Historia polskich wydawnictw encyklopedycznych

Wieki średnie [edytuj]

Początków wydawnictw encyklopedycznych doszukać się można już w średniowieczu. Na zachodzie i południu Europy upowszechniły się wówczas rękopiśmienne dzieła w postaci małych słowników czy encyklopedii, zawierających ułożone alfabetycznie wypisy i cytaty z Pisma Świętego, przemyślenia ojców Kościoła czy Seneki, Boecjusza i innych. Niektóre z nich dotarły na ziemie polskie już w XIV wieku i wkrótce doczekały się polskiego tłumaczenia. Zygmunt Gloger znalazł w pobernardyńskiej bibliotece w Tykocinie inkunabuł, którego okładka zrobiona była z pergaminowej karty takiego właśnie dzieła encyklopedycznego. Było to hasło (o charakterze umoralniającym) na temat małżeństwa.

Historia późniejsza [edytuj]

W 1746 roku wydano we Lwowie dwutomową encyklopedię księdza Benedykta Chmielowskiego pod intrygującym tytułem: "Nowe Ateny, albo Akademja wszelkiej scjencyi pełna, na różne tytuły, jak na classes podzielona: mądrym dla memorjału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana". "Nowe Ateny" musiały się cieszyć dużym powodzeniem, bo już w 1756 roku pojawiło się kolejne wydanie, tym razem 4-tomowe. W 1781 roku Ignacy Krasicki wydał nakładem Michała Grölla w Warszawie dwutomowy "Zbiór potrzebniejszych wiadomości", również w układzie alfabetycznym. Była to w zasadzie pierwsza polska encyklopedia powszechna. Po śmierci Krasickiego ukazało się uzupełnienie "Zbioru" w postaci 6-tomowej, w zbiorowej wydaniu dzieł biskupa. W 1791 roku ukazało się inne dzieło encyklopedyczne polskiego autora, a mianowicie "Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane i stosownemi do rzeczy uwagami objaśnione" Franciszka Jezierskiego, kanonika krakowskiego i kaliskiego. W roku 1835 dwaj bracia księgarze Glücksbergowie wydają obszerne, ilustrowane wydawnictwo pod tytułem: "Encyklopedja powszechna; zbiór wiadomości najpowszechniejszych dla wszystkich stanów", pod redakcją wielu znanych osobistości świata nauki i kultury (Antoni Chlebowicz, Antoni Odyniec i in.). Niestety z braku prenumeratorów wydano tylko 4 tomu (A-C) i 4 zeszyty (początek litery P). Stanisław Plater wydał w latach 1839-1841 dutomową "Encyklopedję małą polską". Ukazała się ona nakładem Günthera w Lesznie i obejmowała hasła z różnych dziedzin, zarówno historii jak biologii i geografii. W latach 1842-1852 Jędrzej Moraczewski wydał dedykowane Joachimowi Lelewelowi dzieło pod tytułem "Starożytności polskie. Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane". W czerwcu 1858 roku z inicjatywy Samuela Orgelbranda zawiązał się komitet redakcyjny wielkiej "Encyklopedyi powszechnej". Pierwszy zeszyt tego olbrzymiego dzieła wyszedł 1 października 1859 roku, ostatnią część 28. tomu wydano w roku 1868. Encyklopedia ta była w zasadzie pierwszą nowoczesną encyklopedią polską i doczekała się czterech wznowień w wersjach skróconych (12-18 -tomowych) i reprintu pełnego 28-tomowego wydania w latach 1984-1985. W 1900 roku ukazała się "Encyklopedia staropolska" Zygmunta Glogera, z której zaczerpnięto powyższe informacje.