PRAWO KARNE POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA
Uwagi ogólne.
Często dochodzono sprawiedliwości na drodze wróżd zwanych zwadami. Były to wojny prywatne. Przestępstwa groźne dla bezpieczeństwa ogólnego nazywano łotrostwami.
Ze względu na podmiot wszczynający ściganie podział:
Przestępstwa ścigane z urzędu - przeciw panującemu, interesom państwa, religii panującej - im silniejsza władza tym większy zakres.
Przestępstwa dochodzone na podstawie skargi prywatnej
Mir.
Rzecznikiem miru był panujący. W przypadku złamania miru oprócz pieniężnej kary prywatnej pobierano karę państwową oraz karę sądową.
Mir (Ręka pańska):
Miejscowy
Osobowy
Mieszany np. arcybiskup wraz z miejscem pobytu.
Związek przyczynowy i wina.
Według najdawniejszego prawa karano sprawcę, bez znaczenia było czy zrobił to nieumyślnie.
Statuty K. Wielkiego odróżniały winę umyślną od nieumyślnej kazusowo.
Przypadki wyłączające przestępność.
Początek - zaczepka słowna lub czynna - aż do zranienia czy zabicia tego, który dał początek - brak zrównoważenia.
Wykonanie odwetu z zachowaniem form przepisanych
Wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z odpowiedzialności umownej
Zabicie polnego złodzieja - schwytanego nocą na gorącym uczynku kradzieży zboża.
Gdy szlachcic pił z chłopami, a potem go pobili - nie oskarżano chłopów, bo sam to sprowokował.
Rodzaje przestępstw.
Sprawy większe
Sprawy mniejsze
zależne od wagi sprawy i rodzaju sądu
Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:
Zbrodnia obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis),
Zdrada (poddanie zamku, wprowadzenie wroga do kraju)
Przestępstwa przeciw religii panującej (przestępstwo herezji znane w I poł. XIV w., a od edyktu z 1424 prześladowano wyznawców husytyzmu)
Przeciw interesom skarbowym państwa (dot. obcej lub fałszywej monety, domaganie się nienależnych dochodów, zabór mienia)
Przeciw władzom i sądom (nieposzanowanie władzy królewskiej, starosty, sądu, opór wobec egzekucji wyroku)
Przestępstwa urzędnicze (łapówki)
Łotrostwa (zawodowy rabunek i kradzieże)
Do przestępstw ściganych w wyniku skargi prywatnej należało:
Mężobójstwo (Statuty K.W. znały kwalifikowane wypadki zabójstwa: krewnobójstwo, zabójstwo szlachcica w jego domu, pomocnicy odpowiadali na równi ze sprawcą)
Uszkodzenie ciała
Zranienie - rany krwawe lub rany sine
Okaleczenie - Obcięcie części ciała lub ochromienie
Obraza czci
Zniewaga - obraźliwe słowa.
Potwarz - zarzucenie komuś przestępstwa.
Gwałty
na osobie - uwięzienie, porwanie, zgwałcenie; kara różna od stanu: szlachcianka 50 grzywień dla sędziego i zadośćuczynienie dla niej; chłopka - 5 grzywien.
na majątku - kradzież (chąźba)
Podpalenie
Kradzieże (kwalifikowane i zwykłe) - kwalif. - na dworze króla itp.
Współsprawcy odpowiadali jednakowo. Podżeganie lub pomocnictwo - odrębne przestępstwo.
Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa.
Odpowiedzialność była w większości indywidualna.
Odpowiedzialność zbiorowa ograniczała się:
W razie zbrodni przeciw panującemu (członkowie rodziny sprawcy - wywołanie lub śmierć)
Jako środek nacisku mający na celu wykrycie sprawcy (opole)
Zniesiona odp. za krewnych
Ograniczona odpowiedzialność karna sług
Wróżda, odwet, pokora
za zabójstwo rycerza
prawo ograniczało, ale nie znosiło wróżdy.
PRAWO MAZOWIECKIE - ograniczenie zakresu osób i przedawnienie 20 lat
KORONA - zagrożenie zakładem w konkretnych przypadkach
od XV w obowiązek „odpowiedzi” - na pogrzebie lub w ciągu 6 tyg., wpis do ksiąg sądowych i 3 razy ogłaszane przez woźnego.
zakaz wróżdy przeciwko poddającemu się sądowi
Pojednanie - zapłacenie główszczyzny i jeśli równi sobie stanem do pasa goły, z wyciągniętym do połowy mieczem w towarzystwie swoich krewnych prosi o przebaczenie.
Zasady wymiaru kary
talion materialny (oko za oko) i talion symboliczny (kary okaleczające = mutylacja)
stan miejski i wiejski - za zabójstwo szlachcica obowiązkowa kara śmierci, bez możliwości zapłaty.
RECYDYWA - 3 razy, zaostrzenie kar.
GORĄCY UCZYNEK - złapanie złodzieja z LICEM - zaostrzenie kary
POZOSTAWIENIE NA ŁASCE osoby uprawnionej.
KUMULACJA kar przy zbiegu przestępstw (za każdą ranę osobna kara).
Rodzaje kar:
publiczne - prywatne (szły na rzecz powoda)
zwykłe - kwalifikowane
indywidualne - zbiorowe
większe - mniejsze → najważniejsze to kary krwi (kara śmierci i okaleczające) oraz kary pieniężne
niewola
wygnanie
niełaska
konfiskata majątku
kary na czci
Kara śmierci
najdawniejsza forma - ukamienowanie
zwykła to ścięcie lub powieszenie; kwalifikowana łączyła się ze szczególnym udręczeniem (np. ćwiartowanie, palenie żywcem)
w najdawniejszym prawie - za oddanie grodu nieprzyjacielowi kara ukrzyżowania.
od poł. XIII w - łamanie kołem (z Niemiec).
jako alternatywa za zabójstwo, rabunek, kradzież, gdy skazany nie mógł zapłacić
za zabójstwo szlachcica przez osobę niższą stanem.
Kara proskrypcji (wywołania)
ogłaszana publicznie po zapadłym zaocznie wyroku
fikcyjna śmierć - żona mogła ponownie wyjść za mąż, majątek ulegał konfiskacie, a jego samego należało zabić w razie schwytania.
Kary niewoli i wygnania
początkowo (XII - XIII w.) jako złagodzenie kary śmierci, albo zaostrzenie (sprzedanie w niewolę do obcego kraju).
W przypadku rycerza - wygnanie = banicja
samowolny powrót z wygnania mógł spowodować zastosowanie kary śmierci.
Konfiskata majątku
początkowo wspólnie z karą śmierci lub proskrypcji
bardzo dotkliwa i skuteczna
często podczas konfiskaty nieruchomości urzędnicy rozkradali mienie ruchome, stąd nazwa tej kary - ZŁUPIENIE.
Kary mutylacyjne
kary okaleczające
szelmowanie (obcięcie ucha), przekłucie lub obcięcie ręki, napiętnowanie rozpalonym żelazem (np. woźnych pozywających dla łapówki), wyrwanie języka, ucięcie nosa.
Kary pieniężne
XII-XIII w. coraz większe znaczenie
pobierane w srebrnych grzywnach
początkowo forma wykupu od śmierci lub mutylacji → system kompozycyjny <compositio - ugoda>
Kary publiczne (na rzecz księcia lub sędziego lub pana) i kary prywatne (dla poszkodowanego)
Kary krwi miały stałe odpowiedniki kar pieniężnych
Kary wielkie: kara siedemdziesiąt („niemiłościwa”) = na Mazowszu - pięćdziesiąt → piętnaście i dwanaście.
Kary małe: kara sześć i najniższa zwana trzysta (liczona w denarach)
Kary pieniężne były zbyt wysokie, dlatego sędziowie mogli je obniżać. Następuje powolna dewaluacja kar, nawet pomimo dewaluacji pieniądza. XIII w 1/3 nominalnej wartości, XIV - 1/5, do nawet 1/24. Być może spowodowane to łagodzeniem represji wobec szlachty. Dodatkowo obniżenie wysokości kar w drodze przywilejów jednostkowych.
podział na kary publiczne i prywatne nie był konsekwentny, np. za zabójstwo oprócz główszczyzny zabójca płacił tzw. pokup na rzecz państwa (70 dla króla, 15 dla sędziego na ziemi krakowskiej)
kary pieniężne ustalane zwyczajowo, a nie od poniesionej straty
najczęstsze: główszczyzna i nawiązka - kara za okaleczenie;
w XVI w - część główszczyzny/nawiązki za chłopa zabierał pan
główszczyzna na tzw. „pustą głowę” (za osobę bez rodziny) pobierał starosta.
kara prywatna za zniesławienie - pełna główszczyzna, nawiązki - przeważnie jakaś część główszczyzny.
Kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu
w miastach i wsiach lokowanych na prawie niem. (Zwierciadło Saskie) kary głównie na życiu i ciele.
Także w prawie szlacheckim zwiększyła się liczba przestępstw zagrożonych takimi karami → kara śmierci dla rabusiów, zawodowych złodziei, za domaganie się nienależnych dochodów z żup solnych, za zagarnięcie przez urzędnika na rzecz państwa, za używanie w obiegu obcej monety, za fałszerstwo pieniędzy.
kara śmierci przez spalenie dla heretyków (edykt wieluński)
Kat - utrzymywały go miasta, a sądy szlacheckie wypożyczały za opłatą. Wykonywał wyroki śmierci i torturował. Kat i jego rodzina uważani za infamisów, dlatego często funkcja ta była dziedziczna. Miasto zlecało mu często inne niegodne funkcje: rakarz, zwierzchnik domów publicznych itp.
Kary na czci
wobec szlachty
najcięższa - infamia - utrata czci szlacheckiej (tzn. nie mógł dzierżyć urzędów, przyjmować darowizn od króla, wykonywać funkcji zaufania publicznego itp. Mógł dalej żyć tam gdzie żył, ale jego pozycja była upośledzona)
Odwołanie zniewagi - zamiast zapłacenia główszczyzny za nazwanie szlachcica synem nierządnicy można było wejść pod stół i psim głosem odszczekać „To cóżem mówił, zełgałem jak pies”
Zakład (vadium)
dla zapobieżenia groźnemu przestępstwu (w razie gróźb) monarcha/starosta ustanawiał zakład, który należało zapłacić w razie dokonania takiego czynu. Było to niezależne od odpowiedzialności za dokonanie przestępstwa.
XIV-XV w. częste i bardzo wysokie (nawet parę tysięcy grzywien)
Kary kościelne
orzekane przez sądy duchowne
Ekskomunika - wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej - konfiskata przez państwo mienia ekskomunikowanego.
Interdykt miejscowy - zakaz nabożeństw, udzielania sakramentów i pogrzebów religijnych na danym terytorium.
Pokuta - trzy rodzaje: uroczysta (publiczna, odbywana w sposób ostentacyjny - 1248 - statut synodalny wrocławski - przywiązanie do drabiny i wystawienie na widok publiczny → prototyp pręgierza), publiczna, prywatna.
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
Przestępstwa publiczne i prywatne
z podziałem tym związany charakter kary;
przyjęty z prawa rzymskiego;
Prawo ziemskie → p. publiczne (skierowane przeciwko panującemu, państwu, instytucjom publicznym i religii) i p. prywatne (przeciw osobom prywatnym);
Prawo wiejskie → p. publiczne (skierowane przeciwko władzy, dworowi pana, religii, moralności i dobrym obyczajom, interesom gromady) i p. prywatne - pozostałe.
Prawo miejskie - kryterium podziału była kara, tzn. p. publiczne to te, których popełnienie powodowało karę publiczną, a prywatne - prywatną plus grzywna sądowa (malkuta).
Zmiany w p. prywatnych - od XVI w. obowiązkowa represja karna za część przestępstw prywatnych (1588 - zakaz jednania w przypadku mężobójstwa, albo kara państwowa na krewnych za nie wystąpienie z oskarżeniem). → jeśli nie było krewnych, obowiązek ten spadał na starostę - skarga posiłkowa (subsydiarna).
od. XVI w. stosowanie kary publicznej w przypadku zabójstwa, a kary kompozytowe zachowały większe znaczenie w prawie wiejskim.
wg konstytucji z 1588 - w razie oskarżenia o zdradę, obok instygatora wymagano udziału w procesie delatora, który ponosił karę równą każe grożącej oskarżonemu, w razie nieudowodnienia winy. Wyjątek, gdy oskarżenie było wynikiem przechwycenia dokumentów) → cel: obrona szlachty przed monarchą.
Związek przyczynowy i wina
Zranienie, przyczyną śmierci tylko, jeśli było poważne oraz powodowało długotrwałą chorobę, zakończoną zgonem nie później niż rok od zajścia → podejście praktyki.
od końca XV w. ustawodawstwo i praktyka zmierzały do rozróżnienia winy umyślnej od nieumyślnej przy zabójstwie → nadal bez odróżnienia przypadku od winy nieumyślnej. → dokonało tego dopiero orzecznictwo Trybunału w XVII w zamieniając karę za przestępstwo z przypadku z wierzy dolnej do główszczyzny.
W prawie miejskim odróżniano winę umyślną i nieumyślną, oraz przestępstwo z przypadku, pociągające za sobą jedynie karę prywatną.
Okoliczności wyłączające przestępność, zwolnienie od kary.
Bezkarność zabójstwa na infamisie lub banicie bez glejtu
Zabójstwo rabusia lub złodzieja złapanego na gorącym uczynku
Bezkarność zabicia plebejusza podającego się za szlachcica (1557)
Zabójstwo przez organy starościńskie lub miejskie przy tłumieniu tumultów (1593)
Początek ograniczony do granic obrony koniecznej
„zasięście drogi” (obsessio viae) - upoważniało do otworzenia jej sobie siłą, szczególny rodzaj początku.
zwolnienie od kary w prawie miejskim w razie stanu wyższej konieczności (np. kradzież chleba z głodu, ale też cudzołóstwo w przypadku długiej nieobecności małżonka).
Rodzaje przestępstw:
Przestępstwa publiczne:
Crimen laesae maiestatis - wg konstytucji z 1588 tylko w stosunku do osoby króla
Zdrada ojczyzny - bunty z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi, poddanie zamku, rokosz
Przestępstwa przeciw religii:
Przestępstwo apostazji - tj. odstępstwo od religii przestało od poł XVI w. być karane w wypadku przejścia na inne wyznanie chrześcijańskie, chyba że przejście na judaizm lub mahometanizm. W dobie reformacji powrót do pełnego ujęcia tego przestępstwa - także arianizm.
Czary - wyroki nasilone w dobie kontrreformacji, ale od XVIII w. głosy części hierarchii duchowej przeciwko tym oskarżeniom.
Przestępstwa przeciw moralności i dobrym obyczajom
Homoseksualizm i sodomia - kwalifikowana kara śmierci w prawie wiejskim i miejskim
Cudzołóstwo
Prostytucja pokątna
Kradzież na szkodę skarbu publicznego - dopiero w 1710 uznane za przestępstwo publiczne, ale fałszowanie monety krajowej zawsze było ciężkim przestępstwem.
Bunty i spiski - karane gł. śmiercią
Przestępstwa przeciw obowiązującym przepisom pracy - celem ich było umocnienie władz miejskich nad plebsem, często bardzo surowe (np. wilkierz krakowski 1637 - zakaz mieszkania w mieście dla osób bez stałego zajęcia, zagrożone śmiercią, w razie złapania po zamknięciu bram)
Przestępstwa przeciw pokojowi i porządkowi publicznego - gwałty, w szczególności:
napad na dom szlachcica. Jeśli ktoś został ciężko ranny lub zabity, przestępca po skrutynium karany śmiercią.
Kary za napady na drogach zaostrzone w XVI w. zagrożone kwalifikowaną karą śmierci (na wzór pr. niem.)
Przestępstwa prywatne:
Przestępstwa przeciw życiu i zdrowiu
Zabójstwo „kryminalne” - umyślne lub gdy było domniemanie złego zamiaru, Kara - od XVI w. ścięcie.
Zabójstwo „cywilne” - nieumyślne; wieża dolna w wymiarze 1 roku i 6 tygodni (od 1538) oraz główszczyzna
Kwalifikowane formy: ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo, krewnobójstwo. Karane wg wzoru prawa miejskiego - kwalifikowana kara śmierci, a czasem dodatkowo infamia i konfiskata majątku.
Pojedynek - legalny tylko przy zgodzie króla; 1588 karalność samego wyzwania (60 grzywien i ½ roku wieży górnej)
Celem ograniczenia wróżd wprowadzono w XVI w. karalność tzw. odpowiedzi. Prawo miejskie - kara śmierci.
Prawo ziemskie zakazywało jednania w razie zabójstwa.
Choć konstytucja z 1631 przewidywała za zabójstwo chłopa karę śmierci, to w praktyce karano główszczyzną (100 grzwien) oraz karami pieniężnymi na rzecz pana, gromady i kościoła, czasem też pokuta i chłosta.
Jednanie w prawie wiejskim - zabójca w koszuli stawał nad grobem zabitego i prosił jego rodzinę o przebaczenie
Przestępstwa przeciw wolności i czci. Porwanie.
Rapt - od drugiej poł. XV w. porwanie kobiety wbrew jej woli. Kara - infamia, czasem śmierć. 1631 - w sprawach o rapt wprowadzono skrutynium, tj. śledztwo z urzędu.
Potwarz-kalumnia - przestępstwo przeciw czci (np. drukowane paszkwile)
Przestępstwa przeciw mieniu
Kradzieże (kwalif. - z włamaniem lub przy użyciu broni), było to przestępstwo hańbiące (powieszenie) tak jak fałszowanie pieniędzy, miar i wag (częsta kara - spalenie)
Udział w przestępstwie.
1588 - równa kara dla wszystkich współsprawców. W praktyce karana w zależności od roli.
Odpowiedzialność reprezentacyjna - Konstytucje (1521, 1538) przewidywały ścięcie burmistrza i jednego z rajców w wypadku samowolnego ukarania śmiercią szlachcica przez sąd miejski z powodów gwałtów popełnianych na terenie miasta.
Prawo wiejskie - odpowiedzialność karna rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie się dzieci czy służby.
Zasady wymiaru kary:
Przynależność stanowa przestępcy i poszkodowanego wpływała na złagodzenie lub zaostrzenie wymiaru kary. Zabicie szlachcica przez plebejusza - śmierć, na odwrót - główszczyzna (100 grzywien)
Użycie broni palnej (rusznica) powodowało wyższą karę
Złagodzenie kary - skrucha lub uzyskanie przebaczenia.
Okoliczności obciążające:
Należenie ofiary do stanu wyższego niż sprawca
„zły umysł”
gorący uczynek
recydywa (prawo chełmińskie - 2; magdeburskie i ziemskie - 3)
kumulacja kar
od schyłku XV w. zaostrzano represję karną - recepcja zasady odstraszania - prewencja ogólna (wykonywanie kar publicznie, szczególnie oddziałujących na wyobraźnie). W innych krajach zasada odstraszania służyła umocnieniu absolutyzmu. W prawie ziemskim -prywatne kary kompozycyjne dominują.
Dużo łagodniejsze represje karne w prawie wiejskim (by nie tracić siły roboczej). Jednak w prawie wiejskim był szerszy zakres penalizacji życia poddańczej wsi, ze względu na dużą ingerencję pana w życie poddanych. → duże różnice pomiędzy majątkami.
Podział kar:.
Kryminalne - śmierci, mutylacyjne, infamii
Kary śmierci
Zwykłe: powieszenie, ścięcie, utopienie, rozstrzelanie
Kwalifikowane: spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem, przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn, wplecenie w koło.
Szlachecka - ścięcie, hańbiąca - powieszenie.
Często przed wykonaniem kwalifikowanej kary śmierci dokonywano tortur. Czasem w ramach łaski, wykonywano karę na zwłokach.
Kary mutylacyjne - ich znaczenie zmniejsza się. Do tych kar zbliżają się tzw. kary na skórze (piętnowanie, ucięcie ucha). Te kary były hańbiące.
Kary odzwierciedlające - szczególnie w prawie miejskim, czasem wiejskim.
Infamia i banicja - w XVI - XVIII w. wywołanie mieszano z infamią. Wyrok i w postępowaniu zwykłym i zaocznym. Skazany uważany za zmarłego, a jego majątek przechodził na spadkobierców, albo konfiskowany. Szafowanie tą karą i wydawanie glejtów zapewniających czasową bezkarność stępiło skuteczność tej kary.
Banicja powstała w XVI w z wywołania. W razie ujęcia, starosta musiał go osadzić w wieży, ale nie mógł wykonać na nim wyroku. Banicja wieczysta (za przestępstwa kryminalne) i banicja prosta (za niewykonanie wyroku). Banicja → zawieszenie w urzędzie, niemożność kandydowania do funkcji obieralnych, ale nie tracił majątku ani czci.
Wygnanie z miasta, wyświecenie ze wsi - również jako kara na czci.
Kary na czci
Kara pręgierza (przywiązanie do słupa) - pr. miejskie; zwykle poprzedzała chłosta, a po niej często wygnanie lub piętnowanie. Czasem zamiast pręgierza umieszczano w klatce wystawionej na widok publiczny.
Kuna (odpowiednik pręgierza w prawie wiejskim) - przywleczenie do kościoła za obręcz na szyi.
Kara gąsiora - dwie deski z otworami na kończyny i głowę.
Kara kłody - zakucie w dyby
Kara „biskupa” - tułów skazanego zamykano w wydrążonym drzewie
Korbacz - bat, który służył do wymierzania kary chłosty, zwanej plagami
Kara pozbawienia wolności
Kara wieży (1493 i 1496) - jako kara za mężobójstwo na rok i 6 tyg., stosowano wobec szlachty nie była hańbiąca, a skazani nie nosili kajdan, a szlachcic sam stawiał się w wieży („niezasięście wieży” zagrożone infamią), 1538 - za mężobójstwo - wieża dolna (nieogrzewana).
Kara więzienia - od końca XVII w. Hańbiąca. Wyjątkowo w prawie ziemskim, w prawie miejskim skazańców zmuszano do robót.
Publiczne kary majątkowe
Konfiskata majątku - występowała jako kara dodatkowa, bądź samodzielna za niedopełnienie obowiązku służby na pospolitym ruszeniu (wtedy na rzecz delatora).
Skonfiskowane dobra musiały być nadane innemu szlachcicowi (od 1576 na najbliższym sejmie). W praktyce często skazany odkupywał od delatora dobra za cenę niższą od ich wartości, co stępiło karę.
Pieniężne kary prywatne - główszczyzny i nawiązki. Ujednolicone dla całego kraju przez ustawodawstwo sejmowe i wciąż tendencja wzrostowa ze względu na dewaluacje pieniądza.
od XVI/XVII w. zabójca lub jego rodzina musieli niezależnie od wykonania kary śmierci zapłacić główszczyznę.
Główszczyzna utrzymała się pomiędzy szlachta, oraz gdy szlachcic zabił mieszczanina lub chłopa.