Zgromadzenie Ludowe w Atenach

Organizacja aparatu państwowego opierała się na 3 filarach:

 zgromadzenie ludowe (ekklezja)

 Wielka Rada (bule)

 sądownictwo ludowe (heliaia)

 + urzędy

Ekklezja była organem suwerennym polis. Zwoływana 3-4 razy w miesiącu. Uczestniczyć mógł w niej każdy obywatel, o ile nie był pozbawiony praw (atimia). Zaczynała pracować w obecności co najmniej 1000 osób, jednak niektóre uchwały wymagały obecności minimum 6000 obywateli.

 Organ oddający bezpośredni charakter demokracji ateńskiej.

 Należała do niej władza ustawodawcza.

 Każdy obywatel miał inicjatywę ustawodawczą.

 Prowadzono dyskusje, a następnie głosowanie.

 Porządek “obrad” był wyznaczany przez Wielka Rade (bule).

Pozostałe kompetencje ekklezji to:

a) wybór (lub losowanie) i kontrola urzędników

b) przyjmowanie posłów

c) decyzja o wojnie i pokoju

d) nadzór władzy wykonawczej (Wielkiej Rady)

e) przeprowadzenie sądu skorupkowego (ostracyzm)

Civitas Rzymskie

W historii civitas rzymskiej wyróżniamy 2 okresy:

 monarchia 753 - 509 r. p. n. e.

 republika 509 – 27 r. p. n. e.

Monarchia – na czele civitas król (rex), doradzały mu senat (senatus) i zgromadzenie ludowe (comitia curiata).

Społeczeństwo żyło w ramach organizacji rodowo-plemiennej:

1. rody (gentes)

2. grupy rodów (curiae)

3. plemiona (tribus)

Ważni królowie to Numa Pompiliusz (drugi) – twórca prawa boskiego fas, oraz Serwiusz Tulliusz (przedostatni), twórca świeckiego prawa ius.

Civitas w przeciwieństwie do polis greckich nie zajmowała się kolonizacją a podbojem – najpierw Półwyspu Apenińskiego, a potem dalej na prawach nierównej federacji z civitas rzymską (foedus). Wielki rozwój terytorialny Rzymu, aż do budowy potężnego imperium.

Republika - miała zawsze w Rzymie charakter arystokratyczny. Opierała się na 3 filarach:

 zgromadzenia ludowe

 senat

 urzędy

Rzym był areną walki wpływowych patrycjuszy z plebejuszami:

1. VI w. p. n. e. - reformy serwiańskie

2. 494 r. p. n. e. - utworzenie trybuna ludowego

3. 451 r. p. n. e. - Ustawa XII Tablic

4. do IV w. p. n. e. - dostęp plebejuszy do urzędów

Zgromadzenia ludowe – złożone z obywateli, w celu podejmowania decyzji. Zgromadzenia informacyjno-sprawozdawcze (dyskusje) nazywały się contiones, a zgromadzenia podejmujące decyzje to comitia.

 Najstarsze to comitia curiata (rodowe), następnie arystokratyczne comitia centuriata (cenzus majątku), aż w końcu comitia tributa (terytorialne). Istniały także concilia plebis - zgromadzenia tylko dla plebejuszy.

 Inicjatywa ustawodawcza w rękach urzędników, lud tylko dyskutował i głosował.

 Uchwały zgromadzeń nazywano leges, dodawano imię wnioskodawcy.

 Od 287 r. p. n. e. (Lex Hortensia) uchwały plebejskie, tzw. plebiscita, obowiązywały cały naród rzymski.

Senat – ciało doradcze, posiadające moc wydawania tzw. senatus consulta i dysponowania finansami państwa. Zasiadali w nim dożywotnio byli wyżsi urzędnicy. Listy senatorów co 5 lat sporządzał cenzor na podstawie cenzusu majątkowego. Liczba senatorów rosła od 300 do 900 za Juliusza Cezara.

Senat zwoływał uprawniony urzędnik, który przewodniczył obradom i relacjonował sprawę. Następowała dyskusja, a potem głosowanie – osoby “za” siadały po jednej stronie sali, a “przeciw” po drugiej. Jeżeli decyzja nie została zawetowana przez trybuna ludowego, a wnioskujący urzędnik zgodził się z “radą” senatu, to powstawało obowiązujące senatus consultum.

Upoważnienia senatu:

 zatwierdzanie ustaw komicjów

 prawo auspicjów – wróżb mogących obalić każdą decyzję zgromadzeń

 zarząd skarbem

 reprezentacja państwa

 wojna lub pokój i cała polityka zagraniczna

 decyzja o powołaniu dyktatora

 swoista kolegialna głowa państwa, sprawująca władzę z ludem – Senatus Populusque Romanus

Urzędnicy (magistratus):

– niżsi – minores – posiadają potestas

– wyżsi – maiores – posiadają potestas + imperium

– kurulni – mogli potem zasiadać– w senacie

– nie-kurulni – nie zasiadali w senacie po końcu kadencji

Konsulowie, pretorzy (miejski – urbanus i cudzoziemski – peregrinus ), cenzorzy, edylowie, kwestorzy, trybuni ludowi + dyktator.

Magistratury rzymskie

Urzędnicy byli:

 wybierani – przez komicja, senat, dyktatora

 odpowiedzialni

 kadencyjni – na ogół na rok, cenzor na 5 lat, dyktator na pół roku

 bezpłatni

 kolegialni - “koleżeństwo” np. 2 konsulów, każdy z pełnią władzy i mocą sprzeciwu wobec decyzji partnera

Wszelkie koszty związane z uzyskaniem i sprawowaniem urzędu ciążyły na urzędniku. Nie było diet, dlatego miały one charakter czysto patrycjuszowski. Prowadziło to często do tego, że gdy urzędnik po absolutorium uzyskiwał przedłużenie władzy (prolongatio imperii) jako prokonsul lub propretor, prowadził na prowincji łupieżczą politykę, aby odzyskać utraconą gotówkę.

Urzędnicy (magistratus):

– niżsi – minores – posiadają potestas – władza ograniczona

– wyżsi – maiores – posiadają potestas + imperium – pełna władza cywilna i wojskowa

– kurulni – mogli potem zasiadać– w senacie

– nie-kurulni – nie zasiadali w senacie po końcu kadencji

– stale funkcjonujący – ordinarii

– nadzwyczajni – extraordinarii – praktycznie tylko dyktator

Konsulowie – najwyżsi urzędnicy, zastąpili królów. Konsul posiadał tzw. imperium maius, czyli miał on najwyższą cywilną i wojskową władzę wykonawczą. Był zwierzchnikiem wszystkich innych urzędników za wyjątkiem trybunów ludowych. Mógł każdego obywatela zawezwać do stawiennictwa (tzw. vocatio), a w razie odmowy kazać aresztować i doprowadzić (tzw. prensio). Konsulowie posiadali prawo zwoływania ludu na zgromadzenia (ius agendi cum populo) i senatu (ius agendi cum patribus). Przewodniczyli ich obradom, poddawali pod głosowanie wnioski i wykonywali podjęte uchwały.

Pretorzy – wymiar sprawiedliwości, praetor urbanus do spraw Rzymu i praetor peregrinus do spraw cudzoziemców. Pretor nie sądził, a rozpatrywał sprawę pod względem formalnym, w fazie in iure – czy roszczenie jest chronione przez prawo, ustalenie przedmiotu sporu. Powoływali sędziów. Ogłaszali edykty, w których zapowiadali jak będą sprawować swój urząd. W razie potrzeby zastępowali w niektórych sprawach konsulów.

Cenzor – układali listy senatorów – uzupełnianie i rewidowanie składu. Do obowiązków cenzorów należało także sporządzenie spisu obywateli rzymskich i ich majątku (agere censum) i przypisanie ich do właściwego tribus i centurii.

Edyl – nadzór nad targowiskami. Istnieli także patrycjuszowscy edylowie kurulni, o takim samym zakresie władzy.

Kwestor – niższy urzędnik, zajmujący się administracją skarbem publicznym.

Trybuni ludowi – dygnitarze wybierani przez plebejuszy od 494 r. p. n. e. broniący ich praw. Posiadali prawo veta wobec senatus consultum i decyzji urzędników, jeżeli godziły w interesy plebejuszy. Zwoływali concilia plebis i im przewodniczyli. Cieszyli się przywilejem nietykalności.

Dyktator – powoływany na 6 miesięcy, w obliczu zagrożenia, posiadał pełnię władzy. Pierwszym dożywotnim dyktatorem został Sulla w I. w. p. n. e., podobnie Juliusz Cezar.

Propretor – pretor, który skończył swój urząd, powołany do zarządu na prowincji.

Prokonsul – j. w. , ale w przypadku konsula.

ZGROMADZENIA W RZYMIE
(bonus track)

1. Okres monarchii

Zgromadzenie ludowe było zwane comitia curiata, a społeczeństwo żyło w ramach organizacji rodowo-plemiennej, złożonej z rodów (gentes), grup rodów (curiae) i plemion (trzy tribus - Ramnes, Tities i Luceres).

2. Civitas rzymska

Zgromadzenia ludowe, złożone z obywateli, zbierać się mogły dla różnych celów i wg określonych kluczy organizacyjnych.

a) contiones – informacyjno – sprawozdawcze (wiece) – tu odbywały się dyskusje;

b) comitia – podejmowały decyzje:

– comitia curiata – najstarsze, zwoływane w porządku rodowo-plemiennym, dostępne tylko dla patrycjuszy;

– comitia centuriata – istniały od reformy serwiańskiej (VI w. p.n.e.), zbierane wg oddziałów wojskowych (193 centurie), które w określonej liczbie wystawiały klasy majątkowe; charakter oligarchiczny – przewaga bogatych;

– comitia tributa – zwoływane wg miejsca zamieszkania w terytorialnych tribus ; przewaga mieszkańców wsi – więcej okręgów wiejskich, niż miejskich (w sumie 35 : 31 wiejskich, 4 miejskie); po 287 r. p.n.e. nabierają znaczenia, przejmuja część– kompetencji zgromadzeń centurialnych;

Zgromadzenia realizowały bezpośrednią władzę obywateli w państwie – nie miały jednak takiego znaczenia, jak w Atenach. Nie można było zgłaszać wniosków, dyskutować, inicjatywa ustawodawcza należała do urzędników, mających prawo znoszenia się z ludem (ius agendi cum populo). Każda kuria, centuria czy tribus dysponowała jednym głosem. Po praktycznym obumarciu comitia curiata i przesunięciu na dalszy plan comitia tributa, prowadziło to w przypadku comitia centuriata do przerywania głosowania po oddaniu głosów przez najbogatsze centurie, które dysponowały większością.

Comitia centuriata współpracowały z najważniejszymi urzędnikami, wybierały wyższych urzędników, sprawowały funkcję sądu najwyższego, rozpatrującego skargi na orzeczenia urzędników w sprawach gardłowych. Uchwalały ustawy (leges).

Comitia tributa – ustawodawstwo po 287 r. p.n.e., wybór urzędników niższych, funkcja sądu najwyższego w apelacjach od orzeczeń w sprawach majątkowych.

Osobny rodzaj zgromadzeń – concilia plebis, dostępne tylko dla plebejuszy. Początkowo uchwały obejmowały tylko tę klasę, wybierano trybunów ludowych i edylów plebejskich. Od 287 r. p.n.e. Lex Hortensia wprowadziła zasadę, że plebiscita (uchwały plebejskie) obejmowały cały naród rzymski.

Ostatecznie więc funkcjonowały w Rzymie zgromadzenia wyłącznie patrycjuszowskie (comitia curiata), wyłącznie plebejskie (concilia plebis) i mieszane (comitia centuriata i comitia tributa).

PRYNCYPAT A DOMINAT
ANALIZA PORÓWNAWCZA

Z dojściem do władzy Oktawiana, przybranego syna Juliusza Cezara, skończył się w historii państwa rzymskiego okres republikańskiej civitas. Okazało się, że trudnościom obszernego państwa zaradzić może tylko ustabilizowany rząd jedynowładcy, przezornie szanujący półtysiącletnie przywiązanie Rzymian do tradycji ustrojowej.

1. Okres cesarstwa w Rzymie obejmuje lata od 27 r. p.n.e. do 476 r., to jest do upadku państwa rzymskiego na zachodzie Europy. Przedziela go rok 284, co pozwala wyróżnić czasy tzw. pryncypatu i następnie dominatu.

2. Pryncypat bardziej szanował tradycje republikańskie, lecz istota cesarstwa (silna władza jedynowładcy) była w obu okresach ta sama.

3. Władca, jako princeps i też jako dominus, była traktowany i uważał się za najwyższy organ państwa należącego do narodu rzymskiego. Cesarze musieli więc pielęgnować tradycję wolności obywateli i chroniącego ich prawa – stąd brak regulacji sukcesji, taka konstrukcja władzy cesarskiej i prawa senatu do proklamacji cesarza i pośmiertnej oceny jego działalności publicznej. Wybór cesarza zależał przede wszystkim od armii (ściślej – gwardii pretoriańskiej), elekcję zatwierdzał formalnie senat. W początkach dominatu Dioklecjan wprowadził praktykę, wg której państwem jeszcze niepodzielonym rządziło 2 Augustów, mających do pomocy po 1 cezarze. Tetrarchia nie utrzymała się jednak zbyt długo – za Konstantyna W. wróciło jedynowładztwo.

Odkąd senat zwrócił rządy Oktawianowi w 27 r. p.n.e., mógł on budować monarchię nie jako dyktator, lecz pierwszy obywatel. Gromadził on uprawnienia, niegdyś należące do różnych urzędników. Tytulatura cesarza zawierała tytuły o charakterze zaszczytnym (m.in. princeps senatus, filius divi Julii, Augustus), dawały mu one nieodpowiedzialność, pierwszeństwo w senacie, władzę nad wojskiem i obywatelami. Istotne znaczenie miały urzędy, jakie skumulował w swoim ręku – consul, proconsul, tribunitiae potestatis, censor perpetuus, pontifex maximus. W początkowej fazie pryncypatu odnawiano cezarowi urzędy i przyznawano corocznie zmieniających się kolegów figurantów dla zachowania pozorów republikańskich (tu można by coś o “komedii republiki”).

Dominat przyniósł tytuł dominus (pan, bóg), co wiązało się z chęcią wprowadzenia obowiązującego kultu boskiego cesarza. Na dwór cesarski wprowadzono ceremoniał wschodni, cesarz przywdział diadem.

Władza cesarska jednak w obu okresach pozostawała absolutna, zarówno w zakresie egzekutywy, jak i legislatywy (edykty, dekrety, reskrypty, mandaty, leges edictales za dominatu itd.) oraz jurysdykcji.

4. W okresie pryncypatu władza cesarska znajdowała jednak skrępowanie w dalszym funkcjonowaniu niektórych urządzeń republiki, szczególnie urzędów (np. pretura) oraz zwłaszcza senatu reprezentującego najbogatszych rzymian. Zachował on początkowo funkcje ustawodawcze, administracyjne i sądowe (system diarchii senatu i princepsa), choć liczyła się w nim głównie rola cesarza, jako pierwszego senatora. Cesarz zwoływał senat, który pełnił funkcje jego rady.

W okresie dominatu senat został zredukowany do rady miasta Rzymu. Doradczym organem zbiorowym przy boku cesarza był Święty Konsystorz, który składał się z najwyższych urzędników zarządzających poszczególnymi resortami; miał skład fachowy.

5. Zarząd centralny państwa okresu pryncypatu wykazywał pewne podobieństwa z okresem dawniejszym. Ogromna władza cesarza była rozdzielona urzędnikom jako mandatariuszom, którzy sprawowali ją w imieniu cesarza. Nie uruchomiono jednak aparatu centralnego z władzą rozciągającą się na prowincje. W stolicy działali prefekci, tylko praefectus Aegyptii miał pozarzymskie kompetencje. Urzędnicy ci nie mieli własnego zakresu władzy, lecz wykonywali przydzieloną im prerogatywę cesarską.

Dominat oparł zarząd centralny państwa na fachowcach, biurokratyzmie i centralizmie. Na czele działów zarządu państwa postawiono ministrów z tytułami komesów, wchodzących w skład Świętego Konsystorza. Taki rząd, przy istnieniu hierarchicznej administracji terenowej, zespalał ogromne imperium. Dioklecjan podzielił urzędy na centralne i terytorialne.

6. Zarząd terytorialny- Oktawian przeprowadził podział prowincji na cesarskie (pograniczne, niespokojne) i senackie (spacyfikowane). Wysyłał do swoich prowincji mandatariuszy z tytułami legatów (prow. większe) czy prokuratorów (prow. mniejsze – tworzyła się hierarchia).

Dioklecjan i Konstantyn Wielki zorganizowali administrację zgodnie z zasadami hierarchii i centralizmu. Na czele civitas stali duoviri i funkcjonował samorząd, prowincjami rządzili urzędnicy zwani prezesami lub sędziami, diecezje oddano wikariuszom, a prefektury (4 terytorialne, 2 miejskie – Rzym i Konstantynopol) prefektom, podlegającym bezpośrednio cesarzowi. Urzędnicy terenowi posiadali władzę administracyjną i sądową, wojsko miało osobnych dowódców. W sprawach sądowych obywatele mogli apelować od najniższej do najwyższej instancji, jaką był cesarz.

STOSUNKI PAŃSTWO - CHRZEŚCIJAŃSTWO W CESARSTWIE
(W TYM ZMIANY USTROJOWE W OKRESIE DOMINATU)

1. Imperium rzymskie, w którego granicach funkcjonowało wiele rozmaitych wyznań religijnych, charakteryzowało się konsekwentną tolerancją. Trudności powstawały tylko z systemami opartymi na monoteizmie, a więc przede wszystkim wyznania mojżeszowe i chrześcijańskie.

2. Chrześcijaństwo charakteryzowało się:

a) bardzo żywym ruchem misyjnym

b) ekspansją (zwłaszcza wśród ludzi niżej społecznie sytuowanych)

c) nauką o jedynym Bogu, wykluczającym wszystkich innych łącznie z cesarzem

d) równym traktowaniem niewolnika i wolnego w Kościele

3. Szybkie rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa już w I w., tajemniczość i brak zrozumienia praktyk religijnych, w połączeniu ze zdawało się wywrotowymi poglądami społeczno – politycznymi, legły o podstaw prześladowań, które aż do początku IV w. nasilały się i słabły w imperium.

4. Edykt mediolański Konstantyna Wielkiego 313 r. - zapewnienie Kościołowi jawności egzystencji i swobody działania oraz wyrównania krzywd, które spotkały go uprzednio.

5. Chrześcijaństwo wyszło zwycięsko z “religijnej próby sił” i odtąd korzystało z poparcia państwa. W 380 r. cesarze Gracjan, Walentynian i Teodozjusz w piśmie skierowanym do ludności Konstantynopola nakazali wyznawanie w całym państwie wiary chrześcijańskiej w Trójcę Świętą, wg nauki ówczesnego papieża Damazego I, którą określano mianem katolickiej, a więc powszechnie obowiązującej. Innych (arian) nazywano heretykami.

6. Edykt cesarza Teodozjusza z 392 r. wprowadził nietolerancję wobec pogaństwa. W późniejszych latach wykluczono pogan od urzędów, a nawet zakazano wielobóstwa pod karą śmierci. Kościół uzyskał osobowość prawną, stał się potęgą moralną i polityczną. Cesarze przestali uważać się za bogów, pozostając przy tytule wybrańca bożego. Hierarchię kościelną traktowano jako trzecią, obok cywilnej i wojskowej. Mimo, iż Kościół przyjmował opiekę i podporządkowanie panującemu, udało mu się przetrwać upadek cesarstwa na zachodzie Europy.

7. Na czele Kościoła stanął biskup rzymski – papież. Poniżej papieża w porządku święceń – prezbiterzy, w porządku władzy administracyjno - jurysdykcyjnej patriarchowie. W stolicach prowincji (tzw. metropoliach) rezydowali arcybiskupi – metropolici, w okręgach zaś zwanych civitates (później diecezje) – biskupi. Z czasem powstała sieć kościołów parafialnych z plebanami – proboszczami.

8. Biskupi byli wybierani przez lud i duchowieństwo. W okresie kryzysu imperium potrafili oni przejąć wiele jego funkcji, wokół nich skupiało się też życie społeczeństwa okresu przejściowego. Prezbiterzy, zwani kanonikami, którzy pomagali biskupowi w sprawowaniu zarządu diecezjalnego tworzyli kapitułę.

9. Od IV w. rozwinęły się zjazdy kościelne:

a) sobory – zwoływane przez papieża i cesarza, gromadziły cały episkopat, decydowały o najważniejszych sprawach;

b) synody – zasięg metropolitalny lub diecezjalny, zwoływane przez właściwych biskupów

10. Monastycyzm od VI w. w Europie Zachodniej (św. Benedykt z Nursji).

11. Działalność Kościoła była regulowana przez prawo kanoniczne, wzorujące się na istniejącym prawie rzymskim.

Stosunek lenny

Od lenna, zwanego pheudum, pochodzi nazwa feudalizmu.

Jako stosunek prawny powstało z połączenia wasalstwa i beneficjum, wykorzystanych dla ułożenia stosunków między wolnymi.

Wasalstwo – pochodzenie germańskie, stosunek między wasalem a seniorem. Pierwszy zobowiązywał się do służby np. wojskowej, czy dworskiej. Prowadziło to do zgromadzenia wokół seniora tzw. drużyny rycerskiej, która umacniała jego pozycję.

Z czasem utrzymanie drużyny stało się nieopłacalne i wasale byli osadzani na ziemi, aby mogli sami się utrzymać i wyekwipować. Wykorzystano tu realny stosunek o rzymskiej genezie – beneficjum. Był to sposób wynagradzania za zasługi czy służby.

Wasalstwo + beneficjum = personalno-realny stosunek zwany lennem.

Subinfeudacja – posiadanie wasali przez wasala. Hierarchizacja rycerstwa, pojawienie się tzw. drabiny feudalnej. Prowadziło to do chaosu. Bałagan potęgowały zasady: “Nie ma ziemi bez seniora.” i “Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem.” i możliwość posiadania więcej niż jednego seniora. Uprzywilejowany był jednak pierwszy senior – dominus ligius.

Jedynie w Anglii wytworzyła sie drabina dwustopniowa: wasale króla (tenetes in capite) i wasale wasali (subtenetes). Do tego zasada: “Wasal mojego wasala jest moim wasalem.”

Umowa lenna zawierana była wg. uroczystego ceremoniału. Początkowo tylko ustnie, później potwierdzano pisemnie.

 hołd vel komendacja (homagium, commendatio) – wasal klęka i wkłada ręce w dłonie seniora.

 inwestytura – senior przyjmuje hołd i wręcza symbol nadawanego lenna np. pierścień czy pastorał.

 pocałunek pokoju (kiss of love krove)

Strony: osoby wolne, stanu rycerskiego lub duchownego.

Przedmiot: ziemia, urząd lub renta.

Obowiązki wasala:

– auxilium et consilium – konna służba wojskowa i służba dworska, czyli udział w senioralnym wymiarze sprawiedliwości, bądź służenie radą. Z pierwszego powstała armia feudalna, z drugiego kuria królewska.

– wykupienie seniora z niewoli

Obowiązki seniora:

– opieka nad wasalem

– zapewnienie spokojnego korzystania z pheudum

– zapewnienie wymiaru sprawiedliwości

Konflikty na linii senior-wasal rozpatrywały tzw. sądy parów = senior + wasale równi rangą podsądnemu.
Gdy wygrał senior, to wasal był pozbawiany lenna.

Gdy wygrał wasal, to stawał się wasalem wyższorzędnego seniora.

Lenno występowało głównie w zachodniej Europie. Na wschodzie jego zastępstwem było osadzanie drużynników na tzw. prawie rycerskim (ius militare) i prawo nieodpowiednie (ius non responsivum), czyli podleganie w sprawach jurysdykcyjnych tylko sądom książęcym / królewskim. Nie tworzyło to jednak hierarchii typu lennego.

Zwierzchnictwo terytorialne w Niemczech

Skutkiem upowszechnienia się i okrzepnięcia systemu lennego Niemcy zawsze były rozbite pod względem politycznym i terytorialnym. Dla periodyzacji ustroju ważna jest relacja między królem a książętami. W efekcie walki o władze Niemcy staną się specyficzną konfederacją państw, z cesarzem na czele.

 1180 – cesarz Fryderyk I pokonał ostatniego księcia szczepowego – Henryka Lwa

 1220 i 1232 – przywileje Fryderyka II na rzecz książąt terytorialnych

 1250 – 1273 – wielkie bezkrólewie, po odsądzeniu od tronu Hohenstaufów przez Innocentego IV. Brak króla = rozwój kompetencji książąt.

 1356 - wydana przez cesarza Karola Luksemburskiego na sejmie Rzeszy w Norymberdze; regulowała prawo wyboru króla, które odtąd przysługiwało 7 elektorom (król czeski, palatyn Renu, margrabia brandenburski, książę saski oraz arcybiskupi: Moguncji, Kolonii, Trewiru), określała ich uprawnienia

Początkowo dominowały w Niemczech księstwa szczepowe (Alamanów, Szwabów, Bawarów, Franków, Sasów). Rządzili nimi dziedziczni książęta o silnej władzy. Stanowili oni oczywiste zagrożenie dla władzy cesarza, dlatego też, byli usilnie przez niego zwalczani. Obok księstw szczepowych powstawały więc inne, świeckie i duchowne władztwa, dla przeciwwagi. Takie jednostki były połączone węzłem lennym i były członem Świętego Cesarstwa, jednak od początku dążyły do uzyskania jak największej władzy, władztwa terytorialnego.

Niemieckie prawo lenne zawierało tzw. przymus lenny, czyli obowiązek ponownego nadania opróżnionego lenna. Prowadziło to do powstania stanu książąt terytorialnych, różnie utytułowanych – palatynami, książętami, margrabiami, biskupami itd.

Obok księstw terytorialnych rozwijały się miasta królewskie.

Dziedziczenie tronu we Francji (teoria statutowa)

• Od 987 r. władcę wybierano (elekcja, elektorzy = bezpośredni wasale króla = feudałowie) – członek rodu Kapetyngów, mężczyzna, prawowierny (ortodoks), pełnoletni, pierwszy wybrany – Hugo Capet.

• Od czasu pierwszej elekcji Hugona Kapeta istnieją jednak próby desygnacji (wyznaczania następcy) – Capet w tym samym roku desygnował syna Roberta na przyszłego króla.

• Od XII/XIII w. tron francuski stał się dziedziczny (dziedziczy najstarszy syn, młodsi otrzymują dożywotnie apanaże). Praktyki desygnacji zaniechał Filip II August, bowiem władza była umocniona w dynastii Kapetyngów. System primogenitury męskiej.

• Sakra jako kolejny warunek otrzymania władzy – pomazanie, król z łaski bożej (Dei gratia).

• Ustaliła się zasada ciągłości władzy (“Umarł król, niech żyje król”) – zmienia się nosiciel władzy, władza pozostaje taka sama.

• W 1328 r. umiera ostatni z Kapetyngów – Karol IV Piękny. Koronowano najbliższego męskiego krewnego: Filipa VI Walezjusza. Jednak z pretensjami do tronu wystąpił król Anglii Edward III, jako bliższy krewny “po kądzieli”. Powołując się na dawne prawo salickie odrzucono te pretensje – wg. niego bowiem przyjmować spadek można tylko “po mieczu”, a korona była uważana za element spadku. Utrwalił się więc system agnatyczny.

• Nie zaspokoiło to pretensji Anglików – wojna 100-letnia. W ostatnim etapie obłąkany król Francji Karol VI traktatem w Troyes 1420 r. wydał swą córkę za króla Anglii Henryka V, zapewniając mu następstwo tronu we Francji z pominięciem własnego syna, delfina Karola. Doprowadziło to do buntu (Joanna D'arc), a legiści utworzyli tzw. teorię statutową, wg. której królowie nie mogą dysponować koroną jak majątkiem prywatnym, koronę obejmuje najstarszy syn nie jako spadek, ale na zasadach niezmiennego “statutu królestwa”. Unieważniło to traktat w Troyes. Delfin został koronowany na króla Karola VII.

• Na początku XV w. ustaliła się zasada ciągłości monarchii. Następca króla – delfin – stawał sie automatycznie królem po śmierci ojca. Nawet jeżeli był niepełnoletni – w tym wypadku dochodziło do regencji, władze sprawowała za syna najczęściej królowa matka. (“Umarł król, niech żyje król”).

Sukcesje tronu w Europie

Państwo epoki feudalizmu miało z reguły ustrój monarchiczny. Różne były systemy następstwa tronu:

 system dziedziczności tronu – różnie ukształtowany w zależności od tego, czy dziedziczyć mogły kobiety (system kognatyczny, np. Anglia) czy były od korony odsunięte (system agnatyczny, prawo salickie, np. Francja). Zasada primogenitury męskiej (dziedziczy najstarszy syn).

 system elekcyjności tronu – ukształtowany różnie, zależnie kto może być wybrany (osoba elekta), i kto może wybierać (elektorzy). Elektorów mogło być kilku, bezpośrednich wasalów suzerena (Niemcy), lub wielu poprzez elekcję viritim, np. w Polsce.

 system mieszany – połączenie obydwu powyższych, elekcja w obrębie dynastii, czyli elektem mógł być jedynie członek panującej dynastii (w celu utrwalenia dynastii). W obrębie tego systemu częsta była praktyka desygnacji (wybierania następcy) lub koronowania następcy za życia (vivente rege).

Absolutyzm francuski + instytucje

Absolutyzm francuski przypada na lata 1484 – 1789. W całej tej epoce król stał ponad pozostałymi organami państwa. Kres absolutyzmowi położy dopiero rewolucja z 1789 r., gdy we Francji rozpocznie się okres monarchii ograniczonej.

Władza królewska:

 Duży udział uczonych w prawie legistów, pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego. Interpretowali oni elementy ustroju Francji z pozycji prawa rzymskiego, tak, aby związki lenne przekształcić w poddaństwo publicznoprawne całego narodu wobec państwa (króla). Przekreślili zasadę “wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”.

 Król jest cesarzem w swoim królestwie – eliminacja wpływów obcych “uniwersalnych” władców, np. cesarzy.

 Państwo to ja – powiedzenie Ludwika XIV, dobrze oddające charakter absolutyzmu francuskiego.

 Król posiadał całą władzę w swoich rękach: ustawodawstwo (ordonanse), wykonawstwo, jurysdykcję. Reprezentował państwo, zawierał pokoje, wysyłał i przyjmował posłów, zwoływał Stany Generalne i Prowincjonalne, obsadzał stanowiska i mianował urzędników. Ominpotentny – wszechmocny. Mógł ingerować w każdą dziedzinę (listy łaski, listy pieczętne).

 Ograniczenia: nie może ustanawiać podatków bez Stanów Generalnych, ordonanse musiały być rejestrowane przez Parlament Paryski. Wiązało go też prawo boskie, kanoniczne i prawa fundamentalne.

Przy boku króla istniała zawsze rada królewska, złożona z dygnitarzy i bezpośrednich wasali. Przechodziła wiele zmian. W absolutyzmie zaczęto formować tezę o królu rządzącym w wielkiej radzie różnych doradców. Dawało to królowi możliwość wydawania rozporządzeń administracyjnych, które mogły zawierać normy prawne, a nie podlegały weryfikacji Parlamentu.

Rada była podzielona na sekcje:

 Rada Stanu – przewodniczył jej król, składała się z kilku ministrów, którzy kierowali resortami (kanclerz, sekretarz stanu, generalny kontroler finansów). Dyskutowano tu najważniejsze sprawy, zarówno wewnętrzne i zewnętrzne. Decydujący głos należał do króla. Organ ten stanowił właściwy rząd francuski.

 Rada Stron Procesowych – przewodniczył jej kanclerz, była sądem mogącym kasować wyroki niższych instancji. Także pierwowzór sądu administracyjnego.

 Rada Depesz – także przewodniczył król, zajmowała się depeszami, czyli sprawozdaniami urzędników terenowych.

 Rada Finansów – przewodniczył jej generalny kontroler finansów, zajmowała się skarbem. Pomagała jej Izba Obrachunkowa, nadzorująca działalność niższych organów skarbowych.

Kanclerz – jeden z najważniejszych urzędników i praktycznie jedyny, który zachował swoje kompetencje po ugruntowaniu się absolutyzmu. Miał wgląd w najważniejsze sprawy państwa (strażnik pieczęci), nadzorował sądy, rady królewskie.

Sekretarze stanu (czterech) – ich domeną były sprawy wewnętrzne i zewnętrzne.

Generalny kontroler finansów – minister skarbu i gospodarki, realizujący politykę ekonomiczną.

Rządy parlamentarno-gabinetowe w Anglii

Władza parlamentu angielskiego uległa znacznemu wzmocnieniu dzięki ustawom lat 1689 (bill o prawach) i 1701 (ustawa sukcesyjna). Rozpoczął się okres monarchii parlamentarnej, z przewagą Izby Gmin. W 1714 r. tron angielski objęła dynastia hanowerska, której reprezentanci nie orientowali się w sprawach angielskich, więc pozostawili rządzenie gabinetowi.

Król posiadał całość władzy wykonawczej, która sprawował poprzez powołanych przez siebie ministrów. Geneza gabinetu sięga czasów Stuartów, którzy z licznej Tajnej Rady (Privy Council) wyłaniali grupę osób, które tworzyły gabinet. Byli oni doradcami, wypełniającymi wolę króla.

 Wilhelm Orański zapoczątkował zwyczaj powoływania gabinetu z członków tylko jednego ugrupowania, które miało większość w Izbie Gmin. Gwarantowało to niezbędne poparcie dla rządu ze strony niższej izby parlamentu. Gdy wykształci się instytucja premiera, to powoływany na to stanowisko będzie leader zwycięskiej partii.

 W czasie panowania Anny (1702 – 1714) pierwszy raz minister otrzymał pewne funkcje monarsze (Prime Minister).

 W 1714 r. nowa dynastia cedowała funkcje królewskie na jednego z ministrów, zwanego odtąd pierwszym ministrem. Król zachował prawo sankcji wobec ustaw parlamentu, jednak utracił tą moc w wyniku zaniechania (desuetudo).

 Pozycje premiera umocnił Robert Walpole, który także ugruntował zasadę, że ministrowie muszą być członkami Izby Gmin.

 W efekcie całość władzy wykonawczej przejdzie z króla na gabinet. Jedynym zaburzeniem były rządy Jerzego III, który rządził bez gabinetu. Lecz był to ostatni taki przypadek w historii Anglii.

Król był nieodpowiedzialny - “nie może czynić źle”. Wprowadzono instytucje kontrasygnaty – obowiązek podpisywania każdego aktu królewskiego przez ministra, który przejmował odpowiedzialność. Pozbawiono w ten sposób króla możliwości samodzielnego działania, uzależniło króla od woli parlamentu. “Król panuje, ale nie rządzi.”

Konstytucyjna odpowiedzialność gabinetu – wywodzi się z impeachmentu. W wypadku naruszenia prawa oskarżenie formułowała Izba Gmin, a sądziła Izba Lordów.

Polityczna odpowiedzialność gabinetu – wywodzi się z interpelacji poselskich w stosunku do królewskich urzędników, odrzucania rządowych projektów ustaw. Gdy Izba Gmin nie ufała ministrom zmuszała króla do ich zmiany, zwykle zgodnie z wolą parlamentu. Dodatkowo praktyka powoływania gabinetu z członków partii w Izbie Gmin pozwala budować jego skład parlamentowi.

Zasada politycznej odpowiedzialności ministra polega na możliwości jego usunięcia, jeżeli prowadzi on politykę niezgodną z wolą większości parlamentarnej. Dymisja następuje w wyniku uchwalenia wotum nieufności.

Odpowiedzialność solidarna gabinetu – geneza w działaniach ministra Walpole'a, który usuwał współpracowników, o odmiennych poglądach, bowiem twierdził, ze gabinet jako jedna całość musi reprezentować jeden punkt widzenia. Zasada odpowiedzialności solidarnej polega na tym, że w wypadku zakwestionowania polityki lub postępowania któregokolwiek z ministrów ustępował cały gabinet.

Odpowiedzialność prawna, polityczna i solidarna gabinetu przed parlamentem doprowadziła do uzależnienia tej instytucji od Izby Gmin. Równocześnie gabinet, będąc formalnie organem królewskim, w praktyce stał się organem parlamentarnym.

Wszystko to doprowadziło do powstania w Anglii rządów parlamentarno-gabinetowych, w których władza była podzielona między króla, gabinet i parlament.

Reformy ustroju:

 1832 r. - reforma Greya – odebranie praw wyborczych “zgniłym miastom”, przyznała prawa wyborcze w miastach wszystkim mężczyznom, głowom rodzin, posiadającym lub dzierżącym domy o wartości czynszowej min. 10 funtów.

 1867 r. - reforma Disrealiego – cenzus majątkowy obniżony do 5 funtów.

 1884 – 1885 r. - reformy Gladsone'a – prawa wyborcze otrzymali wszyscy mężczyźni, właściciele samodzielnych domostw w hrabstwach. Wprowadzono zasadę, że prawa wyborcze przysługują obywatelom, a nie hrabstwom, czy miastom. Stworzono jednomandatowe okręgi wyborcze.

 1918 r. - reforma Lloyd George'a – zniesiono cenzus majątkowy w stosunku do mężczyzn po 21 roku życia, kobietom po 30 przyznano prawa wyborcze, jeżeli posiadały mieszkanie, za które płacono określony czynsz.

 1948 r. - zniesiono system pluralny.

Dodatkowo w 1911 r. zreformowano Izbę Lordów (Parliament Act) – przestała być równorzędną izbą. Przyznano jej tylko veto zawieszające i możliwość wniesienia poprawek, które i tak weryfikowała Izba Gmin.

REFORMY PRAWA WYBORCZEGO W XIX W. ANGLII

(na wszelki wypadek też te z XX w.)

1. Od czasów rewolucji do izby Gmin wchodziło z każdego hrabstwa 2 posłów, powoływanych w drodze wyborów opartych na wysokim cenzusie majątkowym. Po 2 posłów wysyłały do parlamentu także miasta, które miały taki przywilej. Związanie praw wyborczych z miastami i hrabstwami, a nie wyborcami, powodował, że podupadłe i wyludnione tzw. “zgniłe miasta” posiadały swych reprezentantów w parlamencie, w przeciwieństwie do tych miast, które rozwinęły się w czasie rewolucji przemysłowej. Zaledwie 3% ludności korzystało z praw wyborczych. Reformy zaczęły się w latach 30. XIX w. i zakończyły dopiero po II wojnie światowej.

2. Tzw. reforma Greya (1832):

 odebranie praw wyborczych “zgniłym miastom” i przyznanie ich miastom większym,

 przyznanie praw wyborczych w miastach wszystkim mężczyznom, głowom rodzin, którzy posiadali lub dzierżawili domy o wartości czynszowej minimum 10 funtów.

Liczba uprawnionych do głosowania powiększyła się o 2%.

3. Tzw. reforma Disrealiego (1867):

 obniżenie mieszkańcom miast cenzusu majątkowego do 5 funtów;

Liczba uprawnionych wzrosła kilkakrotnie i wynosiła 2 mln.

4. Tzw. reformy Gladstone'a (1884-1885):

 prawa wyborcze dla wszystkich mężczyzn, właścicieli samodzielnych domostw zamieszkujących hrabstwa,

Liczba uprawnionych wzrosła dwukrotnie.

 wprowadzenie zasady, że prawa wyborcze przysługują obywatelom, a nie hrabstwom czy miastom, podział państwa na jednomandatowe okręgi wyborcze;

Zasada powszechności wyborów wprowadzona została dopiero po I wojnie światowej.

(5.) Tzw. reforma Lloyd George'a (1918):

 zniesienie cenzusu majątkowego dla wszystkich mężczyzn, którzy ukończyli 21 rok życia,

 przyznanie prawa wyborczego kobietom po ukończeniu 30 roku życia, jeżeli posiadały mieszkanie za które same lub ich mężowie płacili określony czynsz (ślad cenzusu majątkowego);

Dziesięć lat później zrównano prawa wyborcze obu płci.

(6.) Od 1918 r. wybory w Anglii były powszechne, tajne i bezpośrednie. Nie były jednak równe, gdyż obowiązywał system pluralny, który pozwalał głosować jednej osobie w kilku okręgach wyborczych. Został on zniesiony dopiero w 1948 roku i dopiero odtąd można uznać wybory w Anglii za w pełni demokratyczne.

* Istotne znaczenie dla biernego prawa wyborczego katolików i nonkonformistycznych protestantów miała ustawa z 1829 r., uchylająca tzw. Test Act, który wymagał od wszystkich piastujących jakiekolwiek urzędy publiczne wyrzeczenia się, nie uznawanego przez protestantów, dogmatu “o przeistoczeniu”. Dla osób, które nie chciały wyrzec się zasad swej wiary, oznaczało to – do tego czasu – wykluczenie od zasiadania w parlamencie.

KONSTYTUCJA USA

1. Konstytucja amerykańska z 1787 roku, uchwalona przez zwołany do Filadelfii Konwent przedstawicieli wszystkich 13 stanów, jest pierwszą, pomijając stanowe, w dziejach konstytucjonalizmu światowego konstytucją pisaną, stanowiącą wzorcowy przykład tzw. konstytucji “sztywnej”, ze względu na bardzo utrudnioną procedurę jej rewizji..

2. Konstytucja nadaje USA charakter państwa związkowego, tzn. federacji i wylicza taksatywnie kompetencje Unii:

 sprawy zagraniczne,wypowiadanie wojny i kontrola nad siłami zbrojnymi,

 handel zagraniczny i międzystanowy (w tym cła, system monetarny, poczta, komunikacja),

 sprawy skarbowe (w tym podatki, cła, daniny dla sfinansowania wspólnych zadań stanów,

 sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji,

 organizacja sądownictwa (tworzenie sądów niższych w stosunku do Sądu Najwyższego);

We wszystkich innych dziedzinach stany pozostają suwerenne, a co więcej, jeżeli Unia nie reguluje spraw wyżej wymienionych, stany mogą określać je przez własne ustawodawstwo (tzw. ustawodawstwo równoległe). Ustawy stanowe muszą jednak pozostawać w zgodzie z nadrzędnym w stosunku do nich prawodawstwem federalnym.

3. Za naczelne zasady konstytucji uznano teorię umowy społecznej, suwerenność narodu oraz trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowa. Dokonano ścisłego rozgraniczenia (wręcz rozdziału) kompetencji segmentów władzy, wyposażając je w uprawnienia kontrolne wobec pozostałych.

4. Władza ustawodawcza należy do Kongresu Stanów Zjednoczonych, który składa się z dwóch izb: Senatu i Izby Reprezentantów:

a) Senat – charakter federacyjny, skupia reprezentantów wszystkich państw Unii, po 2 z każdego stanu (wybory w stanowych ciałach ustawodawczych – od 1913 r. w drodze wyborów powszechnych w stanie) na 6 lat, odnawianie co dwa lata 1/3 izby; bierne prawo wyborcze: 30 lat, obywatel USA od 9 lat, zamieszkujący w chwili wyboru w stanie, z którego kandyduje; przewodniczy Senatowi wiceprezydent USA;

b) Izba Reprezentantów – posłowie na 2 lata wybierani przez ludność stanów w proporcji 1/30 tys. mieszkańców, na podstawie prawa wyborczego dla wyborów do miejscowego zgromadzenia ustawodawczego; bierne prawo – 25 lat, obywatel od 7 lat,w chwili wyborów zamieszkuje w stanie,w którym kandyduje; przewodniczy IR speaker;

Kompetencje Kongresu rozciągają się na sprawy wspólne federacji, wykonywane w trybie ustawodawczym przez obie równouprawnione izby (wyjątek – dochody państwowe – inicjatywa ustawodawcza dla IR). Kongres kontroluje władzę wykonawczą poprzez impeachment. Senat udziela zgody na traktaty międzynarodowe oraz nominacje ambasadorów, konsulów, sędziów SN oraz funkcjonariuszy administracji federalnej.

5. Władza wykonawcza należy do prezydenta, wybieranego przez ogół obywateli na 4 lata w wyborach pośrednich (poprzez wybór elektorów w liczbie równej liczbie posłów i senatorów danego stanu w Kongresie). Bierne prawo: 35 lat, urodzony w USA, zamieszkały w USA od min. 14 lat. Prezydent:

 jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych,

 zawiera traktaty międzynarodowe za zgodą senatu, mianuje ambasadorów (...itd. co wyżej),

 posiada prawo łaski z wyjątkiem impeachment,

 jest zobowiązany do przedkładania Kongresowi informacji oraz zaleceń co do stanu Unii,

 ma prawo weta wobec projektów ustaw uchwalonych przez Kongres (“odrzucalne”- dopisek mój),

 ponosił odp. w trybie impeachment, ale zakaz act of attainder;

6. Władza sądowa – federalny Sąd Najwyższy oraz niższe sądy federalne utworzone w przyszłości przez Kongres.

Tekst konstytucji nie zawierał żadnych zapisów dotyczących praw i wolności, lecz w latach 1789 – 1791 uchwalono 10 nowel – Kartę Praw (Bill of Rights), zawierających m.in. zapisy o wolności słowa, zgromadzeń, nietykalności osoby, mieszkania, mienia i korespondencji, wolności sumienia i wyznania. (Trzeba by wspomnieć też o praktyce konstytucyjnej, bo wiele przecież zmieniała)

WŁADZA SĄDOWNICTWA FEDERALNEGO

(KONST. ART. III I IV, POPRAWKI VI I VII) i dalsze zmiany

1. Artykuł III:

 władza sądowa USA zostanie powierzona Sądowi Najwyższemu oraz takim federalnym sądom niższym, które Kongres utworzy w przyszłości

 władza sądowa federalna rozciągać się będzie na sprawy wynikające z konstytucji lub ustaw federalnych lub w sporach, gdzie stroną jest Unia, albo jakiś stan, dyplomata zagraniczny oraz spory między stanami lub między obywatelami dwóch różnych stanów, a także między stanem lub jego obywatelem a obcymi państwami i ich obywatelami,

 we wszystkich sprawach dotyczących przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych i sprawach, gdzie stroną jest stan, SN jest sądem I instancji – w pozostałych wymienionych – jest sądem apelacyjnym,

 w sprawach karnych ustanowiono instytucję sądów przysięgłych (postępowanie w stanie właściwym ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa)

2. Artykuł IV:

 osoby oskarżone o przestępstwo, bądź zobowiązanie do służby czy pracy w jednym stanie, a zbiegłe do innego, mają zostać na żądanie odstawione do danego stanu bądź wydane danej stronie uprawnionej;

3. Poprawka VI (1789 - 91):

 prawo do bezstronnego, szybkiego i publicznego procesu w postępowaniu karnym przed sądem przysięgłych w stanie i okręgu właściwym ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa,

 prawo do informacji o charakterze oskarżenia i pomocy prawnej w obronie;

4. Poprawka VII (1789 - 91):

 sprawy z zakresy common law, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 20 dolarów należą do sądów przysięgłych; fakty przez taki sąd ustalone nie będą mogły być ponownie badane przez sąd nie opierający się o common law;

5. Ostatecznie system federalnego wymiaru sprawiedliwości został oparty na zasadzie 3 instancji (na podstawie ustawodawstwa Kongresu):

a) sądy obwodowe (District Courts) – jednoosobowo sprawy karne i cywilne leżące we właściwości sadu federalnego,

b) sądy apelacyjne, okręgowe (Courts od Appeals, Circuit Courts) w składach 3 – osobowych,

apelacje od sądów obwodowych, I instancja w powazniejszych sprawach,

c) Sad Najwyższy Stanów Zjednoczonych (Supreme Court of the U.S.) - 9 sędziów – odwołania od wyroków sądów federalnych i wyjątkowo od orzeczeń najwyższych sądów stanowych w sprawach dotyczących konstytucji federalnej; I instancja w sprawach dotyczących przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych oraz gdy stroną jest stan;

Dwuinstancyjne sądy wojskowe nie podlegają rewizji sądownictwa cywilnego.

6. Sedziowie federalni są mianowani przez prezydenta za zgodą senatu. Są dożywotni, w wieku 70 lat mogą przejść na emeryturę. Usunięcie jest dopuszczalne jedynie poprzez impeachment.

7. Na podstawie precedensu (Marbury-Madison) z 1803 roku Sąd Najwyższy uzyskał prawo uznawania wszelkich aktów prawnych, które w jego ocenie są sprzeczne z konstytucją, za nieprawomocne (choć formalnie nie może ich uchylać, ale orzeczenie rodzi w praktyce taki skutek). W ten sposób SN także kontroluje Kongres.

DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA

1. Uchwalona przez Konstytuantę 26 VIII 1789 roku stanowiła podstawowy dokument rewolucji francuskiej, zmieniając w radykalny sposób dotychczasowy ustrój państwa oraz charakter stosunków między państwem a jednostką. Wyrosła na gruncie szkoły prawa natury. Wolności człowieka maja charakter przedpaństwowy, a konstytucja jest odnowieniem umowy społecznej, w wyniku której powstaje państwo. W Deklaracji przyjęto indywidualistyczny punkt widzenia na cele państwa.

2. Za naczelną zasadę ustrojową uznano suwerenność narodu. Ustrój określono jako konstytucyjny. Umieszczono zasadę podziału władz i stwierdzenie konieczności obciążenia społeczeństwa podatkiem. Sformułowano prawa i wolności obywatelskie:

 nadrzędne to wolność , własność , bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi, “ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa”; z wolności i równości wypływają pozostałe prawa,

 “wolność polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu”; granice wolności mogła określić tylko ustawa, a nikt nie mógł być zmuszany do czynienia tego, czego nie nakazywała; do wolności zaliczano wolności osobiste (nietykalność osobista, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność słowa, pisma i druku) oraz gospodarcze - nienaruszalność własności jako prawa świętego i nietykalnego;

 równość w ujęciu Deklaracji to wyłącznie równość wobec prawa (zasada o rewolucyjnym wówczas znaczeniu, gdyż potwierdzała likwidację różnic i przywilejów stanowych), a nie równość społeczna,

 zasada domniemania niewinności,

Deklaracja obalała cały porządek feudalny cechujący się różnicami stanowymi i samowolą władcy. Radykalnie zmieniała status jednostki. Deklaracja stanowiła integralną część konstytucji z 1791 roku, a od konstytucji II Cesarstwa stale odwołują się do niej konstytucje francuskie. Jej zasady były wzorcem dla wszystkich konstytucji państw demokratycznych.

I KONSTYTUCJA FRANCUSKA

1. Ogłoszenie się przez Stany Generalne Zgromadzeniem Narodowym, a następnie Konstytuantą (VII 1789), oznaczało faktycznie kres istnienia francuskiej monarchii absolutnej. W okresie dwuletniego istnienia (do września 1791) Konstytuanta dokonała ogromnego dzieła ustawodawczego, której ukoronowaniem była konstytucja z 3 września 1791. Rozpoczął się okres konstytucyjnej monarchii ograniczonej.

2. Naczelne zasady (sformułowane już w Deklaracji):

 suwerenność narodu,

 trójpodział władzy,

Suwerenny naród nie wykonywał swej władzy bezpośrednio, a przez delegację. Władzę ustawodawczą delegował Zgromadzeniu Ustawodawczemu, wykonawczą królowi, a sądową sędziom wybieranym przez obywateli.

3. Władza wykonawcza:

 należała do króla,

 sprawował ją z pomocą odpowiedzialnych przed nim politycznie ministrów,

 każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra,

 monarcha nie ponosił odpowiedzialności, lecz mógł być usunięty z tronu, jeśli nie złożył lub złamał przysięgę zobowiązującą do przestrzegania konstytucji i ustawodawstwa z lat 1789-91 – monarcha był podporządkowany prawu,

4. Władza ustawodawcza:

 jednoizbowe Zgromadzenie Ustawodawcze,

 wybierane na 2 lata w wyborach pośrednich, dwustopniowych – obywatele czynni (cenzus majątkowy oraz wiek - 25 lat - i nie pozostawanie w służbie) wybierali na zgromadzeniach pierwiastkowych elektorów, którzy na zgromadzeniach departamentalnych wybierali posłów spośród obywateli czynnych (juz bez cenzusu majątkowego),

5. Rygorystyczny podział władzy:

 król nie miał inicjatywy ustawodawczej, prawa sankcji ustaw, ani prawa rozwiązywania parlamentu; miał jedynie weto zawieszające, które mogło być uchylone,

 Zgromadzenie nie mogło usuwać ministrów, którzy nie mogli być posłami,

 ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną przed Najwyższym Trybunałem Narodowym z oskarżenia Zgromadzenia,

W stosunkach między władzą ustawodawczą a wykonawczą przewagę posiadała ta pierwsza. Konstytucja obowiązywała faktycznie do VIII 1792, formalnie do IX 1792. Odegrała jednak ważną rolę w dziejach konstytucjonalizmu jako pierwsza spisana konstytucja w Europie, znosząca porządek feudalny, budująca podstawy liberalno – demokratycznego państwa konstytucyjnego. Pozwalała na wkomponowanie suwerennego dotąd króla w system organów państwa, w którym suwerenem jest naród.

REFORMY NAPOLEOŃSKIE

(ADMINISTRACJA + KONKORDAT)

(też te po rewolucji)

1. Już w 1789 roku Konstytuanta przystąpiła do wprowadzenia zmian w zarządzie terytorialnym:

 dokonano nowego podziału administracyjnego kraju zbudowanego z 4 szczebli: departamentów, dystryktów, kantonów oraz gmin miejskich i wiejskich; autorzy reformy powierzyli cały zarząd lokalny w ręce obieralnych organów samorządowych, co spowodowało zniesienie odrębnych, terenowych urzędów państwowych,

 w poszczególnych jednostkach terytorialnych obywatele w wyborach cenzusowych wyłaniali rady departamentalne, dystryktowe i municypalne,

 rady w gminach wybierały merów, a dystryktach i departamentach dyrektoriaty.

2. Konstytuanta ustanowiła równe dla wszystkich sądownictwo powszechne:

a) w sprawach cywilnych (dwustopniowe):

 sądy pokoju, na wzór angielskich,

 trybunały dystryktu z apelacją do trybunału innego dystryktu;

b) w sprawach karnych:

 w sprawach mniejszej wagi: sądy policji municypalnej, sądy policji poprawczej w kantonie i jako 3 instancja trybunał dystryktu,

 w sprawach zagrożonych surowymi karami: śledztwo prowadził sędzia pokoju, wyrokował trybunał dystryktu wraz z ławą przysięgłych;

Trybunał Kasacyjny mógł uchylić wyrok i przekazać sprawę innemu trybunałowi dystryktu do ponownego rozpoznania. Wszyscy sędziowie byli wybieralni. Sądy nie mogły badać zgodności ustaw z konstytucją.

3. System zarządu terytorialnego oparty na pełnym samorządzie, nie sprawdzał się w praktyce. Napoleon w 1800 roku zreorganizował administracje lokalną., wprowadzając skrajny centralizm i biurokratyzm. Wprowadził mianowanych urzędników wszystkich szczebli, odpowiedzialnych przed zwierzchnikami i przez nich odwoływanych:

a) departament z radą departamentalną (rady miały charakter opiniodawczy) i prefektem, któremu podlegały wszystkie działy administracji prócz sądownictwa, wojska, poczty oraz szkolnictwa wyższego i średniego – prawie w pełni zespolono administrację;

b) okręg z radą okręgową i podprefektem o ograniczonych kompetencjach, opiniujący wnioski gmin do departamentów,

c) gmina z radą gminną i merem, prowadzącym bieżące sprawy gminy i pełniącym funkcję urzędnika stanu cywilnego;

4. Reorganizacja sądownictwa:

 w kantonie (okręg sądowy i skarbowy) sędziowie pokoju,

 w okręgu trybunał dla spraw cywilnych, od którego wyroku przysługiwała odwołanie do jednego z 27 trybunałów apelacyjnych,

 w sądach dla spraw karnych zniesiono oskarżającą ławę przysięgłych,

 najwyższą instancją w sprawach karnych i cywilnych był Trybunał Kasacyjny

Zniesiono obieralność sędziów – byli nominowani (poza sędziami pokoju i przysięgłymi) i nieusuwalni. Zniesiono sądy specjalne, prócz wojskowych, oraz prócz sądów kościelnych (ich orzeczenia bez sankcji państwowej).

5. Konkordat:

Porewolucyjny rozdział Kościoła od państwa przetrwał do 1801 roku, kiedy to Napoleon, zmierzając do uspokojenia opozycji katolickiej i unormowania stosunków kościelnych,podjął rokowania ze Stolicą Apostolską. 15 VII 1801 roku podpisano konkordat, który stał się wzorcem dla tych z XIX i XX wieku. Nie był, jak dotąd, przywilejem wydanym przez papieża, ale wręcz sankcjonował ograniczenia Kościoła, jakie przyniosła rewolucja. Nie przyznawał religii katolickiej statusu panującej.

 Pius VII zniósł przedrewolucyjny podział administracji kościelnej i przeprowadził nową cyrkumskrypcję diecezji; ustanowił 60 diecezji, w tym 10 archidiecezji, których granice pokrywały sie w ogólnych zarysach z podziałem administracyjnym kraju,

 obsadę biskupstw i arcybiskupstw miały regulować zasady określone w konkordacie francuskim z 1516 roku; prawo nominacji biskupów i arcybiskupów przysługiwało królowi (wówczas konsulowi), a do papieża należało nadanie elektowi instytucji kanonicznej,

 papież formalnie nie zrzekł się dóbr kościelnych, które uległy sekularyzacji, ale uznał za nienaruszalny stan faktyczny powstały przez ich rozprzedaż; w formie rekompensaty rząd zobowiązał się do wypłacania stałych pensji biskupom i proboszczom,

 przywrócono Kościołowi świątynie i inne budynki, które nie zostały dotąd sprzedane przez państwo;

Bez wiedzy i zgody papieża w 1802 roku Napoleon wydał tzw.”artykuły organiczne”, podporządkowujące Kościół państwu i uznał je za integralną część konkordatu. Konkordat obowiązywał do 1905 roku.

RADA STANU W SYSTEMIE FRANCUSKIM

1. Niezwykle istotna rolę w ustroju i administracji Francji odgrywała istniejąca do dziś Rada Stanu, powołana jeszcze przez Napoleona w konstytucji konsularnej z 1799 roku. Tworząc tę instytucję, Napoleon nawiązał do silnej w doktrynie francuskiej tradycji działania tzw. “ciał pośredniczących” usytuowanych między narodem (jego organem reprezentacyjnym) a rządem, z reguły o charakterze opiniotwórczym i doradczym.

2. Rada za Napoleona:

 opiniowała i redagowała projekty ustaw oraz rozporządzeń administracyjnych,

 pełniła funkcję najwyższego sądu administracyjnego (odwołania od rad prefekturalnych)

3. W następstwie późniejszej ewolucji:

 po 1872 złożona z osób mianowanych przez prezydenta, faktycznie nieusuwalnych, pod przewodnictwem ministra sprawiedliwości,

 wyrażała opinię o projektach ustaw,

 obligatoryjnie brała udział w przygotowywaniu projektów rozporządzeń wykonawczych prezydenta lub ministrów (decydujący wpływ na interpretację ustaw przez egzekutywę),

 była najwyższym trybunałem administracyjnym

Działając w charakterze organu rozstrzygającego w ostatniej instancji o zgodności rozporządzeń wykonawczych z ustawą, Rada Stanu zapewnia kontrolę sądową administracji, stanowi więc jedną z podstawowych gwarancji instytucjonalnych w systemie państwa prawnego.

MONARCHIA OGRANICZONA LUDWIKA XVIII

1. Karta konstytucyjna wyrosła w specyficznym klimacie porewolucyjnej Europy, w okresie kształtowania się nowego ładu politycznego i ustrojowego, nazwanego później “porządkiem wiedeńskim”. Wprowadzała odmienny model monarchii konstytucyjnej niż ustawa zasadnicza z 1791, gdyż była to monarchia “z łaski bożej”, w której król dobrowolnie cedował część uprawnień narodowi – to on był bowiem suwerenem. Konstytucja z 4 czerwca 1814 roku była nadana (oktrojowana) przez Ludwika XVIII w formie przywileju jako akt łaski królewskiej.

2. Monarcha:

 “najwyższy zwierzchnik państwa”

 regulująca, neutralna i pośrednicząca “czwarta władza”

 kompromis – monarcha najwyższym organem państwa, lecz sprawującym władzę przez ministrów ponoszących w pewnym zakresie odpowiedzialność przed parlamentem, który w ten sposób uzyskał wpływ na egzekutywę,

 dziedziczny i nieodpowiedzialny,

 stał na czele egzekutywy, brał udział w ustawodawstwie,

 władzę wykonawczą sprawował przez ministrów tworzących Radę Ministrów, mogących być członkami parlamentu,

 posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą, sankcjonował projekty ustaw, mógł samodzielnie wydawać ordonanse “dla bezpieczeństwa państwa”, zwoływał parlament, mianował członków izby wyższej, mógł rozwiązać Izbę Deputowanych;

3. Władza ustawodawcza:

 dwuizbowy parlament – Izba Parów i Izba Deputowanych,

 do izby wyższej wchodzili parowie Francji, powoływani dożywotnio lub dziedzicznie przez króla,

 Izba Deputowanych była wybierana na 5 lat w wyborach bezpośrednich, ale jawnych i cenzusowych,

 obie izby oddzielnie dyskutowały nad projektami ustaw, przedstawionymi przez króla,

 jedynie przyjmowały je bądź odrzucały, poprawka wymagała aprobaty monarchy,

 ID mogła pociągać ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej, a sądziła ich IP;

Ludwik XVIII opierał się w swych rządach na elicie arystokratycznej i mieszczańskiej. Popierał proces kształtowania sie rządów parlamentarnych. Gdy jego następca Karol X próbował przerwać tę ewolucję, skrajnie interpretując zasadę suwerenności króla, usunęła go z tronu rewolucja lipcowa 1830 roku. Karta wzorowała się na ustroju Anglii z przełomu XVIII i XIX wieku. Schemat w niej zawarty był naśladowany przez wiele monarchii konstytucyjnych w XIX i u początków XX wieku, nie tylko europejskich.

Modele Państwa złożonego w Niemczech w XIX w.

 1806 – 1866 – luźny związek o charakterze konfederacji (Związek Reński, Związek Niemiecki).

 1867 – 1933 – okres federacyjnego ustroju Niemiec (Związek Północnoniemiecki, II Rzesza, Republika Weimarska).

I Rzesza, mimo pełnej suwerenności poszczególnych władców niemieckich, przetrwała aż do 1806 r. Na końcu swego istnienia była organem anachronicznym, niezdolnym do walki z Napoleonem, który sprzymierzył się, lub zawładnął większością terytorium Niemiec.

Związek Reński – został utworzony z inicjatywy Napoleona w 1806 r. Wystąpił on z Rzeszy, a ogólna sytuacja polityczna zmusiła cesarza Franciszka II do zrzeczenia się korony cesarskiej i ogłoszenia upadku Rzeszy. Związek Reński to swoisty protektorat cesarza Francuzów. W świetle prawa była to konfederacja. Formalnie stanowił jedność i miał wspólne organa zwierzchnie, ale pełnia władzy należała do państw członkowskich. Była ona ograniczona jedynie wpływami protektora – Francji (wojsko, polityka zagraniczna).

– Przewodniczącym związku był arcybiskup Moguncji (prymas).

– Wspólnym organem był Sejm Związkowy (Bundestag), który składał się z 2 kolegiów. W skąd pierwszego wchodzili wszyscy królowie i wielcy książęta, w skład drugiego pozostali władcy. Bundestag nigdy sie nie zebrał.

– Faktycznie funkcjonował jedynie francuski urząd protektora Związku.

W 1806 r. dokonała się tzw. mediatyzacja – likwidacja drobnych księstw i włączenie ich do większych władztw. Był to kolejny krok na drodze do zjednoczenia.

W 1815 r. na kongresie wiedeńskim podjęto decyzję o likwidacji Związku Reńskiego, w miejsce którego wszedł Związek Niemiecki, który objął wszystkie państwa I Rzeszy. Miał on także charakter konfederacji. Państwa członkowskie miały pełnię władzy, ograniczoną jedynie zakazem występowania ze Związku i mieszaniem się w obcą politykę wewnętrzną. Dodatkowo akt powołania związku nakładał pewne obowiązki na poszczególne księstwa, jak np. równouprawnienie wyznań, powołanie “stanów krajowych”.

– Istniał tylko jeden wspólny organ – Zgromadzenie Związkowe, zwane potocznie Sejmem Związkowym (Bundestagiem). Zasiadali w nim przedstawiciele państw związkowych. Organ ten miał charakter stałego kongresu, podobny do Reichstagu I Rzeszy.

W 1848 r. w czasie Wiosny Ludów doszło do zwołania pierwszego ogólnoniemieckiego parlamentu – Zgromadzenie Narodowe, które opracowało konstytucje, wg. której powstać miała nowa Rzesza, z pruskim cesarzem, posiadająca charakter federacyjny. Plany te nie zostały zrealizowane.

Po zwycięstwie Prus w wojnie z Austrią w 1866 r. zlikwidowany został Związek Niemiecki, a powołano do życia Związek Północnoniemiecki. Było to nowe państwo o charakterze federacji. Podstawą jego istnienia były wielostronne umowy międzynarodowe.

– Na czele stał Sejm Rzeszy (Reichstag, nazwa ze względu na tradycję), który składał się z posłów wybieranych w wyborach.

– Drugim organem była Rada Związku (Bundesrat), w której zasiadali przedstawiciele państw członkowskich, liczba zależnie od pozycji w Związku.

– Rada powoływała Prezydium Rady – władza wykonawcza.

Po zwycięstwie Prus nad Francją, proklamowana została II Rzesza niemiecka, na czele z Prusami, bez Austrii. Było to państwo związkowe, federacja.

– Na czele cesarz – dziedziny król Prus.

– Parlamentem Sejm Rzeszy (Reichstag), plus Rada Związku (Bundesrat), plus kanclerz rzeszy.

– Kompetencje federacji:

 polityka zagraniczna

 wojsko

 cła

 sprawy monetarne

 transport lądowy i wodny

 poczta i telegraf

 ustawodawstwo w niektórych dziedzinach

Konstytucja Republiki weimarskiej
+ model republiki ludowej
+ referendum ludowe
+ prezydent
+ sejm

II Rzesza przegrała I Wojnę Światową. Obalono ustrój monarchiczny, wprowadzono republikę parlamentarną opartą o zasady demokratyczności. Wprowadziła to konstytucja Rzeszy z 1919 r. Potoczną nazwą państwa była Republika Weimarska, od nazwy miasta, w którym uchwalono konstytucję. Była to federacja, w skład której wchodziło 21 krajów (Lander).

Kompetencje Rzeszy:

 ustawodawstwo w niektórych dziedzinach

 możliwość regulowania spraw takich jak: prawo karne, prawo cywilne, prawo prasowe, ustawodawstwo dot. stowarzyszeń i zgromadzeń, związków zawodowych, przemysłu, dróg wodnych etc.

 prawo Rzeszy posiadało pierwszeństwo przed prawem krajowym, więc ustawy krajowe mogły być z nim sprzeczne. Do rozstrzygania takich sporów powołano Najwyższy Trybunał Rzeszy Niemieckiej

Ustrój oparty na III Republice Francuskiej.
Zasady:

 suwerenność ludu

 trójpodział władzy

 podmiotowość jednostki

 pięcioprzymiotnikowe wybory, cenzus wieku (20 lat)

 instytucja referendum

 obszerny katalog praw obywatelskich

Konstytucja “sztywna”.

Na czele państwa stał prezydent, wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich na 7 lat. Sejm Rzeszy mógł go pociągnąć do odpowiedzialności prawnej.

 reprezentacja państwa

 zawierania umów międzynarodowych

 mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów i in.

 zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

 nieodpowiedzialny (kontrasygnata)

 możliwość usunięcia prezydenta przez głosy 2/3 Sejmu Rzeszy + referendum

Władza wykonawcza należała do rządu i kanclerza. Rząd posiadał inicjatywę ustawodawczą. Odpowiedzialny prawnie i politycznie przez Sejmem Rzeszy. Sądem dla niego był Najwyższy Trybunał Państwowy.

Władza ustawodawcza należała do:

– Sejmu Rzeszy (Reichstag), wybieranego w pięcioprzymiotnikowych wyborach na 4 lata. Prawo rozwiązania przysługuje prezydentowi, ale tylko raz z tego samego powodu.

– Drugim organem parlamentrnym była Rada Rzeszy (Reichsrat), w której zasiadali reprezentacji krajów członkowskich, delegowani przez swe rządy. Posiadała prawo veta zawieszającego, ograniczone kompetencje ustawodawcze i nadzór nad administracją.

Specyficzną cechą Republiki Weimarskiej była możliwość uchylenia Sejmu w drodze referendum. Prezydent miał prawo odmowy ogłoszenia ustawy i odwołania się do woli obywateli. Musiał takie referendum w sprawie kontrowersyjnej ustawy zarządzić na wniosek 1/3 posłów, lub 1/20 uprawnionych do głosowania obywateli.