynastii.Okres Data Dynastia

• Okres przedsynastyczny 4500-3100 r.p.n.e. 0

• Okres wczesnodynastyczny 3100-2613 r.p.n.e. 1 – 3

• Stare Państwo 2613-2181 r.p.n.e. 4 – 6

• Pierwszy Okres Przejściowy 2181 – 2133 r.p.n.e. 7 – 10

• Średnie Państwo 2133 – 1786 r.p.n.e. 11 -_14

• Drugi Okres Przejściowy 1786 – 1567 r.p.n.e. 15 – 17

• Nowe Państwo 1550 – 1070 r.p.n.e. 18 – 20

• Trzeci Okres Przejściowy 1070 – 664 r.p.n.e.

• Okres Późny 664 – 332 r.p.n.e.

• Epoka Grecka : dynastia Lagidów 332 – 30 r.p.n.e.

• Okres rzymski 30 r.p.n.e. – 395 r.n.e.

Zjednoczenie Egiptu nastąpiło ok. 3100 r.p.n.e. Wcześniej plemiona mieszkające wzdłuż Nilu były podzielone na Dolny i Górny Egipt. Zjednoczenia najprawdopodobniej dokonał Narmer, faraon pierwszej dynastii.

Paleta Narmera – dzieło powstałe ok. 3100 r.p.n.e. przestawiające metaforycznie zjednoczenie Egiptu. Z jednej strony palety, Namer przedstawiony jest w koronie Górnego Egiptu a z Drugiej Dolnego. Na obu rysunkach sylwetka władcy jest większa niż pozostałe postaci – podkreśla to jego wyższość i boskość. Historia zjednoczenia Egiptu przedstawiona jest za pomocą poziomych pasów.

Styl w jakim tworzyli Egipcjanie nigdy nie uległ większym zmianą, gdyż sztuka głównie podporządkowana była religii która przez większość czasu istnienia państwa pozostała niezmienna.

Postacie były przedstawiane z kilku perspektyw na raz, żeby żaden ważny szczegół nie umknął uwadze – głowa, kończyny przedstawione z profilu, ramiona i oko en face, lewa noga wysunięta do przodu. Egipski kanon proporcji- przedstawienie postaci wysokiej na 18 modułów – modułem mogła być wielkość stopy, pięść… Moduł określał na jakiej wysokości znajdował się pępek, kolana czy łokcie. Faraona uważano za boga niezmiennego, z tego powodu jego proporcje w sztuce również są niezmienne. Jedynie osoby znajdujące się niżej w hierarchii społecznej były przedstawiane bardziej realistycznie.

Rzeźba – postacie były przedstawione frontalnie, lewa noga wysunięta tzw. kontrapost. W starożytnym Egipcie funkcjonowało przekonanie, że im większy krok tym więcej testosterony. Już w okresie Starego Państwa w Egipcie wykształcił się kanon, który obowiązywał właściwie przez cały okres trwania kultury. Jego główne zasady dotyczyły:

kompozycji i sposobu przedstawiania rzeźby postaci – król zawsze młody, tak jak w malarstwie większy niż pozostałe postaci, w pozycji siedzącej albo kroczącej, urzędnicy i osoby niższego stanu były przedstawiane bardziej swobodnie. Płaskorzeźba kierowała się tymi samymi zasadami przedstawiania postaci co malarstwo.

sposobu kompozycji w układzie pasowym

sposobu układu świątyń budowanych w celu kultu władzy i bogów

kolumn i filarów – stylizowane na kształt pni i łodyg roślin z głowicą w kształcie kwiatu lotosu, lub liści palmowych.

Architektura okresu Starego Państwa

Najważniejsze dzieła :

• Sfinks i piramidy w Gizie.

Początkowo w Egipcie chowano zmarłych faraonów w mastabach, które podczas trwania całego okresu Starego Państwa ewoluowały aż do postaci piramid. Podczas panowania 3 dynastii nad mastabami zaczeto wznosić nadbudówki tworząc w ten sposób piramidy schodkowe np. piramida Dżesera (2667-2648 r.p.n.e. architekt Imhotep), która jest również pierwszą piramidą wzniesioną z kamienia (wcześniej wykorzystywano głównie cegłę, drewno i trzcinę). Podczas panowania 4 dynastii piramidy schodkowe rozwineły się do postaci ostrosłupa – piramidy w Gizie – Cheopsa (ukończona w 2560 r.p.n.e., obecnie ma ok. 137 m. wysokości(była wyższa), o powierzchni 51 000 m2. jest to największa piramida, druga co do wielkości piramida Cheferena - 136 m. i 44 000 m2 powierzchni, oraz piramida Mykerinosa ok. 60 m. wysokości . Piramidy były budowane przez cały okres panowania danego faraona. Świadczyły o jego potędze.

Pierwszy Okres Przejściowy

2258 r.p.n.e. następuje rozpad Egiptu, okres ten charakteryzuje się upadkiem scentralizowanej władzy, walkami o władzę oraz niepokojami społecznymi wywołanymi pogarszającą się sytuacją uboższych warstw ludności. Ludzie bogaci i zwykli książęta wywalczyli sobie prawo do posiadania grobowców gwarantujących im życie po śmierci.

Średnie Państwo

W okresie Średniego Państwa intensywnie rozwija a się handel dzięki czemu w Egipcie wykształca się klasa średnia, która również żąda prawa do życia poza grobowego, bogatsi zaczynają budować groby co powoduje wzrost zapotrzebowania na malowidła grobowe oraz rozluźnienie sztywnego kanonu egipskiego, malowidła bardziej realistyczne. Dotyczyło to również rzeźby. Np. Popiersie Senusereta III (faraona z XII dynastii) – przedstawienie bardziej jako człowiek niż jako bóg, realizm, lekko opadające ciężkie powieki.

Okres Starego Państwa zakończył się ok. 1720 r.p.n.e. podbojem dolnego Egiptu przez Hyksonów – lud azjatycki.

Nowe Państwo

ok. 1567 r.p.n.e. następuje ponowne zjednoczenie Egiptu przez faraona Ahomose I założyciela XVIII dynastii. Ekspansja terytorialna Egiptu spowodowała rozszerzenie się jego sztuki na bardzo duże obszary, jednocześnie możemy jednak zauważyć wpływy innych kultur na sztukę Egipcjan.

Faraonowie przestali wznosić piramidy, chowano ich w dzisiejszym Luxorze czyli Dolinie Królów w wykutych w skale grobowcach.

Hetszepsut – kobieta faraon z XVIII dynastii, panowała w latach 1473-1458 r.p.n.e. była żoną Totesa II (który był jej przyrodnim bratem), objęła regencję w imieniu swojego pasierba Totesa III. Kultywowała pokój, zlecała realizację wielkich dzieł oraz renowację zniszczonych budowli. Dokończyła budowę grobowca swojego ojca Totmesa I i męża. Zbudowała dla siebie świątynię Deir el-Bahari. Wymagała od artystów by przedstawiali ją jako mężczyznę – Sfinks z Metopolitan Muzeum os Art.

Amenhotep IV, dynastia XVIII, rządził 17 lat, zmarł w 1336 p.n.e. lub 1334 r.p.n.e. Jego główną żoną była Nefretiti, przeprowadził reformę religijną wprowadzając monoteistyczny system wiary, skupiony wokół Boga Atona (pierwowzór boga Re), Amenhotep pozamykał świątynie innych Bogów, zmienił imię z Amenhotep (Amon jest zadowolony) na Echnaton (to zadowala Atona), przeniósł stolicę z Teb (główna siedziba kultu Amona) do miasta, które nazwał Akhetaten/Achetaton (horyzont Atona), dzisiaj Tell el-Amerna okres przemian które nastały za czasów jego rządów nazywamy rewolucją amerneńską. Był nastawiony pacyfistycznie i nie przykładał większej wagi do polityki zagranicznej, najważniejsza była dla niego religia, takie podejście przyczyniło się do osłabienia Egiptu. W sztuce nakazał realistyczne przedstawianie postaci, styl w jakim tworzyli rzeźbiarze za jego panowania nazywamy stylem amerneńskim cechowało go : Budowa otwartych świątyń by czcić światło, realizm przedstawianych postaci, ludzie i faraon byli przedstawiani w codziennych sytuacjach, władce przedstawiano również jednocześnie jako mężczyznę i kobietę jako ojca i matkę narodu egipskiego (było to też podstawą do wysnucia teorii że Echnaton cierpiał na obojniactwo), charakterystyczne jest też przedstawianie tego władcy z wydłużoną głową, szerokimi biodrami i wydłużonymi palcami u rąk i stóp ( z czego wywnioskowano, że faraon mógł cierpieć na zespół Marfana. Przykłady sztuki : Posąg Echnatona z muzeum w Kairze, pokazuje jego szeroki biodra, Portret rodzinny Echnatona i Nefretiti, malowane popiersie Nefretiti

Za czasów panowania Echnatona nastąpił bardzo duży postęp w sztuce wyrobu biżuterii.

Po śmierci władcy przywrócono starą religię i władzę w państwie odzyskali kapłani Amona. Władzę w państwie objął Tutenchaton (żyjący obraz Atona) którego zmuszono do zmiany imienia na Tutenchamon ( żyjący obraz Amona), przeniesiono świątynię to Teb i zburzono wiele świątyń Atona

Tutenchamon umarł bardzo młodo, jego grobowiec jako jedyny nie został splądrowany przez złodziei, odkrycie go 26 listopada 1922 roku przez Howarda Cartera zapoczątkowało fascynację Egiptem. W grobowcu odkryto wiele skarbów, wykonany ze złota sarkofag i maskę pośmiertną Tutenchamona, poza tym 4 złote rydwany i wiele innych.