Półwysep Apeniński pierwotnie był zasiedlony przez ludy pochodzenia przedindoeuropejskiego.
Prawdopodobnie w 2. poł. II tys. p.n.e. pojawili się na tym terenie Indoeuropejczycy – tzw.
Italikowie, którzy wymieszali się z miejscową ludnością. Największe plemiona italskie to:
Ligurowie, Umbrowie, Marsowie, Samnici, Latynowie, Wolskowie, Sabinowie i inni. Głównym ich
zajęciem było pasterstwo i rolnictwo, poziom życia był niski. W I tys. p.n.e. plemiona italskie
zetknęły się na północy z Etruskami, na południu z Grekami.
Pochodzenie etniczne Etrusków do dziś nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Niezrozumiały jest ich
język i pismo. Etruskowie opanowali do poł. VI w. p.n.e. północną i środkową część Półwyspu,
podbili także Rzym. W dalszej ekspansji na południe natrafili na opór Greków. W wyniku walk
etrusko-greckich usamodzielniły się plemiona italskie, zwłaszcza Latynowie mieszkający u ujścia
Tybru, gdzie do znaczenia doszedł, początkowo niewielkich rozmiarów, Rzym.
Początki państwa-miasta Rzymu są związane z legendą o braciach - Romulusie i Remusie, z
których to Romulus według tradycji miał ok. 753 r. p.n.e. założyć miasto Roma. Rzymianie
liczyli swoje dzieje od założenia miasta (ab Urbe condita), czyli od 753 r. p.n.e.
Podboje rzymskie i wojny punickie
Podboje Półwyspu Apenińskiego przez Rzym rozpoczęły się w V w p.n.e. Rzymianie opanowali
Italię, następnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Rzym prowadził walki ze Związkiem Latyńskim,
Samnitami i Galami. Po rozwiązaniu Związku Latyńskiego Rzym skierował swe podboje m.in. na
Tarent, kolonię grecką sprzymierzoną z Epirem. Dowódcą Epiru był król Pyrrus, osiągnął on wiele
zwycięstw, ale ogromnymi kosztami.
W 814 r. p.n.e. na wybrzeżu Afryki Północnej Fenicjanie założyli Kartaginę. Wkrótce stałą się ona
jednym z największych portów Morza Śródziemnego. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą o
panowanie w basenie Morza Śródziemnego rozpoczął się w 264 r. p.n.e. i nosił nazwę wojen
punickich.
Przyczyną pierwszej wojny punickiej (264-241 r. p.n.e.) był spór o Sycylię. Wygrał ją Rzym.
Zajęcie przez wodza kartagińskiego Hannibala miasta Sagunt w Hiszpanii stało się przyczyną
rozpoczęcia drugiej wojny punickiej (218-201 r. p.n.e.), znowu przegranej przez Kartaginę.
Trzecia wojna (149-146 r. p.n.e.) zakończyła się zdobyciem i zniszczeniem Kartaginy przez wojska
rzymskie dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.
Republika rzymska
Według tradycji miasto-państwo Rzym początkowo było monarchią rządzoną przez siedmiu królów.
Król (rex) miał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej, był wybierany przez
zgromadzenie mieszkańców. Po śmierci króla władza przechodziła w ręce rady – senatu, który
powoływał co 5 dni kolejnego interrexa (międzykróla), zastępującego władcę. Króla wybierało
zgromadzenie mieszkańców, a był zatwierdzany przez senat. Senat był instytucją starą jak
państwo. Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów, tzw. „ojcowie” (patres). Początkowo
było ich 100, a później 300. Senat w Rzymie w czasach królewskich miał głos doradczy.
Zgromadzenie Ludowe było podzielone na kurie grupujące obywateli Rzymu. Dokonywało
wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego tak patrycjusze jak i plebejusze,
czyli lud. W okresie monarchii w Rzymie doszło do zróżnicowania społecznego. Wykształciła się
typowo rzymska instytucja klientów i patronów. Klienci byli ludźmi zależnymi od poszczególnych
rodów i osobistych opiekunów - patronów. W społeczeństwie rzymskim w okresie monarchii
wyodrębniły się grupy patrycjuszy i plebejuszy. Ci ostatni byli osobiście wolni, posiadali działki
ziemi, zajmowali się także rzemiosłem. Z czasem zostali przez patrycjuszy odsunięci od możliwości
sprawowania władzy, utracili działki i związane z tym prawa polityczne.
Prawdopodobnie na przełomie lat 509 i 508 p.n.e. został obalony ostatni król etruski i
wprowadzono w Rzymie republikę (res publica - rzecz pospolita, ustrój oparty na wyborze
władz, ich odpowiedzialności przed wyborcami, kadencyjności). Jednocześnie, wobec
odsunięcia plebejuszy od możliwości sprawowania władzy, pierwsze dziesięciolecia charakteryzują
się walką plebejuszy z arystokratycznymi patrycjuszami o należne im prawa. Celem walki
plebejuszy było przede wszystkim zdo bycie ziemi - dopuszczenie do współrządów w państwie.
Patrycjusze, wobec prowadzonych przez Rzym walk z sąsiadami i koniecznością pozyskania do
armii plebejuszy, musieli pójść na ustępstwa. Kilkakrotne szantaże plebejuszy - ogłaszanie tzw.
secesji (odłączenia się od państwa rzymskiego), doprowadziły do ustępstw patrycjuszy: około 494
r. p.n.e. powstał urząd trybunów plebejskich (ludowych, 5 z czasem 10). Byli oni wyrazicielami
woli ludu rzymskiego, posiadali liczne uprawnienia, m.in. prawo nietykalności, prawo weta wobec
uchwał senatu. W latach 451-449 r. p.n.e. zostało spisane prawo, tzw. Prawo XII tablic - nie
zlikwidowało to różnic społecznych i prawnych, ale wyeliminowało dowolność interpretacji przez
patrycjuszy przepisów prawnych.
Ustrój polityczny republikańskiego Rzymu zmieniał się i ewoluował, by ostatecznie w II w. p.n.e.
przybrać postać w pełni dojrzałą i rozwiniętą. Rzym był republiką, ale w przeciwieństwie np. do
ustroju ateńskiego, nigdy nie zapanowała pełna demokracja.
Formalnie lud rzymski ( populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy. Wykonywał ją,
wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele mieli bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale
głosy oddawano na mniejszych zgromadzeniach kurialnych, centurialnych i tribusowych.
Władza wykonawcza w Rzymie należała do urzędników i senatu. Urzędy w Rzymie były
kolegialne i jednoroczne (kadencyjne).
Szczególne kompetencje i możliwości posiadał dyktator powoływany na 6, maksymalnie na 12
miesięcy. Był to urząd jednoosobowy, powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa -
bezpośredniego zagrożenia miasta. Wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyższą,
niczym nie ograniczoną władzę (summum imperium). Od jego decyzji nie było odwołania,
władza trybuna ludowego przy dyktatorze traciła swą moc.
Prowincje rzymskie
Imperium Rzymskie zwiększało swój teren poprzez liczne podboje. Wśród podbitych ludów
zakładano osady zwane koloniami lub municypiami. Były one bazami wojskowymi. Od III w. p.n.e.
tereny podbite przez Rzymian nazywano prowincjami. Stanowiły one źródło dochodów. Prowincje
posiadały swoich namiestników oraz kwestora, którzy ściągali podatki. Ponieważ mieszkańcy
podległych Rzymowi terenów nie zawsze zgadzali się na nie często na prowincjach dochodziło do
powstań skierowanych przeciwko Rzymowi. Były one tłumione.
Powstanie cesarstwa
W latach 60. I w. p.n.e. dzięki walkom z korsarzami i wojnom na Wschodzie z Partami wzrosło
znaczenie Gnejusza Pompejusza - otrzymał on szczególne pełnomocnictwa do prowadzenia wojen
z korsarzami i w Azji. Odnosząc wielkie zwycięstwa przyłączył do państwa rzymskiego Syrię,
Palestynę, Bitynię i Pont. Jego pozycja była wyjątkowa, a mimo to senat nie zaakceptował jego
zmian politycznych na Wschodzie.
W tym czasie powrócił z Hiszpanii do Rzymu (był tam namiestnikiem) Gajusz Juliusz Cezar.
Doprowadził on do porozumienia między Pompejuszem i Markiem Krassusem (pogromcą
powstania Spartakusa), do którego sam dołączył. Powstał w ten sposób w 60 r. p.n.e. tzw. I
triumwirat (porozumienie trzech mężczyzn). W konsekwencji konsulem w 59 r. p.n.e. został
Cezar.
W kolejnych latach triumwirowie podzielili się strefami wpływów w Imperium Rzymskim jako
namiestnicy prowincji. Niebawem Krassus, walcząc z Partami na Wschodzie, poniósł śmierć, a
stosunki między Cezarem a Pompejuszem uległy pogorszeniu. Rosnące wpływy Pompejusza w
Rzymie i podkopywanie pozycji Cezara, przebywającego w tym czasie w Galii, doprowadziły do
wybuchu w 49 r. p.n.e. pierwszej wojny domowej. W wyniku długotrwałych walk między
zwolennikami Cezara i Pompejusza władzę w Imperium Rzymskim zdobył Juliusz Cezar.
Przebywając we wschodnich prowincjach państwa, podporządkował Egipt i odniósł wspaniałe
zwycięstwa. Władzę opierał na wojsku, posiadanych godnościach i urzędach (cenzor, konsul,
trybun ludowy, dyktator). Nie bez znaczenia był przychylny stosunek ludności Italii i proletariatu
rzymskiego. Uwieńczeniem procesu stałego umacniania władzy Cezara było powierzenie mu
funkcji dożywotniego dyktatora. Spisek zawiązany wśród zwolenników przywrócenia
tradycyjnych form rządów zakończył się zabójstwem Cezara - 15 marca 44 r. p.n.e.
Zamordowanie Cezara nie przywróciło swobodnego funkcjonowania ustroju republikańskiego.
Wybuchły dalsze, długotrwałe wojny między spadkobiercami i najbliższymi
współpracownikami Cezara: Markiem Antoniuszem, Gajuszem Juliuszem Cezarem
Oktawianem (adoptowanym przez Cezara) i Markiem Lepidusem. W 43 r. p.n.e. został między
nimi zawiązany II triumwirat, na mocy którego podzielili się władzą w Imperium Rzymskim. Po
odsunięciu przez Oktawiana Lepidusa od władzy w Afryce, rozpoczęła się II wojna domowa
między Markiem Antoniuszem a Oktawianem. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e.
Marek Antoniusz poniósł porażkę. Uszedł do Egiptu, gdzie popełnił z królową Kleopatrą
samobójstwo.
Oktawian sprawował swoją władze przez 44 lata. Dokonał on przebudowy Imperium w taki sposób,
że stwarzała ona pozory republiki. Po objęciu władzy przyjął on przydomek Cezar. Przyjął także
tytuł August czyli „wywyższony przez bóstwo”. Wprowadził system rządów zwany pryncypatem.
Usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, pozostawił zaś senat i niektóre urzędy. Oktawian uznał
siebie za najwyższego kapłana i odbierał cześć boską. Za jego rządów dokonano reformy wojska
- służba trwała od 16 do 24 lat. Armia liczyła blisko 300 tys. żołnierzy.
Pierwszy poważny kryzys systemu władzy wprowadzonego przez Oktawiana miał miejsce w
drugiej połowie II w. n.e. Nastąpił upadek gospodarki, powoływanie cesarzy przez armię, liczne
wojny. Następcą Oktawiana był Tyberiusz, a później Kaligula, który został zamordowany. Władzę
objął Klaudiusz, a po nim Neron. Podczas jego panowania doszło do wielkiego pożaru Rzymu (64
r. n.e.). Po jego śmierci w Rzymie miały miejsce liczne wojny domowe. W 284 r. n.e. władzę objął
Dioklecjan. Stworzył on monarchię absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji
(dominat). Kolejnym władcą był Konstantyn Wielki. Przeniósł stolicę do Bizancjum i nazwał ją
Konstantynopolem. Zniósł on senat, a także wprowadził rozdział władzy cywilnej od wojskowej.
Literatura
Kultura Rzymu przeszła długą ewolucję od rodzimych tradycji rzymskich czasów miasta-państwa
do przejęcia i zaadaptowania tradycji grecko-hellenistycznych w cza sach Imperium Rzymskiego.
Rzymianie nie byli wyłącznie ślepymi naśladowcami. Stworzyli także własne wielkie dzieła.
Piśmiennictwo rzymskie było zawsze pod wpływem twórców greckich. Początkowo tłumaczono
dzieła greckie na język łaciński. W czasach rozkwitu piśmiennictwa łacińskiego dzieła greckie były
jednak zawsze niedościgłymi wzorami.
Rozkwit poezji rzymskiej przypadł na czasy pryncypatu Oktawiana Augusta. To wtedy tworzyli:
Wergiliusz, Horacy czy Owidiusz. Tematyką ich utworów było życie rolnika, patriotyczne epopeje
sławiące czyny legendarnego Eneasza (Wergiliusz), liczne utwory liryczne o różnorodnej tematyce,
pochwała radości życia, tematy aktualnych wydarzeń politycznych (Horacy), poezja miłosna i inne
tematy, często polityczne (Owidiusz).
Historiografia była szczególnie chętnie uprawiana przez przedstawicieli arystokracji. Do kanonu
dzieł historycznych przeszły prace Juliusza Cezara „O wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej” . Są
źródłem poznania stosunków panujących w Galii i wydarzeń związanych z wojną domową. Forma
ich jest prosta i zwięzła. Za czasów Oktawiana Augusta Tytus Liwiusz pisał pracę na temat historii
Rzymu od założenia miasta. Stała się ona wzorem całej europejskiej historiografii. Żyjący na
przełomie I i II w n.e. Tacyt opisywał dzieje panowania dwóch pierwszych dynastii cesarskich w
Rzymie. Przedstawił atmosferę dworu cesarskiego i genialnie scharakteryzował sylwetki władców.
Umiejętność pięknego wysławiania się i wymowy była sztuką, której uczono się od młodości.
Był to warunek konieczny do zrobienia kariery politycznej. Oratorzy (mówcy) potrafili przez
długie godziny wspaniale i zajmująco przemawiać, nie zanudzając jednocześnie słuchaczy.
Niedościgłym wzorem by Cyceron żyjący w czasach Cezara.
Obowiązujące dzisiaj zasady prawa zawdzięczamy starożytnym Rzymianom. Prawo rzymskie
jasno sformułowane, zrozumiałe dla wszystkich było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu.
Prawo XII tablic to pierwsza spisana kodyfikacja prawa rzymskiego. Pochodzi ono z V. w. p.n.e.
Zawierało ono normy zarówno dotyczące prawa cywilnego, jak i państwowego, karnego czy
sakralnego.
Rzymianie w budownictwie obok kamienia posługiwali się cegłą i zaprawą o właściwościach
podobnych do betonu. Pozwoliło to Rzymianom budować sklepienia nie tylko proste, ale także
półokrągłe i kopulaste. Mogli także wznosić budowle ogromnych rozmiarów (Panteon - świątynia
poświęcona wszystkim bogom, słynne amfiteatry - najsłynniejszy z nich to Koloseum, termy). Sieć
rzymskich dróg budzi do dzisiaj zachwyt i podziw. Do naszych czasów przetrwały także
akwedukty, czyli specjalne mosty i rynny sprowadzające wodę do miast ze znacznie oddalonych
terenów górskich. Rzeźba zwłaszcza portretowa osiągnęła w Rzymie mistrzostwo, a jej cechą
charakterystyczną byłrealizm.
Kalendarz
Rzymianie swój kalendarz przejęli od Etrusków. Ich rok rozpoczynał się 1 marca. Od 153 r. p.n.e.
pierwszym dniem roku był 1 stycznia - dzień, w którym konsulowie obejmowali swój urząd. Za
panowania Juliusza Cezara zreformowano kalendarz astronomiczny. Wówczas wprowadzono
dodatkowy dzień w lutym, w latach przestępnych.
Romanizacja Europy
Romanizacja to proces, który polegał na przejmowaniu kultury rzymskiej przez ludność
podbitych przez Rzymian obszarów. Rzymianie prowadzili tolerancyjną politykę wobec
mieszkańców prowincji, akceptowali odmienność kultury i obyczajów, sami z nich czerpali. W 212
r. n.e. cesarz Karakalla wydał edykt, na mocy którego nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim
wolnym mieszkańcom Imperium Rzymskiego. Na prowincjach wschodnich proces romanizacji był
utrudniony ze względu na dominacje kultury hellenistycznej oraz języka greckiego. Mimo, że w
urzędach dominowała łacina, greka pozostała językiem kultury.
Różnorodność wyznań
Początkowo mieszkańcy Imperium Rzymskiego wierzyli w siły przyrody. Czcili bóstwa
opiekuńcze. Wierzyli w życie pozagrobowe i czcili przodków. Do najstarszych bogów należał Janus
- opiekun bram, oraz początku i końca wszystkiego. Duży wpływ na Rzymian w tej dziedzinie
życia mieli Grecy. I tak Jowisz przejął funkcje Zeusa (ojciec bogów), Mars - Aresa (bóg młodości),
Neptun - Posejdona (opiekun mórz i oceanów).
W II w. upowszechniły się i znalazły wielu wyznawców kulty wschodnie. Szczególnie boginie:
Izyda, Kybele, czyli Wielka Macierz Bogów z Azji, znalazły uznanie. Widziano w nich źródło
życia. Bogowie wschodni Mitra, czyli Niezwyciężone Słońce, także cieszyli się wielkim kultem we
wszystkich częściach Imperium Rzymskiego.
Judaizm i jego znaczenie
Chrześcijaństwo, religia, która niebawem zapanowała w granicach państwa rzymskiego, miała
swoje korzenie na wschodzie. Jej początki sięgają początków naszej ery, rządów cesarza Oktawiana
Augusta. Jej twórcą był Jezus z Nazaretu, nazwany przez uczniów i wyznawców Mesjaszem,
czyli Pomazańcem Bożym (po grecku Christos stąd wyznawcy Jezusa Chrystusa to chrześcijanie).
Za swoje rewolucyjne, jak na ówczesne czasy, nauki, został wydany przez Żydów w ręce
namiestnika Poncjusza Pilatusa. Oskarżony o podżeganie do buntu skazany został na śmierć na
krzyżu.
Nauka Jezusa, który głosił miłość Boga do człowieka i wyzwolenie człowieka od zła, znalazła
wielu wyznawców, początkowo w Palestynie. Dzięki działalności apostoła Pawła z Tarsu,
obywatela rzymskiego, nauki głoszone przez Jezusa znalazły uznanie wśród ludności
nieżydowskiej.
Początkowo chrześcijaństwo przyjmowali Żydzi rozproszeni po świecie rzymskim, ludzie
biedni, często niewolnicy. Ale z biegiem czasu nawet ludzie majętni i utytułowani z
bezpośredniego otoczenia cesarza zaczęli coraz częściej przyjmować nauki Mistrza z Nazaretu.
Chrześcijanie, mimo że nie wypowiadali posłuszeństwa władzy państwowej, byli za swoje poglądy
i inność prześladowani. Główną przyczyną było odmawianie przez chrześcijan udziału w
oddawaniu czci boskiej cesarzom.
Edykt Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza Wielkiego
Od 64 r. zaczęły się masowe prześladowania chrześcijan, którzy zostali oskarżeni przez cesarza
Nerona o podpalenie Rzymu. Męczennicy – martyres (świadkowie) - byli później uznani za
pierwszych świętych tworzącego się Kościoła. W latach 303-304 cesarz Dioklecjan wydał kilka
edyktów przeciwko chrześcijanom - nakazywał burzenie kościołów, kazał pozbawić chrześcijan z
wyższych klas przywilejów. W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki wydał w Mediolanie edykt o
tolerancji wobec chrześcijan, w którym uznał chrześcijaństwo za legalną religię, a w 392 r. Cesarz
Teodozjusz Wielki wydał zakaz sprawowania obrządków pogańskich.
Patriarchowie wielkich i tradycyjnych patriarchatów (Konstantynopola, Rzymu, Antiochii,
Aleksandrii i in.), a także biskupi wielu lokalnych kościołów, spotykali się w celu ustalenia
wspólnych prawd wiary na wielkich zjazdach zwanychsoborami. Największy z nich i zarazem
najdonioślejszy odbył się w 325 r. w Nicei, gdzie m.in. ustalono wspólne i nadal obowiązujące
wyznanie wiary (Credo).
Kościół, choć w pewnym sensie przyczynił się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, jest
pomostem między cywilizacją antyczną a średniowieczem. To właśnie w coraz liczniejszych
klasztorach zachowały się oryginały dzielił starożytnych filozofów (Arystotelesa, Platona i innych),
mimo zalewu Europy przez barbarzyńców nadal kwitło pisarstwo łacińskie, rozwijał się język
łaciński. Tzw. Ojcowie Kościoła (wielcy pisarze chrześcijańscy pierwszych wieków)
usystematyzowali naukę Kościoła, dokonali jej wykładu i rozwinęli w jednolity system
filozoficzny.
Na przełomie IV i III w. p.n.e. Celtowie zajęli część obszarów ziem polskich. Szybko zdominowali
ludność kultury łużyckiej. Pod wpływem Celtów powstała kultura przeworska. Objęła ona
Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, cześć Podlasia, Śląsk, Małopolskę. Ludność kultury
przeworskiej zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Tworzyła ona niewielkie osady typu otwartego.
W tym czasie powstał szlak bursztynowy czyli trasa handlowa, która łączyła Adriatyk z
Bałtykiem. W czasie ekspansji Celtów powstała jeszcze jedna kultura - kultura oksywska. Duży
wpływ na nią miała kultura przeworska. Między I w. p.n.e. a I w. n.e. duży wpływ miała cywilizacja
rzymska. Pierwsi Słowianie pojawili się na początku VI w. na północy Europy. Najwcześniej
Słowianie pojawili się w Małopolsce, Śląsku, Morawach, wkrótce dotarli także do Łużyc.
Rodzina
Rzymianie znali dwa rodzaje zaślubin. Jeden dotyczył sytuacji, kiedy to żona przechodziła na
własność męża, a drugi sytuacji kiedy nadal zostawała pod władza ojca. Małżeństwa zawierano
bardzo wcześnie - dziewczęta po ukończeniu 12 roku życia, a chłopcy 14.
Niewolnicy
Niewolnik był traktowany jak rzecz, znajdował się całkowicie w rękach właściciela. Byli
wykorzystywani do różnych prac - w domu, w kopalniach i w polu. Często wybuchały powstania, a
największym z nich w starożytności było powstanie Spartakusa w latach 73-71 p.n.e. Interwencja
wzmocnionej posiłkami armii rzymskiej oraz brak jedności wśród powstańców doprowadziły do
jego upadku.