RZYM

MONARCHIA [753 r.p.n.e. - 509 r.p.n.e.]

ITALIA PRZED RZYMIANAMI

• pierwsze osady na Półwyspie Apenińskim powstały ok. piątego tysiąclecia p.n.e.

• ok. VII w. p.n.e. na ziemi italskiej pierwszoplanową pozycję odgrywać zaczyna cywilizacja etruska

• jej ośrodek stanowił obszar pomiędzy rzeką Arno a Tybrem (Etruria właściwa)

• 12 najpotężniejszych miast etruskich utworzyło związek, który prowadził wspólną politykę zagraniczną

• dominacja etruska w Italii trwała do ok. 500 r.p.n.e.

• po wygnaniu z Rzymu Tarkwiniusza Pysznego w 509 r.p.n.e. i klęsce w bitwie morskiej z Grekami koło Kyme w 474 r.p.n.e. ośrodek władzy politycznej przeniósł się do Lacjum i Rzymu

Król etruski:

• miał do dyspozycji liktora niosącego pęki rózeg z zatkniętymi toporami - fasces et secures

• wyróżniał się strojem: purpurowa tunika haftowana w złote palmy i purpurowy płaszcz zdobiony orłem na szczycie (pierwowzór stroju rzymskich wodzów odbywających tryumf)

• zasiadał na specjalnym składanym krześle, ozdobionym płytkami z kości słoniowej (pierwowzór rzymskiego krzesła kurulnego - sella curulis)

Arystokracja:

• w VI i V w. p.n.e. doszło do buntu przeciw monarchom i władzę przejęła arystokracja

• rządziła za pośrednictwem urzędników, wybieranych na roczne kadencje

Struktura społeczna:

• na szczycie - bogata arystokracja

• poniżej wielka rzesza klientów, ludzi zależnych i niewolników

LACJUM I RZYM

Lacjum:

• obejmował początkowo nizinę nadmorską od ujścia Tybru po przylądek Kirke oraz sąsiadujące wzgórza

• Latynowie przywędrowali do Italii w XII w. p.n.e.

• zakładane przez nich vici (wioski) sytuowane były na wzgórzach

• pierwotnie podstawową komórką społeczną był gens (ród); potem familia (rodzina)

• wsie zrzeszały się niekiedy w związki kultowe

• ok. 650 r.p.n.e. do Lacjum przybywają Etruskowie

Rzym:

• 753 r.p.n.e. - zaproponowany przez Warrona i przyjęty rok powstania Rzymu

• w I tysiącleciu p.n.e. na stokach Palatynu, Eskwilinu, Celiusa i Kwirynału zaczęły pojawiać się pierwsze wioski

• w VII w. p.n.e. wioski te nawiązały pierwsze wzajemne stosunki

• na Palatynie władzę sprawował Romulus, na Kapitolu - Tytus Tacjusz

• po śmierci Tacjusza, władzę przejął Romulus

• kolejnymi władcami byli: Numa Pompiliusz, Tullus Hostyliusz, Ankus Marcjusz

RZYM POD PANOWANIEM ETRUSKÓW

• pierwszym królem etruskim, który w latach 616-579 p.n.e. rządził w Rzymie był Tarkwiniusz Stary

• przypisuje mu się przekształcenie wzgórz okalających Tybr w urbs (miasto), wprowadzenie w Rzymie igrzysk i systemu kanalizacyjnego, powiększenie składu senatu o 100 członków

• jego następcą był Serwiusz Tulliusz - prawdopodobnie nie Etrusk lecz Latyn, który do władzy doszedł dzięki swojej żonie, córce Tarkwiniusza Starego - Tanakwil

• przypisuje mu się wprowadzenie nowego podziału ludności na klasy majątkowe, reformy armii, otoczenie miasta kamiennym murem, ustanowienie na Awentynie kultu Diany i skłonienie sąsiadujących miast latyńskich do wspólnego wybudowania jej sanktuarium

• jego następcą był Tarkwiniusz Pyszny (syn lub wnuk Tarkwiniusza Starego)

• zamordował on Serwiusza Tulliusza

• przypisuje mu się wzniesienie świątyni Jowisza na południowym stoku Kapitolu, budowę kolektora ścieków, pogłębienie wpływów Rzymu w Lacjum i zawarcie traktatu z miastem Gabie

PIERWOTNA STRUKTURA SPOŁECZNA

RÓD - GENS

• podstawą pierwotnych stosunków społecznych była przynależność do gens (ród)

• w skład rodu wchodzili przede wszystkim ci, którzy wywodzili się od wspólnego przodka - gentiles (krewni po mieczu)

• ród obejmował także licznych clientes (klientów) - wykorzystywanych przy uprawie należącej do niego ziemi

• członkowie rodu mieli wspólną własność i razem uprawiali swoje sacra gentilicia (prywatne kulty)

• ród stanowił również jednostkę wojskową

RODZINA - FAMILIA

• rody utraciły rolę podstawowej komórki społecznej na rzecz rodziny

• na jej czele stał pater familias (ojciec rodziny) z nieograniczonym ius vitae necisque nad wszystkimi jej członkami

• prawo to było kontrolowane przez krewnych, powinowatych czy sąsiadów w ramach tzw. iudicium domesticum (sąd domowy)

TRIBUS

• cały populus Romanus Quiritium (naród rzymski) podzielony był na 3 tribus plemienne: Ramnes, Tities, Luceres

• opierał się na nich system rekrutacji dawnej armii

• zastąpione w wyniku reformy Serwiusza Tulliusza przez tribus terytorialne

• każda tribus składała się z 10 curiae (kurii), stanowiących podstawową strukturę polityczną państwa

• na czele kurii stał curio (naczelnik), a życiem religijnym wszystkich 30 kurii kierował curio maximus

• członkowie danej kurii wspólnie składali ofiary i wspólnie zasiadali do uczt

• każda kuria miała swoje osobne bóstwa

• w skład kurii wchodziło 10 gentes (rodów)

LUDNOŚĆ WOLNA

1. patricii (patrycjusze) - członkowie trzystu (dawnych) rodów, posiadający swych przedstawicieli w senacie

2. clientes (klienci)

• pierwsi klienci rekrutowali się z biedoty, której zamożni chłopi oddawali część swych gruntów w precarium (nieformalne, bezpłatne przekazanie rzeczy do używania z możliwością żądania zwrotu w każdej chwili)

• byli zobowiązani do posłuszeństwa wobec swego patrona, patron winien był chronić swego klienta

• przysługiwało im rodowe imię patrona

• stosunek klienteli był dziedziczny

1. plebeii (plebejusze) - miejskie warstwy niższe (rzemieślnicy i kupcy) oraz drobni chłopi

REFORMY SERWIUSZA TULLIUSZA

1. dokonał podziału wszystkich posiadających ziemię na 5 klas:

• limity określane były wielkością ziemi (w jugerach) albo majątkiem (w asach)

[juger - miara powierzchni oznaczająca pierwotnie obszar, który w ciągu dnia można było zaorać parą wołów; potem wynosiła 0,25 ha]

1. min. 20 jugerów albo 100 000 asów

2. min. 15 jugerów albo 100 000 - 75 000 asów

3. min. 10 jugerów albo 75 000 - 50 000 asów

4. min. 5 jugerów albo 50 000 - 25 000 asów

5. 2/2,5 jugery albo 25 000 - 11 000 asów

najubożsi zostali policzeni głowami i otrzymali nazwę capite censi; zw. ich także proletarii

przypisanie do klasy mogło ulec zmianie raz na 5 lat podczas census (spisu wszystkich obywateli)

2. na powyższym podziale oparto organizację armii

• jej podstawową jednostką była centuria

• jedną połowę (50) stanowili iuniores - mężczyźni w wieku 17-46 lat zdolni do czynnej służby wojskowej

• drugą połowę - seniores - mężczyźni w wieku 47-60 lat, przeznaczeni do służby garnizonowej lub obrony miasta

• istniały 193 centurie:

• różne klasy dostarczały różną ilość centurii: pierwsza - 80; druga, trzecia, czwarta - po 20; piąta - 30

• 5 centurii ludzi nieuzbrojonych (kowali, cieśli, trębaczy, gońców), rekrutujących się z szeregu capite censi

• 18 centurii equites (jazdy) z klasy pierwszej

• każdy żołnierz musiał się wyekwipować na własny koszt

3. zastąpił 3 tribus plemienne 4 tribus terytorialnymi

• mieszkańcy zostali zapisani do 4 tribus urbanae (tribus miejskich): Suburana, Esquilina, Collina, Palatina

• swoje nazwy wzięły one od 4 głównych wzgórz, położonych w 4 dzielnicach Rzymu - Roma quadrata

• wg Liwiusza w 495 r.p.n.e. było 17 tribus (nazwy nowych tribus pochodziły od nazw rodów)

SYSTEM WŁADZY

KRÓL - REX

• władzę otrzymywał na podstawie mandatu, udzielanego mu przez senat i lud (nie z tytułu praw dynastycznych)

• nie przypisywał sobie boskiego pochodzenia, jedynie rezerwował prawo do auspicia (auspicjów) - interpretacji woli bogów

• władza królewska była niemal absolutna

Kompetencje króla:

• zwierzchnik władzy wykonawczej

• zachowywanie pax deorum (przymierza z bogami)

• bardziej uciążliwe ceremonie religijne przekazywał flamines (kapłanom), których wybierał z rodów patrycjuszowskich

• pontifices (kolegium 5 kapłanów) dokonywało w imieniu króla spraw związanych z przestrzeganiem i wykładnią ius divinium (ogólnych zasad rytuału państwowego)

• trzej augurowie zajmowali się interpretacją auspicia (znaków wróżebnych)

• reprezentowanie społeczności w stosunkach zagranicznych - zawieranie traktatów, decydowanie o wojnie i pokoju

• powoływanie obywateli do wojska i wyruszanie na ich czele jako imperator (główny pełnomocnik ludu)

• był jedynym prawodawcą

• leges regiae (ustawy królewskie) obejmowały głównie sferę sakralną

• ustawy królewskie zebrał i spisał pod koniec królestwa pontifex maximus (najwyższy kapłan) Papirius - ius Papirianum

• posiadał ograniczone kompetencje sądownicze

• w sprawach prywatnych - wyznaczał sędziów, którzy wydawali wyrok w jego imieniu

• do wyłącznej kompetencji króla należało sądownictwo karne

• rozpatrywanie spraw zlecał specjalnych urzędnikom

• zajmował się sprawami finansowymi jedynie w zakresie ściągania danin pieniężnych (w bryłkach miedzi) na wydatki związane z prowadzeniem wojny lub na roboty publiczne

• dochody przechowywane były w aerarium, nad którym pieczę w okresie późniejszym sprawowali kwestorzy

Bezkrólewie - interregnum:

• w czasie interregnum rządy przechodziły w ręce senatu

• senatorowie losowali spośród siebie interrex (zastępcę króla), który pełnił władzę przez 5 dni, po czym wyznaczał kolejnego zastępcę

• i tak do momentu wyboru nowego króla przez comitia curiata (zgromadzenie kurialne) i patrum auctoritatis (zatwierdzenia go przez senat)

• podstawą zatwierdzenia był pomyślny wynik inauguratio (wróżb)

• następnie zwoływano ponownie zgromadzenie kurialne, które uchwalało lex curiata de imperio (nadanie królowi pełnej władzy)

• wg innego poglądu, wyboru króla dokonywał interrex, który sam wyznaczał kandydata, po zbadaniu woli bogów, następnie senat udzielał patrum auctoritatis, a zgromadzenie kurialne uchwalało lex curiata de imperio

KOMICJA - COMITIA

1. comitia curiata (zgromadzenia/komicja kurialne)

• najważniejszy rodzaj zgromadzeń

• obradowali na nich członkowie wszystkich 30 kurii

• komicja zwoływał i prowadzi król (z wyj. komicjów, których przedmiotem głosowania miało być zatwierdzenie monarchy)

• nie miały żadnej władzy, gdyż debata nad rogatio (wniosek króla) była niedopuszczalna, a głosowanie odbywało się przez aklamację

• najstarszą formą wyborów były suffragium (okrzyki)

• porządek głosowania:

• w obrębie poszczególnych kurii każdy członek głosował osobno - na tej podstawie ustalano, czy kuria jest "za" czy "przeciw"

• następnie zliczano głosy wszystkich kurii (1 kuria = 1 głos)

• uchwała była przyjęta, jeśli za nią oświadczyła się większość (16) kurii

• na komicjach dokonywano również adrogatio (aktów adopcji) i testamentum calatis comitiis (oświadczeń ostatniej woli)

1. comitia centuriata

• powstały w wyniku podziału na centurie

• początkowo były zgromadzeniami wojskowymi zwoływanymi dla wykonywania pewnych funkcji publicznych

SENAT - SENATUS

• w jego skład wchodzili, powołani przez króla na podstawie prawa zwyczajowego patres (zwierzchnicy najznamienitszych gentes - rodów), które odtąd nosiły miano rodów patrycjuszowskich

• wg tradycji Romulus mianował 100 senatorów, a pod koniec monarchii ich liczba wynosiła 300

• senat posiadał wyłącznie kompetencje doradcze (jego opinie nie miały mocy wiążącej)

• pozycja senatu wzrastała w okresie bezkrólewia, dodatkowo w tym czasie na patres przechodziło prawo do odczytywania woli bogów

WYPĘDZENIE KRÓLÓW

• 510/509 p.n.e. - zmierzch panowania Etrusków w Rzymie i upadek monarchii

• był wynikiem bezkrwawego lecz dokonanego siłą przewrotu (detronizacja i wygnanie z miasta Tarkwiniusza Pysznego)

REPUBLIKA [509 r.p.n.e. - 27 r.p.n.e.]

WALKA PLEBEJUSZY Z PATRYCJATEM

• była efektem ustanowienia republiki, w której naczelne miejsce zajęli patrycjuszowscy konsulowie

• plebejusze żądali przede wszystkim udziału w gruntach zdobywanych na nieprzyjacielu, przyznania im pełnych praw politycznych i ustanowienia środków prawnych, chroniących ich przed samowolą urzędników

PIERWSZA SECESJA PLEBSU

• 494 r.p.n.e. - dochodzi do zaostrzenia walki klasowej, gdy plebejusze (przygnieceni ciężarem długów) odmówili udziału w wyprawie przeciw Ekwom, usuwając się na Górę Świętą

• skutkiem tego przyznano plebejuszom prawo corocznego wyboru trybuni plebis (trybunów plebejskich) na concilia plebis

• trybuni byli reprezentantami warstwy plebejskiej, której interesów bronili (nie urzędnikami)

• nie przysługiwały im insygnia, nie mieli prawa do dokonywania wróżb

• ich uprawnienia ograniczały się do Rzymu i okolicy w promieniu 1 mili wokół miasta

• przez czas kadencji byli uznawani za sacrosancti (nietykalnych)

• każde naruszenie nietykalności trybuna uważano za akt świętokradczy, a sprawca który się go dopuścił stawał się sacer (wyjęty spod prawa) i każdy mógł go bezkarnie zabić

Kompetencje trybunów ludowych:

• przedkładanie senatowi i konsulom skarg plebsu

• intercessio - prawo do sprzeciwu przeciwko krzywdzącym decyzjom magistratur

• prawo weta wniosków na zgromadzeniach ludowych

• prawo weta decyzji senatu - w skutek czego decyzje straciły charakter senatus consulta (uchwały), a miały jedynie charakter senatus auctoritas (opinii)

• prawo do wymuszania posłuszeństwa dla wydawanych przez siebie ius coercedendi (zarządzeń)

• ius agendi cum senatu - prawo przysłuchiwania się obradom senatu, a później przemawiania na jego forum, w końcu do zwoływania jego posiedzeń

• od lex Atinia z 102 r.p.n.e. trybunowie wchodzili w skład senatu

• od lex Cornelia de tribunicia potestate z 82 r.p.n.e. wszystkie projekty plebiscytów musiały być zatwierdzone przez senat; odebrano im również prawo do intercessio (ustawę tą uchyliła w 70 r.p.n.e. lex Pompeisa Licina)

Edylowie plebejscy - aediles plebis

• nie odegrali roli w walce z patrycjuszami

• ich pierwotna działalność ograniczała się do pilnowania porządku głównie na targach plebejskich

• od czasu utworzenia urzędu edylów kurulnych:

• cura urbis - sprawowali pieczę nad porządkiem w mieście

• cura annonae - troszczyli się o zapewnienie dostaw zboża i wody dla ludności

• ludi plebei - nadzorowali i urządzali igrzyska plebejskie

DRUGA SECESJA PLEBSU

• 471 r.p.n.e. - secesja na Awentyn

• powołano do życia concilia plebis (zgromadzenia plebejskie)

• zbierały się na wniosek trybuna ludowego

• procedura głosowania - analogiczna jak na comitia tributa

Kompetencje zgromadzeń plebejskich:

• wybór trybunów i edylów plebejskich

• podejmowanie plebiscita (uchwały), które od 287 r.p.n.e. miały moc obowiązującą wszystkich obywateli państwa

• sprawowanie jurysdykcji w niektórych sprawach karnych

Decemviri legibus scribundis:

• specjalna komisja wybrana pod naciskiem mas plebejskich w latach 452-450 p.n.e.

• jej zadaniem było spisanie praw

• wynikiem prac było uchwalenie ustawy XII tablic

• m.in. zawierała zakaz uchwalania przywilejów czy skazywania na śmierć przez urzędnika bez zgody zgromadzenia ludowego

• pozostał nadal zakaz zawierania małżeństw między patrycjuszami a plebejuszami

• zakaz ten zniosła lex Canuleia w 445 r.p.n.e. uchwalona na wniosek trybuna ludowego Gajusza Kanulejusza

Pozostałe zmiany:

• patrycjusze zgodzili się na powoływanie trybunów wojskowych, którymi mogli być również plebejusze

• utworzono nowy urząd cenzora zastrzeżony wyłącznie dla patrycjuszy

• reaktywowano urząd kwestora związanego z administracją finansową - do piastowania tego urzędu dopuszczono plebejuszy w 421 r.p.n.e.

• do kwestury dopuszczono ich w roku 404 p.n.e.

NAJAZD GALÓW - 387 R.P.N.E.

• doszło do wielkiego zadłużenia plebsu

• skutkiem czego pojawiły się żądania:

1. przeprowadzenia reform gospodarczych

2. doprowadzenia do całkowitego zniesienia przywilejów patrycjatu i otwarcia plebejuszom dostępu do wszystkich magistratur

pierwszy cel osiągnięto przez uchwalenie w 367 r.p.n.e. na wniosek trybunów Licyniusza Stolona i Licjusza Sekstiusza ustawy (jednej z trzech leges Liciniae Sextiae) uderzającej w patrycjuszowskich latyfundystów

• 351 r.p.n.e. - utworzono pięcioosobowe kolegium , które miało zajmować się okazywaniem pomocy dłużnikom

• 342 r.p.n.e. - wprowadzono zakaz udzielania pożyczek na procent, trzymania dłużników w więzach i zmuszania ich do pracy

• drugi cel osiągano również stopniowo

• 369 r.p.n.e. - patrycjusze zgodzili się na obsadzenie plebejuszami połowy stanowisk w kolegium odpowiedzialnym za obrzędy religijne

• 367 r.p.n.e. - na obsadzenie urzędu konsula; pierwszy konsul plebejski: 366 r.p.n.e. Lucjusz Sekstiusz

• 366 r.p.n.e. - postanowiono, że edylowie kurulni będą rekrutować się z obu stanów

• 356 r.p.n.e. - Gajusz Marcjusz Rutiliusz, pochodzący z plebsu, został mianowany dyktatorem, a w 351r. cenzorem

• 339 r.p.n.e. - usankcjonowano wniosek Kwintusa Publiusza Filona, że najmniej jeden z cenzorów powinien być plebejuszem

• 300 r.p.n.e. - lex Ogulnia otworzyła plebejuszom dostęp do pontificies (kolegium pontyfików) oraz do augures (kolegium augurów)

• 287 r.p.n.e. - lex Hortensia przynosi kres walk klasowych: zrównała leges z plebiscitia

STRUKTURA SPOŁECZNA

• strukturę społeczną, w skład której wchodzili patrycjusze, plebejusze i klienci zastąpiono nową, opartą na dwóch stanach:

• ordo senatorius - stan senatorski/nobilów

• ordo equester - stan ekwitów

• nadal istnieli klienci oraz servi (niewolnicy)

• po zakończeniu wojen punickich - 146 r.p.n.e. ostatnia wojna z Kartaginą - pojawia się proletariat

Ordo senatorius:

• na szczycie drabiny społecznej - nobilitas (szlachta senatorska)

• w jej skład weszli obywatele (patrycjusze i zamożniejsi plebejusze), których przodkowie sprawowali urzędy kurulne - konsula, pretora, edyla

• obsadę urzędów, które zapewniały dostęp do senatu ograniczono wyłącznie do członków rodzin nobilów

Ordo equester:

• warstwa mieszczańska

• wysunęła się na czoło w przedsięwzięciach, które wymagały kapitału (np. melioracje, budownictwo, transakcje handl., operacje finansowe)

• nazwa początkowo zastrzeżona była dla osób odbywających służbę wojskową w kawalerii

• później rozciągnięto ją na obywateli, którzy z racji posiadanego majątku zdolni byli do służby w oddziałach konnych

• prawdopodobnie od II w. p.n.e. nazywano tak wszystkie osoby, które posiadały majątek co najmniej 400 tys. sestercji, a nie należały do nobilitas

• po reformach Gajusza Grakcha powierzono im funkcje sędziowskie w stałych trybunałach, rozpatrujących sprawy o zdzierstwa

Proletariat:

• nazwa pochodzi od plores, oznaczającego potomstwo (proletariusze nie posiadali niczego wartościowego poza dziećmi)

• rekrutowali się z bankrutujących chłopów, drobnych rzemieślników, najemnych parobków oraz wyzwoleńców

• w większości żyli na koszt państwa

Klienci:

• ich stanowisko prawne nie uległo zmianie, poza tym, że wzajemne obowiązki patrona i klienta zostały określone przez prawo cywilne

• patron miał obowiązek ochrony klienta w sądzie, mógł zostać wyklęty w przypadku wyrządzenia klientowi krzywdy

• pojawiły się nowe źródła stosunku klienteli: poddanie się nieprzyjacielskiego państwa, wyzwolenie w testamencie oraz w drodze pozornego procesu windykacyjnego

Niewolnicy:

• rekrutowali się głównie z jeńców wojennych oraz z urodzenia z matki niewolnicy

• w podobnej sytuacji znajdowali się ci, którzy zaciągnęli zobowiązanie w formie nexum i nie świadczyli w terminie oraz dzieci zbyte przez pater familias w drodze mancipatio

• niewolnicy byli zatrudnieni w wielkich latyfundiach, kopalniach i warsztatach rzemieślniczych

• wyzwoleni w sposób przewidziany w ius civile uzyskiwali obywatelstwo rzymskie

• prawo do głosowania przysługiwało im wówczas tylko w jednej z 4 tribus urbanae

• nie posiadali w ogóle prawa do piastowania urzędów

• z osobą wyzwalającą łączył ich stosunek patronatu

REFORMY

• zanik warstwy chłopskiej, wytworzenie proletariatu i oparcie systemu produkcji na niewolnictwie sprawiły, że państwo potrzebowało reform

• podjął się ich Tyberiusz Grakchus

• 133 r.p.n.e. - uchwalono ustawę agrarną

• wprowadzono zakaz posiadania gruntów publicznych o pow. większej niż 500 jugerów (ok. 125 ha)

• dzierżawcy posiadający dzieci mogli powiększyć swoje gospodarstwa max. do 1000 jugera - po 250 na każdego syna

• nadwyżka miała zostać rozdzielona pomiędzy bezrolną biedotę bez prawa do dalszej alienacji

• 123 r.p.n.e. - Gajusz Grakchus (brat Tyberiusza) przeforsował kolejną ustawę agrarną

• doprowadził również do uchwalenia ustawy umożliwiającej sprzedaż zboża ubogim obywatelom po niskich cenach

STATUS CIVITATIS

PODZIAŁ LUDNOŚCI WOLNEJ

1. ingeniu - wolnourodzeni

1. cives Romani - obywatele rzymscy

2. Latini prisci i coloniari - Latynowie

3. peregrini - obcokrajowcy

2. libertinus - wyzwoleńcy (z pkt widzenia patrona: libertus)

1. cives Romani - obywatele rzymscy

2. Latini Iuniani - Latyni juniańscy

3. dediticii

Na pełnię praw składały się:

1. uprawnienia prywatnoprawne:

1. ius conubii - prawna możność zawarcia ważnego małżeństwa

2. ius commercii - prawo do uczestniczenia w obrocie i dokonywania aktów z nim związanych

1. uprawnienia publicznoprawne:

1. ius suffragi - bierne prawo wyborcze (prawo głosowania na zgromadzeniach ludowych)

2. ius honorum - czynne prawo wyborcze (prawo do piastowania najwyższych urzędów)

3. prawo do służby w legionach

4. ius provocationis - prawo do poszukiwania ochrony na zgromadzeniu ludowym

5. ius auxilii - prawo do poszukiwania ochrony u trybuna plebejskiego

Pełnię prawy posiadali:

1. wolnourodzeni obywatele rzymscy

2. mieszkańcy tych miast latyńskich, które po wojnie z Latynami zostały wcielone do Rzymu

3. Latyni, którzy na stałe osiedlili się w Rzymie na podstawie ius migrandi oraz poddali się cenzusowi

4. mieszkańcy kolonii rzymskich

Nabycie obywatelstwa rzymskiego przez osobę wolnourodzoną następowało przez:

1. urodzenie z rodziców, z których najmniej jedno miało obywatelstwo rzymskie

2. nadanie w drodze ustawy

Utrata obywatelstwa następowała przez:

1. utratę status libertatis

2. uzyskanie obywatelstwa innego państwa (podwójne obywatelstwo było niedopuszczalne)

3. skazanie na karę banicji

LATINI PRISCI

• grupa plemion italskich zamieszkujących dolny bieg Tybru oraz góry Albańskie między morzem Tereńskim a Apeninami

• stworzyli związek 30 miast

• w 493 r.p.n.e. zawarli przymierze z Rzymem

• w 338 r.p.n.e. po 2 latach wojny Rzym zwycięża i rozwiązuje Związek

• niektóre miasta stały się sprzymierzeńcami Rzymu (ich obywatele uzyskali obywatelstwo rzymskie), pozostałe uzyskały status municipia Latina

Latini prisci:

• posiadali ius commercii, ius conubii tylko w indywidualnych przypadkach

• pozbawieni byli ius suffragii i ius honorium

Nabycie obywatelstwa przez Latinii prisci następowało przez:

• ius migrandi - przesiedlenie się do Rzymu

• uzyskanie wysokiego stanowiska w gminie

• przynależność do rady miejskiej ich gminy ojczystej

• skuteczne oskarżenie przeciwko urzędnikowi rzymskiemu dopuszczającemu się zdzierstw (na podst. lex Acilia repetundarum z 123 r.p.n.e.)

LATINI COLONIARII

• zamieszkiwali kolonie latyńskie

• rekrutowali się spośród Rzymian, którzy przesiedlając się do kolonii tracili obywatelstwo

• nie posiadali:

• ius conubii z Rzymianami (wyj. rzymski weteran; po zakończeniu służby mógł poślubić Latynkę, jeśli była to pierwsza jego żona)

• ius honorum

• posiadali:

• ius suffragii, o ile byli obecni w Rzymie

• ius commercium

• prawo do dziedziczenia po obywatelach rzymskich

• obywatelstwo uzyskiwali tak jak Latini prisci z wyj. nabycia przez ius migrandi

LATINI IUNIANI

• grupę tą tworzyli przede wszystkim wyzwoleńcy wyzwoleni w sposób nieformalny

• mogli stać się obywatelami rzymskimi w wyniku odbycia kilkuletniej służby w straży miejskiej w Rzymie

PEREGRINI

• peregrynami byli:

• wszyscy wolnourodzeni mieszkańcy państwa rzymskiego, których uważano za cudzoziemców

• urodzeni z rodziców (albo z matki), mających status peregryna

• nie posiadali ius conubii z Rzymianami

• ich stosunki majątkowe wypływające z ius commercii regulowano wg ius gentium (prawo właściwe zarówno dla Rzymian jak i peregrynów)

• co do zasady nie mieli możliwości uzyskania obywatelstwa rzymskiego

DEDITICII

• grupę tą tworzyli wrogowie wojenni, zmuszeni do bezwarunkowego poddania się

• nie posiadali żadnych uprawnień z zakresie prawa publicznego i prywatnego

• ich stosunek do Rzymian regulowało ius gentium

• do tej kategorii należeli również niewolnicy, którzy przed wyzwoleniem byli karani za ciężkie przestępstwa

• musieli oni przebywać w Rzymie i w obrębie setnego kamienia milowego od miasta - w przeciwnym razie stawali się ponownie niewolnikami

ADMINISTRACYJNA ORGANIZACJA ITALII

LUDY ITALSKIE ZALEŻNE OD RZYMU - SOCII

• miały obowiązek pełnienia służby wojskowej w armii rzymskiej, dostarczać kontyngent wojskowy, zapłaty podatków

• ich ustrój nie uległ zmianie

• pozostawiono w użyciu dialekty, tradycyjne kultu, monety

PAŃSTWA ZABIEGAJĄCE O OPIEKĘ RZYMU - AMICI

• nie zawierano z nimi formalnych traktatów, ale porozumienia oparte na przyjaźni

• rządzących w tych państwach uznawano za przyjaciół narodu rzymskiego

• amicitia gwarantowała zachowanie przez sprzymierzeńców neutralności i czynną pomoc w razie potrzeby

OBSZARY ZAANEKTOWANE PRZEZ RZYM - PROVINCIAE

• prowincje leżały poza granicami Italii

• pierwszą prowincją była Sycylia

• w 227 r.p.n.e. utworzono prowincję obejmującą Sardynię i Korsykę

• w 197 r.p.n.e. utworzono dwie prowincje w Hiszpanii: Hispania Citerior i Hispania Ulterior

• podstawowe zasady funkcjonowania administracji prowincjonalnej określał senat

• zasady prawne, jakie obowiązywać miały w prowincji, ogłaszał jej namiestnik

Obowiązki mieszkańców prowincji:

• uiszczanie tributa (danin) z wyj. civitates foederatate

• podatki płacone były przeważnie w stipendium (miarach srebra)

• na Sycylii i Sardynii dziesięcinę uiszczano w ziarnie; w prowincji azjatyckiej w pieniądzu

• wprowadzono tributum capitis (pogłówne) - początkowo tylko w provincia Africa, od 146 r.p.n.e. we wszystkich

• stosowano też vectigalia - podatki pośrednie (np. scriptura - od każdej sztuki bydła wypasanej na gruntach publicznych, portoria - za przewóz towarów drogą morską)

• bezpośrednim ściąganiem podatków zajmowały się władze miejscowe, które zazwyczaj przekazywały te uprawnienia publicani (spółkom prywatnych przedsiębiorców)

• zapewnienie namiestnikowi i jego personelowi pomocniczemu godziwych warunków bytowania

• na Sycylii i Sardynii państwu rzymskiemu przysługiwało prawo pierwokupu dodatkowej ilości zboża na potrzeby wojska, stacjonującego poza granicami Rzymu oraz ludności Rzymu

NAMIESTNIK PROWINCJI

• miał prawo do wydawania edictum provinciale (edyktów dla prowincji)

• początkowo powoływany przez konsulów na zlecenie senatu

• od 227 r.p.n.e. zarząd prowincji przeszedł w ręce pretorów powoływanych przez komicja centurialne

• po 146 r.p.n.e. przyjęto zwyczaj, zgodnie z którym po zakończonej kadencji w Rzymie każdy konsul i pretor sprawował dalej swój urząd jako zarządca prowincji w randze odpowiednio konsula lub pretora

• ustalenie, czy namiestnikiem danej prowincji ma być konsul czy pretor należało do senatu

Obowiązki namiestnika:

• ochrona prowincji przez zagrożeniami z zewnątrz i wrogami wewnętrznymi

• sprawowanie jurysdykcji na podlegającym terytorium

• namiestnikowi towarzyszyli:

• quaestores (kwestorzy) ściągający dochody i zarządzający finansami prowincji

• jeden lub kilku legati proconsulis pro praetore (legatów prokonsularnych w randze pretorskiej) jako jego zastępcy

• osoby przygotowujące się do kariery politycznej - później zwane cohors comituum

• niżsi funkcjonariusze, jak np. scribae (skrybi)

• namiestnik mógł również posiadać consilium złożone z najwybitniejszych obywateli rzymskich zamieszkujących daną prowincję

PRAWA PROWINCJI

Zależały od tego, czy:

1. prowincje dostały się do Rzymu w drodze podboju (np. Hiszpania)

• zwani byli civitates liberae

• traktowani byli, jako "ci, którzy się poddali"

• korzystali z takich przywilejów, jakich zechciał użyczyć im Rzym

2. przed aneksją były związane z Rzymem traktatami (np. Messalla)

• zwani byli civitates foederatate

• zachowali swoje prawa

• nie byli zobowiązani do uiszczania tributa (danin) i nie podlegali jurysdykcji rzymskiej

ZGROMADZENIA LUDOWE - COMITIA

COMITIA CURIATA - ZGROMADZENIA KURIALNE

• najstarszy rodzaj zgromadzeń ludowych

• do ich kompetencji należało przede wszystkim udzielanie imperium konsulom i pretorom (w drodze lex curiata de imperio)

• na nich odbywało się wprowadzenie w stan kapłański

• pod koniec republiki dokonywano na nich tylko aktów adopcji i oświadczeń ostatniej woli

COMITIA CENTURIATA - ZGROMADZENIA CENTURIALNE

• najważniejszy rodzaj zgromadzeń

• zwoływane przez trębaczy na Campus Martius (Pole Marsowe), położonym poza granicą Rzymu

• sposób głosowania:

• każda z centurii podawała czy jest "za" czy przeciw"

• jako pierwsza glosowała centuria wylosowana spośród centurii ekwitów - centuria praerogativa, dalej pozostałe centurie wchodzące w jej skład, a następnie głosowano klasami od najwyższej do najniższej

• wynik głosowania pierwszej centurii był podawany do publicznej wiadomości

• początkowo głosowanie było jawne; od lex Papirai z 131 r.p.n.e. - tajne

• wówczas głosowano na drewnianych tabliczkach z napisem "UR" (uti rogas - jak wnioskujesz) i "A" (antiquo - odrzucam)

Kompetencje:

• wybór najważniejszych urzędników (konsula, pretora, cenzora)

• ostateczne decyzje w sprawach wojny i pokoju

• sądownictwo w sprawach przestępstw politycznych i o ojcobójstwo

• rozpoznawanie odwołań od decyzji urzędnika wymierzającego karę

COMITIA TRIBUTA - ZGROMADZENIA TRYBUSOWE

• zbierały się tam, gdzie zostały zwołane

• biedni i bogaci mieli na nich jednakowe prawa

• przebieg głosowania: najpierw głosowała tribus praerogativa, następnie wszystkie pozostałe tribus jednocześnie

• początkowo głosowanie było jawne; od lex Papirai z 131 r.p.n.e. - tajne

Kompetencje:

• uprawnienia legislacyjne

• prawo nakładania grzywien za przestępstwa pospolite

• wybór edylów kurulnych i kwestorów

SENAT - SENATUS

• organ zapewniający ciągłość w państwie, gdyż stanowisko senatora było co do zasady dożywotnie

• skreślenie z album senatorum (listy senatorów) dokonywali cenzorzy jedynie za naruszenie mos maiorum (obowiązujących obyczajów)

• w okresie republiki składał się początkowo z 300 członków, wyznaczanych przez konsulów

• potem ustalenie jego składu powierzono cenzorom (przeprowadzane raz na 5 lat w związku z prowadzonym przez nich spisem obywateli)

• Sulla wprowadził zasadę, że wszyscy byli urzędnicy wchodzili automatycznie do senatu (zasadę tą uchylono w 70 r.p.n.e.)

• obradował w Rzymie - zazwyczaj na Kapitolu lub w pobliskim budynku zw. curia Hostilia lub w promieniu najwyżej 1 mili od miasta

SKŁAD SENATU

• byli viri consulares (konsulowie, cenzorzy, dyktatorzy) i pretorowie

• od III w. p.n.e. - edylowie kurulni

• od lex Atinia z 102 r.p.n.e. - trybuni i edylowie plebejscy

• od Sulli - kwestorzy

Hierarchia senatorów:

• zależała od rangi piastowanego wcześniej urzędu

• princeps senatus - najważniejszy; najstarszy wiekiem, jeden z byłych viri consulares

• senatorów dzielono początkowo na:

• patres - patrycjusze; prawo do: dokonywania auctoritas patrum/senatus i sprawowania rządów w okresie braku magistratur cum imperio

• conscripti (dopisani) - plebejusze

PORZĄDEK OBRAD

• senat zwoływany był przez (posiadającego ius agendi cum patribus) najwyższego magistratus, który przewodniczył obradom

• obrady rozpoczynało relatio (ustne sprawozdanie danej sprawy), zawierające również wnioski

• pierwsza część obrad kończyła się sententiam referre (zapytaniem senatorów o radę)

• następnie każdy mógł przedstawić sententiam dicere (własną opinię) lub verbo adsertiri (przyłączyć się do opinii wypowiedzianych wcześniej)

• zabierający głos mogli wypowiadać się w sprawach, które nie były na porządku obrad (np. Kato Starszy, który zwykł kończyć przemówienie zdaniem "ceterum censeo Carthaginem esse delendam" - "a poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć"

• głosu udzielano wedle starszeństwa, zależnego od sprawowanej uprzednio funkcji w administracji (cenzor, konsul, pretor)

• nie było ograniczeń czasowych, jednak sesja w danym dniu mogła trwać jedynie do zachodu słońca

• o przyjęciu wniosku decydowała większość, a głosowano zazwyczaj przez przechodzenie na jedną lub drugą stronę sali

• przyjęta uchwała stawała się senatus consultum, o ile żaden z magistratus posiadający intercessio jej nie zawetował

• w przypadku weta uchwała senatu traktowana była jako senatus auctoritas (opinia)

• wszystkie uchwały były spisywane przez kolegium, składane w aerarium i oddawane pieczy kwestorów; nie podlegały urzędowej publikacji

KOMPETENCJE SENATU

• polityka zagran.: opracowywanie traktatów pokojowych, ich zawieranie, przyjmowanie i wysyłanie poselstw, nadzór nad sprzymierzeńcami

• wybór namiestników prowincji

• sprawowanie ogólnego nadzoru nad armią (w tym prawo do wyznaczania jej dowódców)

• sprawy skarbowe: ustalanie wysokości podatków, rozporządzanie państwowym majątkiem

• auctoritas patrum/senatus - zatwierdzenie przez patres wszelkich aktów dokonywanych na zgromadzeniach centurialnych i trybusowych

• prawo do unieważnienia każdej uchwały zgromadzenia

URZĘDNICY REPUBLIKAŃSCY - MAGISTRATUS POPULI ROMANI

Skład magistratury:

• początkowo najważniejszymi i jedynymi urzędnikami byli konsulowie w liczbie 2

• później również trybunowie wojskowi z władzą konsularną

• magistraturę tworzyli również pretorzy, 4 edylów, kwestorzy, 2 cenzorów, tak zwani vigintisexviri oraz dyktator (w stanach zagrożenia)

• w jej skład nie wchodzili trybunowie ludowi i edylowie plebejscy

Cechy magistratury:

• kolegialność

• okres urzędowania (z wyj. cenzury i dyktatury) trwał 1 rok

• każdy urząd można było pełnić wielokrotnie

• magistratus w czasie piastowania urzędu byli nietykalni

• urzędnicy mieli do dyspozycji licznych podwładnych:

• lictores - liktorów

• scribae - skrybów

• viatores - posłańców

• praecones - heroldów

Rodzaje magistratury:

1. m. zwyczajne: konsul, pretor, cenzor, edyl kurulny, kwestor - wybierane regularnie

2. m. nadzywczajne: dyktator, magister equitum, trybun wojskowy z władzą konsularną - powoływane w razie potrzeby, do specjalnych zadań

1. m. cum imperio: konsul, trybun wojskowy z władzą konsularną, pretor, dyktator - wyposażone w imperium

2. m. pozbawione imperium

1. m. kurulne (magistratus curules) - mogły używać sella curulis (krzesła kurulnego)

2. m. niekurulne

1. m. wyższe (magistratus maiores): konsul, trybun wojskowy z władzą konsularną, pretor, dyktator, cenzor - wybierane na zgromadzeniach centrurialnych (z wyj. dyktatora)

2. m. niższe (magistratus minores): kwestor, edyl kurulny, urzędnicy pomocniczy (vigintisexviri) - wybierane przez komicja trybusowe

Collegae - koledzy:

• urzędnicy, których zakres uprawnień był jednakowy

• zadaniami dzielili się rzeczowo, terytorialnie lub czasowo

• każdy z nich wydawał sam zarządzenia

• mogły być one zawetowane przez kolegę w urzędzie (intercessio)

• intercessio przysługiwało urzędnikowi wyższego szczebla

• nieograniczone prawo weta przysługiwało trybunowi ludowemu w stosunku do każdej decyzji magistratus

• jedynym urzędnikiem, którym nie podlegał ius intercendi był dyktator

Senat:

• określał zakres kompetencji członków magistratury

• miał również prawo karania nieposłusznego urzędnika

Wynagrodzenie:

• urzędnicy nie pobierali za pracę żadnego wynagrodzenia (sprawowanie urzędu stanowiło honor)

Wybór magistratus:

• wszystkie magistratury (z wyj. dyktatora) były wybierane przez zgromadzenia centurialne lub trybusowe spośród członków zgromadzeń (pełnoletnich, pełnoprawnych obywateli rzymskich płci męskiej)

• kandydatami nie mogli być synowie wyzwoleńców

• każdy, kto chciał piastować urząd, powinien zgłosić się w określonym czasie przed wyborami do prowadzącego je urzędnika

• następnie ubrany w białą togę (toga candida) prowadził agitację wyborczą

Hierarchia stopni urzędniczych:

• punktem wyjścia było odbycie służby wojskowej, trwającej od 17 do 27 roku życia

• ostatni szczebel: trybunat wojskowy

• następnie ubiegano się o kwesturę, później o stanowisko edyla albo trybuna ludowego

• dalsza kariera uzależniona była od odbycia rocznej kadencji w charakterze pretora

• od 227 r.p.n.e. obowiązywała zasada, że warunkiem uzyskania konsulatu było sprawowanie urzędu pretora

• urząd cenzora i dyktatora przyznawano osobom w randze konsulów

• od 342 r.p.n.e. ponowną nominację na dane stanowisko można było otrzymać dopiero po upływie 10 lat od ostatniej kadencji

Lex Villia (annalis) z 180 r.p.n.e.:

• przyjęła sztywną kolejność piastowania urzędów - cursus honorum: kwestor, edyl kurulny lub trybun ludowy, pretor i konsul

• kolejne stanowisko można było objąć dopiero po upływie co najmniej 2 lat - intervallum bienni

• określiła minimalny wiek dla kandydatów:

• 25 dla kwestorów

• 36 dla edylów kurulnych

• 39 dla pretorów

• 42 dla konsulów

Sulla:

• przywrócił zasadę, iż o reelekcję można się ubiegać po 10 latach od zakończenia pierwszej kadencji

• zmienił cenzus wieku:

• 35 dla kwestorów

• 39 dla pretorów

• 42 dla konsulów

• utrwaliła się zasada, że konsulowie i pretorzy w trakcie kadencji nie powinni opuszczać kraju, a w roku następnym jako prokonsulowie i propretorzy winni udać się za granicę

MAGISTRATURY WYŻSZE - MAGISTRATUS MAIORES

KONSULOWIE - CONSULES

• należeli do magistratur cum imperio, zwyczajnych i kurulnych

• wybierani na roczne kadencje przez comitia centuriata

• od czasów Sulli zgromadzenia wyborcze ustalono na lipiec

• od 153 r.p.n.e. sprawowanie konsulatu rozpoczynało się 1 stycznia

• imperium nadawały im comitia curiata na początku roku, w którym mieli pełnić urząd

• konsul nie mógł (co do zasady) zostać złożony z urzędu

• do leges Liciniae Sextiae z 367 r.p.n.e. - wybierani wyłącznie spośród patrycjuszy (uchwalono wówczas, że jeden powinien być plebejuszem)

• w 342 r.p.n.e. postanowiono, że spośród plebejuszy można wybierać obu konsulów

• imperium było jednakowe dla obu

• każdy miał nieograniczone intercessio (prawo sprzeciwu) w stosunku do decyzji kolegi

• z insygniów królewskich przysługiwało im:

• purpurowa toga - na uroczystościach państwowych i w przypadku wyróżnieniu ich tryumfem

• szaty z purpurowym szlakiem - na co dzień

• prawo do zasiadania na sella curulis

• eskorta złożona z 12 liktorów niosących pęk rózeg (fasces) - w mieście

• poza miastem również topory, będące symbolem nieograniczonej władzy konsulów poza Rzymem

Kompetencje konsulów:

• osobiste dowództwo nad wojskiem

• przeprowadzanie poboru do legionów

• mianowanie niższych rangą dowódców

• sprawowanie sądownictwa w sprawach karnych

• prawo do stosowania represji w celu wymuszania posłuszeństwa: imperium militiae - poza jedną milą od murów Rzymu i imperium domi - do pierwszego kamienia milowego

• pierwotnie należało do nich sądownictwo cywilne (przejął je praetor urbanus - utworzony na podstawie jednej z leges Liciniae Sextiae)

• ius agendi cum populo - prawo do zwoływania zgromadzeń ludowych

• ius agendi cum patribus - prawo do zwoływania posiedzeń senatu

• prawo do kierowania obradami tych gremiów

TRYBUNI WOJSKOWI W WŁADZĄ KONSULARNĄ - TRIBUNI MILITUM CONSULARI POTESTATE

• w 445 r.p.n.e. patrycjusze zgodzili się na zaniechanie corocznego wyboru konsulów i zastąpienie ich kolegium zwanym tribuni militum consulari potestate

• takim trybunem mógł zostać każdy obywatel rzymski

• w 444 r.p.n.e. po raz pierwszy trybunem został plebejusz

• w 367 r.p.n.e. zaprzestano powoływania takich trybunów (wówczas też po raz ostatni był nim plebejusz)

• zakres władzy był podobny do zakresu władzy konsulów z wyj. prawa do odbycia tryumfu, powołania dyktatora i kooptacji na wakujące stanowisko trybuna

PRETORZY - PRAETORE

• w 367 r.p.n.e. - utworzono urząd praetor urbanus

• w 242 r.p.n.e. - utworzono urząd praetor peregrinus

• w 227 r.p.n.e. po zdobyciu Sycylii i Sardynii liczba pretorów wzrosła do 4

• po wojnach punickich i utworzeniu 2 prowincji w Hiszpanii - o dalsze 2

• Sulla powiększył liczbę pretorów do 8, Cezar do 16

• pełnię władzy pretor wykonywał tylko wtedy, gdy obydwaj konsulowie byli nieobecni w Rzymie

• w stosunku do zarządzeń pretora intercessio posiadał konsul

Kompetencje pretorów:

• ich podstawowym zadaniem była ocena zgłoszonego w sporze żądania: w przypadku uznania dare actionem (udzielali skargi); w przeciwnym razie następowało denegare actionem (odrzucenie skargi)

• prawo do sprawowania dowództwa wojskowego

• ius agendi cum populo - prawo do zwoływania zgromadzeń ludowych

• ius agendi cum patribus - prawo do zwoływania posiedzeń senatu

• stawianie na tych gremiach wniosków ustawodawczych

• coercitio - możliwość stosowania przymusu bezpośredniego

• prawo mianowania prefektów

Edykty pretorskie:

• ogłaszane na początku kadencji

• do lex Cornelia de edictiis z 67r. p.n.e pretor nie był związany swoim edyktem

DYKTATOR - DICTATOR

• urząd utworzony ok. 500 r.p.n.e.

• po raz ostatni powołano go w 202 r.p.n.e. po II wojnie punickiej

• zrywał z zasadą kolegialności

• dyktator powoływany był przez konsula (tylko raz wybrały go komicja centurialne w 217r. w czasie II wojny punickiej)

• jego imperium było zatwierdzane przez lex curiata de imperio

• miał do pomocy nominowanego przez siebie zastępcę - magister equitum (urzędnik zbliżony rangą do pretora), któremu mógł udzielić imperium

• władza dyktatora była nieograniczona

• miał prawo do posiadania orszaku 24 liktorów z pękiem rózeg i wetkniętymi w nie toporami

• przeciw dyktatorowi nie przysługiwała intercessio

• dyktator składał urząd natychmiast po ustaniu okoliczności, które stanowiły przyczynę jego powołania, nie później niż po 6 miesiącach od jego objęcia

CENZORZY - CENSORES

• urząd utworzono w 443 r.p.n.e.

• wyboru cenzorów (zawsze w liczbie 2) dokonywały comitia centuriata

• nie posiadali imperium i prawa do eskorty

• nie byli wybierani na kadencje

Kompetencje cenzorów:

• dokonywanie spisu obywateli i posiadanego przez nich majątku

• spis musiał być skończony przed upływem 18 miesięcy od chwili powierzenia godności cenzora

• jeśli zakończył się wcześniej - kadencja ulegała skróceniu

• spis powstawał w oparciu o oświadczenia złożone przez uprawnionych do udziału w zgromadzeniach ludowych na Polu Marsowym

• spis kończyła uroczysta ofiara oczyszczająca składana przez cenzora, zw. lustrum

• cenzorzy mogli po stwierdzeniu nagannego zachowania obywatela poczynić przy jego nazwisku nota censoria (uwagę)

• z czasem wykształcił się katalog nieobyczajnych zachowań, które mogły spowodować poczynienie takiej noty

• od ich wyroków nie było odwołania

• układanie listy senatorów

• ściągnie podatków od publikanów

• zawieranie traktatów, których przedmiotem były roboty publiczne

MAGISTRATURY NIŻSZE - MAGISTRATUS MINORES

EDYLOWIE KURULNI - AEDILES CURULES

• 367 r.p.n.e. - utworzono stanowiska dwóch edylów kurulnych, zastrzeżone wyłącznie dla patrycjuszy

• 366 r.p.n.e. - postanowiono, że będą się oni rekrutować z obu stanów (na przemian)

• byli wybierani przez comitia tributa

• należeli do magistratur kurulnych i zwyczajnych

• nie posiadali imperium

Kompetencje edylów kurulnych:

• odpowiedzialność za cura urbis (porządek w mieście)

• podlegała im policja targowa i uliczna

• sprawowanie władzy nad zaopatrzeniem Rzymu w żywność

KWESTORZY - QUAESTORES

• urzędnicy pełniący funkcje w administracji finansowej

• we wczesnej republice powoływani przez konsula

• kwestorzy nie posiadali imperium, nie byli urzędnikami kurulnymi

• pierwotnie rekrutowali się z patrycjuszy, a od 421 r.p.n.e. również spośród plebejuszy

• wówczas ich liczba wzrosła z 2 do 4:

• 2 przebywało na stale w Rzymie - quaestores urbani

• 2 pozostałych towarzyszyło dowódcom wojskowym - quaestores militares

• od 267 r.p.n.e. było ich 8, za czasów Sulli - 20, Cezar zwiększył ich liczbę w 45 r.p.n.e. do 40

Kompetencje kwestorów:

• prowadzili dochodzenia i wnosili oskarżenia przed sądem zgromadzenia ludowego ws. przestępstw zagrożonych karą śmierci

• 447 r.p.n.e. - z urzędników mianowanych stali się funkcjonariuszami wybieranymi przez comitia tributa i utracili dotychczasowe kompetencje

• powierzono im bieżący zarząd skarbem państwa - aerarium populi Romani/aerarium Saturni mieszczącym się w świątyni Saturna

• quaestores aerarii powierzono pieczę nad znajdującym się tam centralnym archiwum państwowym

VIGINTISEXVIRI

• terminem tym określano 6 różnych kolegiów liczących od 2 do 10 członków, które wyłoniły się z personelu pomocniczego

• ogółem liczyły 26 członków

• w późniejszym okresie byli wybierani przez comitia tributa

• w wykonywaniu zadań podlegali edylom

Skład vigintisexviri:

1. decemviri litibus iudicandis - 10 sędziów wyrokujących w niektórych sprawach spornych

2. quattuorvivi iure dicundo - kolegium 4-osobowe, zarządzające 10 miastami w Kampanii i tam sprawujące niższe sądownictwo w zastępstwie pretora miejskiego

3. tresviri capitales - pełnili funkcje policyjne w Rzymie i wykonywali niektóre zadania w prawach karnych

4. tresviri monetales - zajmowali się kontrolą monet

5. quattuorviri viis in urbe purgandis - dbali o drogi na terenie Rzymu

6. duoviri viis extra urbem purgandis - dbali o drogi w obrębie jednego kamienia milowego od Rzymu

UPADEK REPUBLIKI

• Rzym stał się areną walki pomiędzy klasami i stronnictwami politycznymi

• jednym z następstw walk popularów i optymatów była dyktatura Sulli po zakończeniu I wojny domowej (88-82 r.p.n.e.)

• ustawodawstwo Sulli zmierzało do wzmocnienia pozycji senatu i osłabienia pozycji popularów

• likwidacja reform Sulli po jego śmierci w 78 r.p.n.e. pociągnęła za sobą upadek przodującej roli senatu

Pierwszy triumwirat:

• zawiązany pomiędzy Pompejuszem, Krassusem i Cezarem

• faktycznie sprawował władzę w państwie, choć nie miał umocowania prawnego

• rozpadł się po śmierci Krassusa

Rządy Cezara:

• w latach 49-45 p.n.e. doszło do wojny pomiędzy Pompejuszem i Cezarem - II wojna domowa, zakończonej zwycięstwem Cezara

• od tej chwili Cezar był dyktatorem, a od 44 r.p.n.e. dożywotnio konsulem

• w 45 r.p.n.e. otrzymał tytuł imperatora, później trybuna (od 48 r.p.n.e. dożywotnio)

• posiadał:

• nietykalność

• prawo inicjatywy ustawodawczej i sprzeciwu wobec zarządzeń wszystkich magistratur

• nadzór nad obyczajami - prefectura morum

• godność pontifex maximus (najwyższego kapłana) i pater patriae (ojca ojczyzny)

• prawo noszenia tryumfalnej szaty i wieńca oraz zasiadania podczas obrad senatu na pozłacanym tronie

• towarzyszyło mu 72 liktorów

• zamordowano go w Idy marcowe 15.03.44 r.p.n.e. podczas posiedzenia senatu

• jego śmierć stała się sygnałem do III wojny domowej

Drugi triumwirat:

• zawiązany w 43 r.p.n.e. pomiędzy Oktawianem (adoptowanym w 43r. synem Juliusza Cezara), Antoniuszem i Lepidusem

• oficjalnie uznany przez zgromadzenie ludowe jako urząd nadzwyczajny

• celem triumwirów było wyeliminowanie przeciwników politycznych (zwolenników dawnego ustroju)

• po usunięciu z koalicji, w wyniku nieporozumień, Lepidusa doszło do otwartej wojny pomiędzy Oktawianem a Antoniuszem

• 31 r.p.n.e. - bitwa pod Akcjum - ostateczna rozgrywka pomiędzy Oktawianem a Antoniuszem

• bitwa zakończyła się zwycięstwem Oktawiana, wskutek czego przeszła w jego ręce cała władza w Rzymie

• w 28 r.p.n.e. otrzymał on tytuł princeps senatus (pierwszy w senacie)

• w 27 r.p.n.e. zaczął wprowadzać i umacniać rządy jednostki

• rozpoczyna się okres pryncypatu

PRYNCYPAT [27 r.p.n.e. - 284 r.n.e.]

PRYNCYPAT AUGUSTA

STANOWISKO PRINCEPSA

• Oktawian rządził niepodzielnie do 14 r.n.e.

• w 43 r.p.n.e. oznajmił senatorom, iż zrzeka się władzy, bo jego pragnieniem jest przywrócenie republiki

• spowodowało to nalegania senatu, by zachował władzę, na co się zgodził, otrzymując w zamian zaszczytny tytuł Augusta

• odtąd nazywano go Imperator Caesar Augustus Divi filius - Imperator Cezar August, syn Boskiego (Juliusza)

• 12 r.p.n.e. - otrzymał godność pontifex maximus

• 2 r.p.n.e. - otrzymał tytuł pater patriae

Władza Augusta:

1. imperium proconsulare - namiestnictwo przyznanych Augustowi prowincji

• w 23 r.p.n.e. August zawarł nowe porozumienie z senatem - w zamian za namiestnictwo zrezygnował z konsulatu

• zostało ono uznane za imperium maius (August mógł sprawować zwierzchnictwo nad innymi prokonsulami)

1. tribunicia potestas - dożywotnia władza trybuna ludowego

• odnawiana corocznie i wg niej liczono lata jego panowania

• dawała mu prawo:

• zwoływania posiedzeń senatu

• przedkładania projektów ustawodawczych na concilia plebis

• składania pisemnych wniosków do senatu (które musiały być rozpoznawane w pierwszej kolejności)

• weta wobec uchwał senatu, zgromadzeń ludowych i zarządzeń urzędników

• zapewniała mu osobistą nietykalność

1. censoria potestas - dawała mu prawo:

• dokonywania spisu ludności - census

• ustalania listy senatorów - lectio senatus

• powoływania do stanu ekwickiego - ordo equester

• nadzoru nad przestrzeganiem prawa i moralności - cura legum et morum

1. otrzymał prawo:

• nominacji sędziów do stałych trybunałów karnych - quaestiones

• zgłaszania kandydatów na poszczególne urzędy - ius commendationis

• legalnego wywierania wpływu na wybory do magistratur - nominare

1. cura annonae - nadzór nad zaopatrzeniem

• przyznany mu w 21 r.p.n.e. (dano mu do wyboru: doroczny i wieczysty konsulat, dyktaturę, cenzurę albo cura annonae)

• potem na 3 lata wyjechał do Grecji

• wrócił 12.10.19 r.p.n.e. (dzień ten uczyniono świętem państwowym)

1. naczelne dowództwo nad armią

• każdy żołnierz winien mu był posłuszeństwo

• z władzą nad wojskiem wiązał się nadzór nad finansami państwa

1. prawo zawierania umów międzynarodowych bez obowiązku ratyfikacji senatu bądź ludu

2. wydawał:

• constitutiones - rozporządzenia

• mandata - pisemne instrukcje

• decreta - dekrety cesarskie (forma publikacji wydawanych przez Augusta wyroków)

Reformy Augusta:

• utworzono fiscus Caesaris (skarb cesarski)

• wprowadzono:

• vicesima hereditatum - podatek od spadków w wys. 5% ich wartości

• centesima rerum venalium - podatek od sprzedaży towarów, gruntów, domów, środków żywności w wys. 1% zbywanych towarów

• w 15 r.p.n.e. założono mennicę cesarską w Lugdunum (cesarz bił tam własne monety złote i srebrne; mennica senatorska w Rzymie biła wyłącznie monety miedziane)

Kwestia powołania nowego władcy:

• władza cesarska powinna pozostać w rodzinie

• na przeszkodzie wprowadzeniu sukcesji tronu stała tradycja republikańska, nadto August nie miał męskiego potomka

• opinia publiczna uważała, że władca powinien być wybierany za wolą i z grona senatu

• początkowo najlepszym kandydatem był przyjaciel Augusta - Agryppa, faktyczny współrządca państwa

• w 23 r.p.n.e. otrzymał imperium proconsulare

• w 18 r.p.n.e. - imperium maius

• w 13 r.p.n.e. - tribunicia potestas

• August zaadoptował dwóch synów Agryppy: Gajusza Cezara i Lucjusza Cezara

• po śmierci Agryppy w 12 r.p.n.e. August zaczął faworyzować swoich pasierbów: Druzusa i Tyberiusza

• w 9 r.p.n.e. zmarł Druzus, w 2 r.n.e. - Lucjusz, w 4 r.n.e. - Gajusz

• w 4 r.n.e. August adoptował Tyberiusza i przywrócił mu władzę trybuna

• w 13 r.n.e. na wniosek Augusta ogłoszono ustawę przyznającą Tyberiuszowi imperium proconsulare maius

• po śmierci Augusta w 14 r.n.e. wybór Tyberiusza na nowego princepsa zatwierdził senat

REORGANIZACJA WŁADZY WYKONAWCZEJ

URZĘDNICY REPUBLIKAŃSCY

• utrzymali się tylko formalnie, a ich kompetencje uległy uszczupleniu na rzecz urzędników cesarskich; nadal byli wybierani przez komicja

• pretorzy - jeden z urzędów, który zachował dotychczasowe kompetencje

• nadal miał prawo do wydawania edyktów i szerokie kompetencje w zakresie sądownictwa cywilnego i karnego

• konsulowie (stracili na swoim znaczeniu)

• na rzecz princepsa utracili dowództwo nad armią i kierowniczą rolę w państwie

• zeszli do roli przewodniczących senatu

• ograniczono okres ich urzędowania, który nie przekraczał obecnie 6 miesięcy i władzę sądowniczą (tylko do sądownictwa cywilnego)

• nadal piastowanie tego urzędu uchodziło za zaszczyt (m.in. imieniem konsula określano nazwę roku, w którym obejmował swój urząd)

• byłym konsulom powierzano wielkie namiestnictwa (zarząd prowincji cesarskich, które wymagały załogi dwóch lub więcej legionów oraz prowincji Afryki i Azji)

• edylowie (stracili na swoim znaczeniu)

• spadli do roli policji targowej

• sprawowali jurysdykcję w sprawach handlowych

• pozostałe ich kompetencje przejęli praefectus urbi i praefectus annonnae

• kwestorzy (stracili na swoim znaczeniu)

• ich liczba została podniesiona do 20

• ich dotychczasowe kompetencje skarbowe przeszły na utworzony w 27 r.p.n.e. urząd praetores aerarii

• stali się tylko pomocnikami cesarza w senacie i namiestników na prowincjach

• August wprowadził nowy cursus honorum

• zaczynał się od vigintiviri (niskich stanowisk)

• następnie należało służyć rok w wojsku

• potem można było ubiegać się o wyższe urzędy (ukończone 25 lat życia)

• najniżej stał urząd kwestora

• potem - trybun ludowy lub edyl plebejski

• następnie - pretor (ukończone 30 lat)

• konsul (ukończone 33 lata; w praktyce między preturą a konsulatem upłynąć musiało 10 lat)

URZĘDNICY CESARSCY

• podstawowe różnice między nimi a urzędnikami republikańskimi polegały na tym, iż:

• brak było rocznej kadencji

• nowi urzędnicy otrzymywali wysokie wynagrodzenie

• byli zależni tylko od cesarza (innemu urzędnikowi nie przysługiwało w stosunku do nich intercessio)

• August utrzymał w mocy przepisy zamykające wyzwoleńcom dostęp do urzędów

• jednocześnie stworzył wiele niższych stanowisk, obsadzanych dawnymi niewolnikami

Nowo utworzone urzędy:

• vicomagistri - funkcjonariusze zajmujący się sprawami ochrony przeciwpożarowej

• ludi compitalicii - funkcjonariusze zajmujący się organizacją lokalnych widowisk cyrkowych

• 6-osobowe kolegium niższych urzędników, którzy zajmowali się kultem cesarskim oraz organizacją rozrywek podczas świąt państwowych

• curatores operum publicorum - dwóch kuratorów robót publicznych

• curatores viarum - zespół gwarantujący terminowe wykonywanie napraw głównych szlaków komunikacyjnych

• curatores riparum alvei Tiberis - zespół 5 osób, powołany w 15 r.p.n.e., mających sprawować pieczę nad korytem Tybru

• curatores aquarum - kolegium 3 urzędników, powołane ok. 11 r.p.n.e., sprawujące nadzór nad siecią wodną

• służba miejska do gaszenia pożarów

• od 21 r.p.n.e. była to grupa 600 niewolników, którymi kierowali edylowie

• od 7 r.p.n.e. edylom mieli pomagać trybunowie, pretorzy i vicomagistri

• praefectus vigilium - urzędnik ze stanu ekwickiego, powołany w 6 r.p.n.e.

• miał do dyspozycji brygadę 7000 strażaków (wyzwoleńców), podzieloną na 7 cohortes vigilium (oddziałów)

• był dowódcą straży miejskiej

• sprawował jurysdykcję ws. o podpalenia, rabunek, kradzież z włamaniem, paserstwo, najem domów

• praefectus annonae - komisarz ze stanu ekwickiego: zaopatrywał Rzym w żywność i posiadał jurysdykcję karną i cywilną w tych sprawach

• policja miejska: cohortes vigilium w liczbie 7; cohortes urbanae w liczbie 3 po tysiąc osób każda; cohortes praetorianes w liczbie 9

RADA CESARSKA

• między 27 a 18 r.p.n.e. August stworzył komisję senatorską, pełniącą funkcję jego przybocznej rady

• w jej skład wchodzili:

• 2 konsulowie

• po jednym przedstawicielu wszystkich kolegiów urzędniczych

• 15 senatorów nie pełniących żadnych funkcji publicznych

• wybierani byli na 6 m-cy w drodze losowania

• zadaniem komisji było przygotowywanie porządku obrad senatu i przedstawianie senatowi wniosków w taki sposób, by przyspieszyć jego pracę

• w 13 r.p.n.e. skład komisji uległ zmianie (stałymi członkami August mianował swoich krewnych)

• August miał prawo mianowania do rady swoich przyjaciół, zwiększył liczbę członków zwyczajnych do 20

• rada utraciła wówczas swój pierwotny charakter

• August poza tym zwoływał nieformalne consilia, by wysłuchać ich opinii ws. związanych z wymiarem sprawiedliwości

• te 2 kolegia stały się zalążkiem powstałego później consilium principis

SENAT

• kompetencje senatu uległy uszczupleniu:

• prowadzenie polityki zagranicznej utracił na rzecz Augusta

• uszczupleniu uległy kompetencje ws. finansowych

• utrzymał kontrolę nad aerarium populi Romani, ale główne dochody płynęły do fiscus Caesaris

• uzyskał (formalnie) znaczne kompetencje, kosztem zgromadzeń

• senatus consulta (uchwały senatu) nabrały mocy ustaw - legis vicem optinent

• były one jednak uchwalane po myśli Augusta, w przeciwnym razie mógł podnieś weto

• jurysdykcji senatu podlegały wszelkie przestępstwa popełnione przez senatorów i członków ich rodzin (był I i jedyną instancją)

• senat przejął pod swoje kierownictwo prowincje bezpieczne, mocno zespolone z Rzymem (np. Sardynię z Korsyką, Sycylię, część Illyricum)

• liczba członków senatu została ograniczona do 600

ZGROMADZENIA LUDOWE

• straciły na znaczeniu, utraciły uprawnienia sądowe i wyszły z użycia wskutek zaniechania ich zwoływania

• funkcje zgromadzeń w zakresie stanowienia prawa zaczął przejmować senat

• w gestii komicjów pozostało uchwalanie lex curiata de imperio

STRUKTURA SPOŁECZNA

ORDO SENATORIUS - STAN SENATORSKI

• August:

• obsadzał osobami wywodzącymi się ze stanu senatorskiego najwyższe stanowiska państwowe i powierzał im zarząd prowincjami

• usunął z senatu wszystkich wyzwoleńców

• miał prawo podnieść osoby nie pochodzące z rodów senatorskich do rangi laticlavii - mających prawo do noszenia tuniki obramowanej szerokim purpurowym pasem (którą nosili członkowie stanu senatorskiego) - umożliwiało to ubieganie się o niższe urzędy (vigintiviri)

• ustalił zasadę, że senatorem mógł zostać tylko ten, kto:

• cieszył się nieskazitelną opinią

• posiadał roczny dochód co najmniej 800 tys. sesterców (potem milion)

• odbył pełną służbę wojskową

• ordo senatorius obejmowało wówczas nie tylko członków senatu, ale również ich synów i ludzi podniesionych przez Augusta do tego stanu

• przynależność do stanu senatorskiego była dziedziczna

• senatorom nie wolno było bez zezwolenia cesarskiego opuszczać Italii i odwiedzać Egiptu

ORDO EQUESTER - STAN EKWITÓW

• w jego skład wchodziły osoby posiadające roczny dochód w wys. co najmniej 400 tys. sesterców

• przynależność do ordo equester była dożywotnia i osobista

• istniały stanowiska zastrzeżone tylko dla tego stanu:

• praefectus praetorio - prefekt pretorianów

• praefectus vigilium - dowódca straży pożarnej i policji w Rzymie

• praefectus Aegypti - prefekt Egiptu

• praefectus legionis - prefekt legionów

• praefectus classis - prefekt floty

• młodzi ekwici zaczynali służbę państwową od pełnienia 3 funkcji oficerskich:

• praefectus cohortis - dowódcy kohorty

• tribunus militum angusticlavicus - trybuna wojskowego

• praefectus alae - dowódcy oddziału jazdy

• ekwitami obsadzano większość średnich stanowisk w biurokracji

• spośród nich rekrutowali się prokuratorowie (zajmujący się ściąganiem podatków na prowincji)

ORDO DECURIONUM - STAN MUNICYPIÓW/RADNYCH

• w jego skład wchodzili członkowie rad poszczególnych decuriones (municypiów), posiadający decydujący głos we wszystkich dziedzinach życia publicznego danej społeczności miejskiej

• cenzus majątkowy wynosił od 20 do 100 tys. sesterców rocznego dochodu

• przynależność do rady miejskiej traktowana była jako zaszczyt

• członkowie ordo decurionum stanowili lokalną arystokrację

• rekrutowali się przede wszystkim z właścicieli ziemskich, bogatych kupców i rzemieślników

• przynależność do tego stanu była dożywotnia

ŻOŁNIERZE

• rolę gwardii cesarskiej spełniały cohortes praetoriae (kohorty pretoriańskie)

• żołd wynosił: dla legionisty - 225 denarów, dla pretorianina - 750 denarów rocznie

• po zwolnieniu ze służby przysługiwała odprawa

• armia miała charakter zawodowy

• służba trwała od 25 do 30 (czasem 40) lat; dla pretorian - 16

• początkowo armię tworzyli tylko Rzymianie, potem również wyzwoleńcy

• ludność zamieszkująca mniej zromanizowane tereny służyła w auxilia (oddziałach pomocniczych)

• zawodowy personel armii tworzyli:

• centurionowie, rekrutowani spośród prostych żołnierzy

• praefecti fabrum - dowódcy saperów

• praefecti castrorum - kwatermistrzowie

• praefecti classis - dowódcy floty

• praefectus cohortis, praefectus alae, tribunus militum angusticlavicus - w wojskach pomocniczych

• poszczególnymi kohortami pretoriańskimi dowodzili tribuni cohortis praetoriae, pochodzący ze stanu ekwickiego

• na czele wojsk stało dwóch praefecti praetorio

LUDNOŚĆ MIEJSKA

• kategorię tą tworzyli właściciele małych warsztatów rzemieślniczych, drobni kupcy i proletariat miejski

• o proletariat (który był masą niebezpieczną) stale zabiegał August m.in. poprzez politykę panem et circenses (chleba i igrzysk)

LUDNOŚĆ WIEJSKA

• grupę tą tworzyli wolni rolnicy prowadzący rodzinne gospodarstwa i najemni pracownicy

• powstał nowy system oparty na pracy wolnego dzierżawcy - colonus (kolon)

• podstawą stosunku prawnego między właścicielem ziemi a dzierżawcą była umowa locatio conductio (dzierżawca winny był uiszczać czynsz)

NIEWOLNICY

• stanowisko prawne nie uległo zmianie, problemem były masowe wyzwolenia: w celu ich ograniczenia uchwalono z inicjatywy Augusta 2 ustawy:

• lex Fufia Canina z 2 r.n.e. - ograniczyła liczbę niewolników, których można było wyzwolić w testamencie (nie więcej niż 100)

• lex Aelia Sentia z 4 r.n.e. - ograniczyła możliwość wyzwoleń ze wzgl. na wiek (wyzwalający - 20, wyzwalany - 30)

• zatwierdzono dawne pr. republikańskie, przewidujące za zabicie pana karę śmierci dla wszystkich niewolników znajdujących się w jego domu

STRUKTURA ADMINISTRACYJNA ITALII I PROWINCJI

• Italia została podzielona na 11 regiones Italiae (okręgów administracyjnych Italii); w ich skład wchodziły poszczególne miasta italskie

• mieszkańcami byli cives (obywatele danej gminy) i incolae civitatis (osoby, traktujące miasto jako miejsce stałego pobytu)

• incolae civitatis byli zobowiązani do posłuszeństwa wobec urzędników miejsca pobytu i gminy, z której pochodzili

• pod koniec życia Augusta istniało:

• 10 provinciae populi Romani (prowincji senackich) - leżących wewnątrz państwa

• 24 lub 25 provinciae Caesaris (prowincji cesarskich) - leżących na terenach przygranicznych

• prowincje powstały:

• na obszarach zdobytych podczas wojen

• poprzez podział już istniejących prowincji

• poprzez aneksję królestw zależnych

• namiestników prowincji nadal wybierano spośród byłych konsulów i pretorów; ich kadencja wynosiła 1 rok; pobierali wysokie wynagrodzenie

USTRÓJ MIAST ITALSKICH

Wzorowany był na ustroju rzymskim:

• senat (zw. również radą miejską - curia, decuria) - stał na czele miast

• składał się ze 100 członków (byłych urzędników miejskich)

• wpis na listę radnych dokonywany był raz na 5 lat

• do kompetencji rady należały sprawy miejskie, głównie związane ze ściąganiem podatków

• duoviri iure dicundo - 2 lub 4 urzędników posiadających najwyższą władzę wykonawczą

• byli wybierani przez lokalne zgromadzenia ludowe na okres 1 roku

• przysługiwało im intercessio wobec decyzji kolegi na urzędzie

• posiadali jurysdykcję karną i cywilną, zwoływali zgromadzenia ludowe i przewodniczyli ich obradom

• duoviri aediles i kwestorzy - niżsi urzędnicy (pierwsi: z kompetencjami analogicznymi do rzymskich edylów)

• zgromadzenia ludowe

• organizowane na podobieństwo rzymskich komicjów

• wybierały urzędników oraz kolegia kapłańskie

• decydowały w najważniejszych sprawach miejskich, przedłożonych pod obrady przez senat

NOWE PODATKI

1. bezpośrednie - o stałej wysokości

1. tributum soli - od posiadaczy nieruchomości (wyj. byli mieszkańcy Italii i tych miast, którym przyznano ius Italicum - będące zwolnieniem od tego podatku)

1. tributum capitis - pogłówne w Egipcie i innych zacofanych regionach (wyj. miasta, których mieszkańcy posiadali immunitas)

1. pośrednie - ściągane przez władze lokalne miejskie lub plemienne:

1. portoria - pobierane na niektórych granicach opłaty od towarów w wys. 5% ich wartości

2. podatek od wyzwoleń i sprzedaży niewolników

3. podatek zbożowy (uiszczany na potrzeby namiestnika i jego personelu)

Nadzór nad egzekwowaniem podatków: w prowincjach cesarskich - procurator, w prowincjach senackich - kwestor

PRZEMIANY USTROJOWE ZA DYNASTII JULIJSKO-KLAUDYJSKIEJ

Czasy Tyberiusza:

• po śmierci Augusta poszerzył on kompetencje senatu: sądowe, ustawodawcze, wyborcze oraz w sprawach karnych większej wagi

• rozpoczął rządy od popierania senatu, a zakończył na krwawych represjach połączonych z konfiskatą majątku

• zawiesił funkcje legislacyjne komicjów

• służby miejskie powiększone zostały o curatores alvei Tiberis (stałe kolegium zajmujące się konserwacją łożyska Tybru)

• wzmocniła się pozycja cesarza - w wyniku nowej interpretacji pojęcia zbrodni obrazy majestatu za obrazę pamięci Augusta i obrazę Tyberiusza

• obniżono podatki

• wprowadzono w życie procedurę, dającą concilia (zgromadzeniom miast prowincjonalnych) prawo do zbierania dowodów obciążających funkcjonariuszy rzymskich i przedkładania ich w Rzymie cesarzowi lub senatowi

Czasy Gajusza Kaliguli:

• bratanek Tyberiusza, obwołany cesarzem w 37 r.n.e. po jego śmierci

• przeniósł ponownie prawo dokonywania wyborów do magistratury na zgromadzenia ludowe

• podniósł podatki i wprowadził nowe

• z Lugdunum do Rzymu przeniesiono mennicę cesarską

• w wyniku swoich działań utracił popularność i został zamordowany

Czasy Klaudiusza:

• senat chciał doprowadzić do przywrócenia republiki, jednak pretorianie obwołali cesarzem Klaudiusza

• doszło do ogromnego rozwoju cesarskiego aparatu administr., przy czym kompetencje urzędników cesarskich poszerzyły się nieznacznie

• zwiększono liczbę prokuratorów

• cesarz zorganizował wielkie kancelaria cesarskie, które dzieliły się na resorty, a kierowane były przez wyzwoleńców

• wprowadził w życie reformy, które zapewniły mu większy wpływ na fundusze zgromadzone w aerarium

• złagodził podatki wprowadzone przez Kaligulę

• powołał urząd prokuratora zajmującego się wymierzaniem podatku spadkowego

• cesarzowi przyznano uprawnienie do powoływania kwestorów

• zerwał z polityką dyskryminowania prowincji w stosunku do Italii

• regułą stało się nadawanie praw obywatelskich weteranom służącym w oddziałach pomocniczych i ich rodzinom

• coraz częściej stosowano nadawanie grupowego obywatelstwa

Czasy Nerona:

• początkowo państwem rządzili Seneka i Burrus, kontynuujący politykę Klaudiusza

• awansowano wielu przedstawicieli arystokracji prowincjonalnej i w dalszym ciągu rosła liczba prokuratorów

• powołano do zarządzania aerarium dwóch prefektów cesarskich (byłych pretorów) - praefecti aerarii

• samobójstwo Seneki i śmierć Burrusa dały początek samodzielnym rządom Nerona

• wzrosło napięcie między nim a senatem - w 65 r.n.e. doszło do spisku Pizona, który doprowadził do skazania na śmierć wielu senatorów

• konflikt spowodował jednak wywołanie buntu i śmierć Nerona

REFORMY FLAWIUSZÓW

• po śmierci Nerona prawo do obwoływania cesarzy (przywłaszczone przez pretorianów) przejęły legiony stacjonujące na prowincji

• legiony hiszpańskie i gallijskie ogłosiły cesarzem Serwiusza Sukpicjusza Galbę

• legiony germańskie - Witeliusza

• wojska stacjonujące w Judei i Syrii - Tytusa Flawiusza Wespazjana

• w Rzymie pretorianie obwołali cesarzem Othona

• ostatecznie władzę objął Tytus Flawiusz Wespazjan

• dążył do stworzenia mocnych podstaw dla panowania dynastii Flawiuszów - w jej skład wchodzili jeszcze jego synowie: Tytus i Domicjan

• doprowadził do uchwalenia lex de imperio Vespasiani - na jej mocy przejął wszystkie uprawnienia przysługujące dotychczasowym princepsom

• zainicjował praktykę powoływania współregenta (został nim starszy syn - Tytus)

• Wespazjan przyznał Tytusowi:

• cenzurę, władzę trybuna ludowego

• dowództwo kohort pretoriańskich

• nadzór nad działalnością aparatu administracyjnego

Zmiany w sposobie rekrutacji armii:

• oddziały pomocnicze miały się rekrutować z grup ludności, pochodzących z różnych obszarów

• na ich czele mieli stać ekwici przysłani z Rzymu

• legiony miały się rekrutować z ludności pochodzącej ze zromanizowanych prowincji

Zmiany w senacie:

• w 73 r.n.e. Wespazjan przywrócił urząd cenzora

• odnowienie cenzury miało służyć uzyskaniu przez cesarza prawa do powoływania nowych członków senatu w drodze nominacji

• odtąd wstęp do senatu mieli nie tylko ci, którzy w przeszłości piastowali wysoki urząd

• zwiększono liczbę senatorów do 1000

• ugruntowała się zasada obsadzania miejsc w senacie ludźmi pochodzącymi z różnych części imperium

• m.in. do senatu weszli: Marek Ulpiusz Trajan (pochodzący z Hiszpanii, ojciec cesarza Trajana) i Marek Anniusz Verus (dziadek cesarza Marka Aureliusza)

Rządy Domicjana:

• zerwał z dotychczasowym podziałem władzy w państwie - zwoływał posiedzenie senatu tylko w celach informacyjnych

• przeprowadził zasadnicze reformy administracji

• dążył do postawienia funkcjonariuszy ze stanu ekwickiego ponad wyzwoleńcami

• poczynił starania, by aparat cesarski mógł przejąć z rąk publikanów pobór podatków

• wprowadził stałe wynagrodzenie dla prokuratorów

• senat nienawidził Domicjana jak żadnego z dotychczasowym cesarzy i w końcu Domicjan został zamordowany

BIUROKRACJA CESARSKA ZA ANTONINÓW

Po śmierci Domicjana cesarzem zostaje, wybrany przez senat Marek Kokcejusz Nerwa (pierwszy od lat swobodnie wybrany cesarz)

KWESTIA SUKCESJI

• w 97 r.n.e. Nerwa adoptował Trajana (namiestnika Germanii górnej) i podniósł go do godności współwładcy

• stworzył w ten sposób precedens - późniejsi cesarze adoptowali wybranego polityka lub dowódcę wojskowego, zapewniając w ten sposób przejście na niego władzy, co pozwoliło na 100 lat uniknąć kryzysów politycznych

UREGULOWANIE STOSUNKÓW POMIĘDZY CESARZEM A SENATEM

• cesarze regularnie zwoływali posiedzenia senatu i informowali go o podjętych decyzjach

• przedkładali senatowi projekty aktów ustawodawczych do zatwierdzenia i traktaty pokojowe do ratyfikacji

• Nerwa, Trajan i Hadrian zobowiązali się pod przysięgą nie skazywać żadnego senatora na śmierć (prawo do tego miał wyłącznie senat)

• od czasów Hadriana zezwolono senatorom na używanie obok nazwisk tytułu vir clarissimus - V.C.

REFORMY HADRIANA

• zreorganizował consilium principis (radę cesarską)

• od tego czasu była organem państwowym

• wchodzili do niej senatorowie i ekwici, głównie o wykształceniu prawniczym

• mianowani byli przez cesarza

• otrzymywali salarium (regularną pensję)

• zreformował ab epistulis (kancelarię cesarską) - podzielił ją na dwie:

• ab epistulis Latinis - zajmującą się pismami łacińskimi

• ab epistulis Graecis - zajmującą się pismami greckimi

• udoskonalił organizację aparatu administracyjnego

• za jego czasów wzrosły kompetencje sądownicze:

• prefekta miasta - sądził sprawy karne na obszarze Rzymu i w promieniu 100 mil od jego granic

• prefekta pretorianów - sądził sprawy italskie na pozostałym obszarze

• ustanowił 4 sędziów konsularnych dla Italii

• przejęli oni dotychczasowe uprawnienia prefekta pretorianów w sprawach cywilnych

• instytucję tą zniósł Antonius Pius, przywrócił Marek Aureliusz (od jego czasów zw. byli iuridici)

• usystematyzował sposób inkasowania czynszów dzierżawnych z majątków stanowiących domenę cesarską

• powołał advocati fisci - przedstawicieli cesarskich, strzegących interesów skarbu państwa w postępowaniach sądowych

SENAT

• cesarze nadal uzurpowali sobie prawo do nominowania członków senatu

• senat nadal pozostał gremium, z którego wybierano następnie wysokich urzędników cesarskich, sam nie odgrywał znaczącej roli

ADMINISTRACJA PAŃSTWOWA

• za Trajana i Hadriana wyzwoleńcy zostali wykluczeni z pełnienia funkcji w administracji państwowej

• wszystkie stanowiska, które zgodnie z tradycją przynależały stanowi senatorskiemu, zarezerwowano dla ekwitów

• w administracji cesarskiej zdefiniowano nowe stopnie służbowe i zasady awansu

• urzędnicy II stopnia - używali tytułu viri egregii

• po awansie - viri prefectissimi

• najwyższa godność dostępna dla ekwitów (dowództwo armii cesarskiej) łączyła się z tytułem vir eminentissimus

EDICTUM HADRIANI

• skodyfikowanie w 130 r.n.e. edyktu pretorskiego i edylów kurulnych

• po jego ogłoszeniu doszło do zakończenia prawotwórczej działalności tych urzędników

• prawo wprowadzania innowacji do kodeksu posiadał jedynie cesarz

• od tej chwili podstawowym źródłem prawa stały się constitutiones principum (konstytucje cesarskie)

• obok edicta, mandata i decreta pojawił się 4 ich rodzaj - rescripta (odpowiedzi cesarza na pytania prawne)

KOMMODUS

• ostatni cesarz z dynastii Antoninów

• w swoich rządach opierał się głównie na gwardii pretoriańskiej

• pod koniec życia uznał się za wcielenie Herkulesa

• zmienił nazwę stolicy na Colonia Commodiana

• wprowadził nowe nazwy miesięcy, związane z jego osobą

KRYZYS PAŃSTWA RZYMSKIEGO

• po śmierci Kommodusa doszło no nowych walk wewnętrznych pomiędzy pretendentami do tronu

• zwyciężył Lucjusz Septymiusz Sewer - obwołany cesarzem przez legiony naddunajskie

• uprawiał politykę antysenatorską, władzę oparł na wojsku, dążył do ograniczenia autonomii municypiów

• po jego śmierci rządy sprawował Karakalla

• kontynuował politykę antysenatorską swojego ojca

• zakończył proces unifikacji Italii i prowincji - w 212 r.n.e. wydał constitutio Antoniniana, która nadała obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim wolnym poddanym

• kolejnym cesarzem został Aleksander Sewer (ostatni z dynastii Sewerów)

• zapewnił senatorom przewagę w consilium principis

• od jego czasów rozporządzenia wydawane przez prefekta pretorianów zyskały moc ogólnie obowiązującą

• w 235 r.n.e. zamordowano Aleksandra Sewera

• w Imperium zaczął się trwający 50 lat okres zamętu i uzurpacji

• cesarz Gallien:

• w 261 r.n.e. zabronił senatorom i ich potomkom służyć w wojsku, skutkiem czego zostali oni pozbawieni możliwości piastowania namiestnictwa prowincji

• był twórcą silnej armii rezerwowej złożonej z konnicy

• cesarz Aurelian (panujący w latach 270-275 n.e.)

• przyjął tytuł dominus ac deus (pan i bóg) oraz restitutor Orbis (odnowiciel świata)

• za najważniejszy cel uważał zjednoczenie państwa i przywrócenie mu jednolitej władzy

• na przełomie II i III w. n.e. członków stanu senatorskiego i ekwickiego określano mianem honestiores, resztę wolnej ludności - humiliores

• ostateczny kres rozprężeniu władzy cesarskiej położył w 284 r.n.e. Diokles, który rok później przyjął imię Dioklecjan i od którego rozpoczyna się nowy okres - dominat

DOMINAT [284 r.n.e. - 476 r.n.e.]

NOWY USTRÓJ

• istotą nowego ustroju było ustanowienia monarchii bez fasady republikańskich instytucji

• władza cesarza została ukształtowana na wzór orientalny (głównie perskiego państwa Sassanidów)

• cesarz przestał być princeps, stał się dominus (absolutnym panem)

• by ukrócić zapędy uzurpatorów nadano władzy cechy boskie

• cesarz uważany był za namiestnika bóstwa - nosił purpurowe szaty, przyozdobione złotem i klejnotami oraz diadem

• cesarze publicznie pojawiali się rzadko

• wszystko, co wchodziło w skład dworu cesarskiego traktowano jako rzeczy święte

• każdy chcący być wysłuchany przez monarchę, czynił to leżąc twarzą do ziemi oraz całował skraj jego szaty

Tetrarchia:

• Dioklecjan wprowadził system współrządów dwóch Augustów i dwóch Cezarów - na wschodzie i zachodzie Imperium

• w 286 r.n.e. Dioklecjan podniósł do godności Cezara, a potem Augusta - Maksymiana

• w 293 r.n.e. Cezarem Maksymiana został Konstancjusz Chlorus, a Dioklecjana - Galeriusz

• po dobrowolnej abdykacji Augusta, po 20 latach sprawowania rządów, jego miejsce zająć miał dotychczasowy Cezar, który z kolei mianował swojego zastępcę

• system ten miał zapewniać władzę ludziom w sile wieku

• nie liczył się jednak z naturalnym prawem dziedziczenia oraz niechęcią do abdykacji starych cesarzy

• dlatego sprawdził się tylko w jednym przypadku - dobrowolnej abdykacji Dioklecjana i Maksymiana w 305 r.n.e.

Rządy w dominacie:

• w praktyce w dominacie rządziło 2 (czasem 3) władców - jeden na zachodzie, jeden na wschodzie

• władza przechodziła najczęściej w drodze dziedziczenia

• Dioklecjan rządził wschodnią częścią Imperium z Nikomedią

• jego Cezar - Galeriusz - Illyricum (obszary naddunajskie)

• Maksymian - na zachodzie (Italia, Afryka, Hiszpania)

• jego Cezar - Konstancjusz Chlorus - w Galii, a następnie w Brytanii

Senat:

• składał się z dwóch kurii - w Rzymie i Konstantynopolu

• członkowie senatu rekrutowali się spośród wielkich właścicieli ziemskich

• godność senatora była dziedziczna

• senat spadł do roli rady miejskiej, której zadaniem było administrowanie Rzymu

• zadaniem senatorów było także wysłuchiwanie okazjonalnych komunikatów cesarskich i zatwierdzanie jego decyzji

Urzędy republikańskie pozostawione w okresie dominatu:

• konsulat

• godność konsula obejmowali sporadycznie nawet sami cesarze

• konsulów było 4 - 2 w Rzymie i od 330 r.n.e. 2 w Konstantynopolu

• nie posiadali żadnej władzy wykonawczej

• jedyną ich prerogatywą było użyczanie swego imienia jako nazwy roku ich kadencji

• pretura i kwestura

• od 300 r.n.e. powoływano tylko jednego pretora i kwestora

• ich rola ograniczała się do organizowania igrzysk i widowisk teatralnych podczas świąt (na własny koszt)

ORGANIZACJA ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ I WOJSKA

• Dioklecjan powiększył liczbę prowincji, zmniejszając ich rozmiary (zamiast 50 stworzył 110, a w V w. było ich 120)

• oddzielono władzę wojskową od cywilnej

Prefektury i diecezje:

• całe Imperium zostało podzielone na 4 prefektury - 2 na wschodzie (Oriens i Illyricum) i 2 na zachodzie (Galia i Italia)

• prefektury dzieliły się na diecezje w liczbie od 12 do 15, które tworzyły zespoły prowincji (od kilku do kilkunastu)

• na czele diecezji stał vicarius mianowany przez cesarzy

• z wyj. diecezji wschodnich, którymi zarządzali comites Orientis i Egiptu - praefectus

• Italia kierowana była przez dwóch vicarii:

• jeden odpowiadał za jej północną część ze stolicą w Mediolanie - Italia annonaria

• drugi za południową - Italia suburbicanae

• Rzym i obszar w promieniu 100 mil od miasta rządzony był przez praefectus urbi

• na czele prowincji stali namiestnicy ekwiccy - praesides lub correctores i senatorscy - proconsulares, consulares

• Afryka i Azja nie podlegały władzy prefekta ani vicarii - na ich czele nadal stali prokonsulowie

• Justynian zlikwidował większość vicarii; diecezje zniknęły w VII w.n.e.

DWÓR CESARSKI I WŁADZA WYKONAWCZA

ADMINISTRACJA - INFORMACJE OGÓLNE

• w każdej diecezji urzędowało 2 urzędników do spraw fiskalnych: rationalis i magister rei privatae

• w prefekturach i diecezjach zatrudniony był personel pomocniczy zorganizowany w officia (biura)

• grupę urzędników, niezależną od urzędników cesarskich, tworzyły osoby zatrudnione w municypiach

• administracja odseparowana była od armii, ukształtowana jednak na modłę wojskową

• władza urzędnika określana była jako militia cohortis; wojskowego - militia armata

• urzędnicy nosili wojskowe stroje (z wyj. prefekta miasta), na których zaznaczana była ich ranga oraz cingulum (pas wojskowy) używany również jako synonim słowa urząd

• służbę w administracji zaczynało się od pracy na stanowisku exceptor (profesjonalnego sekretarza)

• promocja na wyższe urzędy zależała od stażu

Stanowiska:

• dzieliły się na dwie klasy, różniące się sposobem powoływania:

• na wyższych stanowiskach stosowano dokument o nazwie codicullus; na niższych - probatoria

• na obu aktach nominacji potrzebny był podpis cesarza

• wyżsi urzędnicy zmieniali cię zazwyczaj co roku

• dla niższych nie było ograniczenia czasowego (w praktyce pozostawali na urzędach 3 lata)

Klasy wyższych urzędników:

1. illustres - tytuł ten przysługiwał tylko najwyższym urzędnikom i ich żonom

2. spectabiles - tytuł ten nosili np. vicarii

3. clarissimi - tytuł ten nosili namiestnicy prowincji i pretorzy

DWÓR CESARSKI - COMITATUS

• składał się z wielkiej liczby osób różnej rangi

• szczególną rolę odgrywał praepositus sacri cubisuli (naczelnik świętej sypialni)

• nie był stałym członkiem consilium (potem zwanego sacrum consistorium)

• podlegała mu osobista świta cesarza i castrensani (niższa służba pałacowa)

• do castrensani zaliczali się scholae palatinae (członkowie gwardii cesarskiej) i protectores et domestici (korpus kadetów)

• 30 silentarii - pełnili funkcje porządkowe na posiedzeniach konsylium

• notarii - sporządzali protokoły z posiedzeń konsylium

• primicerius notariorum - najważniejszy z notarii

• prowadził wykaz wszystkich wysokich urzędników w Cesarstwie

• sporządzał akty nominacji na poszczególne urzędy

CENTRALNA ADMINISTRACJA

Składała się z 4 cywilnych urzędników dworskich w każdej z dwóch części imperium

1. quaestor sacri palatii

1. kierował urzędem wymiaru sprawiedliwości

2. redagował konstytucje cesarskie i kontrasygnował je

3. odpowiadał na petycje kierowane do cesarza

4. przewodniczył sądowi rozpoznającemu apelacje wnoszone do cesarza

2. magister officiorum

1. najważniejszy; naczelny szef wszystkich kancelarii kierowanych przez magistri scriniorum

2. były to sekretariaty:

• a memoria - zajmujące się sporządzaniem i przechowywaniem wszystkich ważniejszych aktów cesarskich

• ab epistulis - opracowujące sprawozdania i zapytania osób o charakterze publicznym; gł. urzędników

• a libellis - zajmujące się prywatnymi prośbami i wnioskami kierowanymi do cesarza

3. dowodził scholae palatinae (strażą przyboczną cesarza)

4. podlegali mu również curiosi (inspektorzy służby pocztowej) i agentes in rebus (specjalni agenci)

3. comes sacrarum largitionum - zarządzał fiscus (skarbem cesarskim)

4. comes rerum privatorum - zarządzał res privata (prywatnymi dobrami cesarza)

KONSYLIUM CESARSKIE - SACRUM CONSISTORIUM

• jedyną osobą, która siedziała podczas jego obrad był cesarz

• comites consistoriani (członkowie konsylium) dzielili się na 2 klasy:

• comites illustres - quaestor, magister i dwaj urzędnicy finansowi

• comites spectabiles - wysocy urzędnicy (zarówno czynni zawodowo, jak i emerytowani)

• ich liczba była różna - za Walentyniana III było ich 20

• konsylium miało przede wszystkim doradzać cesarzowi w ważnych sprawach - monarcha nie był związany jego zdaniem

• członkowie konsylium odgrywali rolę w procesie legislacyjnym i stanowili organ doradczy w sprawach, w których występował on jako sędzia

PREFEKCI PRETORIANÓW - PRAEFECTI PRAETORIO

• zajmowali najbardziej wpływowe stanowisko poza dworem cesarskim

• z dowódców gwardii przybocznej cesarza, stali się jego bliskimi współpracownikami

[gwardię ostatecznie zlikwidował Konstantyn I Wielki w 312 r.n.e. i utworzył w jej miejsce scholae palatinae]

• w każdej sprawie byli cywilnymi zastępcami cesarza - vice sacra

• ich zadaniem było stać na straży prawa i porządku

Kompetencje prefektów:

• zachowali prawo do wydawania rozporządzeń - edicta, praecepta, obowiązujących w ich prefekturach

• z władzą administracyjną łączyła ich władza sądownicza

• od ich orzeczenia nie było odwołania do cesarza

• nadzorowali cesarską służbę pocztową, gmachy publiczne i collegia (przymusowe korporacje)

• posiadali szerokie kompetencje związane z finansami państwa

• ze względu na powierzoną im kontrolę nad nowym podatkiem zw. annona

• był to podatek gruntowy uiszczany w naturze, zwłaszcza w zbożu

• odpowiadali za aprowizację armii i administracji cywilnej

PREFEKT MIASTA - PRAEFECTUS URBI

• przeniesienie dworu cesarskiego do Mediolanu, a potem do Rawenny dało prefektowi miasta więcej niezależności

• zostali mu podporządkowani praefecti annonae i vigilum oraz pozostali miejscy urzędnicy

• zyskała na znaczeniu sprawowana przez niego władza sądownicza (wskutek utraty wszelkich praw senatu w zakresie jurysdykcji zwyczajnej)

• jako jedyny urzędnik cesarski nosił on togę jako strój urzędowy

• pod jego komendą znajdowały się cohortes urbanae (małe uzbrojone oddziały), których zadaniem było utrzymanie porządku w mieście

• z podobnymi funkcjami powołano prefekta dla Konstantynopola

STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

• celem zaspokojenia potrzeb ludności wprowadzono przymusowe świadczenie niektórych usług

• nastąpił spadek wartości pieniądza - co spowodowało wzrost podatków

• Dioklecjan wprowadził iugatio (podatek gruntowy) i capitatio (pogłówny), spłacane przeważnie w naturze

• w celu zapobieżenia opuszczaniu miast przez kuriałów w 316 i 325 r.n.e. Konstantyn I Wielki wydał dwa edykty zabraniające im tego

• drobni właściciele posiadłości, zagrożonych grabieżą obcych najeźdźców, przekazywali grunty zamożnym sąsiadom w zamian za schronienie w czasie najazdów wroga - patrocinium

• wolni chłopi zrzekali się swojej ziemi na rzecz pana, którą następnie otrzymywali od niego w precarium

Struktura socjalna dominatu:

Sztywny podział ludności na klasy:

1. honestiores - klasa wyższa

1. ordo senatorius - stan senatorski

• miał uprzywilejowaną pozycję

• zwolniony był od ciężarów na rzecz państwa - munera publica

• płacił podatki: follis senatorius (gruntowy) i aurum oblaticum (danina w złocie na rzecz cesarza z okazji uroczystości)

• senatorowie zobowiązani byli sprawować urząd pretora

• do tego stanu weszły elity stanu ekwickiego, który w dominacie praktycznie zniknął

2. ordo decurionum - radni miejscy

• status dekuriona był dziedziczny w linii męskiej

• mieli ograniczone możliwości zbycia majątku - potrzebowali na to specjalnej zgody namiestnika prowincji

1. humiliores - pozostała wolna część społeczeństwa

1. plebs urbana - w miastach

• rzemieślnicy, drobni kupcy, niższy personel administracyjny, służba członków warstw wyższych, sezonowi pracownicy najemni

• większość z nich zorganizowana była w przymusowych corpora (związkach różnych profesji)

• przynależność do corpora była dziedziczna

2. plebs rustica - na wsi

• niezależni drobni rolnicy i dzierżawcy, najemni pracownicy rolni

• przede wszystkim coloni (kolonowie) - dzierżawcy rolni o prawnie ograniczonej wolności

• stanowisko kolona było dziedziczne

• konstytucja gwarantowała im wolność, w rzeczywistości podlegali władzy właścicieli gruntów

• z czasem utracili nawet możliwość wyboru miejsca pobytu - byli przywiązani do ziemi, którą uprawiali w zamian za ochronę i opiekę

• kolonowie mieli swój własny majątek, nie mogli nim jednak rozporządzać bez zgody swoich panów

• zgody wymagał również zamiar zawarcia związku małżeńskiego przez kolona

• kolonowie posiadali zdolność sądową

• zakończenie stosunku kolonatu następowało m.in. skutek zwolnienia kolona przez pana, ale tylko z jednoczesnym przekazaniem mu na własność gruntu

1. niewolnicy

• ich liczba systematycznie malała

• podstawowym źródłem niewolnictwa było urodzenia z matki niewolnicy

• ich sytuacja pod wieloma względami zbliżona była do sytuacji kolonów

ZMIERZCH CESARSTWA

• po śmierci Konstantyna I Wielkiego w 337 r.n.e. obie części Imperium znowu się rozpadły

• najazdy plemion mongolskich Hunów spowodowały masową wędrówkę ludów, które przeniosły swe siedziby poza Imperium

• 378 r.n.e. - bitwa pod Adrianopolem, przegrana Rzymu z Wizygotami i śmierć cesarza wschodniorzymskiego Walensa

• po śmierci Teodozjusza w 395 r.n.e. ustalił się ostateczny podział Imperium

• słabość cesarstwa zachodniego doprowadziła je w V w.n.e. do rozpadu na poszczególne państwa, okupowane przez plemiona barbarzyńskie

• 410 r.n.e. Wizygoci pod wodzą Alaryka zdobywają Rzym

• 451 r.n.e. rzymski wódz Aecjusz pokonuje Hunów w bitwie na Polach Katalaunijskich

• 455 r.n.e. Wandalowie pod wodzą Genzeryka uderzają z Afryki na Rzym, łupiąc go doszczętnie

• 476 r.n.e. - król Herulów, Odoaker, pozbawiwszy władzy małoletniego cesarza Romulusa Augustulusa, mianuje się królem Italii

• formalnie przestało istnieć cesarstwo zachodniorzymskie

• nadal kontrolę nad nim sprawował cesarz wschodu Zenon

• z obawy, by Odoaker nie usamodzielnił się, Zenon wysłał przeciw niemu wojska Teodoryka

• ten wymknąwszy się władzy Zenona, opanował Italię

• 493 r.n.e - Teodoryk ogłosił się królem Italii, stając się założycielem potężnego państwa Ostrogotów

• na wschodzie panował Leo I, któremu udało się odeprzeć najazd Wandalów

• ostatnim władcą, który chciał przywrócić jedność Imperium był Justynian I

• jednak pod naporem Słowian i azjatyckich Awarów Wschód utracił Illyricum, ostatni pomost łączący cesarzy Wschodu z Zachodem

• 602 r.n.e. - rewolucja Fokasa doprowadziła do ostatecznego zerwania z ustrojem wykształconym w dominacie

• 1453 r.n.e. - upada Konstantynopol

Historia Ustroju Państw Starożytnych

_______________________________________________________________________________________________________________

- 22 -

---