SOCREALIZM – TEORIA I PRAKTYKA
POWIEŚĆ SOCREALISTYCZNA - to powieść obarczona zadaniem propagowania jakiejś idei. Za początek realizmu socjalistycznego jako powszechnie obowiązującej metody twórczej uznaje się IV zjazd ZLP (partii) w Szczecinie w 1949 roku (20-23 I), jest to przede wszystkim proza rozrachunków inteligenckich – termin ten wprowadza Wyka, wszystko rozpoczyna się po klęsce powstania warszawskiego.
Wiele uwagi poświęcono na zjeździe zagadnieniu realizmu socjalistycznego. Kładziono nacisk na utylitaryzm nowej literatury rozumiany jako doraźna agitacyjność, tendencyjność czy wreszcie jako bezpośrednie zaangażowanie. Zwracano uwagę na potrzebę oddziaływania tej nowej literatury na postawy i zachowania odbiorców. Postulat perswazyjności dzieła literackiego to niezmiernie istotny składnik doktryny realizmu socjalistycznego i jako taki odznaczał się dużą trwałością. Pełnienie funkcji perswazyjnej, tj. szczególnej odmiany funkcji konatywnej, polegało na usiłowaniu uzyskania realnego wpływu na sposób myślenia lub postępowania odbiorcy, jednakże nie drogą bezpośredniego rozkazu, lecz metodą utajoną i pośrednią, tak iż w wypowiedzi dominowała z pozoru inna niż konatywna funkcja językowa (np. funkcja estetyczna, poznawcza, emotywna itp.). Powieść okresu 1949-1955 nazywano zwykle powieścią produkcyjną.
W kraju zatem, na skutek stalinizacji życia politycznego i kulturalnego, zapanował socrealizm będący zaprzeczeniem różnorodności. Wraz z nim literatura miała stawać się coraz bardziej jednakowa, używać tego samego języka i tak samo optymistycznie pokazywać rzeczywistość. Zapanowało uzależnienie literatury od aktualnej linii politycznej i wzorów radzieckich. Wiadomym rezultatem były powieści produkcyjne, upowszechnianie i naśladowanie agitacyjnej twórczości Włodzimierza Majakowskiego, a także odcięcie od kultury krajów zachodnich. Socrealizm zalecał poziom średni, wyrównany, bez szczególnych ambicji pisarskich, tępiąc zarówno elitarne nowatorstwo, jak i beletrystykę rozrywkową.
NAJWAŻNIEJSZE CECHY SOCREALIZMU:
do najbardziej typowych odmian prozatorskich socrealizmu, szczególnie w początkowej fazie, należy POWIEŚĆ TENDENCYJNA, czyli tzw. POWIEŚĆ Z TEZĄ. Później nastąpił rozwój innych odmian prozy socrealistycznej, jako swego rodzaju hybryd literackich, do których można zaliczyć: powieść dyrektorską, inżynierską, czy sekretarską. Zadaniem socrealistycznej powieści historycznej była polemika i obrachunek z dotychczasowym postrzeganiem historii i jej nie komunistyczną interpretacją. Popularnością wśród pisarzy radzieckich cieszyła się socrealistyczna powieść z psychologiczną tezą, która realizowała dyrektywy pawłowizmu, tłumaczącego ludzkie zachowania działaniem instynktów i odruchów. W latach 60-tych rozwinęła się tzw. powieść dyrektorska, opowiadająca o zawrotnych karierach lub stopniowych degradacjach osób na wysokich stanowiskach. W latach 70. zaistniała ponadto wiejska pododmiana powieści dyrektorskiej, zaliczana do typu tzw. powieści o pracy.
BOHATER musiał być SKONSTRUOWANY STEREOTYPOWO i przedstawiony w sposób nieskomplikowany (bohater tworzony był na zasadzie modelu), rzadko można znaleźć obszerne opisy fizjonomii i wyglądu zewnętrznego. Przeważają informacje dotyczące życiorysu bohatera, jego losów w czasie wojny, pochodzenia, krewnych na Zachodzie i stosunku do Zachodu. W kreowaniu głównej postaci dominuje więc szereg praksemiczny (życiorys), nad szeregiem etologicznym (opisy wyglądu zewnętrznego bohatera, ograniczające się raczej do opisu twarzy), wygląd zewnętrzny decyduje o charakterze bohatera;
najbardziej stereotypowym bohaterem powieści socrealistycznej jest socrealistyczny intelektualista, na przykład inżynier lub dobry fachowiec, ale też obecność bohatera zbiorowego, wywodzącego się z pewnego zamkniętego kręgu społecznego (górników, stoczniowców, projektantów); najbardziej stereotypowym
SCHEMATYZM: najpierw pojawia się bohater pozytywny, potem wróg publiczny, który na koniec zostaje zdemaskowany i ukarany;
charakterystyczą cechą języka powieści 1949-1955 jest orientacja dwuwartościowa: zjawiska opisywane są w kategoriach tylko dwóch wartości, pozytywnej bądź negatywnej, skłonność do takiego kategoryzowania zjawisk, znamienna jest dla język propagandy; dwuwartościowość języka powieści socrealistycznej narzuca światu przedstawionemu podział na to, co dobre i postępowe, oraz na to, co złe i wsteczne, trzeciej kategorii nie ma.
utwór bardzo często nie jest pisany językiem autora, lecz językiem partyjnych przemówień – NOWOMOWA, gdzie zacierają się pierwotne znaczenia słów (właściwością nowomowy jest rytualizm – konieczność użycia pewnych ściśle ustalonych formuł i zwrotów, które muszą być wygłaszane w określonej kolejności i w ściśle przewidzianych okolicznościach); o specyfice języka powieści socrealistycznej decyduje jego podległość wzorcowi stylistycznemu ukształtowanemu w obrębie środków masowego przekazu, a ściślej: w obrębie publicystyki politycznej pierwszej połowy lat pięćdziesiątych;
realizm opisuje rzeczywistość taką jaka jest, REALIZM SOCJALISTYCZNY opisuje świat takim, jaki ma być, opisuje to, co będzie charakterystyczne dla przyszłości. To, co jest rzeczywiste w kraju: głód, kolejki przed sklepami zostaje zepchnięte na margines;
powstała tzw. LITERATURA SOCJALISTYCZNA: utwory schematyczne, pozbawione psychologicznej głębi, mające stanowić narzędzie władzy totalitarnej,
elementem wspólnym utworów kwalifikowanych w latach 1949-1955 jako powieści produkcyjne był, m. in. temat pracy, zwłaszcza pracy w przemyśle (Kampania znaczy walka, Penicylina) i w budownictwie (Przy budowie, Nowy mur);
PERSWAZYJNOŚĆ, dążenie do kształtowania postaw i zachowań odbiorców, literatura wychowawcza, ma kształtować świadomość, czynnie wpływać na działanie i postępowanie ludzi;
literatura poszczecińska wprzęgnięta została do doraźnych zadań propagandowych, miała skłaniać do realizacji celów politycznych formułowanych na podstawie przesłanek natury ideologicznej, mówiąc jej językiem miała „mobilizować nienawiść przeciw wszelkim wrogom socjalizmu”;
jednym z najważniejszych elementów fabuły jest zakończenie utworu, w powieści socrealistycznej występują najczęściej dwa zakończenia. Pierwszym jest happy end. Następuje w nim rozwiązanie konfliktu w zgodzie z ideologicznym założeniem utworu. Jest to np. Ostateczne zdemaskowanie szpiega-szabotażysty, osiągnięcie zamierzonego celu (zwycięstwo nad wrogiem, pobicie rekordu produkcyjnego, sukces brygady), ideologiczne ukształtowanie bohatera. W obu interesujących nas literaturach występuje klasyczny dla socrealizmu typ NARRATORA AUKTORIALNEGO. Jego informacje są autorytatywne dla czytelnika. Ponadto perspektywa personalna jest przypisana z reguły postaci negatywnej. Ten rodzaj narracji ułatwia wywołanie u czytelnika określonych wrażeń i wyrabianie jego stanowiska. Dochodzi do manipulowania perspektywą narracyjną, przekonywania czytelnika o wiarygodności i obiektywizmie mówiącego i jednoczesnego wplatania do narracji „ukrytych” wypowiedzi pierwszoosobowych. Narrator nierzadko ocenia krytycznie, głównie negatywnych bohaterów. Brakuje złożonej charakterystyki psychologicznej bohaterów. Ich analizę skutecznie zastąpiła agitacja.
SPOTKANIE Z TOTALITARYZMEM:
Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (lata 50-te) – opis łagrów,
Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego,
Mój wiek Aleksander Wat,
Droga donikąd J. Mackiewicz.
Pisarze ci przebywający za granicą cieszyli się swobodą twórczą, demaskowali stalinizm, mieli szansę wypowiadania się w dowolnej konwencji pisarskiej.
Kiedy w kraju obowiązywał radosny kolektywizm, na emigracji były warunki manifestowania postaw skrajnie indywidualistycznych, co uwidacznia się m.in. w "Dzienniku" Witolda Gombrowicza, drukowanym przez paryską "Kulturę". W kraju odwoływano się do tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce propagandowej. Na obczyźnie tradycja była nie tylko uświęcana, ale też obnażana w parodii i drwinie, m.in. w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza. Tymczasem w kraju żądano od pisarzy wyraźnego samookreślenia się ideowego i politycznego, nadania własnym dziełom treści jednoznacznych i afirmujących powojenną rzeczywistość, panegirycznych względem osób i decyzji ideowo-politycznych. Wśród realizatorów "nowej metody twórczej" znaleźli się pisarze kilku generacji, którzy pod szyldem socrealizmu upowszechniali powieści produkcyjne z optymistycznym zakończeniem, z podziałem postaci na "czarne" (wróg klasowy, sabotażysta) i "białe" (zwolennik spółdzielni produkcyjnej, pracownik urzędu bezpieczeństwa lub milicji), z trzecioosobową narracją pozorującą obiektywizm i wzmacniającą "racje historyczne".
Do popularnych wówczas autorów i tytułów należy zaliczyć:
Stanisław Dygat „Jezioro Bodeńskie” (1946),
Kazimierz Brandys „Drewniany koń (1946),
Kazimierz Brandys „Między wojnami”,
Stefan Kisielewski „Sprzysiężenie” (1947),
Jerzego Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948),
Jana Wilczka "Numer 16 produkuje" (1949),
Bogdana Hamery "Na przykład Plewa" (1950),
Tadeusza Konwickiego "Przy budowie" (1950),
Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel" (1950),
Andrzeja Brauna "Lewanty" (1952).
Powieści i opowiadania w duchu socrealizmu pisali także:
Wojciech Żukrowski "Mądre zioła" (1951),
Jarosław Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953)
Kazimierz Brandys "Obywatele" (1954).
Prezentowanie bohaterów uzależnionych całkowicie od okoliczności swojego czasu spowodowało, że byli to ludzie bez motywacji psychologicznej, bez trwałych wartości duchowych i etycznych, zdeterminowani przez ideologię i produkcję. Postacie "papierowe" i nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie powstały także książki lepsze, takie jak "Rojsty" T. Konwickiego, "Dni klęski" W. Żukrowskiego, "Pamiątka z Celulozy" I. Newerlego czy "Pokolenie" B. Czeszki.
Obywatele KAZIMIERZA BRANDYSA
to szczytowe osiągnięcie realizmu socjalistycznego. Tego typu powieści nazywane są produkcyjniakami, ponieważ akcja dzieje się na ogół w fabrykach, tu też mamy, tak jakby budowę. Warszawa jest jak budowa. Mamy wybrane 3 najważniejsze elementy: szkoła, redakcja, budowa. Wszystkie te elementy są zintegrowane, zazębiają się w 3 najbardziej zideologizowane instytucje. Budowa, to miejsce w którym powstaje państwo, szkoła kształci obywatela, a gazeta przekazuje informacje społeczeństwu. Zostaje zniesiony podział na to, co prywatne i to, co państwowe, ciągle i wszędzie rozmawia się o nowym państwie, o światopoglądzie (Agnieszka karze sie i nie kupuje sobie nowych rękawiczek, bo za mało myślała o sprawach państwowych), nawet w domu, przy stole dominuje tematyka społeczna.
Bohater jest schematyczny. Typowy bohater pozytywny jest skromnie ubrany, proste robotnicze rysy (Agnieszka przez cały rok chodzi w tej samej kurtce), tego typu człowiek nie dba o ubiór, nie ma czasu dla siebie, bo ciągle musi myśleć o państwie. Bohater negatywny postawa zgarbiona, pokazuje, że ma coś do ukrycia, myśliwska kurtka – co kojarzy się z AK, jest chudy. Narracja jest bardzo dynamiczna, ten sam świat widziany jest z perspektywy innego bohatera. Cechą powieści jest także klasizm, nieustanna walka klasowa, na scenę wkraczają nowi przywódcy, starzy z niej schodzą. Bohater pozytywny musi mieć odpowiedni życiorys, pochodzenie najlepiej chłopskie lub robotnicze, odrzucony zostaje cały świat przedwojenny. Bohater negatywny brał udział w akcjach AK, kolaborował, był szpiegiem. Tego typu powieści charakteryzują się happy endem, wszystkie problemy się rozwiązują. Książka opisuje władzę, ale w taki sposób, że o władzy dosłownie się nie mówi, wszystko jest przesiąknięte ideologią, w taki sposób, że ostatecznie i tak powstaje dobry obraz władzy.
Zniewolony umysł CZESŁAWA MIŁOSZA (1953)
najpoważniejszy głos literackim w sprawie socrealizmu zawierający cztery portrety nie marginesowych pisarzy, książka istotna, pisana na emigracji, dla cudzoziemców, a zarazem pamflet wpisany w ucieczkę z kraju w trudności adaptacyjne wśród emigracji. Miłosz postawił co do przyjmowania nowej wiary dwie hipotezy murti-binga (pastylek do mechanicznego przenoszenia światopoglądu) i ketmana (świadomego, samoobronnego zakłamania). Ale na nich nie poprzestał, uzupełniał je w portretach indywidualnymi motywacjami.
Książka opowiada o totalitaryzmie sowieckim. Pojawiają się w niej różne pojęcia:
METODA to nowa wiara, nowy światopogląd, człowiek staje się tu wytworem siły społecznej, nie liczy się jako jednostka, liczy się jako całość. W człowieku nie ma nic, jest on calkowicie uzależniony od kontekstu społecznego, historycznego. Tą metodą zarządza partia – centrum – znawcy reguł historii, władza w Moskwie.
KETMAN to gra, ogólne wpisywanie się w metodę, udawanie, że się w tym wszystkim siedzi. W przestrzeni publicznej prezentowanie się jako ktoś, kto podporządkowuje się systemowi, totalitaryzmowi.
MURTI-BING pigułki światopoglądu, po ich zażyciu świat staje się zrozumiały, jasny, nikt nie zadaje zbędnych pytań. Termin pochodzi z Wyspiańskiego. Zażycie takiej pigułki pozwala zobaczyć świat na nowo.