Komentarz Jamesa Clifforda do wystawy „Prymitywizm” w XX wieku: powinowactwa plemienności i współczesności, która odbyła się zimą 1084 1985 roku w Nowym Jorku w Museum of Modern Art (MOMA).

Jednak nigdzie indziej, na wystawie czy w towarzyszącym jej katalogu, nie podkreśla się mocniej pewnej niepokojącej cechy modernizmu: mianowicie jego zamiłowania do przywłaszczania czy też ratowania inności, tworzenia niezachodnich przedmiotów sztuki na swój własny obraz, odkrywania uniwersalnych, ahistorycznych zdolności człowieka. Poszukiwanie samego podobieństwa wymaga usprawiedli­wienia, gdyż nawet jeśli zaakceptujemy ograniczone zadanie zbadania „nowoczesnego prymitywizmu”, dlaczegóżby nie można było nauczyć się równie dużo na temat twórczego procesu u Picassa czy Ernsta, analizując różnice, które dzielą ich sztukę od plemiennych wzorców, czy też śledząc drogi, którymi ich sztuka oddala się, biorąc nowe zakręty, od niezachodnich form? Ta strona omawianego procesu nie została zbadana na wystawie. Dominujący punkt widzenia ukazuje się aż nazbyt jasno w jednym z „powinowactw” uwypuklonych na okładce katalogu — w zestawieniu Dziewczyny przed lustrem (1932) Picassa z „połówkową” maską Kwakiutlów (która jest dość rzadko występującym w twórczości plemion Północno-Zachodniego Wybrzeża typem maski). Zadaniem owego zestawienia jest stworzenie efektu podobieństwa (efektu wytworzonego w rzeczywistości przez kąt obiektywu aparatu fotograficznego). Na omawianej wystawie uniwersalne przesłanie — „Powinowactwo plemienności i nowoczes­ności" — wytworzone zostaje dzięki starannej selekcji i utrzymaniu określonego punktu widzenia.

Pojęcie powinowactwa, alegorii pokrewieństwa, ma przed sobą rozległe i doniosłe zadanie. Wszystkie powinowactwa w MOMA ukazane zostały w kategoriach właściwych modernizmowi. Wielcy „pionierzy” nowoczesności (oraz ich muzea) przedstawieni są jako postacie, które podnoszą pogardzane dawniej „fetysze” plemienne lub też zwykłe „okazy” etnograficzne do rangi sztuki wysokiej i w ramach tego procesu odkrywają nowe wymiary swoich („naszych”) możliwości twórczych. Jesteśmy stale zapewniani o zdolności sztuki do przekraczania własnego kontekstu kulturowego i historycznego (Rubin 1984:X, 73). W tekście do katalogu Rubin wydaje się być bardziej zainteresowany w odkryciu podstawowych sposobów ekspresji, podczas gdy Varnedoe kładzie nacisk na to, co racjonalne, nakierowany na przyszłość intelekt (który przeciwstawia chorobliwemu prymitywizmowi, irracjonalnemu i skłonnemu do eskapizmu). Obaj celebrują szczodrego ducha modernizmu zakrojonego obecnie na globalną skalę, jednak wy­kluczającego—jak to będziemy mieli możność zobaczyć—modernizmy Trzeciego Świata.

(James Clifford, Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, przeł. E. Dżurak, J. Iracka, E. Klekot, M. Krupa, S. Sikora, M. Sznajderman, Warszawa 2000)