że "przyczyna" czynu jeszcze w momencie jego podejmowania nie wystąpiła, nie może więc być rzeczywistą przyczyną w znaczeniu kauzalnym. Działania ludzkie są determinowane nie tylko przez przeszłość, ale również przez przy­szłość, przez to, co człowiek przewiduje i antycypuje (Kozielecki: Koncepcje, 207).

Wiemy z doświadczenia, że mogą powstać zakłócenia w dostosowaniu ruchu do potrzeb realizacji wyobrażonego celu. Gdy zakłócenia te będą odpowiednio intensywne, zachowanie się nie będzie mogło być traktowane jako czyn. Ten problem zostanie omówiony odrębnie.

III. Powyższe stwierdzenia pozwalają przyjąć, że zgodnie z omawianym

wzorcem struktury przestępstwa tylko takie zachowanie może być uznane za spełniające wymogi wzorca (może być uznane za czyn w znaczeniu prawa karnego), które charakteryzuje się zdolnością dopasowania ruchów do potrzeb realizacji wyobrażonego celu.

zakazem. Zachowanie takie, z punktu widzenia przyjętego przez ustawodawcę systemu wartości, jest naganne (wartościująca funkcja normy sankcjonowa­nej). Norma sankcjonowana oznacza również polecenie zachowania się zgod­nie z normą. Zachowanie z nią sprzeczne jest wyrazem nieposłuszeństwa w stosunku do prawodawcy (rozkazodawcza funkcja normy sankcjonowanej).

Dla określenia bezprawia zachowania sprzecznego z normą istotne są oba ~

aspekty negatywnego-wartościowania: ujemna ocena czynu wynikająca z przy­jętego systemu wartości oraz ujemna ocena czynu wynikająca z samego nieposłuszeństwa wobec ustawodawcy. Wynikająca z art. 148 § l norma sankcjonująca "nie zabijaj człowieka" wyraża więc zarówno polecenie ustawo­dawcy zaniechania działań zmierzających do pozbawienia życia drugiego człowieka, jak i ocenę ustawodawcy, opartą na przyjętym przez niego systemie wartości, że zabijanie jest czymś złym.

b. Zachowanie naruszające lub narażające na niebezpieczeństwo dobro prawne

3. Sprzeczność zachowania z normą sankcjonowaną

1. Przyjrzeć się należy teraz dokładniej podstawom negatywnego wartoś­ciowania zachowania sprzecznego z normą sankcjonowaną. Podstawą tego negatywnego wartościowania musi być ocena pozytywna odnosząca się do jakiegoś przedmiotu wartościowania. Ocena negatywna, jako taka, nie ma sensu. Musi się najpierw wiedzieć, co jest dobre, aby móc określić, co jest złe, szkodliwe. Wartościowanie pozytywne stanowi zawsze prius dla wartościowa­nia negatywnego.

Przedmiotem wartościowania pozytywnego są pewne rzeczy, zdarzenia, idee, stosunki społeczne, które z punktu widzenia aksjologicznych założeń ustawodawcy są dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa ważne, a czasami niezbędne. Te rzeczy, zdarzenia, idee, stosunki społeczne słusznie się więc nazywa dobrami społecznymi. Te dobra są nosicielami uznawanych przez ustawodawcę wartości. Zawarte w normie prawnej ujemne wartościowanie zachowań godzących w dobra społeczne musi być więc poprzedzone ustale­niem katalogu dóbr posiadających wartość dla społeczeństwa.

II. Powstaje zasadnicze pytanie, czy te dobra mają charakter obiektywny, niezależny od oceny ustawodawcy (grupy sprawującej władzę), czy też ich byt zależy od wcześniejszego uznania danego obiektu wartościowania za dobro społeczne. Inaczej mówiąc, czy można sporządzić idealny katalog dobór społecznych, bez odwoływania się do wartościowania zawartego w normach prawnych i czy można, z tego punktu widzenia krytycznie analizować przyjęte przez ustawodawcę oceny, czy też o tym, co jest dobrem społecznym, możemy wnioskować tylko na podstawie tego, co ustawodawca za pomocą norm chroni. Wydaje się, że należy odróżnić dwa pojęcia: dobro społeczne i dobro prawne. W pierwszym przypadku chodzi o ocenę zobiektywizowaną; coś ma albo nie ma wartości dla społeczeństwa, dla jego prawidłowego funkcjonowa­nia. Oczywiście, że niezbędne są tu także podstawowe założenia aksjologiczne.

a. U wagi wstępne

I. Była już mowa poprzednio o strukturze przepisów prawa karnego.

Przypomnijmy więc w tym miejscu, że z przepisów karnych można wywnios­

kować normy sankcjonowane wyrażające powinność określonego postępowa­nia. Normy sankcjonowane są także najczęściej wyrażane wprost w przepisach

poszczególnych pozaprawnokarnych dziedzin prawa. Z art. 148 § l k.k. wnios­

kujemy normę sankcjonowaną nakazującą powstrzymanie się od zachowań

prowadzących do pozbawienia życia drugiego człowieka - "nie zabijaj czło­

wieka". Z normy art. 415 k.c. wnioskujemy normę nakazującą powstrzymanie

się od wyrządzania drugiemu szkody. Skoro prawo karne ma służyć zabez­

pieczeniu przestrzegania norm sankcjonowanych, to warunkiem przestępności

czynu, a więc elementem struktury przestępstwa musi być ustalenie, że dane

zachowanie jest sprzeczne z normą sankcjonowaną.

II. Norma sankcjonowana wyraża powinność .określonego postępowania,

a więc coś nakazuje lub czegoś zakazuje. Wprowadzenie normy prawnej

oznacza, że ustawodawca domaga się, aby zaistniał określony stan rzeczy albo

żeby nie doszło do zmiany danego stanu rzeczy w określonym kierunku. Daje

tym samym ustawodawca wyraz, że do zachodzenia pewnego stanu rzeczy przywiązuje wagę, wartościuje go pozytywnie, podczas gdy zmianę tego stanu rzeczy ocenia negatywnie. Widać tu wyraźnie, że u podstaw każdej normy

prawnej musi tkwić akceptowany przez ustawodawcę system wartości, który

pozwala mu na wartościowanie występującego już lub wyobrażonego stanu

rzeczy. Wyrażony w normie prawnej nakaz lub zakaz określonego zachowania

się oznacza negatywną ocenę zachowania sprzecznego z tym nakazem lub

122

123

Oceny mogą się więc różnić w zależności od przyjmowanych założeń. Bardzo dobrą tego ilustracją są spory dotyczące kształtu konstytucji. W drugim przypadku chodzi o ocenę ustawodawcy. Wyrażenie tej oceny w normie podlega krytyce z punktu widzenia adekwatności oceny normatywnej do przyjętych przez ustawodawcę założeń (czy rzeczywiście ustawodawca powie­dział to, co chciał powiedzieć) oraz z punktu widzenia trafności przyjętych założeń do realizacji ochrony dobra społecznego.

III. Jeżeli jakaś rzecz, zdarzenie, idea lub stosunek społeczny stanowią dobro prawne, to wszystko to, co narusza lub zagraża takiemu dobru, musi być oceniane negatywnie, jest w większym lub mniejszym stopniu szkodliwe. To wszystko natomiast, co nie zagraża dobrom prawnym, nie może być przez ustawodawcę uznawane za szkodliwe. Warunkiem więc sprzeczności zachowa­nia z normą sankcjonowaną jest naruszenie dobra prawnego lub zagrożenie temu dobru.

II. Problemem podstawowym jest wyznaczenie dopuszczalnf~eo ~tornia - ~

ryzyka, tzn. w jakich granicach zachowanie zagrażające dobru pozostaje

~zie z normą sankcjonowaną chroniącą to dobro. Należy przyjąć, że

granice te zostają wyznaczone przez reguły postępowania z dobrem prawnym. Nasza wiedza o dobrze prawnym, o jego istocie, nasze doświadczenie zdobyte w kontakcie z tym dobrem prawnym pozwalają na określenie reguł po­stępowania z danym dobrem. Te reguły mają charakter techniczny (np. reguły określające, jakiej wytrzymałości mają być materiały użyte do budowy przęsła mostowego, reguły sztuki lekarskiej, reguły ruchu drogowego). Niektóre spo­śród tych reguł technicznych uzyskują też statut norm prawnych (np. reguły ruchu drogowego).

III. Reguły postępowania dotyczą trzech zagadnień. Określają one kwalifi­kacje podmiotu wchodzącego w kontakt z dobrem prawnym, określają cechy narzędzia używanego w kontakcie z dobrem prawnym i określają sposób wykonania czynności w kontakcie z dobrem prawnym. Bliżej tym tematem

zajmujemy się w dalszej części pracy. ~ ("~<!)\~~I~

IV. Jeżeli dane zachowanie jest zgodne z regułami postępowanfuz' danym 0

11

1

dobrem, to nawet jeżeli zagraża dobru lub je niszczy, nie może być ujemnie,

oceniane. Mieści się bowiem w granicach społecznej tolerancji. Ujemna ocena

może wówczas spotkać akceptowaną dotychczas regułę postępowania i prowa- 6J dzić do jej zmiany. Jeżeli pięściarz, przestrzegający reguł obowiązujących \", w boksie, spowoduje ciężkie uszkodzenie ciała przeciwnika, a nawet jego

l

,

śmierć, to ujemna ocena związana ze zniszczeniem dobra nie może być l!

odnoszona do samego czynu tego boksera, a krytyce mogą być poddane ~

jedynie granice społecznej tolerancji, a więc staje na porządku dziennym ~

problem dopuszczalności samego boksu albo krytyce zostają poddane same h

reguły postępowania (np. w wyniku takiej krytyki zmienia się reguły prowadze- CI' nia walki przez wprowadzenie obowiązku używania kasku ochronnego w cza­

,sie walki lub zwiększa się ciężar rękawic, itp.).

I V. Sprzeczne z normą sankcjonowaną będzie więc tylko takie zachowanie,

które naraża na niebezpieczeństwo dobro prawne lub je narusza i jednocześnie narusza wykształconą przez wiedzę lub doświadczenie regułę postępowania z tym dobrem prawnym.

c. Zachowanie naruszające reguły postępowania z dobrem prawnym

I. Norma sankcjonowana chroniąca dobro prawne przez zakaz zachowań naruszających to dobro lub jemu zagrażających może być skierowana wyłącz­nie do człowieka. Jedynie zachowanie ludzi może być przedmiotem prawnych regulacji. Prawo nie jest instrumentem zdolnym do ochrony dóbr przed zagrażającymi im działaniami sił przyrody. Nie każde jednak zachowanie człowieka obiektywnie nakierowane na zniszczenie lub zagrożenie dobra prawnego stanowi naruszenie normy sankcjonowanej chroniącej to dobro. Dobra prawne nie są, jak sformułował to Welzel, muzealnymi eksponatami.

{] Biorą one udział w 9brocie ~rawn~. Są obiektami uczestniczącymi w życiu

społecznym. Ten właśnie ich udział w obrocie prawnym i życiu społecznym przesądza o wartości poszczególnych dóbr prawnych. Uczestnicząc w obrocie

;( ..Qrawnym dobra prawne są narażane siłą rzeczy na niebezpieczeństwo, a także

:Y mogą ulegać zniszczeniu. Rozumienie normy sankcjonowanej jako bezwzględ­

nego zakazu jakiegokolwiek narażania dóbr prawnych na niebezpieczeństwo

musiałoby doprowadzić do zaniku życia społecznego. Wyobraźmy sobie, że

,~norma sankcjonowana chroniąca życie ludzkie zabrania jakichkolwiek działań N' mogących życie narazić na niebezpieczeństwo. Musiałoby wtedy obumrzeć

~ życie społeczne, niedopuszczalny byłby jakikolwiek ruch środkami zmechani­

zowanymi, niedopuszczalne byłyby całe gałęzie produkcji niezbędne dla co­dziennego życia. Pewien stopień zagrożenia dóbr uczestniczących w obrocie musi więc być akceptowany lub co najmniej tolerowany. Zachowania podej­mowane w ramach tej akceptacji lub tolerancji nie mogą być uznawane za sprzeczne z normą sankcjonowaną. Norma sankcjonowana nie zakazuje więc

l

naruszenia lub narażenia dobra prawnego w sposób generalny, lecz zakazuje zachowań, które prowadzą do zagrożenia dóbr prawnych w stopniu prze­kraczającym, wynikający z potrzeb życia, stopień akceptacji lub tolerancji dla zachowań ryzykownych.

4. Karalność zachowania

124

~~ o ';,.~ ~ ~J

a. Zasady kryminalizacji

l. Była już mowa o tym, że prawo karne jest w stosunku do innych dyscyplin prawnych subsydiarne, tzn. wchodzi w grę wtedy, gdy środki polityki społecznej lub inne pozaprawnokarne środki są niewystarczające do opanowa­nia zjawiska szkodliwego dla dóbr prawnych. Oznacza to, że zachowania godzące w prawnie chronione dobra'i naruszające reguły postępowania z tymi

125

dobrami, a więc sprzeczne z normą sankcjonowaną, nie muszą być zwalczane

za pomocą prawa karnego. Naruszenie normy może być w ogóle pozbawione sankcji (lex imperfecta) lub też za naruszenie normy mogą grozić jedynie

konsekwencje przewidziane, np. w prawie cywilnym lub administracyjnym.

Jeżeli nawet naruszenie normy pociąga za sobą także prawnokarne konsek­

wencje, to też najczęściej będzie tak, że tylko niektóre typy zachowań narusza­

jących tę normę będą zagrożone karą. Inne sposoby naruszenia normy

pozostają bezkarne i mogą pociągać za sobą konsekwencje przewidziane

w innych dziedzinach prawa lub w ogóle mogą nie pociągać za sobą żadnych

konsekwencji. Prawo karne przesądza więc, jakie w ogóle normy prawne

podlegają ochronie prawnokarnej. To ustalenie następuje poprzez określenie, jakie czyny naruszające normy są karalne. Mogą to być wyjątkowo wszystkie

czyny naruszające daną normę. Taką sytuację spotykamy w tych wypadkach,

w których chodzi o ochronę najbardziej podstawowych dóbr prawnych.

Trudno sobie wyobrazić pozostawienie poza zakresem czynów karalnych

zachowania skierowane przeciwko normie sankcjonowanej chroniącej niepod­

legły byt Rzeczypospolitej Polskiej. Regułą będzie, że tylko niektóre sposoby

I

naruszenia normy sankcjonowanej będą karalne. Przepis prawa karnego nie (i) odpowiada więc na pytanie, jakie zachowania są sprzeczne z normą sankcjono­

0

waną, lecz jedynie na pytanie, jakie zachowania sprzeczne z normą sankcjono­

waną są karalne. To ostatnie twierdzenie wymaga kilku słów komentarza.

W literaturze prawa karnego dość powszechnie utarło się mówić o "bezpraw­

ności kryminalnej" (Andrejew: Polskie, 162; Cieślak; Polskie, 208;. Wolter: Nauka, 102), przy czym termin ten używany jest w tym samym kontekście znaczeniowym co pojęcia "bezprawność cywilnoprawna", "bezprawność ad­ministracyjno-prawna". Takie używanie pojęcia "bezprawność kryminalna"

(lub równoznacznego) nie jest właściwe i wynika z przechodzenia do porządku

dziennego nad różnicami w funkcjach, jakie spełnia prawo karne w stosunku

do innych dziedzin prawa. "Bezprawność kryminalna" może być używana

~

jedynie w znaczeniu karalności zachowań, które swoją cechę bezprawności

uzyskują na podstawie sprzeczności z normą prawną (sankcjonowaną).

II. O tym, czy naruszenie normy sankcjonowanej ma być zwalczane także

za pomocą sankcji karnej, decyduje ustawodawca, który powinien kierować się

kilkoma zasadami zwanymi zasadami kryminalizacji. Zasady te mają zapobiec

żywiołowemu wprowadzaniu zakazów pod groźbą kary, koniunkturalnemu

wykorzystywaniu prawa karnego przez polityków dla zaspokajania emocjonal­

nych żądań opinii publicznej (Gardocki: Zagadnienia, 90).

Jak już była o tym mowa, podstawowym powodem kryminalizacji jest

ochrona dobra prawnego przed zachowaniami, które dobru temu zagrażają.

Jest to jednak powód wprowadzania zakazu (normy sankcjonowanej) w ogóle.

Dla uzasadnienia kryminalizacji potrzebne jest dodatkowe uzasadnienie. Nie

da się podać jednego, uniwersalnego powodu kryminalizacji. Obok ochrony

dobra prawnego kryminalizacja może być uzasadniona utwierdzaniem postaw

moralnych, rozładowaniem napięć społecznych.

Potrzeba wprowadzenia karalności zachowania dotychczas nie podlegają­cego odpowiedzialności karnej wymaga innego uzasadnienia od uzasadnienia utrzymywania nadal karalności jakiegoś zachowania. W pierwszym przypadku to uzasadnienie musi być mocniejsze. Rozważając problem kryminalizacji jakiegoś zachowania ustawodawca musi uwzględnić także przeszkody krymi­nalizacji. Prawo karne, a w szczególności kara, nie zawsze jest właściwym instrumentem służącym zapobieganiu szkodliwych zjawisk społecznych. Zwal­czanie w latach osiemdziesiątych w Polsce spekulacji za pomocą prawa karnego w celu polepszenia sytuacji na rynku i likwidacji braków towarów jest dobrą ilustracją niewłaściwości użytych środków. Prawem karnym nie dało się wprowadzić zaspokojenia popytu. Wystarczyła reforma gospodarki wprowa­dzona na przełomie 1989 i 1990 r., aby zapełnić sklepy i zlikwidowaćniewątpliwie szkodliwą spekulację. Ustawodawca powinien brać pod uwagęskutki uboczne wprowadzenia karalności określonego zachowania. Kryminali­zacja rodzić może powstanie podziemia, nad którym traci się kontrolę. Skutki uboczne kryminalizacji nie powinny być bardziej szkodliwe niż te, które pociąga za sobą zachowanie, którego kryminalizację się rozważa.

III. Prawo karne ze swoimi sankcjami godzi w najbardziej istotne dobra jednostki karanej. Stanowi naj dalej idącą ingerencję państwa w prawa jednost­ki. Z zasady demokratycznego państwa prawa wyprowadzić należy pod­stawową zasadę kryminalizacji, jaką jest stosowanie kryminalizacji wostatecz­ności, kiedy inne środki polityki społecznej okazują się niewystarczające. Kryminalizacja zgodnie z tą zasadą ma być ultima ratio. Z tej podstawowej zasady wynika następna. Kryminalizacja nie może być arbitralna. Na ustawo­dawcy ciąży obowiązek uzasadnienia potrzeby kryminalizacji. Te potrzeby powinny być uzasadniane rzetelną analizą szkodliwości zjawiska, przydatności prawno karnych instrumentów i bilansem zysków i strat.

b. Typ czynu zabronionego i jego funkcja

1. Ustalenie, które spośród czynów sprzecznych z normą sankcjonowaną mają być zwalczane za pomocą kary, wymaga ich wyodrębnienia od innych czynów naruszających normę sankcjonowaną, a także od zachowań, które nie są w ogóle sprzeczne z normą sankcjonowaną. Wyodrębnienie to ma więc w pierwszym rzędzie doprowadzić do zakreślenia granicy pomiędzy zachowa­niami zabronionymi pod groźbą kary a innymi zachowaniami sprzecznymi z normami sankcjonowanymi lub w ogóle prawnie obojętnymi lub wartoś­ciowanymi przez porządek prawny pozytywnie. Łącząca się z zasadą nullum crimen sine lege zasada określoności czynu zabronionego wymaga jednak także wyraźnego wyodrębnienia poszczególnych rodzajów zachowań karalnych. Wiąże się to z potrzebą różnicowania zagrożeń karą tak co do jakości grożącej kary, jak i co do jej wysokości w zależności od tego z naruszeniem lub zagrożeniem jakiego dobra mamy do czynienia i z jakim sposobem tego

126

127

naruszenia lub zagrożenia. Ustawodawca karny musi więc opisać typ czynu zabronionego w taki sposób, aby go można odróżnić od wszystkich innych typów zachowań karalnych albo niekaralnych. Jest to tym istotniejsze, że

\

różne sposoby zaatakowania dobra chronione o rzez 'edn norm sank­,<;jonowana wymagają zrozm ma aralności. Przestępstwa opisane wart.

148 § 1 i wart. 148 § 2 skierowane są przeciwko tej samej normie sank­cjonowanej "nie zabijaj człowieka". Ustawodawca uznał, że stan emocjonal­ny w chwili czynu określany afektem ma tak istotne znaczenie dla oceny czynu, że wymaga to odrębnego potraktowania i związania z takim wyróż­nionym szczególnym typem zabójstwa odrębnej sankcji karnej. Wynika z te­.go, że zachowania sprzeczne z jedną normą sankcjonowaną mogą odpo­wiadać różnym wzorcom ustawowym (typom) czynów zabronionych pod groźbą kary.

II. Typ czynu zabronionego w stosunku do ogólnego pojęcia czynu jest daleko posuniętą konkretyzacją. Jest bowiem wzorcem dla kategorii zachowań'

wskazującym na szereg cech (znamion), którymi zachowanie ma się charak­teryzować, aby być zgodne z wzorcem. Wzorzec ten wskazuje więc np. jakie mają być znamiona kradzieży (art. 203 k.k.) i za pomocą tych znamion wyróżnia kradzież spośród innych zachowań godzących we własność (karal­nych i niekaralnych).

W stosunku nat~miast do konkretnego zachowania typ czynu zabronione­go jest daleko posuniętą abstrakcją. Typ kradzieży określony wart. 203 k.k.

wskazuje tylko na te cechy, które są istotne dla charakterystyki zachowania jako sprzecznego z normą sankcjonowaną, i na te cechy, które są istotne dla karalności zachowania. Pomija 'natomiast bardzo liczne cechy konkretnego zachowania:, które nie muszą być, także z punktu widzenia prawa karnego, obojętne. Są to cechy indywidualizujące czyn, które mogą być istotne dla ustalenia zgodności zachowania z innym wzorcem struktury przestępstwa. Nie mają znaczenia jednak dla określenia typu. Dla wyróżnienia kradzieży spośród innych zamachów na własność nie jest ważny rodzaj mienia, które zostało zaatakowane (torebka, pieniądze, samochód). Dla oceny już szkodliwości konkretnego czynu będzie to miało oczywiście istotne znaczenie.

III. Podsumowując można określić typ czynu zabronionego jako ustawowy wzorzec karalnego naruszenia normy sankcjonowanej. Wzorzec ten powinien wskazywać wszystkie te znamiona, które decydują o treści bezprawia i uzasad­niają jego karalność, a także te, które decydują o różnych zagrożeniach karnych różnych sposobów naruszeń tej samej normy sankcjonowanej.

IV. Rekonstrukcja typu czynu zabronionego następuje w zasadzie na podstawie przepisu karnego zawartego w części szczególnej ustawy karnej. Pamiętać jednak trzeba, że przy takiej rekonstrukcji konieczne jest także uwzględnienie tych elementów typu czynu zabronionego, które występując

w wielu typach zostały przez ustawodawcę wymienione w części ogólnej

ustawy karnej. Typ czynu zabronionego rekonstruowany na podstawie art. 148 § 1, ze względu na zasadę wyrażon~ wart. 6, musi uwzględniać także znamię

umyślności określone wart. 7 § l. Z art. 148 § l wynika więc typ umyślnego zabicia człowieka.

V. Niektóre elementy typu czynu zabronionego nie są wyraźnie określone w ustawie karnej. Wynikać mogą ze związku typu czynu zabronionego

(

z normą sankcjonowaną. Skoro chodzić ma o typ naruszenia normy sank­cjonowanej, to znamionami takiego typu będzie naruszenie lub zagrożenie ,/ dobra prawnego chronionego normą sankcjonowaną. oraz naruszenie reguły postępowania z tym dobrem. Przepisy ustawy karnej nie zawsze wskazują na te dwa konieczne elementy konstrukcji każdego typu czynu zabronionego.

VI. W niektórych wypadkach rekonstrukcja elementów typu czynu za­bronionego oparta jest na podstawowych założeniach nauki prawa karnego. W obowiązującym prawie karnym typy przestępstw materialnych z zaniecha­nia rekonstruowane są w oparciu o koncepcję odpowiedzialności gwaranta, która nie ma jednoznacznego ustawowego oparcia. Jest to jednak problem zgodności ustawy z konstytucyjną zasadą państwa prawa. W tych wszystkich wypadkach, w ~pozaustawowe elementy typu czynu zabronionego poszerzają zakres zachowan-zabronionych realIzujących znamton1f typu, wy~

stępują zasadnicze wątpl1WOŚCI co do zgodności takIej rekonstrUKCJT typu 6

z konstytucją. - - - - - ­

c. Odmiany typów czynów zabronionych

c.l. Typy zasadnicze, kwalifikowane i uprzywilejowane

I. W zależności od budowy typów czynów zabronionych, a także wzajem­

nych relacji poszczególnych typów do siebie można przeprowadzać ich różnąklasyfikację. Najistotniejszy jest podział typów czynów zabronionych na typy zasadnicze, kwalifikowane i uprzywilejowane. Podział ten ma istotne znaczenie dla ustalania odpowiedzialności karnej w przypadku błędu co do poszczegól­nych znamion charakteryzujących czyn zabroniony, a przede wszystkim ma znaczenie przy ustalaniu charakteru zbiegu przepisów. Jeden czyn nie może realizować jednocześnie znamion typu zasadniczego i kwalifikowanego albo uprzywilejowanego. Pomiędzy przepisami dającymi podstawę do rekonstrukcji takich typów zachodzić będzie zawsze zbieg pozorny.

Cechą wspólną typu zasadniczego, kwalifikowanego i uprzywilejowanego

1

-\1

jest to, że stanowią one wzorce zachowań sprzecznych z tą samą normą Je

sankcjonowaną. Typy kwalifikowany i uprzywilejowany są modyfikacją typu d

zasadniczego. L

II. Typ zasadniczy stanowi charakterystykę zachowań najbardziej typowych

dla naruszenia normy sankcjonowanej, bez cech szczególnych w istotny sposób wpływających na ocenę zachowania. Typ kwalifikowany charakteryzuje się cechą, która w taki sposób wpływa na zwiększenie bezprawia, że ustawodawca uznał za słuszne dokonanie zróżnicowania poprzez zagrożenie czynów charak­teryzujących się tym dodatkowym znamieniem surowszą sankcją karną. Takim

128

129

znamieniem wpływającym na radykalne zwiększenie bezprawia może być skutek powstały w wyniku zachowania sprawcy (przestępstwa kwalifikowane przez następstwo) albo inne znamię o charakterze statycznym, tzn. takie, które już występowało w momencie przystąpienia do realizacji czynu zabronionego (np. szczególna właściwość podmiotu czynu zabronionego, sposób popełnienia tego czynu - np. działanie ze szczególnym okrucieństwem albo popełnienie czynu w szczególnych okolicznościach modalizujących - np. publicznie). Te przestępstwa noszą nazwę przestępstw kwalifikowanych przez okoliczności. Typ uprzywilejowany charakteryzuje się cechą, która w takim stopniu wpływa na zmniejszenie stopnia bezprawia, że ustawodawca zdecydował się złagodzić wysokość ustawowego zagrożenia w stosunku do związanego z typem zasad­nIczym.

c.2. Inne klasyfikacje typów czynów zabronionych

I. W literaturze karni stycznej spotkać można wiele różnorakich klasyfikacji

typów czynów zabronionych. Przedstawione zostaną najbardziej przydatne.

II. Ustawa może określić naruszenie normy sankcjonowanej przez podanie nazwy zachowania (typy nazwowe) lub przez podanie opisu zachowania (typy opisowe). Zdecydowana większość typów w polskim prawie karnym jest opisana. Spotykamy się jednak także z nazwami zachowań, które najczęściej występują w kontekście opisu (typ nazwowo-opisowy). Przykładem typu nazwowego jest określenie czynu zabronionego podane wart. 208 k.k. Ustawa mówi: "kto kradnie w sposób szczególnie zuchwały lub z włamaniem". Znamię "kradnie" jest użyte w znaczeniu nazwy adekwatnej dla rodzaju zachowań charakteryzujących się zaborem cudzego mienia w celu przywłaszczenia" (por. art. 203 k.k.). Typ nazwowo-opisowy określa art. 122 k.k., podając jednocześ­nie opis zachowania zabronionego pod groźbą kary i nazywając to zachowanie (zdrada Ojczyzny).

III. Typy czynów zabronionych mogą być ujęte syntetycznie lub kazui­stycznie. Zależy to przede wszystkim od oceny zachowań atakujących w różny sposób dobro chronione normą sankcjonowaną. Im ta ocena, z punktu widzenia przede wszystkim kryteriów etycznych, jest różna, tym większa skłonność do kazuistycznych opisów. Im natomiast mniejszą wagę przywiązuje się do sposobu zagrożenia dobra chronionego normą sankcjonowaną, tym bardziej przepis zostaje ujęty syntetycznie. O syntetycznym lub kazuistycznym ujęciu typu decyduje stanowisko ustawodawcy co do zakresu dopuszczalności uznania sędziowskiego przy wymiarze kary. Im ustawodawca chce bardziej ograńiczyć swobodne uznanie sędziowskie, tym częściej wprowadza opisy kazuistyczne, wymagające mniejszych rozpiętości pomiędzy minimum i mak­simum ustawowego zagrożenia. Opis kazuistyczny wymaga również zao­strzenia kryteriów dowodowych. Jeżeli ustawodawca decyzję o tym, które czyny stanowią przestępstwo, chce w większym stopniu przerzucić na sędziego (taka tendencja charakteryzuje systemy totalitarne), to tworzy częściej typy

syntetyczne przechodzące czasami w klauzule generalne, zacierające różnicę pomiędzy opisem i oceną czynu zabronionego. Powstają w ten sposób typy niedookreślone, które uzupełnia swoją oceną sędzia. Typy niedookreślone nie spełniają postulatu wynikającego z zasady nullum crimen sine lege.

IV. Wyróżnia się także typy zamknięte i otwarte. Typem zamkniętym nazywa się taki opis czynu zabronionego, który nie wymaga uzupełnienia przez

cechy, które nie są opisane w ustawie karnej. Jak była już o tym mowa, typ

czynu zabronionego jest zawsze w pewnym stopniu otwarty, tzn. wymaga uzupełnienia przez znamiona pozostające poza ustawą karną. Z gwarancyjnej funkcji zasady nullum crimen sine lege wynika, że te uzupełnienia mogą jedynie zawężać zakres czynów zabronionych zgodnych z danym typem.

V. Od problemu typów zamkniętych i otwartych należy odróżnić zagad­nienie zupełności lub niezupełności typu. Typ zupełny to taki, który w swojej treści nie odsyła do innych przepisów karnych lub należących do innych dziedzin prawa celem sprecyzowania znamion. Opis niezupełny może być zależny. Z opisem takim mamy do czynienia wtedy, gdy przepis karny określający dany typ odsyła do innego przepisu karnego uzupełniającego znamiona tego typu. Przepis art. 157 § 2 k.k. wymaga uzupełnienia znamion określanego przez niego typu znamionami podanymi wart. 155 § 1 k.k. Opis niezupełny może mieć też charakter blankietowy. W takim przypadku przepis karny zawiera jedynie bardzo ogólny opis czynu sprzecznego z normą sank­cjonowaną, odsyłając do innych przepisów, w których opis ten jest precyzowa­ny. Jeżeli przepis wypełniający blankiet ma rangę poniżejustawową, posługiwa­nie się typem blankietowym rodzi wątpliwości co do zgodności z zasadąkonstytucyjną demokratycznego państwa prawa.

c.3. Podział przestępstw według odmiany typu czynu zabronionego

I. Niżej zostaną przedstawione szczegółowo elementy, z których zbudowa­ne są typy czynów zabronionych. Te elementy (znamiona) pozwalają dokonaćklasyfikacji poszczególnych typów czynów zabronionych przy zastosowaniu różnorodnych kryteriów podziału.

II. Z punktu widzenia stosunku psychicznego sprawcy do realizowanego przez niego czynu dzieli się typy czynów zabronionych na wymagające umyśl­ności, na wymagające nieumyślności i na wymagające - w przypadku realiza­cji niektórych znamion - umyślności, w przypadku zaś realizacji innych znamion - nieumyślności. Można dla uproszczenia posługiwać się podziałem czynów zabronionych na umyślne, nieumyślne i umyślno-nieumyślne.

Ustawodawca wart. 6 k.k. ustalił, że zbrodnia może być popełniona tylko umyślnie, natomiast występek może być popełniony nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Zasadą jest więc, że umyślność należy do znamion typu czynu zabronionego. Odstępstwa od tej reguły muszą być wyraźnie w ustawie zaznaczone. Milczenie ustawy na temat stosunku psychicznego sprawcy do realizowanego czynu przesądza, że elementem typu jest umyślność. Ustawa

130

131

wart. 212 § 1 określa typ czynu zabronionego: "kto mienie społeczne albo cudze mienie niszczy, uszkadza lub czyni niezdatnym do użytku". Nie ma w tej charakterystyce mowy na temat stosunku psychicznego sprawcy do niszczenia, uszkadzania lub czynienia niezdatnym do użytku mienia społecznego lub cudzego. Z zasady wyrażonej wart. 6 wynika, że warunkiem zgodności zachowania z typem czynu zabronionego jest umyślność w działaniu sprawcy. Nieumyślne zniszczenie cudzego mienia, chociaż stanowi zachowanie sprzeczne z normą sankcjonowaną, nie zostało w polskim prawie karnym uznane za czyn karalny, nie odpowiada warunkom stawianym przez typ czynu zabronionego. Umyślność, jako znamię typu czynu zabronionego, może wynikać także wprost z użytych w opisie czynu zabronionego wyrażeń. Jeżeli wart. 207 k.k. ustawodawca opisuje czyn zabroniony za pomocą znamienia określającego nastawienie psychiczne sprawcy stanowiąc: "kto, wyzyskując przymusowe położenie inne osoby, zawiera z nią umowę nakładającą na nią obowiązek świadczenia oczywiście niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym", to przesądza, że czyn ten nie może być zrealizowany nieumyślnie. Nie można bowiem nieumyślnie "wyzyskiwać przymusowe położenie innej osoby". Użycie w samym opisie czynu zabronionego znamion wskazujących na podmiotowe nastawienie sprawcy do realizowanego przez niego czynu (znamiona pod­miotowe) prowadzić będzie najczęściej do zawężenia znamienia umyślności w stosunku do znaczenia przyjętego w art. 7 § l k.k. Przestępstwa charak­teryzujące się znamieniem podmiotowym nie będą mogły być z reguły popeł­nione z zamiarem wynikowym.

III. Nie każdemu typowi zawierającemu element umyślności odpowiada typ z elementem nieumyślności. Już wyżej była mowa o tym, że ustawodawca przy określaniu typu czynu zabronionego posługuje się znamionami pod­miotowymi wykluczającymi nieumyślność. Wyrażona wart. 6 k.k. zasada wskazuje, że z reguły nieumyślne naruszenie normy sankcjonowanej nie wymaga kryminalizacji. Umyślność może być właśnie tym czynnikiem, który przesądza o konieczności kryminalizacji zachowania.

Ustawodawca może w różny sposób wprowadzić typ zawierający znamię nieumyślności (klauzula nieumyślności). Wart. 152 k.k. ustawodawca w opisie czynu zabronionego wprost podaje warunek nieumyślności stanowiąc: "kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka". Taka pełna charakterystyka typu czynu zabronionego zawierającego znamię nieumyślności jest stosunkowo rzadka. Częściej ustawodawca nawiązuje w odrębnym paragrafie wprowadza­jącym klauzulę nieumyślności do znamion czynu zabronionego określających typ umyślnego popełnienia takiego czynu. Wart. 160 § 1 ustawodawca określa typ narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. W § 2 tego przepisu wprowadzony zostaje typ kwalifikowany z uwagi na szczególną cechę podmiotu czynu zabronionego (obowiązek troszczenia się o osobę narażoną na niebezpieczeństwo). Zgodnie z zasadami omówionymi wyżej oba te. typy zawierają także element umyślności (art. 6 k.k.). Ustawa w § 3 stanowi: "jeżeli

sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie" . Typ czynu zabronionego zawierający element nieumyślności musi być rekonstruowany w oparciu o opisy zawarte w przepisach dających podstawę do rekonstrukcji typów zawierających umyślność i w oparciu, oczywiście, o klauzulę nieumyśl­ności.

Klauzula nieumyślności może być wyrażona jeszcze w inny sposób. W przeciwieństwie do podanego przykładu z art. 160 § 3 k.k., w którym klauzula nieumyślności odnosi się do każdego znamienia składającego się na opis czynu zabronionego, wskazać można wypadki, w których klauzula ta odniesiona zostaje tylko do określonych znamion, podczas gdy pozostałe znamiona muszą być zrealizowane umyślnie. Przykładem takiego ograniczone­go zakresu działania klauzuli nieumyślności jest typ czynu zabronionego określony wart. 216 k.k. Klauzula nieumyślności ogranicza się w tym wypadku tylko do pochodzenia rzeczy z czynu zabronionego.

W sposób nietypowy wprowadzona została klauzula nieumyślności wart. 218 k.k. W tym przepisie, związanym ściśle z gospodarką uspołecznioną, ustawodawca określił zarówno typ zawierający umyślność, jak i typ zawierają­cy element nieumyślności. Użyte w tym przepisie wyrażenie "stwarza chociaż­by nieumyślnie możliwość powstania niedoboru" oznacza, że czyn karalny może być zrealizowany zarówno umyślnie jak i nieumyślnie. Ustawodawca powinien unikać określania w jednym przepisie dwóch różnych typów ze względu na stosunek psychiczny sprawcy. Utrudnia to bowiem orientowanie się na podstawie samej kwalifikacji prawnej, czy sprawca został skazany za przestępstwo. umyślne czy nieumyślne.

IV. Wprawdzie na podstawie art. 6 k.k. można wyróżnić tylko dwie

odmiany typów czynów zabronionych: popełnione umyślnie i nieumyślnie, to jednak na podstawie innych przepisów (w szczególności art. 8 i 10 k.k.) należy wyróżnić jeszcze trzecią kategorię typów zawierających oba elementy, czyli przestępstw umyślno-nieumyślnych.

Artykuł 8 k.k. odnosi się do przestępstw kwalifikowanych przez następ­stwo, wprowadzając' dla tego typu przestępstw generalną klauzulę nieumyślno­ści ograniczoną do następstwa. Oznacza to, że przy tych przestępstwach sprawca musi umyślnie zrealizować znamiona typu zasadniczego, natomiast skutek realizujący znamię typu kwalifikowanego objęty jest nieumyślnością. Artykuł 158 § 1 określa typ udziału w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodze­nia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Jest to typ przestępstwa umyślnego (art. 6 k.k.). W § 2 tego artykułu określone jest kwalifikujące następstwo bójki lub pobicia (ciężkie uszkodzenie ciała lub ciężki rozstrój zdrowia), a w § 3 kwalifikującym następstwem jest śmierć człowieka. Z uwagi na generalną klauzulę nieumyślności zawartą wart. 8 k.k. przestępstwa z art. 158 § 2 i 158 § 3

są przestępstwami umyślno-nieumyślnymi.

Typ określający przestępstwo umyślno-nieumyślne może powstać także w oparciu o konstrukcję kumulatywnego zbiegu przepisów przyjętą wart. 10

132

133

k.k. Jeden czyn (w znaczeniu naturalnym) może realizować znamiona okreś­lone w dwóch albo więcej przepisach ustawy karnej. Te przepisy mogąstanowić rekonstrukcję typów przestępstwa umyślnego i przestępstwa nie­umyślnego. Sprawca działa np. z zamiarem pozbawienia drugiej osoby wolno­ści i, realizując ten zamiar, zamyka ją w piwnicy. Pozbawiony wolności umiera na skutek ataku astmy wywołanego pleśnią znajdującą się na ścianach piwnicy. Śmierć pokrzywdzonego nie była objęta zamiarem sprawcy. Zgodnie z art. 10 k.k. czyn kwalifikuje się jako jedno przestępstwo określone wart. 165 § 1 (lub 2 w zależności od stanu faktycznego) i wart. 152. Jest to więc przestępstwo umyślno-nieumyślne.

V. Podział typów przestępnych na umyślne, nieumyślne i umyślno-ni e­umyślne nie ma jedynie znaczenia porządkującego. Z zakwalifikowaniem przestępstwa do jednej z tych kategorii wiążą się określone w ustawie kon­sekwencje.

Zgodnie z art. 6 k.k. zbrodnia może być tylko przestępstwem umyślnym. To ustalenie ustawy pomaga np. w interpretacji znamion typu określonego wart. 234 § 2 k.k. Ponieważ przepis ten, z uwagi na zagrożenie, określa zbrodnię, to wyklucza (pomijając w tym miejscu inne argumenty) przyjęcie, że przestępstwo to ma charakter umyślny co do czynnej napaści na funk­cjonariusza policji lub innego organu powołanego do ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego i nie umyślny co do skutku w postaci ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia (tak Kochanowski: Pal. 6/1970). Przestępstwo z art. 234 § 2 może być popełnione tylko umyślnie.

Skazując za przestępstwo umyślne, jeżeli sprawca wyrządził szkodę w mie­niu społecznym, sąd może orzec grzywnę obok kary pozbawienia wolności w granicach określonych wart. 36 § 2 (art. 36 § 4).

Ustalenie, czy sprawca popełnił poprzednio przestępstwo umyślne czy nieumyślne ma zasadnicze znaczenie dla przyjęcia recydywy i związanych z tym konsekwencji prawnokarnych.

Zgodnie z art. 52 (recydywa ogólna) konsekwencje przewidziane w tym przepisie związane z ponownym popełnieniem przestępstwa dotykają sprawcy uprzednio skazanego za jakiekolwiek przestępstwo umyślne i za podobne (do popełnionego ponownie) przestępstwo nieumyślne.

W stosunku do sprawcy występku umyślnego, który był już poprzednio skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności, sąd nie może, pomimo zachodzenia przesłanek z art. 54 § 1, odstąpić od wymiaru kary pozbawienia wolności (art. 54 § 2).

Konsekwencje przyjęcia chuligańskiego charakteru występku wiążą się jedynie z występkami umyślnymi (art. 59 § 1).

Przewidziane wart. 59a nawiązki orzekane są w razie skazania za umyślne

przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu albo za inne umyślne przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pokrzyw­dzonego (ust. 1 i 2), albo za umyślne przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenie mienia lub czynienie go niezdatnym do użytku (ust. 2).

Określona wart. 60 recydywa specjalna oparta jest na powrocie do

podobnego przestęstwa umyślnego.

Kodeks karny różnicuje podstawy warunkowego zawieszenia wykonania kary w zależności od tego, czy ma miejsce skazanie za przestępstwo umyślne czy nieumyślne. W przypadku skazania za przestępstwo umyślne sąd może

przy spełnieniu pozostałych warunków, warunkowo zawiesić wykonanie kar)

pozbawienia wolności nie przekraczającej dwóch lat. Natomiast, jeżeli skaza­nie dotyczy przestępstwa nieumyślnego, sąd może warunkowo zawiesić wyko­nanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w rozmiarze do trzech lat (art. 73 § l k.k.).

Jeżeli sąd stosuje warunkowe zawieszenie wykonania kary wobec sprawcy młodocianego skazanego za przestępstwo umyślne, to obowiązkowe jest orze­czenie dozoru (art. 76 § 3).

Jedną z obligatoryjnych podstaw zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej jest popełnienie w okresie próby podobnego do poprzedniego przestępstwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności (art. 78 § 1).

Warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbywania reszty kary może w przypadku przestępstw nieumyślnych nastąpić już po odbyciu przez skaza­nego jednej trzeciej orzeczonej kary pozbawienia wolności, natomiast w przy­padku przestępstw umyślnych regułą jest możliwość przedterminowego warun­kowego zwolnienia po odbyciu połowy kary (art. 91).

Obligatoryjną podstawą odwołania warunkowego przedterminowego zwol­nienia jest popełnienie przez skazanego w okresie próby podobnego przestęp­stwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności (art. 95 § 1).

VI. Wymienione wyżej konsekwencje ustawowe związane z umyślnością lub nieumyślnością nie odnoszą się wprost do trzeciej kategorii czynów zabronionych zawierających zarówno element umyślności jak i nieumyślności. Jest to niewątpliwie luka w prawie, którą należy wypełnić w drodze wykładni.

VII. Typy czyqów zabronionych mogą być klasyfikowane na podstawie kryterium formy zabronionego zachowania. Jak już była o tym mowa, zachowanie się człowieka jest zawsze jakąś formą aktywności. To zachowanie cechuje, tak jak wszystkie obiekty podlegające charakteryzacji, wiele elemen­tów pozytywnych, czyli rzeczywiście występujących w opisywanym zachowa­niu, ale także wielka liczba elementów negatywnych, tzn. takich, które w cha­rakteryzowanym zachowaniu nie występują. Zarówno wskazanie na elementy pozytywne, jak i wskazanie na elementy negatywne stanowi charakterystykę zachowania. Z punktu widzenia normy sankcjonowanej może być ważne, aby dane zachowanie nie posiadało jakiejś cechy (np. żeby treść wypowiedzi nie była znieważająca). Ustawodawca zakazuje więc zachowań charakteryzujących się tą cechą (np. wypowiedzi znieważających). Z punktu widzenia normy sankcjonowanej może być jednak ważne, aby zachowanie oddziałujące na dobro prawne posiadało określoną cechę (np. zachowanie w otoczeniu osoby

134

135

\

znajdującej się w bezpośrednim niebezpieczeństwie powinno się charakteryzo­wać udzielaniem pomocy zagrożonemu). Ustawodawca nakazuje więc, aby zachowanie w takich warunkach charakteryzowało się udzielaniem pomocy. Sprzeczne z normą sankcjonowaną mogą więc być zachowania charakteryzują­ce się wystąpieniem cechy zakazanej (dla uproszczenia nazywa się je działa­niem) albo brakiem cechy nakazanej (dla uproszczenia nazywa się je zaniecha­niem). Tym różnorakim naruszeniom norm sankcjonowanych odpowiadajątypy czynów zabronionych pod groźbą kary określające przestępstwa z działa­nia lub z zaniechania.

VIII. Analiza występujących w ustawach karnych typów czynów zabronio­nych wskazuje, że spotykamy typy przestępstw, które mogą być zrealizowane tylko przez działanie. Określone wart. 183 k.k. przestępstwo bigamii jest przykładem takiego typu. Przestępstwo to może być popełnione tylko przez złożenie oświadczenia przed urzędnikiem stanu cywilnego o zawarciu małżeń­stwa w sytuacji, gdy pozostaje się w ważnym związku małżeńskim. Norma sankcjonowana nie może zostać naruszona przez brak aktywności w jakimś kierunku. Spotykamy też w ustawie karnej typy przestępstw, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie. Przykładem takiego przestępstwa jest niealimentacja określona wart. 186 § 1 k.k. Norma sankcjonowana nakłada na określony podmiot obowiązek łożenia na utrzymanie drugiej osoby. Narusze­nie normy sankcjonowanej może nastąpić przez niewykonanie tego obowiąz­ku, a więc przez zaniechanie. Zdecydowana większość przestępstw może byćpopełniona zarówno przez działanie jak i zaniechanie, gdyż wynikający z nor­my sankcjonowanej obowiązek określonego zachowania może być naruszony zarówno przez wystąpienie w zachowaniu jakiegoś elementu pozytywnego

(przekroczenie uprawnień) lub brak jakiegoś elementu (niewykonanie obowią­zku). W niektórych wypadkach ustawodawca wyraźnie wskazuje na obie formy. Ma to miejsce np. wart. 246 § 1 k.k. Określony w tym przepisie typ czynu zabronionego realizuje funkcjonariusz publiczny, który "przekraczając swe uprawnienia" (działanie) lub "nie dopełniając obowiązku" (zaniechanie), działa na szkodę dobra społecznego lub jednostki. Najczęściej jednak obej­mowanie przez dany typ czynu zabronionego obu form wynika z treści użytych w opisie znamion czasownikowych. Użyte w art. 184 § l k.k. znamię "znęca się fizycznie lub moralnie" może być zrealizowane zarówno przez bicie lub lżenie drugiej osoby, jak i przez jej głodzenie lub długotrwałe nieodzywanie się do

I niej. Podobnie użyte w art. 245 k.k. znamię "udaremnia lubutruClnia przerarg'

. może być zrealizowane zarówno przez czynne zakłócenie przebiegu przetargu,

jak i przez zaniechanie zawiadomienia o przetargu. W zasadzie wszystkie przestępstwa materialne mogą być popełnione tak przez działanie jak i przez zaniechanie. Lekarz może nieumyślnie spowodować śmierć człowieka (art. 152)

zarówno przez podanie lekarstwa niewłaściwego, jak i przez zaniechanie

,

wykonania zabiegu niezbędnego do uratowania życia.

IX. Kolejnym kryterium podziału typów czynów zabronionych jest wy­stąpienie w charakterystyce typu znamienia określającego skutek. W zasadzie

136

J

każdy ruch człowieka wprowadza zmianę w świecie zewnętrznym i dlatego można powiedzieć, że zawsze wywołuje jakiś skutek, a nawet, że sam ruch jest już skutkiem, np. określonego przeżycia psychicznego. Analizując typy czynów zabronionych spostrzegamy jednak, że w pewnych wypadkach do realizacji znamion danego typu konieczna jest zmiana w świecie zewnętrznym, oderwana czasowo i miejscowo od samego zachowania się (przestępstwa skutkowe zwane też materialnymi); w innych natomiast wypadkach do realizacji znamion typu czynu zabronionego wystarczy samo zachowanie, a ewentualny. skutek, który to zachowanie za sobą pociąga, nie jest już z punktu widzenia realizacji znamion typu istotny (przestępstwa bezskutkowe zwane też formalnymi). Określony wart. 145 § 1 typ czynu zabronionego wymagą do swojego spełnienia, aby sprawca, naruszając chociażby nieumyślnie, zasady bezpieczeń­stwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, powodował nieumyślnie uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia innej osoby albo poważną szkodę w mieniu. Samo naruszenie zasad bezpieczeństwa w ruchu nie realizuje znamion typu określonego wart. 145 § l. Konieczny do tego jest skutek w postaci uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia albo poważnej szkody w mieniu. Bez wystąpienia takiego skutku czyn stanowić będzie jedynie wykroczenie drogowe. Ustawa wart. 178 § l określa typ czynu zabronionego polegający na pomówieniu innej osoby, grupy osób lub instytucji o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć je w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Dla realizacji znamion tego typu obojętne jest, czy nastąpiło w rzeczywistości poniżenie w opinii publicznej lub utrata zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Ten skutek pomówienia nie wchodzi do charakterystyki typu czynu zabronionego.

X. Szczególną grupę przestępstw skutkowych stanowią przestępstwa kwali­fikowane przez następstwo, z którymi wiążą się też odrębności związane ze stosunkiem psychicznym sprawcy do realizowanego czynu zabronionego.

XI. Zakwalifikowanie danego typu czynu zabronionego do kategorii okreś­lających przestępstwa skutkowe lub bezskutkowe nie jest często łatwe. Odróż­niać należy, na co zwracał uwagę Wolter, skutek od tzw. zobiektywizowanego czynu ("zeznanie" nie jest skutkiem "zeznawania"). Pomocnym kryterium może być test usiłowania, tzn. sprawdzenie, czy jeżeli sprawca wykonał całą czynność, to może się jeszcze uwolnić od odpowiedzialności przez zapobieżenie powstaniu skutku (art. 13 § l), czy też ma już miejsce dokonanie przestępstwa. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z przestępstwem skutkowym, natomiast w przypadku drugim - z przestępstwem bezskutkowym.

XII. Ustalenie, że mamy do czynienia z typem przestępstwa skutkowego rodzi odrębne podstawy obiektywnego przypisania czynu zabronionego, w szczególności przy tym typie przestępstw powstaje konieczność powiązania samego zachowania z powstałym skutkiem (związek przyczynowy).

XIII. Rozróżnia się typy czynów zabronionych charakteryzujących się naruszeniem dobra prawnego oraz narażeniem tego dobra na niebezpieczeń­

137

stwo. Trzeba pamiętać, że naruszenie dobra prawnego, ze względu na charak­ter dobra, nie zawsze musi się łączyć z powstaniem skutku w znaczeniu, o którym była mowa poprzednio. Skutek oznacza spowodowanie zmiany w przedmiocie, na który oddziałuje sprawca. Naruszenie dobra prawnego oznacza zlekceważenie wartości, której dobro prawne jest nośnikiem. Czyn zabroniony, odpowiadający typowi określonemu wart. 172 § 1, narusza dobro prawne, jakim jest tajemnica korespondencji. Do znamion tego typu nie należy

natomiast skutek. J"

XIV. W związku z rozwojem techniki coraz większego znaczenia nabierają przede wszystkim przestępstwa narażające dobro prawne na niebezpieczeń­stwo. Typy określające tego rodzaju przestępstwa mają charakter komplemen­tarny w stosunku do odpowiednich typów naruszenia dobra prawnego, sąbowiem zawsze zrelacjonowane do typów naruszenia dobra. Niebezpieczeń­stwo nie ma bowiem bytu niezależne go od określonego następstwa oraz stopnia prawdopodobieństwa jego wystąpienia. Niebezpieczeństwo jest zawsze niebezpieczeństwem czegoś; to "coś" musi być ujemnie oceniane, aby mogło nadać wcześniejszej sytuacji ujemną wartość, którą oddaje właśnie nazwa niebezpieczeństwo.

XV. Określenie układu sytuacyjnego, poprzedzającego naruszenie dobra, niebezpieczeństwem, wymaga ustalenia takiego stopnia prawdopodobieństwa przekształcenia się w naruszenie dobra, który, zgodnie z wiedzą i doświad­czeniem, może być uznany za znaczny. Niebezpieczeństwem jest więc od­rywający się czasowo i miejscowo od czynu układ sytuacyjny charakteryzujący się znacznym prawdopodobieństwem przerodzenia się w nastąpienie narusze­nia dobra. W tym znaczeniu samo niebezpieczeństwo jest już skutkiem zachowania się człowieka.

XVI. Typy czynów zabronionych narażających dobra prawne na niebez­pieczeństwo dzielą się na typy określające przestępstwa narażenia konkretnego albo abstrakcyjnego oraz na typy określające przestępstwa narażenia po­

wszechnego i indywidualnego. i t

Dla typów określających przestępstwa narażenia konkretnego charakterys­

tyczne jest to, że dla realizacji znamion danego typu musi wystąpić konkretna sytuacja, z której rozwojem zachodzi znaczne prawdopodobieństwo naruszenia dobra. W przepisach stanowiących podstawę rekonstrukcji tych typów usta­wodawca używa więc znamienia "niebezpieczeństwo" lub równoznacznego dla określenia następstwa zachowania się sprawcy. Wart. 160 § 1 koniecznym skutkiem realizacji znamion określonego w tym przepisie typu jest "narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodze­nia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia". Wszystkie przestępstwa konkret­nego narażenia na niebezpieczeństwo są więc jednocześnie przestępstwami skutkowymi.

Typy określające przestępstwa abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeń­stwo nie zawierają znamienia "niebezpieczeństwo" lub równoznacznego jako określenia skutku. Niebezpieczna jest sama czynność podejmowana przez

sprawcę i ona sama realizuje znamiona typu czynu zabronionego. Niebez­pieczeństwo dla dobra prawnego jest więc motywem wprowadzenia karalności zachowania danego typu, nie jest ono jednak koniecznym dla tej karalności skutkiem zachowania się sprawcy. Wart. 248 określony jest typ polegający na

fałszywym oskarżeniu przed organem powołanym do ścigania/ innej osoby

o popełnienie przestępstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego. Motywem wprowadzenia tego typu czynu zabronionego jest ochrona prawid­łowego wymiaru sprawiedliwości, które to dobro przez fałszywe oskarżenie może być narażone na niebezpieczeństwo. Do karalności nie jest tu jednak konieczne wystąpienie faktycznego niebezpieczeństwa. Typ czynu zabronione­go z art. 248 jest zrealizowany również wtedy, kiedy organ powołany do ścigania orientuje się natychmiast, że ma do czynienia z fałszywym oskar­żeniem.

Rozróżnienie na typy sprowadzenia powszechnego niebezpieczeństwa i ty­py sprowadzenia indywidualnego niebezpieczeństwa wiąże się z kryterium ilościowym. Przez niebezpieczeństwo powszechne rozumie się niebezpieczeń­stwo dla znacznej liczby osób lub dla mienia o znacznych rozmiarach. Spowodowanie powszechnego niebezpieczeństwa wiąże się z reguły ze sprowa­dzeniem zdarzenia mającego postać katastrofy w ruchu, zawalenia się budowli, zalewu, obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, wyzwolenia energii lub rozpo­wszechnienia szkodliwych substancji (art. 136 k.k.), a także ze sprowadzeniem pożaru (art. 138 k.k.) albo zagrożenia epidemiologicznego lub środowisko­wego (art. 140 k.k.).

Niebezpieczeństwo indywidualne zagraża jednej lub kilku osobom. Trudno znaleźć precyzyjne kryterium oddzielenia niebezpieczeństwa powszechnego od indywidualnego. W orzecznictwie przyjmuje się, że sprowadzenie zagrożenia

dla sześciu osób stanowi już sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego.

XVII. Wprowadzenie typu narażenia dobra na niebezpieczeństwo oznacza zwiększoną ochronę danego dobra. Kryminalizacja zachowań rozpoczyna się już bowiem na "przedpolu" naruszenia danego dobra, co zbliża znacznie karalność tych typów przestępstw do karalności usiłowania lub przygoto­wania.

XVIII. Następnym kryterium podziału typów czynów zabronionych jest

zakres osób, które mogą być sprawcami danego przestępstwa.

Ż reguły szkodliwość zaatakowania dobra prawnego nie jest zależna od

tego, kim jest sprawca zachowania naruszającego dobro prawne lub mu zagrażającego. Dlatego w określeniu typów czynów zabronionych nie wy­stępują najczęściej zawężenia zdatnych podmiotów do popełnienia danego czynu zabronionego. Czyn zabroniony może być z reguły popełniony przez każdego. Ustawodawca używa w opisie typu czynu zabronionego zaimka "kto" bez zawężającej go przydawki. Przestępstwa, które mogą być popełnione przez każdego, noszą nazwę przestępstw powszechnych.

Niekiedy jednak, aby nastąpiło naruszenie normy sankcjonowanej, po­trzebne jest przełaJ.1.lanie przez sprawcę obowiązku wynikającego z jego funkcji

138

139

społecznej. Czasami również karalność naruszenia normy sankcjonowanej uzasadniona jest dopiero przełamaniem przez sprawcę takiego obowiązku. Ustawodawca, określając typ czynu zabronionego, zawęża wtedy zakres zdol­nych podmiotów do popełnienia danego przestępstwa. Określonej wart. 122 k.k. zdrady ojczyzny może się dopuścić tylko obywatel polski. Przestępstwo łapownictwa biernego, którego typ podstawowy określony jest wart. 239 § l, może popełnić tylko osoba pełniąca funkcję publiczną. Zawężenie kręgu osób zdolnych do popełnienia przestępstwa może nastąpić też przez wskazanie braku określonej cechy, np. braku uprawnień do określonej działalności.

Przestępstwa o zawężonym kręgu podmiotów zdolnych do ich popełnienia nazywamy przestępstwami indywidualnymi.

XIX. Przestępstwa indywidualne, z uwagi na budowę typu czynu za­bronionego, dzielą się na przestępstwa indywidualne właściwe i przestępstwa indywidualne niewłaściwe. Podział ten wiąże się z podziałem typów czynów zabronionych na typy zasadnicze, kwalifikowane i uprzywilejowane. Przestęps­twa indywidualne właściwe to takie, w których do karalności naruszenia normy sankcjonowanej konieczne jest posiadanie przez sprawcę określonych w typie czynu zabronionego kwalifikacji. Przyjęcie przez osobę, która nie pełni funkcji publicznej, korzyści materialnej nie może być uznane za karalną łapówkę. Czynność opisana w ustawie (np. przyjęcie korzyści majątkowej) pozostaje w takim przypadku bezkarna. W wypadku przestępstw indywidual­nych właściwych posiadanie przez sprawcę kwalifikacji opisanych w ustawie jest warunkiem w ogóle karalności czynu.

W wypadku przestępstw indywidualnych niewłaściwych, czynność realizo­wana przez sprawcę jest karalna bez względu na jego kwalifikację. Natomiast posiadanie przez sprawcę określonej w ustawie kwalifikacji powoduje bądź zaostrzenie odpowiedzialności (typ kwalifikowany ze względu na szczególną właściwość sprawcy), bądź (znacznie rzadziej) złagodzenie odpowiedzialności (typ uprzywilejowany ze względu na szczególną właściwość sprawcy). Zagar­nięcie mienia społecznego stanowi realizację znamion typu czynu zabronionego określonego wart. 199 k.k. bez względu na to, kim jest sprawca (przestępstwo powszechne). Jeżeli natomiast sprawcą jest osoba zarządzająca mieniem społe­cznym albo będąca odpowiedzialna za jego ochronę lub nadzór nad nim w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją, to naruszenie przez sprawcę zaufania czyni, że jego czyn zawiera wyższy stopień bezprawia. Ustawodawca wprowadził więc typ kwalifikowany ze względu na szczególną właściwość sprawcy (art. 200 k.k.).

Wyróżnienie przestępstw indywidualnych właściwych i niewłaściwych ma

istotne znaczenie dla określenia odpowiedzialności podżegacza i pomocnika do przestępstw indywidualnych.

XX. Szczególną grupę przestępstw indywidualnych tworzą przestępstwa skutkowe popełnione przez zaniechanie. Z reguł obiektywnego przypisania skutku w przypadku zaniechania wynika, że odpowiedzialność za skutek w przypadku zaniechania ponosić może jedynie osoba, na której ciąży szcze­

gólny obowiązek zapobieżenia skutkowi. Z przepisu art. 148 § l k.k. można zrekonstruować dwa typy czynów zabronionych: jeij!l1 - tworzący wzorzec dla przestępstwa powszechnego popełnionego przez działa~ie, którego skut­kiem jest śmierć człowieka, i drugi - tworzący wzorzec dla przestępstwa indywidualnego popełnionego przez zaniechanie podjęcia działania, które, według ciążącego na sprawcy szczególnego obowiązku, miało zapobiec na­stąpieniu skutku.

d. Znamiona typu czynu zabronionego

JUŻ,przy klasyfikacji typów czynu zabronionego była mowa o znamionach, które dany typ charakteryzują. Znamiona te, to cechy, które musi posiadać zachowanie, aby być zgodne z typem czynu zabronionego. Bliższa analiza znamion tworzących typy czynów zabronionych pozwala na ich klasyfikację z punktu widzenia strukturalnego i logicznego. Chodzi oczywiście o klasyfika­cję znamion typów czynów zabronionych traktowaną generalnie, a nie od­noszącą się do jakiegoś wybranego już typu znamion.

d.t. Strukturalny podział znamion

L Strukturalna analiza znamion typu czynu zabronionego daje odpo­

wiedź na pytanie, jakie elementy muszą lub mogą stanowić opis czynu zabronionego. Innymi słowy, chodzi w tym przypadku o ustalenie, "co" ma lub może wchodzić w skład wzorca zachowania stanowiącego typ czy­nu zabronionego.

Z istoty typu czynu zabronionego i pełnionej przez niego funkcji wynika, że ma on stanowić jednoznaczny opis czynu zabronionego pozwalający na jego odróżnienie od wszystkich innych typów zachowań zabronionych i nieza­bronionych. Typ czynu zabronionego stanowi charakterystykę karalnego bez­prawia. .

II. Struktura opisu czynu zabronionego pod groźbą kary nie jest jednolita. Opis ten zawiera 'znamiona konstytutywne I dla samego naruszenia normy sankcjonowanej, znamiona będące przesłanką karalności czynu naruszającego normę sankcjonowaną oraz znamiona dające podstawę różnicowania karalno­ści naruszenia tej samej normy sankcjonowanej.

Znamiona konstytutywne dla samego naruszenia normy nie muszą być zawsze wyrażone wprost w przepisie ustawy karnej. Ustawa najczęściej pomija określenie samego dobra będącego przedmiotem ochrony, a także pominięte jest wskazanie, że zachowanie obiektywnie zagrażające dobru prawnemu musi także naruszać reguły postępowania z tym dobrem.

Ze względu 'na wymogi związane z zasadą nul/um crimen sine lege muszą być określone w ustawie znamiona konstytutywne dla karalności naruszenia normy sankcjonowanej i decydujące o różnej karalności naruszenia tej samej normy sankcjonowanej.

140

141

Ustawa musi więc opisać podmiot czynu karalnego, samo zachowanie karalne lub karalny skutek, a także stosunek psychiczny sprawcy do uze­wnętrznionego zachowania lub do spowodowanego skutku. W opisie czynu zabronionego mogą wystąpić też określenia przedmiotu czynności wykonaw­czej oraz okoliczności modalizujących czyn (czasu, miejsca i sytuacji).

d.2. Logiczny podział znamion

I. Omawiając znamiona typu czynu zabronionego z punktu widzenia ich miejsca w strukturze typu, chodziło o ustalenie, jakie elementy muszą lub mogą składać się na typ czynu zabronionego, jakie elementy mają charak­teryzować czyn zabroniony. Obecnie będziemy badali znamiona typu z punktu widzenia sposobu opisu tych elementów. Nie będzie więc już chodziło o to, "co" ma być opisane, ale o to, "jak" ma być opisane.

II. Ustawa, określając czyn zabroniony, używa w zasadzie wyrażeń języka potocznego i to w znaczeniu nadawanym tym wyrażeniom w mowie codzien­nej. Takie pojęcia, jak "człowiek", "matka", "mienie", "uczucia religijne", "pomawia", "zabiera" należy rozumieć w sposób nadawany im w języku używanym przez osoby znające język polski. Trzeba pamiętać o tym, że przepisy prawa karnego adresowane są do wszystkich ludzi i powinny być przez nich. rozumiane. Znamiona wyrażone w ustawie w znaczeniu języka potocznego nazywamy znamionami potocznymi. Niekiedy jednak ustawodaw­ca dla precyzyjnej charakterystyki czynu zabronionego musi posłużyć sięwyrażeniem specjalistycznym, w znaczeniu nadawanym mu przez odpowiedniądziedzinę wiedzy (znamiona odsyłające). Przykładami znamion odsyłających sąwyrażenia: "badania prenatalne", "ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu" (art. 149a), "ciężkie kalectwo", "ciężka choroba nieuleczalna" (art. 155), "rozpowszechnianie promieniowania radioaktywnego (art. 136), "zagrożenie epidemiologiczne", "choroba zakaźna", "zaraza zwierzęca lub roślinna". Ustalenie, czy konkretne zachowanie wyczerpuje znamiona odsyłające, będzie wymagało najczęściej pomocy ze strony biegłych z określonej dziedziny wiedzy.

Szczególną grupę znamion odsyłających typu czynu zabronionego stanowią te wyrażenia, które otrzymują w ustawie karnej definicję nadającą im znacze­nie odbiegające od przyjętego w języku potocznym albo wyrażeniom nieostrym języka potocznego nadającą znaczenie ostre. Kodeks karny definiuje np. pojęcia: "młodociany", "najbliższy", "groźba bezprawna", "funkcjonariusz publiczny" .

Do znamion odsyłających zaliczyć można także znamiona zawierające tzw. nazwy normatywne, które swój sens czerpią w oparciu o określone ustalenia w przepisach prawnych. Takimi znamionami są "poseł", "senator", "Sejm",

"małżeństwo". Bez odwołania się do rozstrzygnięć określonego aktu nor-'" matywnego nie możemy podać definicji desygnatów tych pojęć.

III. Ustawa, charakteryzując typ czynu zabronionego, wskazuje najczęściej na cechy, które powinno posiadać zachowanie, aby być zgodne z typem. Takie

142

I"

cechy, które zachowanie posiadać powinno, aby być zgodne z typem czynu zabronionego, nazywa się znamionami pozytywnymi. Niekiedy charakterys­tyka ustawowego typu czynu zabronionego wskazuje na cechę, której za­chowanie nie może posiadać, aby być zgodne z typem (znamię negatywne). Wart. 286 i 288 k.k. warunkiem zgodności opisanego zachowania z typem czynu zabronionego jest brak wymaganego zezwolenia.

Podział znamion na pozytywne i negatywne odgrywa istotną rolę przy określaniu odpowiedzialności karnej w przypadku błędu co do znamion typu zasadniczego.

IV. Niektórzy autorzy (Wolter: Funkcja, 56; Mącior: PiP 5-6/1964) są zwolennikami pochodzącej jeszcze od Adolfa Merkla tzw. teorii negatywnych znamion, zaliczającej do charakterystyki typu czynu zabronionego brak okoli­czności wyłączających bezprawność czynu. Zgodnie z tą teorią, typ czynu zabronionego określony wart. 148 § 1 k.k. nie odnosi się do wszystkich przypadków umyślnego zabójstwa, lecz jedynie do tych, które miały miejsce nie w obronie koniecznej, nie w wyłączającej bezprawność wyższej konieczno­ści i ogólnie nie w jakiejkolwiek innej sytuacji wyłączającej bezprawność czynu. Teorię tę należy uznać za błędną. Według teorii negatywnych znamion zabicie człowieka w obronie koniecznej jest czynem pozostającym poza zakresem zainteresowania prawa karnego, jest prawno karnie zachowaniem irrelewant­nym. Zabicie człowieka w obronie koniecznej jest zabójstwem naruszającym normę sankcjonowaną. Zabójstwo to jednak na skutek sytuacji obrony konie­cznej jest usprawiedliwione (jest mniejszym złem). Bliżej na ten temat będzie jeszcze mowa przy analizie błędu co do okoliczności wyłączających bezpraw­ność czynu.

V. Z zasady nullum crimen sine lege wynika obowiązek ustawodawcy opisania czynu zabronionego. Ideałem z punktu widzenia praworządności byłoby posługiwanie się w określeniu typu czynu zabronionego tylko znamio­nami opisowymi. W przypadku takich znamion sędzia byłby zobowiązany jedynie do ustalenia, czy badane zachowanie zawiera w rzeczywistości desyg­naty zawartych w ppisie typu znamion. Sędzia nie dokonywałby przy tym żadnej oceny zachowania, a jedynie prostą subsumpcję tego zachowania do określonego typu ustawowego. Zdecydowana większość znamion ustawowych charakteryzujących typ czynu zabronionego ma charakter opisowy. Nie można jednak oddać istoty bezprawia tylko za pomocą znamion opisujących. Przy charakterystyce czynu zabronionego ustawa musi odwoływać się także do ocen, które nie pozwalają na prostą subsumpcję, ale wymagają wartościowania czynu z punktu widzenia podanych w ustawie kryteriów. Rozważmy dla przykładu znamiona określające typ czynu zabronionego zwanego w języku prawniczym "zniewagą" (art. 181 k.k.): "Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła". Istoty bezprawia określonego w tym typie nie może być oddana samym opisem. Opis zachowania mógłby jedynie ograniczać się do tego, że jedna osoba (sprawca) wypowiedziała się o drugiej osobie w jej

143

obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby wypowiedź ta do osoby tej dotarła. Nie trzeba uzasadniać, że taki typ zachowania nie mógłby być uznany za typ czynu zabronionego. Obej­mowałby bowiem bardzo wiele zachowań nie naruszających normy san­kcjonowanej chroniącej godność człowieka. Do istoty bezprawia należy treśćwypowiedzi, której się opisać już nie da, a jedynie można wartościowaći na podstawie oceny ustalić, czy ma charakter znieważający, czy nie. Ponieważchodzi o ocenę, to istotną rolę będzie odgrywać subiektywne nastawienie osoby oceniającej (sędziego). Tego subiektywnego nastawienia zupełnie wy­eliminować nie można. Osoba oceniająca powinna się jednak kierować także ocenami obiegowymi. O tym, czy jakaś wypowiedź ma charakter znieważający, decydować będzie także ocena tej wypowiedzi w środowisku osoby po­krzywdzonej. Czy jakiś przedmiot, czy wizerunek ma charakter pornograficzny (art. 173 k.k.) decyduje o tym pogląd sędziego, oparty na znajomości ocen obiegowych. Istotną rolę odgrywać tu będzie orzecznictwo Sądu Najwyższego, co jednak nie może prowadzić do wyłączenia lub ograniczenia niezawisłości sędziowskiej, co miało miejsce przed 1989 r. w związku z obowiązywaniem wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej wyłączających swo­bodną ocenę sędziowską.

VI. Z podziałem znamion na znamiona opisowe i ocenne wiąże się podział znamion na znamiona ostre i nieostre. Znamiona ostre to takie, przy których nie ma wątpliwości co do zakresu ich desygnatów. Najczęściej znamiona opisowe mają charakter ostry, o ile naturalnie w ogóle język potoczny pozwala na jednoznaczne wskazanie desygnatów. Na pierwszy rzut oka każdy powie, że znamię "człowiek" ma charakter ostry. Nie mamy wątpliwości, czy dany obiekt subsumpcji jest desygnatem tego pojęcia. Nawet jednak i w przypadku tego znamienia mogą powstać wątpliwości. Czy np. w świetle obowiązujących przepisów zabicie dziecka poczętego zdolnego już do samodzielnego życia poza organizmem matki jest zabiciem człowieka w sensie art. 148, czy też prze­rwaniem ciąży w sensie art. 149a. Czy przerwanie pracy serca przez odłączenie

od aparatury utrzymującej sztucznie pracę tego frganu, jest w przypadku

odmóżdżenia spowodowaniem śmierci człowieka, czy już przed odłączeniem nie mieliśmy do czynienia z człowiekiem. Te wątpliwości wskazują na pewną względność ostrości znamion opisowych. Natomiast znamiona ocenne mogą być w niektórych przypadkach bezwzględnie ostre. Takimi są wszystkie zna­miona ilościowe wyrażone przez liczby. Wart. 185 k.k. ustawodawca wprowa­dził typ rozpijania małoletniego. Znamię "małoletni" ma charakter ocenny, ale z uwagi na zawartą wart. 10 k.c. definicję pełnoletności ma ono w tym przypadku charakter bezwzględnie ostry. O tym, czy ktoś jest małoletni, decyduje data urodzenia. Pozostałe znamiona ocenne odnoszące się do ilości ("istotny niedobór", "wielka szkoda"), jak i odnoszące się do jakości ("czyn lubieżny", "zeszpecenie", "uczynienie niezdatnym do użytku") mają charakter nieostry. Znamiona nieostre powodują osłabienie jednoznaczności granicy pomiędzy zachowaniami zabronionymi pod groźbą kary i dozwolonymi oraz

pomiędzy poszczególnymi typami zachowań zabronionych. Z zasady nullum crimen sine lege wynika postulat unikania znamion nieostrych.

VII. Określenie typu czynu zabronionego następuje nie tylko za pomocą znamion wskazujących na zaszłości występujące w świecie zewnętrznym (zna­miona przedmiotowe), ale także elementami takiej określoności typu jest wskazanie przeżyć wewnętrznych sprawcy, jego stosunku psychicznego do realizowanego czynu - skutku (znamiona podmiotowe).

Była już o tym mowa, że koniecznym elementem każdego typu czynu zabronionego jest wskazanie na stosunek psychiczny sprawcy do realizowane­go przez niego zewnętrznego zachowania albo powodowanego skutku. Należy więc do znamion podmiotowych (w szerokim znaczeniu) charakteryzujących typ czynu zabronionego zaliczyć treść umyślności wynikającą z art. 7 § l k.k. albo treść nieumyślności wynikającą z art. 7 § 2 k.k. W przypadku niedbalstwa mamy do czynienia z pewnego rodzaju negatywnym znamieniem podmioto­wym, gdyż ta forma nieumyślności charakteryzuje się brakiem przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego, a więc brakiem stosunku psychi­cznego sprawcy do popełnianego w rzeczywistości czynu. Może w końcu wystąpić kombinacja elementów umyślności i nieumyślności.

VIII. Pojęcia "znamię podmiotowe" używa się częściej w węższym znacze­niu. Chodzi w tym wypadku o występujące w przepisie charakteryzującym typ określenia przeżycia psychicznego sprawcy wskazanie na szczególną jego motywację. Ta szczególna motywacja może w ogóle, tak jak inne znamiona, odróżniać czyn zabroniony od czynów dozwolonych (np. podrobienie lub przerobienie dokumentu jest karalne wtedy, gdy następuje w celu użycia dokumentu za autentyczny) albo odróżniać dany typ czynu zabronionego od czynów zabronionych innego typu (np. zabranie cudzego pojazdu me­chanicznego jest albo przestępstwem z art. 203, gdy zabór był w celu przywłaszczenia, albo przestępstwem z art. 214, gdy zabór dokonany został w celu krótkotrwałego użycia). Przestępstwa, których typy zawierają okreś­lenie szczególnej motywacji poprzez wskazanie, w jakim celu działa sprawca, noszą nazwę przestępstw kierunkowych. W skazanie już w charakterystyce

czynu na motyw Qziałani~rawcy wyklucza zamiar wynikowy jako formę

umyślności.

Ustawa wskazuje na motyw działania sprawcy nie zawsze w sposób bezpośredni, tzn. przez użycie znamienia "w celu", "po to by" (lub równo­znacznych). Często szczególne nastawienie sprawcy wymagane przez ustawę do realizacji znamion typu czynu zabronionego wynika pośrednio ze znaczenia użytych w opisie typu znamion. Do takich znamion należą używane w ustawie określenia: "zataja" (art. 250), "ukrywa" (art. 252), "grozi" (art. 166), "wyzys­kując" (art. 207), "czyn lubieżny" (art. 176).

Od znamion wskazujących na motywację, z jaką ma działać sprawca, by realizował znamiona czynu zabronionego, należy odróżnić te znamiona, które charakteryzują stan świadomości sprawcy wymagany do realizacji znamion danego typu czynu zabronionego. Przestępstwo z art. 251 popełnia ten, kto

144

145

zawiadamia o przestępstwie organ powołany do ścigania wiedząc, że przestęps­twa nie popełniono. Określony stan świadomości jest też znamieniem typu z art. 254.