STAROŻYTNY RZYM

Półwysep Apeniński pierwotnie był zasiedlony przez ludy pochodzenia przedindoeuropejskiego.

Prawdopodobnie w 2. poł. II tys. p.n.e. pojawili się na tym terenie Indoeuropejczycy – tzw.

Italikowie, którzy wymieszali się z miejscową ludnością. Największe plemiona italskie to:

Ligurowie, Umbrowie, Marsowie, Samnici, Latynowie, Wolskowie, Sabinowie i inni. Głównym ich

zajęciem było pasterstwo i rolnictwo, poziom życia był niski. W I tys. p.n.e. plemiona italskie

zetknęły się na północy z Etruskami, na południu z Grekami.

Pochodzenie etniczne Etrusków do dziś nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Niezrozumiały jest ich

język i pismo. Etruskowie opanowali do poł. VI w. p.n.e. północną i środkową część Półwyspu,

podbili także Rzym. W dalszej ekspansji na południe natrafili na opór Greków. W wyniku walk

etrusko-greckich usamodzielniły się plemiona italskie, zwłaszcza Latynowie mieszkający u ujścia

Tybru, gdzie do znaczenia doszedł, początkowo niewielkich rozmiarów, Rzym.

Początki państwa-miasta Rzymu są związane z legendą o braciach - Romulusie i Remusie, z

których to Romulus według tradycji miał ok. 753 r. p.n.e. założyć miasto Roma. Rzymianie

liczyli swoje dzieje od założenia miasta (ab Urbe condita), czyli od 753 r. p.n.e.

Podboje rzymskie i wojny punickie

Podboje Półwyspu Apenińskiego przez Rzym rozpoczęły się w V w p.n.e. Rzymianie opanowali

Italię, następnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Rzym prowadził walki ze Związkiem Latyńskim,

Samnitami i Galami. Po rozwiązaniu Związku Latyńskiego Rzym skierował swe podboje m.in. na

Tarent, kolonię grecką sprzymierzoną z Epirem. Dowódcą Epiru był król Pyrrus, osiągnął on wiele

zwycięstw, ale ogromnymi kosztami.

W 814 r. p.n.e. na wybrzeżu Afryki Północnej Fenicjanie założyli Kartaginę. Wkrótce stałą się ona

jednym z największych portów Morza Śródziemnego. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą o

panowanie w basenie Morza Śródziemnego rozpoczął się w 264 r. p.n.e. i nosił nazwę wojen

punickich.

Przyczyną pierwszej wojny punickiej (264-241 r. p.n.e.) był spór o Sycylię. Wygrał ją Rzym.

Zajęcie przez wodza kartagińskiego Hannibala miasta Sagunt w Hiszpanii stało się przyczyną

rozpoczęcia drugiej wojny punickiej (218-201 r. p.n.e.), znowu przegranej przez Kartaginę.

Trzecia wojna (149-146 r. p.n.e.) zakończyła się zdobyciem i zniszczeniem Kartaginy przez wojska

rzymskie dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.

Republika rzymska

Według tradycji miasto-państwo Rzym początkowo było monarchią rządzoną przez siedmiu królów.

Król (rex) miał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej, był wybierany przez

zgromadzenie mieszkańców. Po śmierci króla władza przechodziła w ręce rady – senatu, który

powoływał co 5 dni kolejnego interrexa (międzykróla), zastępującego władcę. Króla wybierało

zgromadzenie mieszkańców, a był zatwierdzany przez senat. Senat był instytucją starą jak

państwo. Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów, tzw. „ojcowie” (patres). Początkowo

było ich 100, a później 300. Senat w Rzymie w czasach królewskich miał głos doradczy.

Zgromadzenie Ludowe było podzielone na kurie grupujące obywateli Rzymu. Dokonywało

wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego tak patrycjusze jak i plebejusze,

czyli lud. W okresie monarchii w Rzymie doszło do zróżnicowania społecznego. Wykształciła się

typowo rzymska instytucja klientów i patronów. Klienci byli ludźmi zależnymi od poszczególnych

rodów i osobistych opiekunów - patronów. W społeczeństwie rzymskim w okresie monarchii

wyodrębniły się grupy patrycjuszy i plebejuszy. Ci ostatni byli osobiście wolni, posiadali działki

ziemi, zajmowali się także rzemiosłem. Z czasem zostali przez patrycjuszy odsunięci od możliwości

sprawowania władzy, utracili działki i związane z tym prawa polityczne.

Prawdopodobnie na przełomie lat 509 i 508 p.n.e. został obalony ostatni król etruski i

wprowadzono w Rzymie republikę (res publica - rzecz pospolita, ustrój oparty na wyborze

władz, ich odpowiedzialności przed wyborcami, kadencyjności). Jednocześnie, wobec

odsunięcia plebejuszy od możliwości sprawowania władzy, pierwsze dziesięciolecia charakteryzują

się walką plebejuszy z arystokratycznymi patrycjuszami o należne im prawa. Celem walki

plebejuszy było przede wszystkim zdo bycie ziemi - dopuszczenie do współrządów w państwie.

Patrycjusze, wobec prowadzonych przez Rzym walk z sąsiadami i koniecznością pozyskania do

armii plebejuszy, musieli pójść na ustępstwa. Kilkakrotne szantaże plebejuszy - ogłaszanie tzw.

secesji (odłączenia się od państwa rzymskiego), doprowadziły do ustępstw patrycjuszy: około 494

r. p.n.e. powstał urząd trybunów plebejskich (ludowych, 5 z czasem 10). Byli oni wyrazicielami

woli ludu rzymskiego, posiadali liczne uprawnienia, m.in. prawo nietykalności, prawo weta wobec

uchwał senatu. W latach 451-449 r. p.n.e. zostało spisane prawo, tzw. Prawo XII tablic - nie

zlikwidowało to różnic społecznych i prawnych, ale wyeliminowało dowolność interpretacji przez

patrycjuszy przepisów prawnych.

Ustrój polityczny republikańskiego Rzymu zmieniał się i ewoluował, by ostatecznie w II w. p.n.e.

przybrać postać w pełni dojrzałą i rozwiniętą. Rzym był republiką, ale w przeciwieństwie np. do

ustroju ateńskiego, nigdy nie zapanowała pełna demokracja.

Formalnie lud rzymski ( populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy. Wykonywał ją,

wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele mieli bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale

głosy oddawano na mniejszych zgromadzeniach kurialnych, centurialnych i tribusowych.

Władza wykonawcza w Rzymie należała do urzędników i senatu. Urzędy w Rzymie były

kolegialne i jednoroczne (kadencyjne).

Szczególne kompetencje i możliwości posiadał dyktator powoływany na 6, maksymalnie na 12

miesięcy. Był to urząd jednoosobowy, powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa -

bezpośredniego zagrożenia miasta. Wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyższą,

niczym nie ograniczoną władzę (summum imperium). Od jego decyzji nie było odwołania,

władza trybuna ludowego przy dyktatorze traciła swą moc.

Prowincje rzymskie

Imperium Rzymskie zwiększało swój teren poprzez liczne podboje. Wśród podbitych ludów

zakładano osady zwane koloniami lub municypiami. Były one bazami wojskowymi. Od III w. p.n.e.

tereny podbite przez Rzymian nazywano prowincjami. Stanowiły one źródło dochodów. Prowincje

posiadały swoich namiestników oraz kwestora, którzy ściągali podatki. Ponieważ mieszkańcy

podległych Rzymowi terenów nie zawsze zgadzali się na nie często na prowincjach dochodziło do

powstań skierowanych przeciwko Rzymowi. Były one tłumione.

Powstanie cesarstwa

W latach 60. I w. p.n.e. dzięki walkom z korsarzami i wojnom na Wschodzie z Partami wzrosło

znaczenie Gnejusza Pompejusza - otrzymał on szczególne pełnomocnictwa do prowadzenia wojen

z korsarzami i w Azji. Odnosząc wielkie zwycięstwa przyłączył do państwa rzymskiego Syrię,

Palestynę, Bitynię i Pont. Jego pozycja była wyjątkowa, a mimo to senat nie zaakceptował jego

zmian politycznych na Wschodzie.

W tym czasie powrócił z Hiszpanii do Rzymu (był tam namiestnikiem) Gajusz Juliusz Cezar.

Doprowadził on do porozumienia między Pompejuszem i Markiem Krassusem (pogromcą

powstania Spartakusa), do którego sam dołączył. Powstał w ten sposób w 60 r. p.n.e. tzw. I

triumwirat (porozumienie trzech mężczyzn). W konsekwencji konsulem w 59 r. p.n.e. został

Cezar.

W kolejnych latach triumwirowie podzielili się strefami wpływów w Imperium Rzymskim jako

namiestnicy prowincji. Niebawem Krassus, walcząc z Partami na Wschodzie, poniósł śmierć, a

stosunki między Cezarem a Pompejuszem uległy pogorszeniu. Rosnące wpływy Pompejusza w

Rzymie i podkopywanie pozycji Cezara, przebywającego w tym czasie w Galii, doprowadziły do

wybuchu w 49 r. p.n.e. pierwszej wojny domowej. W wyniku długotrwałych walk między

zwolennikami Cezara i Pompejusza władzę w Imperium Rzymskim zdobył Juliusz Cezar.

Przebywając we wschodnich prowincjach państwa, podporządkował Egipt i odniósł wspaniałe

zwycięstwa. Władzę opierał na wojsku, posiadanych godnościach i urzędach (cenzor, konsul,

trybun ludowy, dyktator). Nie bez znaczenia był przychylny stosunek ludności Italii i proletariatu

rzymskiego. Uwieńczeniem procesu stałego umacniania władzy Cezara było powierzenie mu

funkcji dożywotniego dyktatora. Spisek zawiązany wśród zwolenników przywrócenia

tradycyjnych form rządów zakończył się zabójstwem Cezara - 15 marca 44 r. p.n.e.

Zamordowanie Cezara nie przywróciło swobodnego funkcjonowania ustroju republikańskiego.

Wybuchły dalsze, długotrwałe wojny między spadkobiercami i najbliższymi

współpracownikami Cezara: Markiem Antoniuszem, Gajuszem Juliuszem Cezarem

Oktawianem (adoptowanym przez Cezara) i Markiem Lepidusem. W 43 r. p.n.e. został między

nimi zawiązany II triumwirat, na mocy którego podzielili się władzą w Imperium Rzymskim. Po

odsunięciu przez Oktawiana Lepidusa od władzy w Afryce, rozpoczęła się II wojna domowa

między Markiem Antoniuszem a Oktawianem. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e.

Marek Antoniusz poniósł porażkę. Uszedł do Egiptu, gdzie popełnił z królową Kleopatrą

samobójstwo.

Pryncypat i dominat

Oktawian sprawował swoją władze przez 44 lata. Dokonał on przebudowy Imperium w taki sposób,

że stwarzała ona pozory republiki. Po objęciu władzy przyjął on przydomek Cezar. Przyjął także

tytuł August czyli „wywyższony przez bóstwo”. Wprowadził system rządów zwany pryncypatem.

Usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, pozostawił zaś senat i niektóre urzędy. Oktawian uznał

siebie za najwyższego kapłana i odbierał cześć boską. Za jego rządów dokonano reformy wojska

- służba trwała od 16 do 24 lat. Armia liczyła blisko 300 tys. żołnierzy.

Pierwszy poważny kryzys systemu władzy wprowadzonego przez Oktawiana miał miejsce w

drugiej połowie II w. n.e. Nastąpił upadek gospodarki, powoływanie cesarzy przez armię, liczne

wojny. Następcą Oktawiana był Tyberiusz, a później Kaligula, który został zamordowany. Władzę

objął Klaudiusz, a po nim Neron. Podczas jego panowania doszło do wielkiego pożaru Rzymu (64

r. n.e.). Po jego śmierci w Rzymie miały miejsce liczne wojny domowe. W 284 r. n.e. władzę objął

Dioklecjan. Stworzył on monarchię absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji

(dominat). Kolejnym władcą był Konstantyn Wielki. Przeniósł stolicę do Bizancjum i nazwał ją

Konstantynopolem. Zniósł on senat, a także wprowadził rozdział władzy cywilnej od wojskowej.

Literatura

Kultura Rzymu przeszła długą ewolucję od rodzimych tradycji rzymskich czasów miasta-państwa

do przejęcia i zaadaptowania tradycji grecko-hellenistycznych w cza sach Imperium Rzymskiego.

Rzymianie nie byli wyłącznie ślepymi naśladowcami. Stworzyli także własne wielkie dzieła.

Piśmiennictwo rzymskie było zawsze pod wpływem twórców greckich. Początkowo tłumaczono

dzieła greckie na język łaciński. W czasach rozkwitu piśmiennictwa łacińskiego dzieła greckie były

jednak zawsze niedościgłymi wzorami.

Rozkwit poezji rzymskiej przypadł na czasy pryncypatu Oktawiana Augusta. To wtedy tworzyli:

Wergiliusz, Horacy czy Owidiusz. Tematyką ich utworów było życie rolnika, patriotyczne epopeje

sławiące czyny legendarnego Eneasza (Wergiliusz), liczne utwory liryczne o różnorodnej tematyce,

pochwała radości życia, tematy aktualnych wydarzeń politycznych (Horacy), poezja miłosna i inne

tematy, często polityczne (Owidiusz).

Historiografia była szczególnie chętnie uprawiana przez przedstawicieli arystokracji. Do kanonu

dzieł historycznych przeszły prace Juliusza Cezara „O wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej” . Są

źródłem poznania stosunków panujących w Galii i wydarzeń związanych z wojną domową. Forma

ich jest prosta i zwięzła. Za czasów Oktawiana Augusta Tytus Liwiusz pisał pracę na temat historii

Rzymu od założenia miasta. Stała się ona wzorem całej europejskiej historiografii. Żyjący na

przełomie I i II w n.e. Tacyt opisywał dzieje panowania dwóch pierwszych dynastii cesarskich w

Rzymie. Przedstawił atmosferę dworu cesarskiego i genialnie scharakteryzował sylwetki władców.

Umiejętność pięknego wysławiania się i wymowy była sztuką, której uczono się od młodości.

Był to warunek konieczny do zrobienia kariery politycznej. Oratorzy (mówcy) potrafili przez

długie godziny wspaniale i zajmująco przemawiać, nie zanudzając jednocześnie słuchaczy.

Niedościgłym wzorem by Cyceron żyjący w czasach Cezara.

Obowiązujące dzisiaj zasady prawa zawdzięczamy starożytnym Rzymianom. Prawo rzymskie

jasno sformułowane, zrozumiałe dla wszystkich było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu.

Prawo XII tablic to pierwsza spisana kodyfikacja prawa rzymskiego. Pochodzi ono z V. w. p.n.e.

Zawierało ono normy zarówno dotyczące prawa cywilnego, jak i państwowego, karnego czy

sakralnego.

Rzymianie w budownictwie obok kamienia posługiwali się cegłą i zaprawą o właściwościach

podobnych do betonu. Pozwoliło to Rzymianom budować sklepienia nie tylko proste, ale także

półokrągłe i kopulaste. Mogli także wznosić budowle ogromnych rozmiarów (Panteon - świątynia

poświęcona wszystkim bogom, słynne amfiteatry - najsłynniejszy z nich to Koloseum, termy). Sieć

rzymskich dróg budzi do dzisiaj zachwyt i podziw. Do naszych czasów przetrwały także

akwedukty, czyli specjalne mosty i rynny sprowadzające wodę do miast ze znacznie oddalonych

terenów górskich. Rzeźba zwłaszcza portretowa osiągnęła w Rzymie mistrzostwo, a jej cechą

charakterystyczną byłrealizm.

Kalendarz

Rzymianie swój kalendarz przejęli od Etrusków. Ich rok rozpoczynał się 1 marca. Od 153 r. p.n.e.

pierwszym dniem roku był 1 stycznia - dzień, w którym konsulowie obejmowali swój urząd. Za

panowania Juliusza Cezara zreformowano kalendarz astronomiczny. Wówczas wprowadzono

dodatkowy dzień w lutym, w latach przestępnych.

Romanizacja Europy

Romanizacja to proces, który polegał na przejmowaniu kultury rzymskiej przez ludność

podbitych przez Rzymian obszarów. Rzymianie prowadzili tolerancyjną politykę wobec

mieszkańców prowincji, akceptowali odmienność kultury i obyczajów, sami z nich czerpali. W 212

r. n.e. cesarz Karakalla wydał edykt, na mocy którego nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim

wolnym mieszkańcom Imperium Rzymskiego. Na prowincjach wschodnich proces romanizacji był

utrudniony ze względu na dominacje kultury hellenistycznej oraz języka greckiego. Mimo, że w

urzędach dominowała łacina, greka pozostała językiem kultury.

Różnorodność wyznań

Początkowo mieszkańcy Imperium Rzymskiego wierzyli w siły przyrody. Czcili bóstwa

opiekuńcze. Wierzyli w życie pozagrobowe i czcili przodków. Do najstarszych bogów należał Janus

- opiekun bram, oraz początku i końca wszystkiego. Duży wpływ na Rzymian w tej dziedzinie

życia mieli Grecy. I tak Jowisz przejął funkcje Zeusa (ojciec bogów), Mars - Aresa (bóg młodości),

Neptun - Posejdona (opiekun mórz i oceanów).

W II w. upowszechniły się i znalazły wielu wyznawców kulty wschodnie. Szczególnie boginie:

Izyda, Kybele, czyli Wielka Macierz Bogów z Azji, znalazły uznanie. Widziano w nich źródło

życia. Bogowie wschodni Mitra, czyli Niezwyciężone Słońce, także cieszyli się wielkim kultem we

wszystkich częściach Imperium Rzymskiego.

Judaizm i jego znaczenie

Chrześcijaństwo, religia, która niebawem zapanowała w granicach państwa rzymskiego, miała

swoje korzenie na wschodzie. Jej początki sięgają początków naszej ery, rządów cesarza Oktawiana

Augusta. Jej twórcą był Jezus z Nazaretu, nazwany przez uczniów i wyznawców Mesjaszem,

czyli Pomazańcem Bożym (po grecku Christos stąd wyznawcy Jezusa Chrystusa to chrześcijanie).

Za swoje rewolucyjne, jak na ówczesne czasy, nauki, został wydany przez Żydów w ręce

namiestnika Poncjusza Pilatusa. Oskarżony o podżeganie do buntu skazany został na śmierć na

krzyżu.

Nauka Jezusa, który głosił miłość Boga do człowieka i wyzwolenie człowieka od zła, znalazła

wielu wyznawców, początkowo w Palestynie. Dzięki działalności apostoła Pawła z Tarsu,

obywatela rzymskiego, nauki głoszone przez Jezusa znalazły uznanie wśród ludności

nieżydowskiej.

Początkowo chrześcijaństwo przyjmowali Żydzi rozproszeni po świecie rzymskim, ludzie

biedni, często niewolnicy. Ale z biegiem czasu nawet ludzie majętni i utytułowani z

bezpośredniego otoczenia cesarza zaczęli coraz częściej przyjmować nauki Mistrza z Nazaretu.

Chrześcijanie, mimo że nie wypowiadali posłuszeństwa władzy państwowej, byli za swoje poglądy

i inność prześladowani. Główną przyczyną było odmawianie przez chrześcijan udziału w

oddawaniu czci boskiej cesarzom.

Edykt Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza Wielkiego

Od 64 r. zaczęły się masowe prześladowania chrześcijan, którzy zostali oskarżeni przez cesarza

Nerona o podpalenie Rzymu. Męczennicy – martyres (świadkowie) - byli później uznani za

pierwszych świętych tworzącego się Kościoła. W latach 303-304 cesarz Dioklecjan wydał kilka

edyktów przeciwko chrześcijanom - nakazywał burzenie kościołów, kazał pozbawić chrześcijan z

wyższych klas przywilejów. W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki wydał w Mediolanie edykt o

tolerancji wobec chrześcijan, w którym uznał chrześcijaństwo za legalną religię, a w 392 r. Cesarz

Teodozjusz Wielki wydał zakaz sprawowania obrządków pogańskich.

Patriarchowie wielkich i tradycyjnych patriarchatów (Konstantynopola, Rzymu, Antiochii,

Aleksandrii i in.), a także biskupi wielu lokalnych kościołów, spotykali się w celu ustalenia

wspólnych prawd wiary na wielkich zjazdach zwanychsoborami. Największy z nich i zarazem

najdonioślejszy odbył się w 325 r. w Nicei, gdzie m.in. ustalono wspólne i nadal obowiązujące

wyznanie wiary (Credo).

Kościół, choć w pewnym sensie przyczynił się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, jest

pomostem między cywilizacją antyczną a średniowieczem. To właśnie w coraz liczniejszych

klasztorach zachowały się oryginały dzielił starożytnych filozofów (Arystotelesa, Platona i innych),

mimo zalewu Europy przez barbarzyńców nadal kwitło pisarstwo łacińskie, rozwijał się język

łaciński. Tzw. Ojcowie Kościoła (wielcy pisarze chrześcijańscy pierwszych wieków)

usystematyzowali naukę Kościoła, dokonali jej wykładu i rozwinęli w jednolity system

filozoficzny.

Na przełomie IV i III w. p.n.e. Celtowie zajęli część obszarów ziem polskich. Szybko zdominowali

ludność kultury łużyckiej. Pod wpływem Celtów powstała kultura przeworska. Objęła ona

Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, cześć Podlasia, Śląsk, Małopolskę. Ludność kultury

przeworskiej zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Tworzyła ona niewielkie osady typu otwartego.

W tym czasie powstał szlak bursztynowy czyli trasa handlowa, która łączyła Adriatyk z

Bałtykiem. W czasie ekspansji Celtów powstała jeszcze jedna kultura - kultura oksywska. Duży

wpływ na nią miała kultura przeworska. Między I w. p.n.e. a I w. n.e. duży wpływ miała cywilizacja

rzymska. Pierwsi Słowianie pojawili się na początku VI w. na północy Europy. Najwcześniej

Słowianie pojawili się w Małopolsce, Śląsku, Morawach, wkrótce dotarli także do Łużyc.

Rodzina

Rzymianie znali dwa rodzaje zaślubin. Jeden dotyczył sytuacji, kiedy to żona przechodziła na

własność męża, a drugi sytuacji kiedy nadal zostawała pod władza ojca. Małżeństwa zawierano

bardzo wcześnie - dziewczęta po ukończeniu 12 roku życia, a chłopcy 14.

Niewolnicy

Niewolnik był traktowany jak rzecz, znajdował się całkowicie w rękach właściciela. Byli

wykorzystywani do różnych prac - w domu, w kopalniach i w polu. Często wybuchały powstania, a

największym z nich w starożytności było powstanie Spartakusa w latach 73-71 p.n.e. Interwencja

wzmocnionej posiłkami armii rzymskiej oraz brak jedności wśród powstańców doprowadziły do

jego upadku.