EffZet

Historia

Starożytny Rzym

Historia

Starożytny Rzym

Historia

Starożytny Rzym

Historia – Starożytny Rzym

2

Początki Rzymu

Położenie geograficzne:
Rzym to miasto nad rzeką Tyber leżące w Lacjum na półwyspie Apenińskim. Na północ od
Lacjum rozciąga się Eturia zamieszkała przez Etrusków. Półwysep Apeniński jest pokryty
górami (Apeniny). Tereny dogodne do uprawy zbóż znajdują się jedynie na północy gdzie
rozciąga się Nizina Padańska. Klimat śródziemnomorski umożliwił uprawę winnej latorośli,
oliwek i owoców.


Ludność Italii (na półwyspie Apenińskim zamieszkiwali):

•

Etruskowie – ludy zamieszkujące Eturię, którą zasiedlili w I tysiącleciu p.n.e.. Stali
na wyższym poziomie rozwoju niż Italikowie. Prawdopodobnie królowie rzymscy byli
pochodzenia etruskiego. Rzymianie przejęli od Etrusków wiele zwyczajów. W 540 r.
p.n.e. miała miejsce bitwa pomiędzy Grekami a Etruskami u wybrzeży Korsyki. W jej
wyniku Etruskowie zajęli Korsykę.

•

Italikowie – osiedlali się na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. na obszarze całego pół-
wyspu Apenińskiego. Należeli do ludów indoeuropejskich. Do plemion tych zalicza-
my: Latynów, Samnitów, Sabinów, Umbriów, Wolsków. Latynowie ok. VI w. p.n.e.
utworzyli Związek Latyński, w którego skład wchodziło 30 plemion. Jedną z waż-
niejszych osad Latynów był Rzym, powstały ok. połowy VIII w. p.n.e.

Legenda o założeniu Rzymu
Miasto na 7 wzgórzach nad Tybrem miał założyć Romulus. Romulus i Remus byli bliźniaka-
mi, których rodzicami byli bóg wojny Mars i westalka Rea Sylwia. Ich stryj chciał ich zabić.
Mata umieściła synów w koszu i puściła z nurtem rzeki. Braci wykarmiła wilczyca (symbol
Rzymu). Gdy dorośli postanowili założyć miasto, w miejscu gdzie uratowała ich wilczyca.
Podczas wytaczania granic doszło do konfliktu między braćmi, na skutek którego Romulus
zabił brata. Miało to miejsce w 753 r. p.n.e..

Rzym w okresie królewskim (753 – 509 r. p.n.e.)

Zgodnie z przekazami legendarnymi w okresie tym rządziło 7 królów: Romulus, Numa Pom-
piliusz, Tuliusz Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Starszy, Serwiusz Tuliusz, Tarkwi-
niusz Pyszny.

•

Społeczeństwo rzymskie dzieliło się na rody – na ród składał się związek rodzin wy-
wodzących się od wspólnego przodka. Miało ich być początkowo 100, a później 300.
Dziesięć rodów tworzyło wspólnotę nazywaną kurią. Na czele każdej rodziny stał „oj-
ciec” - miał prawo decydować o życiu i śmierci wszystkich jej członków.

•

System polityczny – monarchia
Król stał na czele państwa, był wybierany na zgromadzeniu wszystkich kurii, posiadał
władzę najwyższą, pełnił funkcje kapłańskie.
Senat – rada starszych – miała charakter doradczy

•

Reforma Serwiusza Tuliusza (społeczno polityczna w VI w. p.n.e.)

Historia – Starożytny Rzym

3

- Podział społeczeństwa na 5 klas ze względu na posiadany majątek. Obywatele każdej
klasy mieli wystawić odpowiednią ilość wojska odpowiednio uzbrojonego.
- Obywatele zbierać się mieli w nowych okręgach wyborczych – centuriach: każdy
okręg w razie wojny miał wystawić oddział wojska w liczbie 100 żołnierzy, który no-
sił taką samą nazwę. Zgromadzenie takie nazywano centurialnym.

Republika Rzymska – ustrój 509 – 57 r. p.n.e.

Republika – rzecz publiczna – ustrój, w którym władzę sprawują obywatele poprzez swoich
przedstawicieli wybieranych na określony czas (kadencję).

Ustrój ten wykształcił się po upadku ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego ok. 509 r. p.n.e.
w toku walk między patrycjuszami (arystokracja rodowa) i plebejuszami (reszta obywateli).
Ustrojem Rzymu stała się res publica = republika. Miała ona charakter republiki arystokra-
tycznej.

ZGROMADZENIA OBYWATELI:
Zasady:

•

Brał w nim udział każdy obywatel rzymski, posiadał 1 głos i musiał głosować osobi-

ś

cie.

•

Zwoływał zgromadzenie tylko odpowiedni urzędnik.

•

Zgromadzenie nie posiadało inicjatywy ustawodawczej.

•

Prowadzący przedstawiał projekt uchwały, który zgromadzenie mogło przyjąć lub od-
rzucić.

Rodzaje zgromadzeń:
Zgromadzenie centurialne – zgromadzenia, w których brali udział mężczyźni służący w
armii (najbogatszych obywateli). Wybierało najważniejszych urzędników: konsulów i preto-
rów oraz podejmowało decyzje o wojnie i pokoju.
Zgromadzenie trybusowe – brali w nim udział wszyscy obywatele bez względu na posiada-
ny majątek: okręg wyborczy to dzielnica – tribus. Uchwalało prawa, wybierało niższych
urzędników, wybierało trybuna plebejskiego (ludowego), ratyfikowały traktaty międzynaro-
dowe.
Zgromadzenie kurulne – podejmowało kwestie religijne.

URZĘDY
Zasady:

•

Urzędy były kolegialne – wszystkie miały charakter zespołowy: z reguły były dwu-
osobowe.

•

Urząd był pełniony przez krótki okres czasu (kadencję) – najczęściej 1 rok.

•

Urzędnicy posiadali inicjatywę ustawodawczą.

•

Za pełnione funkcje nie otrzymywali wynagrodzenia.

•

Urzędnicy z własnych pieniędzy finansowali prace publiczne..

•

Urzędy należało pełnić według określonego porządku i w odpowiednim roku życia;
konsulem można było zostać w wieku 43 lat.

Historia – Starożytny Rzym

4

Rodzaje urzędów:

Konsulowie (2)

•

Najważniejszy urząd pełniony przez 2 osoby.

•

Posiadał pełnię władzy wykonawczej i administracyjnej.

•

Zwoływał Zgromadzenie i Senat.

•

Przewodniczył Zgromadzeniu.

•

Podczas wojny konsul dowodził armią.

•

Po zakończeniu kadencji konsul mógł zarządzać prowincją jako namiestnik w randze
prokonsula.

Pretorzy (1-2) – urząd sądowy

•

Przewodniczyli sądom.

•

Zastępowali konsulów w czasie ich nieobecności w Rzymie.

•

Pilnowali porządku w mieście.

•

Po zakończeniu kadencji mogli objąć namiestnictwo prowincji jako prokonsulowie.

Cenzorzy (2) – urząd skarbowy

•

Ustalali listy senatorów.

•

Tworzyli spis majątkowy (cenzus) obywateli rzymskich.

•

Nadzorowali finanse państwa.

•

Ich kadencja trwała 5 lat.

Edylowie (2)

•

Dbali o zaopatrzenie miasta w żywność.

•

Organizowali Igrzyska.

•

Dbali o porządek w mieście.

•

Prowadzili rozdawnictwo zboża.

•

Sprawowali nadzór nad targowiskami oraz nad miarami i wagami.

Kwestorzy (4)

•

Administrowali finansami państwa i armii.

Trybuni ludowi (plebejscy) (10)

•

Nietykalni; ich dom był azylem dla plebejuszy.

•

Powoływany spośród plebejuszy.

•

Posiadał prawo veta wobec uchwał Zgromadzenia, urzędników i senatu sprzecznych z
interesem plebejuszy.

•

Prawo zwoływania Zgromadzenia i inicjatywy ustawodawczej.

Dyktator – urząd nadzwyczajny

•

Jedyny urząd pełniony przez jedną osobę.

•

Powoływany podczas bezpośredniego zagrożenia Rzymu na okres 6 miesięcy.

•

Posiadał nieograniczoną władzę.

Senat

•

W jego skład wchodziło 300 senatorów.

•

Senator pełnił swój urząd dożywotnio.

•

Do senatu mógł wejść były urzędnik (konsul lub pretor).

Historia – Starożytny Rzym

5

•

Listy senatorów sporządzali cenzorzy wg odpowiedniego cenzusu majątkowego.

•

Kierował polityką zagraniczną.

•

Opiniował propozycję uchwał, które następnie trafiały przed Zgromadzenie.

•

Udzielał rad urzędnikom.

•

Obsadzał namiestników na prowincjach.

Armia Rzymska

•

Była to armia stała – służba wojskowa dotyczyła mężczyzn od 17 do 46 roku życia,
posiadających majątki ziemskie. Co roku Konsulowie ogłaszali listę zmobilizowanych
mężczyzn.

•

Obowiązki wojskowe Rzymianina: posiadane własnego uzbrojenia, stawanie na prze-
gląd wojskowy na Polu Marsowym, uczestniczenie na wezwania we wszystkich orga-
nizowanych przez państwo kampaniach wojennych.

•

Legion – podstawowa jednostka taktyczna składająca się z 3000 ciężkozbrojnych pie-
churów, 1200 lekko uzbrojonych oraz 300 jeźdźców.

•

Dwóch konsulów dowodziło czterema legionami (ok. 20 tys. żołnierzy).

Historia – Starożytny Rzym

6

•

Kohorta – W skład legionu wchodziło 10 kohort. Składała się z 6 centurii po 80 wo-
jowników, co razem dawało 480 wojowników.

•

Manipuł – W skład kohorty wchodziły 3 manipuły; Składał się z 2 centurii.

•

Centuria – Najmniejsza jednostka w strukturze rzymskiej armii, licząca ok. 100 (póź-
niej 60) wojowników zwanych centurionami.

REFORMY ARMII

•

V w. p.n.e. – podział legionu na 30 manipułów

•

II/I w. p.n.e.

o

Reforma Mariusza: przedłużenie służby wojskowej, armia zawodowa, utwo-
rzenie kohort.

o

Reforma Cezara – rozwój sztuki oblężniczej, broń miotająca.

Falanga – Bojowy szyk ciężkozbrojnej piechoty, składający się z kilku szeregów wojowni-
ków.
Szyk zwany „żółwiem” – zwarty szyk bojowy żołnierzy
rzymskich. Tworzył czworobok z tarczami tak ustawionymi
aby chroniły boki i górę szyku.







Welici – żołnierze lekkozbrojni w rzymskim legionie
republikańskim. Byli najmłodszymi i najmniej doświad-
czonymi wojownikami. Na ich uzbrojenie składało się
kilka krótkich oszczepów, krótkie miecze i niekiedy
okrągłe tarcze. Często nosili skóry dzikich zwierząt, któ-
re miały być źródłem mocy. Podczas bitew Welici byli
wysunięci na pierwszą linię piechoty ciężkozbrojnej,
staczali potyczki i nękali przeciwnika pociskami.





Hastati – byli legionistami walczącymi w pierwszej linii manipułów republi-
kańskiej armii rzymskiej. Hastata uzbrojony był w dwa oszczepy oraz krótkie
obusieczne miecze. Za uzbrojenie ochronne służyła im tarcza, hełm, metalo-
wy napierśnik i czasem jedna nagolennica. Hastati razem z Welitami stano-
wili najmłodszą i najmniej doświadczoną grupę w legionie. Rekrutowano ich
spośród mężczyzn w wieku od 17 do 24 lat.

Historia – Starożytny Rzym

7

Principes – byli legionistami walczącym w drugiej linii manipułów
republikańskiej armii rzymskiej. Principe uzbrojony był podobnie jak
Hastati, czyli w krótki miecz i dwa oszczepy. Nosili na sobie kol-
czugi oraz hełmy i nagolennicę. Byli starsi od Hastati; rekrutowano
ich spośród mężczyzn od 24 do 30 roku życia.






Triarii – byli legionistami walczącymi w trzeciej linii manipułów. Tria-
rius uzbrojony był w długa na około 3 m włócznię, krótki miecz oraz
tarczę. Posiadał nagolennicę, hełm oraz kolczugę. śołnierze trzeciej linii
byli najstarsi (od 30 do 46 lat) najbardziej doświadczonymi i najlep-
szymi wojownikami w legionie. Stanowili linię rezerwy, którą wprowa-
dzali do walki w krytycznych momentach.

Pretorianie – żołnierze starożytnego Rzymu, wchodzący w skład straży przybocznej cesarza.
Ekwici – warstwa społeczna w starożytnym Rzymie, w skład której wchodzili zamożni plebe-
jusze, którzy uzyskali prawo pełnienia ważnych urzędów państwowych; ich obowiązkiem
było pełnienie służby konnej w armii rzymskiej.
Limes – linia granicy imperium rzymskiego wzmocniona przez wznoszone na niej fortyfika-
cje; utworzona została za panowania cesarza Hadriana w II w.
Onager – rodzaj machiny wojennej; wyposażony w „łyżkę” na
sztywnym ramieniu, wyrzucał kamienne pociski oraz płonące bale
na dużą odległość. Katapulta zbudowana była na podwoziu pło-
zowym.

Historia – Starożytny Rzym

8

•

W Armii Rzymskiej służyli również sprzymierzeńcy – ludność podbita na terenie
Italii była zobowiązana do dostarczania oddziałów zbrojnych, na czele których stawali
dowódcy rzymscy.

•

Cechy legionów rzymskich:

o

Duża samodzielność operacyjna (legion był miniaturową armią),

o

Szybkość poruszania,

o

Karność żołnierzy.

Była to armia oparta przede wszystkim na piechocie, którą oskrzydlała lekka jazda. Każdy
legion był samowystarczalny (miał własnych rzemieślników, jazdę i piechotę).

Przyczyny podbojów rzymskich

•

Początkowo chęć obrony przeciwko innym plemionom italickim.

•

Potrzeba zdobycia większej ilości ziemi pod uprawę i hodowlę – w Rzymie było prze-
ludnienie; chłopi otrzymywali działki ziemi, chcieli więcej.

•

Chęć powiększenia państwa Rzymskiego

•

Podboje były źródłem łupów – ziemi, niewolników i kosztowności (można się było
wzbogacić. Łupy były dzielone między wodza i żołnierzy).

•

Potrzeba zwiększenia dochodów państwa dzięki daninom płaconym przez poddanych;
państwo mogło czerpać zyski z podbitych terenów.

Podbój Półwyspu Apenińskiego

504 r. p.n.e. – Bitwa pod Aricją – Rzymianie odnoszą zwycięstwo nad Etruskami.

496 r. p.n.e. – Bitwa nad jeziorem Regillus – Rzymianie pokonują związek plemion
latyńskich.

493 r. p.n.e. – Przymierze Rzymu z Latynami – powstaje nowa Liga Latyńska, któ-
rej wszyscy członkowie mają równe prawa.

406 – 396 r. p.n.e. – Wojna Rzymu z etruskim miastem Weje – po zdobyciu We-
jów Rzymianie rozszerzają terytorium państwa na prawy brzeg Tybru.

386 r. p.n.e. – Najazd Galów na Środkową Italię – Galowie zwyciężają Etrusków, a
następnie zdobywają i niszczą Rzym. Jedyne ocalałe miejsce to wzgórze kapitolińskie.
Po otrzymaniu okupu od Rzymian Galowie wycofują się z Italii.

343 – 341 r. p.n.e. – I wojna samnicka – Rzymianie pokonują Związek Samnicki
utworzony przez plemiona zamieszkujące środkową i południową część Półwyspu
Apenińskiego.

340 – 338 r. p.n.e. – Wojna latyńska – najazdy Galów na Rzym osłabiają rzymskie
panowanie na terenie Lacjum, a jednocześnie są przyczyną umocnienia pozycji
Związku Latyńskiego, który rozpoczyna wojnę. Rzymianie jednak pokonują Związek,
który zostaje rozwiązany i staje się częścią państwa rzymskiego.

Historia – Starożytny Rzym

9

326 – 304 r. p.n.e. – II wojna samnicka – Rzymianie ponoszą klęskę w bitwie w
Wąwozie Kaudyńskim i zawierają pokój z Samnitami. Walki trwają jednak jeszcze do
304 r. p.n.e., w którym zostaje zawarty kolejny pokój. Rzymianie uzyskują Apulię i
Kampanię.

298 – 291 r. p.n.e. – III wojna samnicka – Samnici, poparci przez plemiona Etru-
sków, Sabinów, Umbrów i Galów, zostają pokonani w bitwie pod Sentinum. Rzymia-
nie zdobywają Umbrię i całą południową Italię (poza Tarentem).

282 – 272 r. p.n.e. – Wojna z Tarentem – król Epiru Pyrrus udziela pomocy greckiej
kolonii. W trakcie bitwy pod Asculum ponosi poważne straty, ale zwycięża Rzymian
(tzw. Pyrrusowe zwycięstwo). W 272 r. p.n.e. Tarent dostaje się pod panowanie Rzy-
mu.

264 r. p.n.e. – Zdobycie etruskiego miasta Volsinii – Rzym opanowuje cały Półwy-
sep Apeniński z wyjątkiem Galii Nadpadańskiej.

Ziemie podbite na terenie Italii zostały związane z Rzymem – ludność Italii stała się
sprzymierzeńcami Rzymu na następujących zasadach:

Część ziem państw podbitych została włączona w granice Rzymu i stała się „ziemią
publiczną”, na której osie-
dlano osadników rzymskich.
Osady zakładano w miej-
scach ważnych pod wzglę-
dem strategicznym (skrzy-

ż

owanie szlaków handlo-

wych itp.)

Sprzymierzeńcy

musieli

płacić niewielkie daniny i
służyć w armii rzymskiej

(oddziały sprzymie-

rzeńców).

Rzym nie wtrącał się w
sprawy wewnętrzne państw
pod warunkiem, że władzę
sprawowali tam sprzyjający
Rzymowi politycy.

Sojusznicy

nie

posiadali

obywatelstwa rzymskiego,
nie mogli więc korzystać z
praw, które przysługiwały
Rzymianom (to się zmieniło
dopiero w I w. p.n.e. gdy
sprzymierzeńcy rozpoczęli
wojnę zakończoną nada-
niem

im

obywatelstwa

rzymskiego).

Historia – Starożytny Rzym

10

Wojny Punickie – wojny z Kartaginą

Kartagina była miastem w Północnej Afryce, założonym przez Fenicjan. Nosiła nazwę Pontu,
więc ludność nazywano Punijczykami. Swymi wpływami objęła Sycylię i Hiszpanię gdzie
założyła swoje kolonie.
I wojna punicka 264 – 241 r. p.n.e. – Rzym wygrał wojnę na morzu. Kartagina straciła swo-
je posiadłości na Sycylii, Korsyce i Sardynii. Ograniczyła swoją flotę i zapłaciła kontrybucję
(danina pieniężna jaką państwo zwycięskie nakłada na państwo pokonane). Hiszpanię podzie-
lono na dwie strefy wpływów.
II wojna punicka 218 – 202 r. p.n.e.

•

Hannibal pokonał armię rzymską w bitwie pod Kannami w 216 r. p.n.e. i stanął pod
murami Rzymu.

•

Zawarł przymierze z miastami italickim przeciwko Rzymowi.

•

Bitwa pod Zamą (202 r. p.n.e.) w Afryce Północnej – Hannibal został pokonany przez
wodza rzymskiego Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.

•

Rzym uzyskał posiadłości w Hiszpani.

III wojna punicka 146 r. p.n.e. – Kartagina została zdobyta i zrównana z ziemią, a jej
mieszkańców sprzedano w niewolę. Rzym opanował część Afryki i utworzył tam swoją
pierwszą prowincję rzymską.

Historia – Starożytny Rzym

11

Tworzenie Imperium Rzymskiego obszar, na którym władzę sprawuje lud rzymski

•

Do końca II w. p.n.e. Rzym zajął Grecję, Macedonię i Azję Mniejszą.

•

Około połowy I w. p.n.e. Juliusz Cezar podbił Galię (dzisiejsza Francja).

•

W 30 r. p.n.e. Gajusz Oktawian przyłączył Egipt (pokonał Kleopatrę).

•

W I w. n.e. zajęto Brytanię.

•

Cesarz Trajan na przełomie I i II wieku podbił Dację (dzisiejsza Rumunia), Armenię i
Mezopotamię.

Organizacja Imperium Rzymskiego

•

Ziemie leżące w Italii – Sprzymierzeńcy.

•

Ziemie poza Italią zamieniono na prowincje. Na czele każdej prowincji stał namiestnik
(prokonsul lub propretor). Prowincje były zobowiązane do płacenia wysokiej daniny.

Skutki podbojów rzymskich:

Powstanie Imperium Romanum – imperium rzymskiego – podporządkowanie przez
Rzym terenów wokół Morza Śródziemnego.

Napływ bogactw, taniego zboża i niewolników do Italii.

Rozwój handlu.

Budowa dróg („wszystkie drogi prowadzą do Rzymu”).

Napływ podatków z prowincji umożliwił Rzymowi rozwój i rozbudowę stolicy Impe-
rium.

Podboje wpłynęły na zmianę struktury społecznej Rzymu. Napływ zboża i innej żywno-

ś

ci spowodował upadek wielu drobnych rolników, którzy zasilili warstwę proletariuszy;

ciężar ich utrzymania spadł na państwo.

Ubożenie chłopów spowodowało zmniejszenie liczebności armii rzymskiej (służyli w
niej tylko mężczyźni posiadający ziemię), dlatego też w I w. p.n.e. zmieniono zasadę or-
ganizację armii rzymskiej – od tej pory była to armia zawodowa, a żołnierze otrzymywali

ż

ołd.

Olbrzymi napływ niewolników do Italii w okresie rozwoju imperium spowodował zmia-
ny w gospodarce państwa – rolnictwo przestawiło się na tanią siłę roboczą, jaką byli nie-
wolnicy. Stali się oni podstawą rolnictwa rzymskiego: najczęściej zatrudniano ich w la-
tyfundiach, czyli wielkich majątkach ziemskich, które powstały na skutek komasacji
gruntów.

Organizacja społeczna starożytnego Rzymu w okresie republiki

Patrycjusze

•

Arystokracja rodowa, zanikająca w okresie republiki.

•

Stopniowo tracili swoje znaczenie, a zachowali jedynie honorowe, tytularne.

Nobilowie

•

Arystokracja senatorska; „nowa szlachta”.

•

Dawni patrycjusze, którzy uzyskali dostęp do urzędów.

•

Potomkowie konsulów, bogate rody.

Historia – Starożytny Rzym

12

•

Elita władzy państwowej.

Ekwici

•

Wzbogaceni plebejusze (lichwa, handel).

•

Nowa grupa w armii jazda.

•

Nie posiadający dostępu do urzędów.

Chłopi

•

Początkowo grupa słabo zróżnicowana

•

Wraz z rozwojem stosunków ekonomicznych nastąpiło rozwarstwienie tej grupy.

•

Wraz z rozwojem latyfundiów następowała proletaryzacja chłopów.

Proletariusze

•

Obywatele nie posiadający ziemi i stałego dochodu.

Wyzwoleńcy

•

Byli niewolnicy uwolnieni w nagrodę za wierną i dobrą służbę.

•

Byli niewolnicy, którzy wykupili się z niewoli.

Niewolnicy

•

Jeńcy wojenni

•

Początkowo także ludzie wolni sprzedani za długi.

•

Podstawa gospodarki w latyfundiach.

Państwowi - praca w kopalniach, na budowach, w rolnictwie, Gladiatorzy
Prywatni – praca w rolnictwie

•

Gladiatorzy (najczęściej w prywatnych grupach gladiatorskich).

•

Służba domowa.

•

Niewolnicy domowi stanowili część rodziny rzymskiej.

•

Otrzymywali niekiedy niewielkie wynagrodzenie.

Przyczyny kryzysu republiki rzymskiej w I w. p.n.e.

•

Administracja republiki rzymskiej nie była dostosowana do olbrzymich rozmiarów
jakie osiągnęło Imperium w I w. p.n.e.

•

Ustrój republiki również „nie pasował” do rozmiarów Imperium. Był typowy dla mia-
sta-państwa.

•

Wytworzył się system patronatu, który polegał na tym, iż bogaty Rzymianin (patron)
brał w opiekę ubogiego (klienta), który w zamian za to oddawał mu swój głos na ob-
radach Zgromadzenia.

•

System podatków był niesprawny – nadużycia podatkowe, wielkość podatków nie by-
ła uzależniona od dochodów.

•

Nie było stałego wojska – wraz z ubożeniem części społeczeństwa, zmniejszała się
również liczba potencjalnych żołnierzy, podczas, gdy obszar państwa, którego należa-
ło bronić, znacznie się powiększał.

•

Reforma armii Mariusza w latach 104 -100 p.n.e. – powołanie zaciężnej Armii = ar-
mii zawodowej. Każdy obywatel rzymski mógł odtąd zaciągnąć się do wojska i za
swoją służbę otrzymywać żołd. Udział w kampaniach wojennych mógł być źródłem
bogactwa gdyż żołnierze mieli prawo do udziału w łupach, a oprócz tego mogli

Historia – Starożytny Rzym

13

otrzymać ziemie po zakończeniu służby. Bardzo duża zależało więc od tego co dowo-
dził – żołnierze uwielbiali zwycięskich dowódców, którym byli ślepo posłuszni i któ-
rych znaczenie zaczęło gwałtownie rosnąć.

•

Pojawiły się jednostki, które chciały dłużej ustroju republiki gdyż pragnęły większej
władzy. Byli to albo wodzowie zwycięskich armii albo najbogatsi – zaczęli rywalizo-
wać między sobą o władzę, co doprowadziło do wybuchu wojen domowych w I w.
p.n.e..

Kryzys Republiki Rzymskiej

I Triumwirat – 60 r. p.n.e. – zawiązali go:
Gnejusz Pompejusz – wódz rzymski, podbił tereny w Azji, miał poparcie armii.
Marek Licyniusz Krassus – najbogatszy człowiek w Rzymie, pogromca Spartakusa, popiera-
ny przez kwitów.
Gajusz Juliusz Cezar – przywódca popularów, popierany przez lud.
Podział obszarów Republiki

•

Cezar namiestnikiem Galii Zaalpelskiej.

•

Krassus namiestnikiem Syrii.

•

Pompejusz namiestnikiem Hiszpanii.

•

Rozpad triumwiratu po śmierci Marka Krassusa, który został zamordowany w 53 r.
p.n.e.

•

49 r. p.n.e. – wojna Cezara z Pompejuszem.

•

Złamanie przez Cezara zakazu senatu i przejście przez graniczny Rubikon.

•

Rozgromienie armii Pompejusza w bitwie pod Farsalos w 48 r. p.n.e. – śmierć Pom-
pejusza.

•

Pokonanie wojsk wiernych Pompejuszowi w Hiszpanii.

•

Wojna domowa trwała do 45 r. p.n.e.

Dyktatura Cezara – dożywotni urząd dyktatora – koniec republiki – 45 r. p.n.e.
Reformy Cezara:

•

Ograniczył bezpłatne rozdawnictwo zboża.

•

Zmniejszył ilość proletariuszy w Rzymie.

•

Stworzył dogodne możliwości osiedlania się w prowincjach.

•

Prowadził prace nad przebudową Rzymu.

•

Wprowadził surową ustawę ograniczającą nadużycia w prowincjach (kontrola nad Pu-
blikanami zbierającymi podatki).

•

Przyznał obywatelstwo rzymskie i samorząd miastom oraz prowincjom Imperium.

•

Przeprowadził reformę kalendarza (46 r. p.n.e.) – kalendarz juliański.

•

Zwiększył liczbę senatorów do 900.

•

Spowodował uchwalenie ponad 30 ustaw zwanych lex Julia.

Idy marcowe (15 III 44 r. p.n.e.) – spisek w senacie: Marek Brutus, Gajusz Kasjusz - zabój-
stwo Cezara.

Historia – Starożytny Rzym

14

Drugi triumwirat – 43 r. p.n.e.
Marek Antoniusz – wódz rzymski, współpracownik Cezara.
Oktawian – adoptowany przez Cezara wnuk jego siostry.
Marek Emiliusz Lepidus

•

Rozbicie stronnictwa republikańskiego pod Filippi w 42 r. p.n.e.

•

Podział stref wpływów w Imperium pomiędzy triumwirów.

•

Wojna między Oktawianem a Antoniuszem.

•

Pokonanie wojsk Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum w 31 r. p.n.e.

Oktawian Jednowładcą

•

Początek cesarstwa w Rzymie.

•

Rozkwit kultury, planowana rozbudowa Rzymu.

•

29 r. p.n.e. Oktawian, któremu nadano tytuł August („dostojny”), odbył triumf i za-
mknął świątynię Janusa na znak zakończenia wojen domowych.

•

Pryncypat – ustrój pierwszego okresu cesarstwa, w którym zachowano urzędy i insty-
tucje republikańskie, jednak ich władza została skupiona w ręku „pierwszego senato-
ra” (princeps senatus), który uzyskał również tytuł cezara

•

Władca = cezar skupiał w swym ręku władzę jako: imperator (najwyższy wódz),
pierwszy senator, prokonsul (zarządzał jako namiestnik 18 prowincjami rzymskimi),
najwyższy kapłan, trybun ludowy, cenzor układający listy senatorów.

•

Pryncypat nie był monarchią dziedziczną, cesarz mógł wyznaczyć swojego następcę.

- zwykle cesarza wybierano przez aklamację – obwołanie imperatorem przez żołnierzy.
- senat potwierdzał ten tytuł.
- zgromadzenie zatwierdzało uchwałę senatu.
Reforma armii:
- stworzono stałą, zawodową armię.
- służba trwała 16 – 24 lat.
- potem żołnierze otrzymywali nadział ziemi.
- utworzenie przybocznej gwardii cesarskiej – pretorianów oraz straży pożarnej w Rzymie.

•

Dominat – cesarz Dioklecjan (III/IV w.) wprowadził monarchię absolutną.

•

Cesarz tworzył prawo, ale stał ponad nim.

•

Poddani musieli zachowywać się wobec niego czołobitnie.

•

Wprowadził też system tetrarchii, czyli współrządów czterech panujących:

- dwóch Augustów
- dwóch Cezarów.
Zalety nowego ustroju cesarskiego:

•

Zależność urzędników od władcy, jednolity podział administracyjny.

•

Stabilność systemu władzy.

•

Stworzenie silnej armii, fortyfikacje granic, zaniechanie poważniejszych podbojów
sprzyjało rozwojowi gospodarczemu prowincji.

•

Wyciszenie wojen wewnętrznych (pax romana).

•

Romanizacja prowincji.

Historia – Starożytny Rzym

15

•

Nadanie w 212 r. przez cesarza Karakallę obywatelstwa wszystkim mieszkańcom Im-
perium.

Gospodarka Starożytnego Rzymu

•

Gospodarka rzymska opierała się na wytwórczości wolnych rolników, którzy byli
także podstawą organizacji armii rzymskiej.

•

Wraz ze wzrostem demograficznym pojawiła się konieczność sprowadzania więk-
szej ilości zboża.

•

Zaopatrzenia Rzymu w żywność – dostarczały jej podbijane prowincje.

•

Największymi dostawcami zboża do Rzymu były Sycylia i Egipt.

•

Podstawowym typem gospodarstwa rolnego przez długi czas była Villa, opierająca się
na pracy kilkunastu niewolników.

•

Liczne i długotrwale wojny powodowały odrywanie chłopów od uprawy roli (służba
w armii) i zadłużanie ich gospodarstw, wykupywanych przez wielkich właścicieli
ziemskich.

•

Wielcy właściciele ziemscy, wykorzystując niewolników zdobywanych na skutek wo-
jen, organizowali gospodarstwa towarowe, które wypierały pozostałe gospodarstwa
chłopskie z rynku.

•

Wraz z podbojami malała rola gospodarcza Italii, a wzrastała rola prowincji.

•

W II-III w. zaczęły powstawać latyfundia, wypierając zespoły rozproszonych villae.

•

Wielkie znaczenie w gospodarce Rzymu miał handel dalekosiężny.

•

Znaczną rolę w handlu wewnętrznym Rzymu odgrywały drogi budowane przez
Rzymian oraz szlaki morskie chronione przed piratami.

•

Rzemiosło było skupione w miastach, bardzo licznych na terenie Imperium Rzym-
skiego.

•

Na skutek podbojów Rzym miał ułatwiony dostęp do niemal wszystkich surowców
naturalnych.

•

Wielką rolę w rozwoju gospodarki odegrało wprowadzenie przez Augusta jednolitego
w całym państwie systemu monetarnego opierającego się na złotym ureusie (8 g),
którego wartość równało się 25 srebrnym denarom (4 g).

•

Z pomyślności gospodarczej Rzymu ludność nie korzystała w równym stopniu - naj-
większe korzyści czerpała ludność miast.

•

Wraz z upadkiem gospodarstw chłopskich, ograniczeniem dopływu niewolników (ko-
niec podbojów) oraz na skutek powstań niewolników gospodarka Italii przeżywała
głęboki kryzys.

•

Od II w n.e. nastąpiło zastępowanie niewolników Kolnami.

•

Kryzys pogłębiał się na skutek konieczności utrzymywania ogromnej armii strzegącej
granic.

•

Sytuację ekonomiczną Rzymu pogarszało zjawisko psucia monety.

•

W III w. gospodarka rynkowa została stopniowo osłabiona na skutek spadku siły na-
bywczej ludności miejskiej.

Historia – Starożytny Rzym

16

•

Próbą ratowania gospodarki było m. In. Stworzenie systemu kolonatu, który stał się
zalążkiem późniejszych stosunków feudalnych.

Historia – Starożytny Rzym

17

Organizacja Rzymu

- W okresie miasta-państwa wiodącą rolę odgrywała starszyzna rodowa.
- Stopniowo w poszczególnych miastach-państwach w Italii wykształciła się monarchia.
- Monarchowie byli jednocześnie wodzami, kapłanami i sędziami.
- Po obaleniu monarchii czołową rolę w państwie odgrywał senat i Konsulowie.
- Początkowo Rzymianie zawierali sojusze z plemionami zamieszkującymi Italię, następnie
stopniowo je podbijali.
- Po opanowaniu Italii zorganizowano federację italską, którą tworzyły: sprzymierzeńcy ści-

ś

le uzależnieni od Rzymu lub posiadający niewielką autonomię, miasta z ograniczonym pra-

wem obywatelskim – wolne, lecz bez prawa do udziału w życiu politycznym, obywatele
Rzymu.
- Prowincjami zarządzali zwykle byli Konsulowie (prokonsulowie), byli pretorzy (propreto-
rzy) lub namiestnicy o władzy konsularnej.
- Namiestnicy zarząd prowincją traktowali zwykle jako okazję do zdobycia majątku, wyzy-
skując miejscową ludność.
- Sytuacja prowincji poprawiła się w okresie cesarstwa, gdy podzielono je na prowincje ce-
sarskie zarządzane przez legatów i prowincje senackie zarządzane przez prokonsulów.
Obie grupy urzędników otrzymywały bardzo wysokie wynagrodzenia.
- Ludność poszczególnych prowincji stopniowo uzyskiwała obywatelstwo Rzymu.
- W 212 r. n.e. Karakalla nadał prawa obywatelskie wszystkim wolnym mieszkańcom rzym-
skich prowincji.

Kultura rzymska

Sztuka Etruska

Architektura – głównym materiałem używanym w budownictwie była cegła i drewno. Ka-
mień stosowano przede wszystkim w budowlach obronnych, natomiast terakotę do ozdoby.
Zachowane pozostałości miast to przede wszystkim ślady siatki ulic, urządzeń wodnych i ka-
nalizacyjnych. Pozwalają one wnioskować o wysokim poziomie urbanistyki, wzorowanym na
kulturze hellenistycznej i wschodniej.
- Bagnoregio – miasto założone przez Etrusków.
Zabytki sakralne (świątynie etruskie) znane są z wykopalisk, modeli tworzonych w terakocie
oraz opisów literackich. Przy budowie świątyń, pod wpływem porządku doryckiego wy-
kształcił się porządek toskański. (Świątynia budowana na planie prostokąta; wysoka podmu-
rówka z otoczaków; ściany z suszonej cegły wzmacniano drewnianymi palami; dach o kon-
strukcji z drewna kryty terakotowymi dachówkami)
Architektura sepulkralna – Grobowce etruskie w Cerveteri – komory grobowe były bogato
zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską Wyposażenie komór grobowych przypominało
domy mieszkalne. Były one zdobione freskami figuralnymi.

Malarstwo – jest najlepiej zachowaną dziedziną sztuki etruskiej. Tematyką najstarszych fre-
sków były sceny rodzajowe oraz mity greckie. Kolorystyka postaci była zróżnicowana pod
względem płci - kobiety malowano na biało, mężczyzn na brunatno. Następnie tematyką były

Historia – Starożytny Rzym

18

wierzenia pozagrobowe (występują demony) oraz wydarzenia historyczne z portretami zmar-
łych biorących udział w tych zdarzeniach.
- Grobowiec byków oraz Grobowiec Leopardów

Rzeźba – Wilczyca kapitolińska – Brązowa rzeźba, której pochodzenie datowane jest na po-
łowę V w. p.n.e. Figurki Romulusa i Remusa zostały dołączone w okresie renesansu. Jest ona
symbolem Rzymu.
- Apollo z Veii jest terakotową rzeźbą. Rzeźbę etruską cechuje duża znajomość anatomii,
ekspresja wyrazu i dynamika ruchu.
- Chimera z Arezzo.
Sztuka etruska wygasła w II – I w. p.n.e., a jej miejsce zajęła rozwijająca się na tym samym
terenie sztuka rzymska, która przejęła z niej sporo osiągnięć.

Kultura Rzymu

Architektura – Początkowo Rzym był miastem drewnianym. Pierwsze rzymskie świątynie
powstały podczas panowania etruskich królów - to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać
brąz oraz wypalać terakotę. Kiedy Rzym nawiązał kontakty handlowe, rozpoczął ekspansję na
półwyspie oraz zapoznał się z architekturą hellenistyczną. Odejście od drewnianych budyn-
ków nastąpiło w III w. p.n.e. kiedy to zaczęto wznosić murowane domy i kamienice. Zaczęto
wznosić pierwsze budowle wokół Forum Romanum.

Porządki architektoniczne – początkowo przejęte 3 od greków: dorycki, joński i koryncki.
Następnie wykształciły się dwa rzymskie porządki: toskański i kompozytowy.
- Porządek toskański – przyjęty od Etrusków wykształcony z porządku doryckiego, smuklej-
szy; posiada gładki trzon, bez żłobień; pod kolumnami wprowadzono bazy.
- porządek kompozytowy – trzon ustawiony na bazie, gładki lub żłobiony, głowica wybitnie
dekoracyjna; ukształtowanie głowicy – górna część uformowana z ustawionych na przekąt-
nych wolut (joński), poniżej koszyk z liści akantu (koryncki).
Porządek spiętrzony – spiętrzenie porządków architektonicznych; wprowadzenie w jednym
obiekcie na kilku kondygnacjach porządków reprezentujących kolejno porządek dorycki, joń-
ski i koryncki. Przykład - Koloseum.

- Forum Romanum – dosł. Znaczy rynek rzymski. Plac w Rzymie u stóp Kapitolu i Palatynu
stanowiący centrum polityczne i towarzyskie Rzymu okresu republiki. Pierwsze budowle po-
wstały za panowania Tarkwiniusza Pysznego: Kuria, Komicjum oraz Regia. Powstała Świą-
tynia Saturna oraz Świątynia Dioskurów(484r. p.n.e.), następnie Rostra, Świątynia Zgody,
bazylika Emiliusza (179 r. p.n.e.), Łuk Fabiusza (121 r. p.n.e.), Łuk Augusta (78 p.n.e.), Łuk
Tyberiusza, Świątynia Wespezjania, Łuk Tytusa (85 r. n.e.), świątynia Faustyny, Świątynia
Westy, dom westalek, Łuk Septymiusza Sewery, Bazylika Maksencjusza (Bazylika Konstan-
tyna) świątynia Romulusa, ostatnia budowla - kolumna Fokasa (608 r. n.e.)

- Forum Augusta – zbudowane w 2 r. p.n.e. na placu o wymiarach 125 na 90 metrów. Za-
planowane zostało zgodnie z rzymskimi zasadami porządkowania przestrzeni, według zało-
ż

enia osiowego; charakterystyczny był mur wznoszący się za forum. Stanowił on nie tylko

oddzielenie od mało atrakcyjnej przestrzeni, ale też ochronę od częstych pożarów. Innym cie-
kawym elementem były kariatydy, podpierające dachy bocznych portyków. W niszach usta-
wiono posągi wielkich Rzymian, w tym Cezara oraz bogów: Wenus i Marsa.

Historia – Starożytny Rzym

19

- Rostra Augusti – była to mównica na Forum Romanum. Wzniesiono ją na podstawie o wy-
sokości 5 metrów na planie prostokąta o wymiarach 29 na 30 metrów; pierwotnie ozdobiona
dziobami okrętów, zdobytych przez Rzymian w bitwie z Latynami pod Ancjum w 338 r.
p.n.e., po zwycięstwie Oktawiana nad Markiem Antoniuszem pod Akcjum dodano nowe, po-
złacane dzioby.

- Kuria Rzymska - dosł. Miejsce spotkań, budynek na Forum Romanum przeznaczony na
posiedzenia senatu; zbudowana w VI w. p.n.e.; budynek spłonął i został zbudowany za cza-
sów Juliusza Cezara. Po pożarze w 283 r. n.e. za panowania cesarza Dioklecjana, kuria uległa
ponownie zniszczeniu, została odbudowana według planów poprzedniego budynku. Oprócz
posiedzeń senatu odbywały się posiedzenia Rady Dekurionów. Przed kurią w okresie repu-
bliki odbywały się zebrania ludu.

- Circus Maximus – najstarszy i największy cyrk rzymski; był wielokrotnie przebudowywany;
budowany od IV w. p.n.e. do IV w. n.e.; ostatecznie zdolny pomieścić 250 tys. widzów. Jego
długość wynosiła 544 m, a szerokość 129. Pośrodku areny znajdowała się tzw. Spina – długi
niski mur rozdzielający tory. Na jego podmurowaniu znajdowały się ołtarze bóstw, posągi,
małe budowle kultowe albo dekoracyjne (np. fontanny, obeliski). Z dwóch stron muru
umieszczano po trzy masywne słupki oraz po 7 przedmiotów: z jednej strony 7 jaj, z drugiej 7
delfinów. Przedmioty te zdejmowano przy każdym, kolejnym okrążeniu dla kontroli ilości
okrążeń. Wyścigi rydwanów odbywały się dookoła spiny; obejmował 7 okrążeń.

Łuki triumfalne – charakterystyczne budowle arch. Rzymskiej. Wznoszone w uznaniu zasług
dla zwycięskich wodzów. Ściśle związane z rytuałem triumfalnym. Był on bramą ze zdobioną
płaskorzeźbami i kolumnami fasadą, z attyką (inskrypcje na cześć bohatera); zwieńczony po-
sągiem zwycięscy na szczycie.
Łuk Septymiusza Sewera – pomnik chwały cesarza Septymiusza Sewera oraz dla jego synów
Karakalli i Gety. Wzniesiony w 203 r. n.e. dla upamiętnienia zwycięstw Sewera nad Partami.
Wysokość 25 m, szerokość 23 m, grubość 11 m. Na północno – wschodnim krańcu Forum
Romanum. Konstrukcja z białego marmuru, kolumny w porządku korynckim, reliefy – sceny
z wypraw cesarza oraz sceny mitologiczne.
Łuk Konstantyna Wielkiego – pomnik chwały Konstantyna Wielkiego, wzniesiony w 315 r.
n.e. – uczczenie 10-lecia rządów oraz zwycięstwa nad Maksencjuszem. Wysokość 21m, sze-
rokość 25 m, w pobliżu Koloseum.
Łuk Tytusa – pomnik chwały cesarza Tytusa i jego ojca Wespezjana, za zwycięstwo w Wojnie
ż

ydowskiej; budowa trwała od 81 – 96 r. n.e.; wysokość 15 m; z białego marmuru; kolumny

porządek koryncki; bogaty w płaskorzeźby.

Ś

wiątynia Westy – Westa w panteonie bóstw rzymskich odgrywała ważną rolę. Była opie-

kunką ogniska domowego i młodych małżeństw. Świętego ognia w jej świątyni na Forum
Romanum strzegło sześć westalek – dziewic otoczonych przywilejami i kultem.

Koloseum – potężna budowla o owalnym kształcie, przeznaczona na igrzyska, które obejmo-
wały zapasy, walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami oraz bitwy morskie (nauma-
chie). Tradycja mówi, że w Koloseum mordowano chrześcijan, co upamiętniono krzyżem
wewnątrz budowli (stwierdzenie kwestionowane przez naukowców). Obiekt powstawał w
latach 70 – 82 n.e. Jego dłuższa oś wynosi 187,75 m, krótsza 155,6 m. wysokość ok. 50 m.
Było w nim 45 tys. miejsc siedzących i 5 tys. stojących. Widzowie wchodzili przez 80 ponu-
merowanych wejść. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrze-
nie porządków (toskańskiego, jońskiego i korynckiego).

Historia – Starożytny Rzym

20

Kolumna Trajana – wzniesiona w 113 r. n.e. w Rzymie na Forum Trajana dla upamiętnienia
zwycięstwa nad Dakami. Kolumna ustawiona jest na cokole, w którego wnętrzu zostały po-
chowane urny z prochami Trajana i jego żony. Wysokość bez posągu ma 39,83 m.; z marmu-
ru kararyjskiego. Wewnątrz znajdują się spiralne schody prowadzące na platformę widokową.
Największą ozdobą kolumny jest relief na wstędze opasującej kolumnę w 23 skrętach; składa
się ze 155 scen ułożonych w porządku chronologicznym (historia wojny z Dakami).

Akwedukt – dosl. Ciąg wodny, był wodociągiem doprowadzającym wodę ze źródeł do miast
rzymskich, wykorzystując zasadę stałego spływu. Woda była następnie doprowadzana do
licznych fontann, łaźni i szaletów publicznych. W II w. n.e., Rzym, który liczył ok. miliona
mieszkańców był zaopatrywany przez 11 akweduktów liczących łącznie 420 km. Sukces
rzymskich akweduktów tkwił w technice budowy arkad, która pozwoliła na przerzucane wo-
dociągów nad dolinami i nierównościami terenu. Pont du Gard – jeden z najlepiej zachowa-
nych akweduktów, zbudowany w latach 26 – 16 p.n.e.

Panteon – innymi słowy świątynia wszystkich bogów, okrągła świątynia powstała w 125 r.
n.e. ku czci siedmiu najważniejszych bóstw Rzymu; ufundowana przez Hadriana; powstała na
Polu Marsowym; rotunda o wysokości 43 m; kopuła odlana z betonu, w kopule centralny
otwór zwany Okiem (oculusem) o średnicy 9 m. Przed wejściem portyk 16 kolumn w po-
rządku korynckim. Wieńczy go tympanon; do wnętrza prowadzą 20 tonowe drzwi odlane z
brązu. Wyłożoną granitem oraz żółtym marmurem ścianę wewnętrzną przecina siedem rów-
nomiernie rozmieszczonych nisz dla siedmiu, odlanych z brązu, bóstw: Jowisza, Marsa, Nep-
tuna, Wenus, Merkurego, Saturna i Plutona.

Drogi rzymskie – największe osiągnięcie inżynieryjne rzymian; łatwiejsze przemieszanie le-
gionów, ułatwiała handel, pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą poczty
państwowej. Pierwsze drogi powstały w IV w. p.n.e. Pierwszą prawdziwie rzymską drogą
była Via Appia rozpoczęta w 312 r. p.n.e. łączyła Rzym z Kapuą.

Termy – łaźnie, dostępne dla wszystkich (ludzi wolnych i niewolników); opłata była bardzo
niska; istniał podział określający godziny kąpieli chorych, kobiet i mężczyzn. Wejście do
term – westybul; w skład pomieszczeń wchodziły: szatnie, baseny z zimną wodą, mała
ogrzewana sala, baseny z gorącą wodą, łaźnie: sucha lub parowa, sale masażu, sale do wypo-
czynku; zastosowano system centralnego ogrzewania, w podziemiach term znajdowało się
palenisko, nad którym grzano wodę.

Bazylika – hala sądowo-targowa na forum (prostokątna budowla podzielona kolumnami na
nawy, z trybuną dla sądu naprzeciw wejścia)

Kamienice rzymskie – insula – była miejscem zamieszkania zwykłych obywateli Rzymu;
były budowlami o pow. 300-400 m2 i wysokości 15-20 m. Liczyły kilka pięter. Na parterze
insuli znajdować się mogły sklepy, najczęściej jednoizbowe; schody na wyższe kondygnacje
wiodły z ulicy, zaś komfort mieszkań malał z wysokością; dostęp do bieżącej wody oraz
urządzenia sanitarne mieli jedynie mieszkańcy na parterze.

Dom rzymski – typowy dom rzymski w okresie późnej republiki i cesarstwa miał zabudowę
parterową lub piętrową; na planie prostokąta. Do centralnej części domu - atrium wchodziło
się poprzez przedsionek, a następnie korytarz. W atrium umieszczone było palenisko. W
ś

rodku atrium znajdował się zbiornik, do którego przez otwór w dachu spływała woda desz-

Historia – Starożytny Rzym

21

czowa, stosowana później do higieny. Perystyl był w rzeczywistości ogrodem, otaczały go
kolumny na których wspierał się dach, uprawiano w nim zioła i kwiaty.

Rzeźba
- Początki rzeźbiarstwa rzymskiego przyjmowane są zazwyczaj na koniec II w. p.n.e.
- Tworzone na zapotrzebowanie możnych, kolekcjonujących dzieła sztuki.
- Rzeźby do dekoracji wnętrz i ogrodów; wzorowana na greckich rzeźbach
- Równolegle do działalności kopistów rozwinęły się portret oraz relief historyczny (rzymski
pomysł)
- realizm portretów przejęty od Etrusków
- Podobieństwo fizyczne oraz duchowy charakter portretowanej osoby;
- tematem zazwyczaj ludzie – politycy, wodzowie, cesarze.
- popiersia, statuty, płaskorzeźby.
- reliefy historyczne – od przełomu II i I w. p.n.e.; utrwalały faktyczne wydarzenia rozegrane
w niedalekiej przeszłości; wierne oddawanie sytuacji; sposób przedstawiania wieloplanowy.

Malarstwo pompejskie
- Styl Pompejański I – dekoracje ścienne imitujące marmurowe, alabastrowe płyty umiesz-
czone na ścianach
- Styl Pompejański II – od 90 – 15 r. p.n.e. – obrazy iluzjonistyczne, pejzaże, motywy archi-
tektoniczne.
- Styl Pompejański III – orientalny (egiptyzujący) od 20 p.n.e. do 50 r. n.e.; odejście od ilu-
zjonizmu, motywy ptaków i fantastycznych zwierząt.
- Styl Pompejański IV – 50 – 100, malowana nierealna architektura; celem jest stworzenie
iluzji głębi; kopie obrazów tablicowych o tematyce mitologicznej.

Romanizacja – rozpowszechnienie kultury rzymskiej i języka łacińskiego na podbitych przez
Rzymian terenach; polityka nadawania praw obywatelskich (Karakalla 212 p.n.e. – nadanie
obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom imperium).

Prawo
Prawo rzymskie miało istotny wpływ na rozwój prawodawstwa europejskiego. Obok inżynie-
rii była to druga dziedzina, w której Rzymianie odnieśli ogromny sukces. Jednakże sama
kodyfikacja prawa rzymskiego nastąpiła stosunkowo późno. Dopiero na przełomie II i III
wieku n.e.
Historię prawa rzymskiego przyjęło się dzielić na trzy okresy:
- okres prawa archaicznego - trwa od początków Rzymu, czyli około 753 roku p.n.e. do
około połowy III wieku p.n.e. Głównym źródłem prawa było prawo zwyczajowe. Na ten
okres przypada fundament rzymskiej myśli prawniczej, czyli prawo XII Tablic.
- okres rozwoju i prawa klasycznego - trwa od połowy III wieku p.n.e. do 235 roku n.e., co
jest równoznaczne ze śmiercią Aleksandra Sewera.
- okres schyłkowy (poklasyczny) - trwa od 235 do 565 roku n.e.

Rzymianie uważali, że państwo powinno funkcjonować na podstawie prawa:
- spisali podstawowe normy prawne
- podzielili prawo na publiczne i prywatne
- wprowadzili takie zasady jak: prawo nie działa wstecz, zawsze należy wysłuchać drugiej
strony, nikogo nie można karać za to samo przestępstwo dwa razy.
- dokonali kodyfikacji (zebrali i usystematyzowali obowiązujące prawa) – najstarszym rzym-
skim kodeksem prawnym jest Prawo XII Tablic z 450 r. p.n.e.

Historia – Starożytny Rzym

22

Pod wpływem prawa rozwinęły się: sztuka wymowy sądowej i politycznej, literatura prawni-
cza.
Prawo rzymskie zachowało się dzięki Kodeksowi Justyniana Wielkiego z VI w. i stało się
podstawą prawodawstwa europejskiego.

Prawo XII Tablic; wczesna republika. Rzym rządzony przez patrycjuszy charakteryzował się
niesprawiedliwością społeczną. Bogaci, którzy reprezentowani byli przez Senat mogli się nie
obawiać, że utracą swoje uprawnienia. Sytuacja ta była o tyle niewygodna dla plebsu, że nie
posiadał on żadnej reprezentacji na forum ustawodawczym. Zwycięstwo plebejuszy nad pa-
trycjuszami umożliwiło im powołać tzw. trybuna ludowego. Urzędnicy ci mieli reprezento-
wać społeczność plebejską przed państwem patrycjuszowskim. Zmiany w państwie były kon-
tynuowane.

Powodzenie w walce z arystokracją zachęciło lud do wysunięcia dalszych żądań. W efekcie
doprowadzono do spisania prawa, w tym prawa karnego, które było szczególnie niewygodne
dla plebsu. Stworzenia pisanego prawa podjęła się specjalna komisja złożona z 10 mężów w
451 roku p.n.e.. Kodyfikacja trwała od 451 do 449 roku p.n.e. Opieszałość komisji, spowo-
dowała tzw. II secesję plebejuszy. Z obawy o wybuch wojny domowej patrycjusze zgodzili
się powołać drugą komisję, do której dopuszczono dwóch plebejuszy. Dokument ten, zawiera
spisane prawa zwyczajowe, które w znacznym stopniu ograniczyły siłę i działania patrycju-
szy. Prawa te opublikowano na dwunastu spiżowych tablicach i wywieszono na widok pu-
bliczny na forum. Prawo obejmowało prawo prywatne, pewne przepisy prawa karnego oraz
prawo sakralne. Prawo XII Tablic nie zniosło podziału między patrycjuszami, a plebejuszami.

Prezentacja związana z Kulturą Rzymu znajduje się w moim chomiku ☺

☺

☺

☺

Historia – Starożytny Rzym

23

Spis treści

Początki Rzymu ....................................................................................................................................... 2

Rzym w okresie królewskim (753 – 509 r. p.n.e.)................................................................................... 2

Republika Rzymska – ustrój 509 – 57 r. p.n.e. ........................................................................................ 3

Armia Rzymska ....................................................................................................................................... 5

Przyczyny podbojów rzymskich.............................................................................................................. 8

Podbój Półwyspu Apenińskiego .............................................................................................................. 8

Wojny Punickie – wojny z Kartaginą .................................................................................................... 10

Organizacja społeczna starożytnego Rzymu w okresie republiki ......................................................... 11

Przyczyny kryzysu republiki rzymskiej w I w. p.n.e............................................................................. 12

Kryzys Republiki Rzymskiej ................................................................................................................. 13

Gospodarka Starożytnego Rzymu ......................................................................................................... 15

Organizacja Rzymu ............................................................................................................................... 17

Kultura rzymska .................................................................................................................................... 17