SOCREALIZM - TEORIA I PRAKTYKA

Zrodzony w Związku Radzieckim i proklamowany na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w 1934 r. kierunek w sztuce, któ­rego podstawowe założenia sformułowali teoretyk literatury Andriej Żdanow oraz pisarz Maksym Górki. Naczelną zasadą socrealizmu byt ścisły związek dzielą z rzeczywistością, która jednak miała odbijać się w literaturze z uwzględ­nieniem partyjności (zgodności wyrażonego w dziele światopoglądu z linią partii), ideowości (wierności zasadom marksizmu-leninizmu) i ludowości (kreowania świata z perspektywy ludu pracującego miast i wsi). Literatura realizmu socjalistycznego miała ponadto odznaczać się optymizmem, dydaktyzmem i typowością (przedstawianiem typowego bohatera w typowych sytuacjach); typowość pojmowano tu jednak w sposób szczególny - jako uogólnienie obiektyw­nych praw rządzących rozwojem historycznym i społecznym, co w efekcie - zamiast wiernego odbicia rzeczywistości w literaturze - przynosiło literacką wizję świata takiego, jaki powinien być zgodnie z założeniami i celami ustroju, wizerunek rzeczywistości utopijnej. Respektowanie w praktyce literackiej reguł realizmu socjalistycznego pro­wadziło do schematyzmu, tzn. do zgodności utrzymanych w tej poetyce dzieł z odgórnie narzuconym, precyzyjnie określonym wzorcem. Ów schematyzm, determinujący temat, kompozycję, konstrukcję postaci i język socrealistycz­nych utworów, zadecydował o słabości artystycznej tych dzieł - zarówno prozatorskich, jak poetyckich. Rozwój socre­alistycznej literatury przypadał w Polsce na 1. 1949-1955 (w styczniu 1949 r. na IV Walnym Zjeździe ZZLP w Szcze­cinie realizm socjalistyczny uznano za obowiązującą metodę twórczą). Powstałe w tym okresie utwory prozatorskie (produkcyjna powieść) i poetyckie (np. Płomień czerwonych krawatów Krzysztofa Gruszczyńskiego, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego. Wiosna sześciolatki Andrzeja Brauna, Andrzeja Mandaliana, Wiktora Woroszylskiego) świadcząc katastrofalnych skutkach odgórnego sterowania literaturą i oceniania twórczości artystycznej według kryte­riów wyłącznie ideologicznych. Należy dodać, że reguły realizmu socjalistycznego obowiązywały nie tylko na obsza­rze literatury, lecz także innych dziedzinach sztuki, filmu, malarstwa, rzeźby, a nawet muzyki.

POWIEŚĆ PRODUKCYJNA Podstawowy gatunek realizmu socjalistycznego, rozwijający się w 1.1949-1955, ma­jący wiele cech wspólnych z pozytywistyczną powieścią tendencyjną czy powieścią z tezą. Nazwę swą powieść pro­dukcyjna zawdzięczała dominującej w niej tematyce, jaką była szeroko pojęta produkcja, praca, zmagania człowieka z materią w kolejnych etapach budowy socjalizmu. Powieść ta, jak cala literatura tego okresu, musiała respektować pryncypia polityczno-ustrojowe, wykazywać zgodność z odgórnie narzuconym schematem artystyczno-ideowym, co uczyniło z niej twór sztuczny, złożony w każdym przypadku z tych samych, nieznacznie tylko modyfikowanych ele­mentów. Fabułę powieści produkcyjnej tworzyło kilka stałych wątków, takich jak wspomniane zmagania człowieka z materią (w kopalni, fabryce, na budowie), stopniowe dojrzewanie bohaterów do socjalizmu - zwykle pod wpływem rozumnych członków partii, demaskowanie wrogów klasowych i ustrojowych (sabotażystów, przedwojennych inteli­gentów, szpiegów na usługach imperialistów), obowiązkowy happy end. W kolejnych powieściach produkcyjnych pojawiał się podobny zestaw bohaterów, ostro podzielonych na postaci pozytywne (sekretarz partii, robotnicy, dyrekto­rzy z awansu, utrzymujący swój autorytet dzięki zdobytemu w fizycznej pracy doświadczeniu) oraz negatywne (sana­cyjni inteligenci, biurokratyczni urzędnicy, bumelanci, kułacy, księża). Powieść produkcyjna musiała mieć optymi­styczną i dydaktyczną wymowę, co w połączeniu z czarno-białą konstrukcją bohaterów prowadziło do rażących uproszczeń psychologicznych. Założenie, że odbiorcą takiej powieści będzie prosty człowiek pracy, zdeterminowało jej kształt artystyczny jasne i jednoznaczne treści musiały być wyrażane w maksymalnie przystępnej formie, z odrzuce­niem wszelkich eksperymentów oraz ujęć metaforycznych czy symbolicznych, za pomocą języka używanego przez ludzi niewykształconych (co jednak w rezultacie wprowadziło do literatury język gazet, przemówień politycznych, ideologicznej propagandy, rodzaj nowomowy). Słabość artystyczna wszystkich bez wyjątku powieści produkcyjnych (takich jak Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Scibora-Rylskiego, Na przykład Plewa Bogdana Hame-ry, Lewanty Andrzeja Brauna, Przy budowie Tadeusza Konwickiego) jest widomym dowodem fatalnych konsekwencji komenderowania literaturą, jej nadmiernego zideologizowania, narzucania jej przepisów i wzorców.

Krytyka podkreślała, że socrealizm nie jest poetyką ani stylem: jest metodą twórczą.

Teoria: Zgodnie z zaleceniem Andrzeja Żdanowa socrealista nie tyle odzwierciedla rzeczywistość, ile sprzyja jej rozwojowi – od zaburzenia starej formacji socjalnej ku budowie formacji nowej. Należy ukazywać świat w stanie walki klasowej, świat przepołowiony, podzielony na siły rewolucji (zewn. i wewn.) oraz kontrrewolucji; wspierać świadomości gotowe do przyjęcia przeobrażeń oraz demaskować wszystko, cokolwiek stawia im opór (świadomy lub bezwiedny). Tropienie tradycji szkodliwej, dywersyjnej wobec socrealizmu, koncentrowało się wokół trzech dążeń: antyestetyzmu, atyformalizmu i antypsychologizmu.