Tomasz Maruszewski

Psychologiczne mechanizmy komunikacji

Wykład 8.

Spostrzeganie interpersonalne – wybrane zagadnienia

1. Spostrzeganie wzrokowe drugiego człowieka. 2 nurty badań:

• badania nad spostrzeganiem społecznym występującym w naturalnych interakcjach z drugą osobą. Koncentracja na treści spostrzegania oraz czasowych parametrach percepcji.

• Badania nad spostrzeganiem twarzy ludzkich. Koncentracja na specyficznych właściwościach bodźca, jakim jest ludzka twarz oraz na sposobach odróżniania twarzy. Badania te dotyczą także mechanizmów mózgowych spostrzegania twarzy. Często mają charakter aplikacyjny (zapamiętywanie twarzy przez świadków).

2. Spostrzeganie w naturalnych interakcjach

• Analizowano przede wszystkim specyfikę kontaktu wzrokowego.

• Kontakt wzrokowy utrzymywany przez znaczą część czasu trwania interakcji, procentowo zajmując od 25% do 100% czasu interakcji (bardzo specyficzne wypadki!).

• Proporcja czasu poświęcana na wzajemne spoglądanie uzależniona jest od celu interakcji. Przykładowo, podczas planowania wspólnych wakacji z użyciem mapy ludzie spoglądali na siebie tylko przez 6,2% czasu.

• Kontakt wzrokowy wykorzystywany jest do wysyłania informacji. Argyle (1972) - para badanych oddzielona półprzepuszczalną szybą: A mógł widzieć nie będąc widzianym, B był widzianym, nie mogąc widzieć. A spoglądał na B przez ponad 60% czasu, B w kierunku A - nieco ponad 20% czasu.

• Brak możliwości kontaktu wzrokowego powodował, że ludzie odczuwali ujemne emocje. Badanie Argyle’a, Lalljee i Cooka - 3 kolejne sytuacje powodowały coraz silniejsze emocje negatywne: ciemne okulary, maska zasłaniająca twarz oprócz oczu, półprzepuszczalna przesłona.

• Funkcje kontaktu wzrokowego:

• Ujawnianie własnych stanów wewnętrznych.

• Informowanie partnera o własnych zamiarach oraz o pewnych właściwościach środowiska (kierunek spojrzenia pozwala na wskazanie pewnych ważnych rzeczy).

• Synchronizacja interakcji: podczas mówienia ludzie spoglądają rzadziej na partnera, natomiast bezpośrednio przed końcem wypowiedzi kontakt jest dłuższy i intensywniejszy.

• W kontakcie wzrokowym szczególną rolę odgrywają oczy. Są one obok ust przedmiotem najdokładniejszej analizy.

• Oczy dostarczają wielu ważnych informacji

• Zmiana szerokości źrenic - od 2 do 8 mm średnicy.

• Częstość mrugania - zwykle co 3 do 10 sekund.

• Kierunek zmiany spojrzenia (w prawo lub w lewo).

• Otwarcie oczu - od szeroko otwartych do przymkniętych.

• Ekspresja mimiczna w obszarze oczu, określana jako mordercze spojrzenie czy robienie oczu (Argyle, 1991).

• Osoby głuche nie koncentrują się na oczach, lecz na ustach partnera.

• Czas trwania fiksacji przy kontakcie wzrokowym wynosi około 330 msek. Przy spostrzeganiu przedmiotów czas fiksacji wynosi 250 msek; przedmioty te jednak nie zmieniają się w trakcie spostrzegania!

• Na częstość kontaktu wzrokowego wpływają:

• trwałe właściwości osób znajdujących się w interakcji

• rodzaj aktualnej interakcji oraz rodzaj związku między tymi osobami

• właściwości sytuacji, w której występuje kontakt wzrokowy

3. Determinanty indywidualne wpływające na częstość kontaktu wzrokowego

• Poziom ekstrawersji.

• Neurotyzm. Jeśli u neurotyka dominuje lęk, częstość kontaktu wzrokowego zmniejsza się. Przy innych zaburzeniach nerwicowych, np. przy zaburzeniach obsesyjnych częstość kontaktu wzrasta.

• Schizofrenia i autyzm. Częstość jest mniejsza, co w autyzmie wynika z dążenia do obniżenia poziomu pobudzenia.

• Depresja. Częstość mniejsza, a dodatkowo charakterystyczne jest opuszczanie oczu.

4. Typ kontaktu oraz rodzaj relacji między partnerami jako czynniki wpływające na specyfikę kontaktu wzrokowego

• Nierówna pozycja społeczna prowadzi do dwóch zjawisk:

• osoba o niższym statusie częściej spogląda na osobę o statusie wyższym

• osoba o statusie wyższym z tą samą częstością nawiązuje kontakt podczas mówienia i słuchania

• Wzajemna atrakcyjność - zależność krzywoliniowa. Umiarkowany poziom lubienia drugiej osoby prowadzi do maksymalizacji częstości kontaktów wzrokowych. Wyjątkiem jest faza zakochania.

5. Czynniki sytuacyjne wpływające na kontakt wzrokowy

• Bliskość fizyczna - zależność odwrotnie proporcjonalna. Im bliższy kontakt fizyczny, tym rzadszy kontakt wzrokowy (poszukiwanie optymalnego pobudzenia).

• Treść interakcji - gdy ludzie rozmawiają o rzeczach nieprzyjemnych częstość kontaktów wzrokowych zmniejsza się.

• Wcześniejsze wykonywanie czynów zakazanych (oszukiwanie, kłamstwo) powoduje spadek częstości kontaktów wzrokowych. Wyjątek stanowią osoby o wysokim poziomie makiawelizmu.

• Wyjaśnienie: wzrost obciążenia poznawczego w czasie kłamania.

6. Rola kontaktu wzrokowego w ujawnianiu postaw i emocji

• Częstszy kontakt wzrokowy dotyczy osób, wobec których jednostka żywi pozytywne emocje.

• Nieprzerwany kontakt wzrokowy powoduje przeciążenie poznawcze i emocjonalne, prowadzące np. do zaburzeń płynności komunikacji werbalnej.

• Kontakt wzrokowy w pewnych sytuacjach interpretowany jest jako prowokacja. Badania Marsha nad kibicami sportowymi wykazały, że spojrzenie na fana drużyny przeciwnej traktowane jest jako zachęta do agresji.

• „Pojedynki wzrokowe” w okresie dorastania.

7. Poznawanie innych ludzi na podstawie krótkotrwałego kontaktu w świetle metaanlizy Ambady i Rosenthala

• Przeanalizowali oni wiele badań, w których porównywano trafność przewidywania zachowania człowieka w długich interwałach czasowych na podstawie krótkoterminowej obserwacji zachowania.

• Przedmiotem analiz był rodzaj dostępnych informacji o drugiej osobie, czas obserwacji tej osoby oraz dziedzina, w której dokonywano przewidywania.

• Wyniki wyrażono w postaci współczynników siły związku, przyjmujących wartości od 0 do 1.

8. Twarz jako źródło bodźców

• Sergent (1987) - twarz nie jest niezmiennym zbiorem bodźców, lecz jej wygląd stale się zmienia.

• Od strony morfologiczno-strukturalnej wszystkie twarze są bardzo do siebie podobne.

• Zdolność do odróżniania twarzy u człowieka jest bardzo wysoka, ale jej mechanizm psychologiczny jest nieznany.

• Możliwe jest, że występuje „efekt sufitowy”: ponieważ czynność osiągnęła wysoki poziom doskonałości, nie można jej dodatkowo poprawić.

• Informacje na temat twarzy przetwarzane są w kodzie wzrokowym, ponieważ zdolność do różnicowania twarzy występuje zarówno u niemowląt jak i małp.

• Nie wykryto korelacji między zdolnością do opisywania twarzy a jej rozpoznawaniem.

• Twarz może być rozpoznawana na podstawie analizy sekwencyjnej (analiza kolejnych cech) lub też jako cała postać. W tym ostatnim wypadku postuluje się działanie metawiedzy, określającej, jakie części twarzy stanowią figurę, a jakie tło.

9. Dane empiryczne pozwalające na zrekonstruowanie niektórych mechanizmów odpowiedzialnych za spostrzeganie twarzy.

• Badano czas porównywania dwóch twarzy, różniących się coraz większą liczbą cech. Im większa była liczba cech różnicujących, tym krótszy czas reakcji (Bradshaw, Wallace).

• Dokładność zapamiętywania twarzy była większa, kiedy ludzie koncentrowali się na właściwościach posiadaczy twarzy (uczciwość, sympatyczność) niż wtedy, kiedy zapamiętywali właściwości fizyczne twarzy (Bower, Karlin; Patterson, Baddeley).

• Twarze rozpoznawano nawet wtedy, kiedy były znacznie zdekomponowane.

• Badania nad umysłowymi rotacjami twarzy oraz nad rozpoznawaniem negatywów (Anstis).

• Wyniki badań neuropsychologicznych: prawa półkula odpowiedzialna jest za uczenie się „nowych twarzy”, lewa półkula - za rozpoznawanie twarzy już znanych.

• Rola stopnia znajomości: mechanizmy pozwalające na wykrycie struktur „twarzopodobnych”: zaburzeniu ulega nie tylko rozpoznawanie twarzy ludzkich, lecz także krowich lub ptasich (Ingram).

• Mechanizm biologiczny modyfikowany jest zatem przez doświadczenie i uczenie się.