Skrypt z XX wieku Historia Polski

HISTORIA POLSKI XX WIEK

U PROGU WOJNY

Świadomość narodowa Polaków na początku XX w.

Po upadku powstania styczniowego - dwie postawy: pozytywistyczna i romantyczna. Pozytywiści odsuwają w czasie możliwość odzyskania niepodległości, romantycy tylko wyglądają sprzyjającej sytuacji międzynarodowej, żeby wzniecić powstanie.

Kwestia polska i propozycje jej rozwiązania

Dla Francji i Anglii kwestia polska to wewnętrzna sprawa Rosji. Na Rosję stawiała endecja (Dmowski nie był rusofilem, uważał, że wybiera mniejsze zło, bo Ruscy rusyfikują mniej skutecznie, niż germanizują Niemcy).

Piłsudski stawia na p. centralne, bo Austria - autonomia Galicji, można działać, powstają związki strzeleckie.

Lojaliści - dobrze im się żyje w Galicji, dużo swobód, polski uniwerek, polskie szkolnictwo niższe, polskie urzędy, dostęp do wysokich stanowisk na dworze i w rządzie austriackim. Dobrym rozwiązaniem byłaby monarchia trialistyczna (Austro-Węgro-Polska).

Nacjonalizm polski : Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka

Socjaliści

SDKPiL i PPS Lewica odrzucały wojnę imperialistyczną - wzorowały się na II Międzynarodówce.

PPS za wojną i odzyskaniem niepodległości. Popierają ją galicyjskie partie ludowe i wywodzące się z tradycji endeckich Zarzewie (organizacja młodzieżowa - kadry do drużyn strzeleckich).

I WOJNA ŚWIATOWA NA ZIEMIACH POLSKICH

Wybuch wojny

28 lipca - 6 sierpnia - wzajemne wypowiadanie sobie wojny

Prusy Wschodnie

Rosjanie wkraczają tam w sierpniu. Niemcy dowodzeni przez Paula von Hindenburga pokonują dwie armie rosyjskie: gen. Samsonowa w sierpniu pod Tannenbergiem (k. Grunwaldu) i gen. Rennenkampfa we wrześniu nad jeziorami mazurskimi. Do 18 lutego 1915 Rosjan wyparto z Prus.

Front austriacko-rosyjski

W sierpniu Niemcy bez powodu ostrzelali Kalisz - odtąd cieszyli się złą opinią (to również dlatego marsz Piłsudskiego i 1 kadrowej do Królestwa spotkał się z nieufnością Polaków i zakończył niepowodzeniem [bo Piłsudski kombinuje z Austriakami, a oni trzymają się ze Szwabami]).

We wrześniu Rosjanie zajęli całą Galicję.

W październiku do obszaru Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego (okupacja niemiecko-austriacka) zbliżyła się linia frontu. Niemcy nakazali (niepotrzebnie, jak się później okazało) unieruchomić wszystkie kopalnie, żeby Ruscy nie mieli z nich pożytku w razie wtargnięcia na te ziemie. Specjalnie poniszczono różne urządzenia i instalacje, co spowodowało zimą 1914/15 dotkliwy brak węgla. Było chłodno i głodno...

Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych

Jeszcze przed wojną (1912) utworzyła się reprezentacja polskich ugrupowań niepodległościowych działających w Galicji: KSSN. Skład: socjaliści (PPS-Frakcja Rewolucyjna, PPSD Galicji i Śląska Cieszyńskiego), demokraci (Polskie Stronnictwo Postępowe) i wywodzące się z endecji Narodowy Zw. Robotniczy i Narodowy Zw. Chłopski. KSSN wzywała Polaków do walki przeciw Rosji u boku Austrii. Najbardziej wpływowa w KSSN była PPS z Piłsudskim, który podporządkował Komisji zgrupowania strzeleckie.

Centralny Komitet Narodowy

W opozycji do KSSN utworzono w lipcu 1914 we Lwowie CKN, który gromadził głównie endeków i konserwatystów. Chcieli przejąć kierownictwo nad całym ruchem niepodległościowym w Galicji.

Pierwsza kompania kadrowa

3 sierpnia Piłsudski sformował z słuchaczy szkół oficerskich i oddziałów strzeleckich 1 kadrówkę (144 żołnierzy). 6 sierpnia pierwsza kadrowa wyruszyła z krakowskich Oleandrów do Królestwa Polskiego. Plan Piłsudskiego zakładał, że marsz jego żołnierzy pobudzi w Królewiakach ducha narodowego i wywoła entuzjastyczny napływ ochotników do kompanii. Tak wzmocnione szeregi miały opanować Warszawę i stworzyć tam polityczne fakty dokonane (przede wszystkim utworzenie polskiego rządu), na które p. centralne byłyby zmuszone przystać. Piłsudski, żeby ułatwić sobie zadanie rozpuścił pogłoskę, że w Warszawie już zawiązał się Rząd Narodowy (chciał odciąć się od KSSN i przejąć całkowitą kontrolę nad prowadzeniem działań niepodległościowych). Marsz okazał się jednak fiaskiem - Polacy odnosili się do kadrowej jeśli nie z obojętnością to wręcz wrogo (nie mieli powodu ufać maszerującym na przedzie wojsk p. centralnych, poza tym cały czas żywa była pamięć o klęsce powstania styczniowego). Kompania dotarła jedynie do Kielc, skąd niebawem została wyparta przez Rosjan. Wobec klęski marszu Austriacy postawili Piłsudskiemu ultimatum: albo wcielamy kadrową do austriackiego pospolitego ruszenia, albo rozwiązujemy ją. Ratunek przyszedł nieoczekiwanie ze strony KSSN.

Naczelny Komitet Narodowy

KSSN dogadała się z konserwatystami z CKN, którzy cieszyli się zaufaniem Austriaków. Doprowadzono dzięki temu do utworzenia NKN. Miał to być zalążek prawdziwego rządu narodowego.

Legiony Polskie

NKN powołało za zgodą Wiednia Departament Wojskowy (na czele Władysław Sikorski). DW NKN miał formować ochotnicze oddziały polskie do walki u boku Austrii. Ich podstawą - strzelcy Piłsudskiego. Powstały dwa legiony: Zachodni i Wschodni. Piłsudski dostał dowództwo nad 1 pułkiem Legionu Zach. Ostatecznie obydwa legiony rozwinęły się później w 3 brygady.

Po zwycięskiej bitwie pod Limanową z udziałem 1 pułku Austriacy zgodzili się na przekształcenie go w 1 Brygadę Legionów (grudzień 1914).

Polska Organizacja Wojskowa

Klęska marszu Piłsudskiego skłoniła go już w sierpniu 1914 do utworzenia tajnej organizacji wojskowej podległej wyłącznie mu (taki as w rękawie przeciwko p. centralnym). POW działała na ziemiach zaboru rosyjskiego. Cel: utworzenie rządu polskiego, który przystąpi do formowania polskiego wojska. Jeden z organów prasowych: „Rząd i Wojsko”.

Orientacja prorosyjska

Endecja i Stronnictwo Polityki Realnej (reprezentacja ziemiaństwa i bogatej burżuazji). Dmowski utworzył w Warszawie w listopadzie 1914 Komitet Narodowy Polski (nazwa: nawiązanie do demokratycznego KNP Lelewela), który grupował zwolenników orientacji prorosyjskiej. Chcieli uzyskać od Rosji autonomię dla Królestwa Polskiego, a gdy zobaczyli, że nic z tego - skupili się na tworzeniu armii polskiej, która miała walczyć u boku Rosji. W odpowiedzi na uformowanie Legionów Polskich utworzyli Legion Puławski. Dmowski liczył, że wraz z klęską Niemiec ziemie polskie zostaną zjednoczone przez Rosję, która wraz z zakończeniem wojny będzie na tyle osłabiona, że da się uzyskać od niej autonomię, a może nawet pełną suwerenność. Trzeba czekać na osłabienie Ruskich, a nie działać - pasywiści.

KNP w rzeczywistości przestało funkcjonować wraz z wyparciem Rosjan z Królestwa w 1915. Dmowski przeniósł się do Piotrogrodu, a stamtąd powędrował kolejno do Szwecji, Francji, Włoch i Szwajcarii, gdzie starał się pozyskać Zachód dla sprawy polskiej.

Przełamanie frontu pod Gorlicami (2 maja 1915)

To tutaj Niemcy po raz pierwszy użyli gazów bojowych. Rosjanie oddali Galicję, armia niemiecko-austriacka zajęła całe Królestwo Polskie. Rosjanie zarządzili ewakuację przemysłu: wywieziono wszystko, co dało się odkręcić i ponad milion ludzi.

Dwie okupacje. Austriacka ze stolicą w Kielcach, a później w Lublinie (od października 1915), na czele generał-gubernator Karl von Kuk. Niemiecka ze stolicą w Warszawie, gen-gubernator Hans von Beseler. Zasada niemieckiej okupacji: maksymalna eksploatacja ziem polskich na potrzeby wojny: przetapiano wszystko co się dało na amunicję (dzwony, klamki, itp.), kontrybucje (przymusowe opłaty popierane od Polaków), kontyngenty (przymusowe dostawy dla wojska).

Aktywiści i Piłsudski

W sierpniu 1915 przybył do Warszawy. Odmówił wsparcia dla dalszego werbunku do legionów, pomniejszając tym samym wartość DW NKN i manifestując brak przywiązania do p. centralnych (o co go niektórzy posądzali). Wolał rozbudowywać POW i uniezależnić się od Austrii. W grudniu postanowił zjednoczyć aktywistów z Królestwa w Centralnym Komitecie Narodowym. Skład: PPS, Narodowy Zw. Robotniczy i PSL „Wyzwolenie” (nowe ugrupowanie, połączenie Zw. Chłopskiego, Zw. Ludu Polskiego i działaczy skupionych wokół pisma „Zaranie”).

Legiony na froncie wschodnim

Uformowano II i III Brygadę Legionów. Bitwy pod Rokitną i Kostiuchnówką (1915).

W lutym 1916 powołano w Legionach nieformalną Radę Pułkowników. Było to swoiste wotum nieufności wobec austriackiej Komendy Legionów i DW NKN. Rada domagała się utworzenia przez p. centralne rządu polskiego, odwołania z Legionów oficerów austriackich, mianowania komendantem Piłsudskiego oraz zlikwidowania DW NKN. Odmowa. Wobec tego Piłsudski złożył dymisję. Krok ten wywołał w I Brygadzie i częściowo w III ostre napięcie i pociągnął za sobą demonstracyjne dymisje.

Akt 5 listopada (1916)

Verdun i Somma - poważne wykrwawienie armii niemieckiej - potrzebni rekruci, trzeba obiecać coś Polakom, żeby wstępowali do armii.

Wilhelm II i Franciszek Józef zapowiadali w manifeście utworzenie samodzielnego państwa polskiego (dziedziczna monarchia konstytucyjna) z ziem polskich odebranych Rosji (bez konkretnego wskazania granic). Już następnego dnia po ogłoszeniu manifestu utworzono Tymczasową Radę Stanu - namiastkę przyszłego rządu polskiego. Na początku 1917 Niemcy utworzyli Polskie Siły Zbrojne (Polnische Wehrmacht), ale tak ogólnikowy manifest nie zadziałał wcale mobilizująco na Polaków, nie kwapili się do wstępowania do wojska.

Kryzys przysięgowy (lipiec 1917)

Piłsudski początkowo wszedł w skład Tymczasowej Rady Stanu, liczył, że da się coś tu wywalczyć, jeśli chodzi o utworzenie wojska polskiego. Ujawnił nawet i podporządkował TRS swoją POW. Okazało się, że nic z tego, na dodatek zmieniła się sytuacja międzynarodowa: USA przystępuje do wojny, Rosja się z niej wycofuje (rewolucja), Niemcy na wschodzie wygrywają, ale na zachodzie czeka ich klęska - należy wycofać się z wojny po stronie p. centralnych. POW schodzi z powrotem do podziemia, a Piłsudski chcąc odciąć się od TRS (utworzonej przecież przez p. centralne) wywołuje w legionach tzw. kryzys przysięgowy. Kazał legionistom odmówić złożenia nowej przysięgi na braterstwo broni i wierność obydwu cesarzom. W efekcie legionistów pochodzących z Galicji wcielono do armii austriackiej, a tych z Królestwa internowano w Beniaminowie i Szczypiornie (grali tam sobie w piłkę ręczną - stąd nazwa szczypiorniak).

Noc 21/22 lipca 1917 - Niemcy aresztowali Piłsudskiego i Sosnkowskiego. Piłsudski do końca wojny przesiedział w twierdzy w Magdeburgu.

Rada Regencyjna

Powołana przez p. centralne we wrześniu 1917. Skład: abp Aleksander Kakowski, prezydent Warszawy Zdzisław Lubomirski i prezes SPR Józef Ostrowski. W grudniu Rada powołała rząd z Janem Kucharzewskim (historyk i prawnik, związany z endecją) na czele. Rząd utrzymał się do lutego 1918.

KNP w Lozannie

Do upadku caratu w 1917 r. Zachód nie chciał podjąć żadnych działań na rzecz sprawy polskiej (bo to wewnętrzna sprawa Rosji...). Po rewolucji lutowej Rosjanie uznali prawo Polski do niepodległości (oczywiście z pewnymi zastrzeżeniami, ale nikt nie zwracał na to wówczas uwagi). Francja w końcu przestała trząść portkami przed Rosją i uznała prawo Polaków do odbudowy swojego państwa. Wobec tego Dmowski w sierpniu 1917 w neutralnej Szwajcarii w Lozannie powołał (ponownie) Komitet Narodowy Polski, uznany przez Zachód za oficjalne przedstawicielstwo Polski.

Na początku 1918 sformowano pierwsze oddziały armii polskiej („Błękitna Armia”, hallerczycy). Dowodził nią francuski oficer, dopiero na pocz. października dowództwo przejął Józef Haller (były dowódca II Brygady Legionów).

Orędzie prezydenta Woodrowa Wilsona (8 stycznia 1918)

Poruszył sprawę polską w jednym z 14 punktów planu pokojowego. Punkt 13: powinna być utworzona niepodległa Polska z dostępem do morza. Był to przełom w oficjalnym traktowaniu kwestii polskiej. Skutki: W. Brytania potępiła rozbiory w Izbie Gmin, po czym wspólnie z Francją i Włochami wydała deklarację, w myśl której utworzenie Polski uznano za jeden z warunków zawarcia sprawiedliwego pokoju po wojnie.

Wojska polskie w Rosji

Od czerwca 1917 działa tam Naczpol (Naczelny Polski Komitet Wojskowy) z Władysławem Raczkiewiczem na czele. Naczpol formował z Polaków służących do tej pory w armii carskiej Korpusy Polskie (np. pod dow. Józefa Dowbór-Muśnickiego).

W lutym 1918 żołnierze II Brygady pod dow. Józefa Hallera przeszli przez front i połączyli się z II Korpusem Polskim, by walczyć z Niemcami o Chełmszczyznę, którą Niemcy obiecali Ukraińcom. Po klęsce pod Kaniowem Haller przedarł się do Francji.

Pokój w Brześciu litewskim (3 marca 1918) - koniec wojny na froncie wsch.

Do rozmów pokojowych między p. centralnymi a bolszewikami nie dopuszczono przedstawicielstwa polskiego (a Ukraińskiej Republiki Ludowej już tak). Chełmszczyznę (oderwaną od Królestwa Polskiego już w 1912) definitywnie przyznano Ukrainie. P. centralne skompromitowane w oczach Polaków. Ententa nie uznawała tego pokoju.

POLSKIE OŚRODKI WŁADZY JESIENIĄ 1918

Początek listopada - klęska Niemiec i rozpad Austro-Węgier = przejmowanie władzy z rąk okupanta.

Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego

Zaolzie - obszar sporny między Polską a Czechosłowacją, trzeba było tego pilnować. Czechosłowacja chciała Bogumin (linia kolejowa) i Karwinę (węgiel i huty).

Polska Komisja Likwidacyjna

W Krakowie pod przewodnictwem Witosa. Powstała po to, żeby Austriacy zabierając się stąd nie wywieźli zbyt wielu rzeczy. Nie obejmowała całej Galicji, bo na wschodzie toczyły się już walki polsko-ukraińskie.

Królestwo Polskie

Działa nadal Rada Regencyjna w Warszawie, jednak lewicowi zwolennicy Piłsudskiego powołali w Lublinie 7 listopada Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Skład: PPS, PPSD i PSL Wyzwolenie. To rozwiązanie prowizoryczne, ma oddać się w ręce Piłsudskiego po jego powrocie. Rząd wydał manifest, w którym zapowiadał nacjonalizację banków, upaństwowienie części wielkich majątków i oddanie jej w ręce ludu, równouprawnienie wszystkich (kobiet też), 8-godzinny dzień pracy, prawo do strajku, bezpłatne obowiązkowe świeckie nauczanie szkolne. Lewicowy charakter manifestu miał zabezpieczyć przed rewolucją.

Naczelna Rada Ludowa

Powstała w Poznaniu, zdominowana przez endeków. Nie uznawała ani zwierzchności rządu w Warszawie, ani później Naczelnika Państwa Piłsudskiego. Ścisłe kontakty z KNP (który działał już w Paryżu).

Powrót Piłsudskiego do kraju

Wraca do Warszawy 10 listopada. 11 listopada o 11:00 - zawieszenie broni. Zaczyna się rozbrajanie Niemców. Lokalne ośrodki władzy uznały autorytet Piłsudskiego. Problem był jedynie z KNP uznawanym przez Zachód.

SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

Spadek liczby ludności o ponad 4 mln.

Podziały narodowościowe (wg kategorii językowych)

Królestwo Polskie - znaczna większość to Polacy.

Ziemie zabrane - wg oficjalnych danych Polacy nie stanowili tu nawet 10% ludności.

Galicja - ponad 50% to Polacy, ponad 40% tzw. Rusini.

Zabór pruski - wychodziło po połowie Polaków i Niemców.

Gospodarka

Ruscy wywieźli dużą część wyposażenia zakładów przemysłowych z Królestwa w czasie ewakuacji, później politykę grabienia praktykowali Niemcy w czasie okupacji - upadek przemysłu, spadek zatrudnienia robotników. Bezrobotni robotnicy kończyli jako margines społeczny albo emigrowali za chlebem.

Załamanie w rolnictwie - wielkie ugory.

Ersatze - zastępniki. Państwa ententy nałożyły na p. centralne blokadę gospodarczą w czasie wojny - na ziemie polskie nie docierało sporo produktów, a miejscowych zaczynało brakować. Kombinowano, czym tu zastąpić braki żywnościowe (np. do mąki, z której wypiekano chleb dosypywano trocin, żeby wyszło więcej...mniam).

Pieniądz

Po wejściu Niemców do Królestwa powrócono do emitowania polskich pieniędzy. Od 1916 wychodziła marka polska - sprzyjało to unifikacji polskiej waluty (ostatecznie proces ten zakończył się w 1923).

Inteligencja

Wyróżniała się głównie swoim średnim lub wyższym wykształceniem oraz sprawowanymi zawodami (najczęściej stanowiska w urzędach i oświacie). Pochodzenie społeczne różne - od szlachty aż po chłopstwo. Inteligencja to kategoria świadomościowa.

Polskie szkoły wyższe

Galicja: już przed wojną działały Uniwerki w Krakowie i Lwowie, Politechnika Lwowska, ASP w Krakowie, Akademia Weterynaryjna we Lwowie, Akademia Rolnicza w Dublanach.

Kongresówka: w czasie okupacji niemieckiej przekształcono Uniwersytet Carski w polski UW, od nowa powstała Politechnika Warszawska (poprzednią Rosjanie opróżnili z wyposażenia i kadr podczas ewakuacji), utworzono też Szkołę Nauk Społ. i Handlowych w Warszawie (przekształconą w 1918 w Szkołę Nauk Politycznych), która wykształciła znaczącą grupę polskich urzędników i dziennikarzy.

Odkrycia i wynalazki polskich naukowców

Ignacy Mościcki wynajdywał nowe możliwości destylacji ropy naftowej. Założył nawet we Lwowie w 1916 Instytut Badań Naukowych i Technicznych „Metan”.

Gabriel Narutowicz zajmował się elektrotechniką, angażowano go przy budowach elektrowni wodnych.

Część druga: Polska odrodzona (19181-1922)

10 listpada Rada Regencyjna (RR) przekazała władzę nad Królestwem Polskim Pisudskiemu (wrócił z Magdeburga);
Piłsudski (teraz Naczelny Dowodca Wojsk Polskich) znany był tylko nielicznym z utworzenia legionów i działalności w ramach lewicy niepodległościowej, RR w ogole nie cieszyła się poważaniem, poza Wa-wą powstały ośrodki polityczne gotowe przejąć władzę
Piłsudski nie może liczyć na wsparcie aliantów, najwyżej psl wyzwolenie, POW i PPS
Piłsudski wiedział, że dla zjednoczenia państwa w tym przejściowym okresie musi zdobyć sympatię całego społęczeństwa: udaje się to po akcji rozbrojenia niemców 11 listopada, 14 listopada RR przekazuje mu włądzę cywilną i JP zostaje Naczelnikiem Państwa
16 listopada JP wystosował oficjalną notę do państw ententy, neutrlanym i rzeszy o powstaniu państwa polskiego

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego:

fiasko rozmów z Daszyńskim -jego rząd lubelski nie chce pójść na ustępstwa a te są niezbędne by zbudować "szerszą formułę koalicyjną", by ewentyalne reformy zostawić na czas zwołania Sejmu Ustawodawczego
z tego powodu rząd obejmuje zaufany socalista i oficer Piłsudskiego-Moraczewski
pomimo otwartości Moraczewskiego nie udaje się dojść do porozumienia z endencją, powstaje rząd centrolewicowy tolerowany przez endencję
Moraczewski zastępuje prowizorium rządowe Wróblewskiego istniejące od czasów RR
w swoim programie politycznym JM odnosił się do manifestu rządu lubelskiego np przez ustalenie 8godzinnego dnia pracy czy objecie opieki panstwa nad ubezpieczeniami spolecznymi
powołanie komisrazy powiatowych którzy nie regaują na napaści chłopskie na fowarki i zdejmują krzyże w instytucjach
Piłsudski jednak zdaje sobie sprawę z faktu, że rząd ten jest tymczasowy, bo musi zdobyć poparcie prawicy
władza pisudskiego w sumie niejasna, 22 listopada dekretem ustanowiony zostanie tymczasowym naczenikiem panstwa )reprezentant poslki) aż do zwołania Sejmu Ustawodawczego
pilsudski jest szefem wojska, powoluje i odwoluje ministrow, wszelkie akty wymagają jego asygnaty ale mają charakter tymczasowy mają zostac zatwierdzone przez SU
now ośrodek władzy w belwederze, obóz piłsudskiego nazywany belwederskim,
legitymizacja władzy i zabezpieczenie z drugiej strony przed dyktaturą

Powołanie rządu Ignacego Paderewskiego

próby negocjacji z St. Grabskim wysłanm przez paryski KNP, ale fiasko bo chca powołać rząd narodowy z JP na czele i osłabić prerogatywy Piłsudkiego
zamach płk. Mariana Januszaitisa: plan narodzony w gronie oficeró garnizonu warszawskigo, aresztowali Moraczwskiego i dwóch jego ministrów, niby Januszaitis miał być wysłanniikem endencji i chciał zdławić boszewików al prawdopdobnie to byo sfingowane bo żadne powazne kary go i jego wspolpracownikow nie spotkały, zrobii wręcz kariery
sfingowanie bo na pcozatku stycznia 1919 do warsawy przyjechał paderewski i pokazanie mu jak bardzo niepewna jest ta sytuacja polityczna ma go sklonic o utworzenia rządu koalicyjnego i zaakceptowania JP jako naczelnika panstwa
super koalicja, piłsudski ogarnia wewnętrzne radykalizmy a paderewski z dmowksim w wersalu będą walczyć o granice bo tylko ich szanują alianci, Paderewski staje na czele rządu
w skald rządu wchodza bezpartyjni fachowcy, endecy z wielkopolski i socjalisci
rząd ten przetrwa do grudnia 1919 gdy pozycja JP jako glowy pansta nie bedzie juz kwestionowana

Sejm Ustawodawczy:

ogłoszenie wyborów możliwe dzięki współpracy z prawicą, realizacja celu z dekretu listopadowego
wybory oparte na demokratycznej ordynacji wyborczej do jednoizbowego parlamentu513 poslow z Kroestwa poslkiego, galicji, slaska cieszyskiego i byłego zaboru pruskiego, 21 lat tez kobiety zasady jak dzisiaj (powszechne rowne tajne bezposrednie i prpoprcjonalne)
frekwencja wyniosła 70% (ciekawostka, ciekawe kto z was dojdzie do tego momentu w skrypcie xD)
wybory na czesci terenu czesc nominowana np z galicji wschodniej zaboru pruskiego ślaska ciesyskiego
w skald SU weszlo aż 17 partii (min psl piast, Zwiazek Ludowo-Narodowy, PSL wyzwolenie, PSL lewsica,)
az 91 mandatow zdobył endencja, poza tym silne tez partie chlopskie, 15 mandatow klub konserwatywny z galicji Klub Pracy Konstytucyjnej, on bedzie lagodzic konflikty prawicy z lewicą
marszałkiem SU został endek Wojciech Trąmpczyński

Mała Konstytucja:

przejsciowo aż do uchwalenia konstytucji działąnie najwazniejszych instytucji państwa reguluje Małą Konstytucja z 20.II1919 r. , która zlikwidowała urząd Tymczasoweg Naczelnika Państwa, Piłsudski był Naczelnikiem Państwa od tej poty
uszczuplenie prerogatyw Naczelnika- powlouje ministrow po porozumieniu z sejmem, jego akty wymagają kontrasyganty ministra, nie ma inicjatywy ustawodawczej ani nie moze rozwiazać sejmu
ten okres rządów to okres "komitetowy": sejm daje prawo wykonywania powierzonych zdan innym instytucjom, cięzar rządów przenosi się z belwederu do parlamentu

Gabinet Leopolda Skulskiego:

grudzien 1919 (Paderewski po wersau uznaje że wypelnił swoją misję) -czerwiec 19120 (klęska na froncie wschodnim)
przedstawiciel Narodowego Zjednoczenia Ludowego , w rzadzie dominacja endeków i kilku ludowców

Rządy pozaparlamentarne:

w cerwcu 1920 rządy obejuje endek Wł Grabski, ale rzuca je w lipcu 1920 po fali krytyki za konferencje w Spa gdzie zrezygował z plebiscytu na śląsku i w chwili gdy bolszewicy stali pod warszawą
rządy przejął ludowiec Wincenty Witos-ponadpartyjne porozumienie w obliczu zagrożenia państwowości zwany Rządem Obrony Narodowej w jego sklad wchodza przedtsawiciele wsyztsich sjemowych partii, przetrwa aż do jesieni 1921 czyli po pokoju ryskim z rosją i uchwaleniu konstytucji marcowej
obroną kraju kieruje Rada Obrony panstwa w skald ktorej przedstawiciele partii, marszałek sejmu i piłsudski

Konstytucja marcowa:

od wiosny 1919 działa Komisja Konstytucyjna pod przewodnictwem Macieja Rataja, potem Dubanowicz
projekty lewicy powoluja sie na konstytuje 3 maja-silna pozycja pilsudskieo i "straż praw"
17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji:
władza wykonawcza: na jej czele stoi prezydent wbierany co 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe (Sejm+Senat), reprezentuje Polske na zewntarz i stoi na czee sił zbrojych, ma prawo odwołania rządu, ale jego akty wymagają kontrasygnaty minstra
włada ustawodawcza: inicjatywę ustawodawczą mają gupy posłów, prezydent za zgodą senatu moze rozwiazac sejm ale sejm moze sie sprzeciwic niewielka wikeszoscią, bardzo wzmocniona pozycja
jest to model parlamentarno-gabinetowy nawiazujacy do III R. Francuskiej który u nas nie moze sie sprqwdzic bo kraj nie ejst skonsolidowany i miliony partii
KK ma naczelne stanowisko wsrod roznouprawnionych wyznan
jednak mała konstytucja obowiązywała nadal przejsciowo w sferze najwznijeszych instytucji dlatego naczelnik bedzie az do wyborow w grudniu

Układ sił politycznych w dobie kształtowania się II RP:

prawica: 1919 ND zamienia się na Związek Ludowo-Narodowy dominują w niej St. I Władysław Grabski, Dmowksi stoi na uboczu i krytykuje tę partię, Liga Narodowa istniała do 1927 r i utraciła wpływ na to stronnictwo
ruch chrześcijańsko-demokratyczny: tez na prawicy z tzrech zaborów partie chadeckie
konserwatyści: narodowo-chrzescijanskiestronnictwo ludowe, organizacja monarchistów polskich,
ruch ludowy: Narodowe Zjednoczneie Ludowe isteje do 22, PSL Piast Witosa, centrolewicowe PSL Wyzwolenie St. Thugutta, PSL Lewica też uada w 22 i przechodzi do Wyzwolenia
narodowy ruch robotniczy:karol popiel, adam chądzyński
socjaliści: pps daszyński, herman liberman, jędrzej moracewsi, Kaizmierz Pużak
komuniści: Scjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy , PPS Lewica, Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, w 1920 r w trakcie wojny utworzyli w białymstoku Tymczasowy komitet rewolucyjnej polski, w skald któreg wszedł dzierżyński, marchlewski i kon, mieli szykować polskę na czasy gdy stanie się nową republiką radziecką,

Ukształtowanie się granicy z Niemcami

Koncepcja federalistyczna	Koncepcja inkorporacyjna
Plan Piłsudskiego możliwość odzyskania Polski w granicach z 1772 r o ile państwo będzie federacją z Ukrainą, Litwą, Białorusią - to my możemy wywalczyć o granicach zachodnich rozstrzygną alianci, my nie mamy na to wpływu	Koncepcja Dmowksiego nie należy włączać do Polski terenów zamieszkałych od dawna przez liczne mniejszości by nie osłabiać państwa na zachodzie walczmy z aliantami o inkorporacje jak anjwiekszych terenów, nie tylko tych z zaborów, ale wszytskich gdzie Polacy- Górny Śląsk i Mazury wyraża się w tym myśl nacjonalistyczna

Powstanie wielkopolskie:

po upadku Cesarstwa jesienią 1918 NRL zaczął rościć sobie prawa i przjmoeć kontorle w radach pomniejszych miast zaboru pruskiego
w grudniu odbyły się wybory w których udział wziać mogli poalcy, do Sejmu Dzielnicowego dla zaboru pruskiego, pomorza, śladka mazur, jego deputaci wyrazili chęć dołaczenia ich ziem do odrodzonej Polski, NRL stało się reprezentantem tych aspiracji
przywódcy NRL byli przeciwni powstaniu, chcieli dotrzymać umowy że o grancy zdecyduje przyszła konferencja pokojowa, ale POW już skzoli ludzi do pwostania i nie chce czekać, także po stronie niemieckiej ludność się organizuje w Grenschutz-Ost
moralnym poparciem hasło premiera moraczewskiego że chce jak najszybciej włączyć zabór pruski do Polski
Berlin zaczyna uzbrajać ochotników niemieckich, ignoruje noty Moraczewsiego, Moraczewski dopuszcza przedstawicieli zzaboru pruskiego do sejmu ustawodawczego co oznacza otwarty konflikt polsko niemiecki o te ziemie
26 grudnia 1918 przez poznań do warszawy przejeżdżał Paderewski i nieleganie ztarzymał sie w hotelu Bazar-polacy zorganizowali pochód ku jego czci i rozwieszali wszędzi flagi alianckie i wzywali do przyłączenia zaboru pruskiego do Polski
nastepnego dnia niemcy przeszli tymi ulicami zrywając flai i ostzrelali hotel Bazar-doszło do Walk które objęły w tej samej chwili całą Wielkopolskę
NRL wzywa do spokoju, POW ich olewa bo to endecy, NRL by mieć jakąś kontrolę nad powstaniem na jego tymczasowego dowódcę powołuje St, Taczaka, potem Dowbora Muśnickiego z I Korpusu Polskiego w Rosji, który negocjuje z Warszawą warunki współpracy i tworzy regularną armię
zajęto też Kujawy, usunięto niemieckich landratów po tym jak 9 stycznia NRL objęła w Wlkp. Całość władzy cywilnej i wojskowej
utworzno Armię Wielkopolski usuwając ludzi z obozu belwederskiego po to, by tylko NRL miało nad nią kontrolę
ruszyła ofensywa niemców zatrzymana dopiero 16 lutego po pogróżkach od Paryża, gdzie uznano Armię Wielkopolską za armię sojuszniczą i zabroniono przekraczać niemcom linii demarkacyjnej
przestrzegania rozejmu przestzrea misja międzysojusznicza
władze nad rada miejska w poznaniu obejmują poalcy w wyborach (prawie 70%)
oficjalnie przyłączono Wielkopolskę w 6. 1919 po podpisaniu traktatu Wersalskiego

Polski obóz na Górnym Śląsku

poczucie odrzucenia u Górnoślązaków bo biedni na tle zreszy i mówią po polsku
większosć mieszkanców mowila po posku
poczucie krzywdy za Bismarcka, Korfanty chcial zerwać z dyskryminacją narodową i ekonomiczną Polaków na Górnym Śląsku
NRL na śląsku po przemowieniu Korfantego, który domagał się rzyłączenia Śląska do Polski
powstaje też ośrodek separatystyczny postulujący powstanie odrębnego państwa śląska

Konferencja wersalska:

decyduje o kształcie naszych granic zachodnich, o sprawach europejkich decyduje Wielka Trójka - Wodorow Wilson(USA), Lloyd George(WB) i Georges Clemencau(FR);
anglicy przyjmują memoriał z Fontainebleau który zakłąda odrzucenie postulatów przyłączenia pomorza gdańska i śląska do polski b to grozi rewolucją i za bardzo osłabi republikę weimarską, Francuzi traktują nas instrumentalnie jako kartę przetargową
reprezentuje nas Paderewski (oficjalny przewodniczący) Dmowski i Wł. Grabski
Dmowski przedstawia projekt granic w sumie przedrozbiorowych plus śląsk mazury gdańsk
komisja cambona zgadza się na wsyztsko poza warmią i mazurami gdzie plebiscyt, Lloyd George sprzeciw a niemcy się zbroją;
ostatecznie plebiscyt tez na sląsku a nas proporcjonalnie do zaboru pruskiego obciążono długami niemiekimi
czerwiec 1919 polska zmuszona do przyjecia traktatu o ochronie mniejszosci narodowych
niemcy nie musieli, to ograniczenie naszej suwerenności
ostatecznie dostaliśmy poznanskie, dostęp do morza, gdańsk wolnym miastem pod ochroną ligi narodów, na śląsku, warmii i mazurach ma odbyć się plebiscyt

Plebiscyt i powstania na Górnym Śląsku:

obóz polski, niemiecki i separatystyczny uważa rozwiązanie problemu przez plebiscyt za porażkę
17-26.08.1919 - pierwsze powstanie śląskie, organizuje POW górnegośląska, ale regularne armie niemieckie szybko je rozbijają, brak nawet lokalnych sukcesów
spadają represje, dopiero niemcy dają nam amnestie w styczniu 1920
w styczniu 1920 w miejsce armi niemieckiej na teren plebiscytowy wchodzi armia aliantów
w kampani argumenty historyczne, straszniee szlachciami ciemiężycielami, pruskim junkrem, obietnice krów Korfantego (lol) przestrzeganie przed zadłużeniem repubiki weimarskiej, obietnice autonomii
sieprien 17-24 1920 kolejne powstanie śląskie, teraz sprawnie zajmujemy cały przemysłowy okręg i tworzenie policji plebistytowej złożonej w polowie z polaków a w połowie z niemców
plebiscyt 20 marca 1921 frekwencja 97% w tm blisko 20% to emigranci z niemiec
przegrywamy 60% do 40%
słabo, Korfanty widzi że ejdyne rozwiazani to mała demonstracja zbrojna Polaków, która może zrobić wrażenie na aliantach i zajecie terenów po tzw linie korfanteg ktora miała biec przez olesno do Opola
Korfanty ogłasza sie dyktatorem powstania, w maju 2/3 wybuch pwostania i do konca maja zajecie ziem po linie korfantego pod dowodztwem wojsk macieja mielżyńskiego
przegrywamy bitwe o góre św Anny ale zgadzamy sie oddać losy śląska w ręce aliantów
podział ślaska w pazdzierniku 1921 otrzymaliśmy 29% tereny z połową ludosci i większoscią przemysłu

Plebiscyt na Warmii, Mazurach, Powiślu

w lipcu 1920, krytyczny dla nas moment, na nic akcje propagandowe ze strony Polskiej, tylko max 7,5 % w jednej gminie za przyłączeniem do Polski, właczono 8 gmin do Polski

Konflikt z Czechosłowacją o Śląsk, Spisz i Orawę

pocątkowo śląsk cieszynski z czechami mieliśmy dzielić na zasadzie etnicznej
Polska Rada Narodwa Śląska Cieszyńśkgo wyrywa się z zajęciem całego śląska cieszynsiego, za co czesi zajmują śląsk austriacki
wybory do SU obejmują też ten śląsk, czesi traktują to jak złamanie ugody i wchodzą na zajęte przez nas wcześniej tereny
miano tam przeprowadzić plebiscyt ale w lipcu 1920 ententa powiedziałą że pomoże nam z bolszewikami o ie sama bedzie mogła podzielić śląsk i dała go w sumie w całości czechom
podobnie stało się ze Spiszem i Orawą

Walki o Lwów

połowa mieszkańców Lwowa to Polacy, walki o to miasto już od końca 1 wojny światowej
gromadzi się tam Polski Korpus Posiłkowy, POW, PKL w Krakowie ogłasza włączenie lwowa do polski, we Lwowie ukrańcy tworzą swoją Zachodnioukraińską Republikę Ludową
ukraińcy chcą lini na Sanie
ukraińcy zaczynają zajmować kluczowe miejsca Lwowa, tam akurat zjazd młodziezy i studentów którzy grupują się i walczą-Orlęta Lwowskie
przy wsparciu wsyztskich partii polskich do Lwowa wkracza amrmia Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego
ZuRL przenosi się do Stanisławowa ale konflikt do II wś

Wojna polsko-ukraińska 1919

Walki o lwów i galicję wschodnią od później jesieni 1918 z Ukraińską Republiką Ludową
do czerwca dzięki armii Hallera zajmujemy tereny po rzekę zbrucz, co ententa ku naszemu zadowoleniu uznaje za granicę
URL Seemena Petlury się z nami godzi bo od wschodu atakują rosjanie, Zachodnioukraińska RL już nie, dopiero Petlura ich przymusza
LN dała nam 25letni tymczasowy mandat nad tymi ziemiami

Walki na Litwie 1919

Polacy są gotowi zaakceptować Litwę tylko jako ograniczoną autonomię, dla nas Litwa to prawa wewnętrzna
dopiero zajęcie litwy (styczeń 1919) i białorusi przez rosjan i stworzenie marionetkowych republik radzieckich sprawia, ze Litwini są gotowi do rozmów
zajmujemy Wilno, działa tam też POW i organizuje powstania
Linia Focha wyznaczona przez Lige Narodów przyznaje nam Wilno i Suwalszczyzne, ku niezadowoleniu Litwinów, ale to bez znaczenia, bo już zbliża się ofensywa bolszewicka

Wojna polsko-bolszewicka 1920:

bolszewicy nie uznają rozbiorów Polski, ale sytuacja napięta-przetrzymywanie dyplomatów, pracowników Czerwonego Krzyża, tworzenie na terenie Białorusi i Litwy Republik Radzieckich
w lutym 1919 dochodzi do pierwszej potyczki, nasz aarmia urasta do 600 tys dzieki Błękitnej Armii Hallera i Armii Wielkopolskiej Lucjana Żeligowskiego
bolszewicy walczą z białymi, pasmo sukcesów Polaków do kwietnia 1919-zajęte Wilno i Mińsk
do lipca wstrzymujemy się z atakiem, bo grźniejsi dla nas Biali Denikina, który zaczyna niszczyć bolszewików
Piłsudski nieskutecznie stara się stworzyć koalicję antbolszewicką z Łotwą, Estonią, Rumunią i Ententą, ale nikt nie ma czasu ani pieniędzy
sojusz z atamanem Petlurą z Ukrainskiej Republiki Ludowej-Petlura zrzeka się Galicji wchodniej i Wołynia ale razem walczymy z bolszewikami
z ukraincami wyzwaamy Kijów w kwietniu 1920
w maju Tuchaczewksi i budionny przesuwają cały front na zachód
28 lipca zajmują Białystok i nie chcą rozmów, idą na Warszawę: zmaierzają zikwidować Polskę i przerzuić swoje zamierzenia ideologiczne na Zachód

Bitwa warszawska:

atak armii konnej budionnego na lwów, frontu południowego broni Iwaszkiewicz i wiąże Budionnego tak, że ten nie zdążył pomóc tuchaczewksiemu w sierpniu pod Warszawą
plan obrony warszawy uklaa szef sztabu generalneg rozwadowski, piłsudski jako wódz naczelny akcpetuje
pod Radzyminem ginie ks. Ignacy skorupka, symbol walk
16 sieprnia rusza kontrofensywa piłsudsiego znad Wieprza i odpychamy boszewików na wschód

Bitwa nad Niemnem i walki na Wołyniu i Podolu:

ofensywa Polaków, zajmujemy pozycje z wiosny 1920

Wileńszczyzna:

wszytsko ok ale litwa środkowa zajęta w większości przez Polaków i nie chcemy jej stracić, a LN też nam nie pomaga - Piłsudski ma poparcie nawet opozycji i plan buntu wojskowego
mimo sprzeciwów Fr i WB Żeligowski tworzy państwekko "Litwa Środkowa"

Pokój w Rydze 1921

w trakcie wojny nie zerwaliśmy kontaktów dyplomatycznych z rosją, już 17 sieprnia 1920 w miński podjęliśmy rozmowy z Rosją
rosjanie wciąż pewni że wygrają i chcą granicy na linii Curzona (nazwisko msz WB, propozycja taka padła w Spa w 1920 r., mniej wiecej współczesna granica wschodnia)
zdradzamy petlurę i zgadzamy się na uznanie Ukraińskiej SSR
juz w padzierniku walki zamierają
18 marca 1921 granica na linii dźwina dniestr, odszkodowanie, zwrot majątku i dóbr kulturalnych

Rozwiązanie sprawy Wileńszczyzny

problem sporny nawet po rydze, wciąż zajęta przez Żeligowskiego
przeprowadziliśmy wybory do sejmu wileńskiego 1922, który oświadczył chęć przyłączenia do II RP, litwa nie uznała tej decyzji

Sojusz polsko-francuski

chęć zabezpieczenia się przed niemcami, Francja to nasz jedyny efektywny sojusznik w Wersalu
bardzo chcą endecy, piłsudski od momentu gdy idea federlaistyczna na wschodnie nie wypala
dla Francji sojusz ten jest z braku laku, wolałaby białą Rosję
podpisano układ o politycznej współpracy i taju układ wojskowy- wzajemna pomoc w razie napaści niemiec
początkowo daje nam to kredyty na modernizację armii i silniejszą pozycje w stosunku do niemiec, osłabnięcie znaczenia sojuszu po przystapieniu francji do paktu z Locarno z 1925 r

sojusz polsko-rumuński:

nie chcieliśy wejść do francuskiej tzw. Małej ententy składającej się z Rumunii, Jugosławii i Czechosłowacji
z Rumunią dobre kontakty już w wojnie bolszewikami
marzec 1921: podpisaliśmy układ o przymierzu obronnym w razie ataku ze strony Rosji
jedyny taki akt, który chroni nas w razie ataku Rosji

I. Zjednoczone państwo polskie

a) Symbole jedności:

godło narodowe- orzeł w koronie (ustawa w 1919 r., przyjęto w 1927)
święto narodowe-rocznica Konstytucji 3 Maja. 1920-"zaślubiny Polski z Bałtykiem"
w 1921 ustanowiono Order Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), najwyższe odznaczenie nadawane przez RP.

b) Terytorium

Ukształtowanie granic w 1922 r. 388 634 km2 powierzchni. Granica z Niemcami, ZSRR, Czechosłowacją, Litwą, Łotwą i Rumunią

c) Ludność

Ok. 27 mln obywateli w 1922 r. 3/4 to ludność wiejska. Elita to 5% (służba publiczna, wolne zawody, wojsko). Polacy to 2/3 ludności. Mniejszości narodowe: Ukraińcy, Żydzi, Niemcy, Białorusini.

d) Administracja terenowa i odrębności regionalne

-Kólestwo Polskie: w 1919 podział na 5 województw (warszawskie, łódzkie, kieleckie, lubelskie, białostockie).

-zabór austriacki: w Galicji podporzadkowanie Polskiej Komisji Likwidacyjnej rządowi w Warszwawie (styczeń 1919). 1920-przejęcie władzy w woj. krakowskim, lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim,

-zabór rosyjski: w 1921 przejęto woj. wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie.

-zabór pruski: w 1919 ukształtowały się woj. poznańskie i pomorskie. W 1922 włączono śląskie (miało autonomię, sejm)

-Litwa Środkowa: w 1922 inkorporacja do Polski

-Galicja Wschodnia: pierwotnie miała być autonomia, ale Polska dążyła do integralności tych terenów i asymilacji "Rusinów", co doprowadziło do konfliktu polsko-ukraińskiego.

DEMOKRACJA PARLAMENTARNA (1922-26)

II. wybory do Sejmu i Senatu w 1922 r.

1. Rząd Antoniego Ponikowskiego

1921- rząd fachowców Ponikowskiego, endecja kierowała polityką zagraniczną. Porażki dyplomatyczne-rezygnacja ze wsparcia Ukrainy i wydalenie atamana Semena Petlury. Odwołano rząd po traktacie w Rapallo.

2. kryzys rządowy (do 1922)

brak większości parlamentarnej w sejmie. konflikt Piłsudskiego z Sejmem; Naczelnik uważał, że Konstytucja daje mu prawo mianowania premiera. W lipcu 1922 powołano rząd pozaparlamentarny.

3. Wybory do Sejmu 1922 r.

ordynacja wyborcza 5-przymiotnikowa (wybory tajne, bezpośrednie, równe, powszechne, proporcjonalne). 444 posłów. W wyborach sukces centroprawicy (Zjednoczenie Ludowo-Narodowe, Chadecja, Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe), mniejszości narodowych i ludowców.

4. Prezydent Gabriel Narutowicz

Prezydent wybierany przez połączone izby sejmu i senatu (Zgromadzenie Narodowe). Kandydaci: Maurycy Zamoyski (prawica), G. Narutowicz (zgłoszony przez PSL "Wyzwolenie"), Ignacy Daszyński (PPS), Stanisław Wojciechowski (PSL "Piast"), kandydat mniejszości narodowych. Narutowicz wybrany 22 grudnia 1922. Atak prawicy/endecji na elekta-został wybrany głosami bloku mniejszości narodowych, zarzucano mu ateizm i wolnomularstwo. Wezwanie do bojkotu, mimo to został zaprzysiężony. Narutowicz próbował nawiązać rozmowy z prawicą. 16 grudnia w "Zachęcie" zastrzelił go Eligiusz Niewiadomski, wykreowany na bohatera endecji.

5. stabilizacja polityczna.

Ogłoszono stan wyjątkowy. Premierem został szef sztabu generalnego-Władysław Sikorski. 20 grudnia wybrano na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego.

III. Rząd "Chjeno-Piasta"

1. Pakt lanckoroński

1923- po rozmowach w Lanckoronie zawiązano koalicję centroprawicową przez Chrześcijański Związek Jedności Narodowej i PSL "Piast". Warunki: reforma rolna->odejście konserwatywnych ziemian, Witos premierem.

2. Rząd Wincentego Witosa

w maju zaprzysiężono gabinet Witosa. Kryzys gospodarczy (hiperinflacja, bezrobocie) i polityczny (niezadowolenie centrolewicy). 28 maja Piłsudski zrezygnował ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego, zastąpił go gen. Stanisław Haller. Piłsudski wycofał się z działalności wojskowej i politycznej, od tej pory działał w Sulejówku jako osoba prywatna. W rzeczywistości budował obóz polityczny na bazie żołnierzy z Legionów.

Jesień 1923- prostesty społeczne we wszystkich sektorach gospodarki, paraliż miast. Ogłoszona militaryzację kolei-> protest socjalistów->Witos skierował wojsko do stłumienia rozruchów. Tragiczne walki m.in. w Krakowie. Rozłam w PSL "Piast" i upadek rządu centroprawicy 14 grudnia.

IV. próba stabilizacja politycznej

1. pozaparlamentarny rząd Władysława Grabskiego

Polska na skraju chaosu politycznego+ kryzys gospodarczy. Z inicjatywy prezdyenta zdecydowano się na reformę finansową. Grabski miał wykształcenie ekonomiczne, był ministrem skarbu. Gabinet otryzmał od sejmu specjalne pełnomocnictwa w styczniu 1924 r. Plan Grabskiego: nadzwyczajne podatki na ziemiaństwo i pracodawców, pożyczka zagraniczna- udało się osiągnąć sukces, złoty polski się umocnił. Utworzono Bank Polski

2. stabilizacja polityczna

uspokojenie nastrojów społecznych. Po 1921 dochodziło do walk w woj. wschodnich, działały tam niepodległościowe partie ukraińskie. Powołano Korpus Ochrony Pogranicza.

Jesienią 1925 r. upadek rządu Grabskiego z powodu pogorszenia sytaucji gospodarczej (spadek złotego) i międzynarodowej (traktat w Locarno, obawiano się o trwałość polskich granic).

3. załamanie rządów parlamentarnych

spotkanie zwolenników Piłsudskieego w Sulejówku, w tym wielu oficerów.

Gabinet dyplomaty i prawnika Aleksandra Skrzyńskiego. Miał popracie parlamentu, był krytykowany przez Piłsudskiego w sprawie organizacji władz wojskowych. Przedstawiciele różnych partii w rządzie co powodowało podziały wewnątrz rządu i kryzys.

3. Trzeci rząd Wincentego Witosa

utworzony 10 maja 1926 r., koalicja centroprawicowa.

V. Stronnictwa polityczne w dobie demokracji parlamentarno-gabinetowej (1922-6)

1. prawica polska

a)Chrześcijański Związek Jedności Narodowej

scalenie ugrupowań prawicowych w 1922-"Chjena" (Chrześcijański Związek Jedności Narodowej). Program endecki: wzmocnienie narodu polskiego, ograniczanie paw mniejszości, rządy fachowców. Mimo zwycięstwa tej listy w 1922 w sejmie 3 kluby poselskie (Związek Ludowo-Narodowy ze S. Grabskim, Chrześcijańska Demokracja z W. Korfantym i in.).

b) konserwatyści

-klęska w wyborach 1922 bo byli podzieleni. Część z Galicji i Kresów chciała współpracy z Piłsudskim (Unia Narodowo-Państwowa). Część z Królestwa i Poznańskiego startowała z listy "Chjeny"->Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe, odnieśli sukces w wyborach.

0x08 graphic
-Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe, powstało w 1925 bo ci ze Stronnictwa nie godzili się na ref. rolną, weszli do niego także konserwatyści z Wileńszczyzny. Przywódcą Stanisław Kasznica.

-monarchiści.1926-Klub Zachowawczo-Monarchistyczny, chcieli powrotu do dziedzicznej monarchii konstytucyjnej. Ich zaplecze to Zjednoczenie Monarchistów Polskich (1926, Stefan Dąbrowski, J. Dowbór-Muśnicki)

c) grupy radykalne

Pogotowie Patriotów Polskich (1922). Chcieli dokonać zamachu stanu aby obronić prawicowy rząd Chjeno-Piasta. Przywódcy byli wojskowymi, spisek wykryto w 1924.

2. stronnictwa centrowe

a) Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (chadecja). Piewrszy zjazd w 1920 r.: program solidaryzmu narodowego, ważna problematyka społeczna. Miała zaplecze w zab. pruskim i na Śląsku. Działacze: W. Korfanty, ks. Zygmunt Kaczyński.

b) Narodowa Partia Robotnicza (1921). hasła solidaryzmu klasowego w p. narodowym, reformy demokratyczne aby wyrównać różnice społeczne i majątkowe, wartości chcrześcijańskie. Wpływy w woj. zachodnich i Łodzi, w związkach zawodowych. Działacze: Karol Popiel, Adam Chądzyński.

3. Ruch Ludowy

a) PSL "Piast" najsilniejsze. Reprezentował interesy samodzielnych chłopów, z Małopolski. Program: ref. rolna, włączenie chłopów do życia publicznego poprzez samorząd terytorialny. Przywiązanie do wartości chrześcijańskich, jednocześnie antyklerykalizm. Kompromis z prawicą bo bez niej nie udałoby się przeprowadzić reformy rolnej, nawet w tak ograniczonym zakresie. Sukces premiera Witosa symbolem zmian w świadomości Polaków. Wspierało tylko bogatych chłopów.

b) Stronnictwa Chłopskie. W 1923 rozłam w PSL "Piast"- Jan Dąbski tworzy PSL "Jedność Ludowa". Wykluczony, w 1926 utworzył Stronnictwo Chłopskie.

c) PSL "Wyzwolenie". Stanisław Thugutt na czele. Skupiało biednych chłopów, w Małopolsce i Kongresówce, na Wileńszczyźnie. Sojusz z socjalistami. Osłabienie wpływów poprzez podziały wewnętrzne.

4. PPS

Dominowała na lewicy, była w opozycji do rządów centroprawicowych. Protesty po śm. Narutowicza. Bała się konkurencji komunistów, dlatego popierała Piłsudskiego. Wspierała interesy robotników i inteligencji. Miała wpływy w miastach przemysłowych (Warszawa, Łódź, Zagłebie Dąbrowskie, Śląsk). Działacze: I. Daszyński, Tomasz Arciszewski, Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak

5. Komuniści

a) Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Od 1921 sekcja III Międzynarodówki więc uznano ją w polsce za agenturę radziecką. Od 1922 zmiana taktyki bo nie zanosiło się na ogólnoświatową rewolucję. Zjazd w Moskwie: najpierw dojście do władzy w Polsce drogą demokratyczną, potem rew. socjalistyczna. Wystawienie kandydatów w wyborach. Od 1925 Komunistyczna Partia Polski. Podział na 2 frakcje. Frakcja "większości": skupienie się na realizacji bieżących potrzeb robotników, Adolf Warski, Maria Kostrzewa. Frakcja "mniejszości: podporzadkowanie się wzorcowi radzieckiemu, oczekiwali że rew. zaraz wybuchnie, Julian Leszczyński. Obie frakcje całkowicie podporzadkowane Moskwie.

b) Niezależna Partia Chłopska (1924). powstała po rozłamie w PSL "Wyzwolenie". Wykorzystana przez komunistów do legalizacji ich działalności.

6. mozaika polityczna

-rozdrobnienie sceny politycznej. Ostre spory, rozgrywki personalne, częste zmiany obozów, rozłamy-> Polacy nie rozumieli istoty demokracji.

-kryzys demokracji parlamentarno-gabinetowej, ten system nie sprawdził się w młodej Polsce. Niestabilność sceny politycznej.

VI. mniejszości narodowe

1. sprawa ukraińska. UKRAIŃCY to ok. 14%.

a) stosunek do Ukraińców

prawica: program asymilacji narodowej na Kresach Wschodnich (za Bugiem), aby scalić ludność i zintegrować RP. Lewica i centrum: asymilacja państwowa, mniejszości miały prawo rozwijać kulturę i samorząd terytorialny. Musieli być lojalni wobec Polski, która powinna dogadać się z ich partiami-tych chętnych jednak było mało.

b) batalia o ukraińskie szkoły

Ukraińcy zaostrzyli konflikt z rządem kiedy Galicja Wschodnia nie otrzymała autonomii terytorialnej. Rząd "Chjeno-Piasta" ograniczył bardzo liczbę szkół z jęz. ukraińskim. 1924- ustawa o nauczaniu w szkołach wyłącznie w jęz. polskim (edukacja w innym języku jeśli mieszkało 25% mniejszości). Rosła liczba szkół dwujęzycznych. Nie utworzono ukraińskiego uniwerstetu we Lwowie.

c) osadnictwo polskie w woj. południowo-wschodnich. Ziemię z rozparcelowanych majątków otrzymywali osadnicy wojskowi-mieli utrwalać polskość na Kresach. Sprzeciw chłopów ukraińskich.

d) Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (1925)-powstała z połączenia ugrupowań nacjonalistycznych. Prezes Dmytro Ławecki. Dominował kierunek niepodległościowy, ZSRR jako okupant. Konspiracyjna organizacja wojskowa- Ukraińskia Organizacja Wojskowa (1919), antypolska, Jewhen Konowalec.

e) socjaliści ukraińscy

- Ukraińska Radykalna Partia Socjalistyczno-Radykalna (1926), dążyła do uzysknia pełnej suwerenności Ukrainy.

-Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna, w 1923 delegalizacja i przystąpienie do p. komunistycznej.

Cały ruch ukraiński był antypolski. Polska polityka asymilacji narodowej przysporzyła popularności ukraińskim politykom radykalnym.

2. BIAŁORUSINI

większość to chłopi, słaba świadomość narodowa. Chcieli tylko autonomii państwowej i ref. agrarnej.

a) polityka polska w stosunku do Białorusinów

w okresie walk o wschodnią granicę utrzymywano szkoły białoruskie, po 1924 duży spadek. Dyskryminacja edukacyjna, zawodowa, i wyznaniowa. Wg białorusinów była to polityka wynaradawiania.

b) partie polityczne

- Białoruskie Zjednoczenie Chrześcijańsko-Demokratyczne (1924). zachowanie jednolitości Białorusi (krytyka podziału), ważny Kościół. Weszło do koalicji sejmowej w Bloku Mniejszości Narodowych. ks. Andrzej Stankiewicz

-Białoruska Partia Niezależnych Socjalistów (1924). największy wpływ na ludność, uzyskała 10 mandatów w wyborach. W 1925 podział na umiarkowany Białoruski Związek Włościański (uzyskanie autonomii) i radykalną Białoruską Włościańsko-Robotniczą Gromadę (Hromada, utworzenie państwa, miała masowe poparcie chłopów).

-Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi (1923), postulowała przyłączenie do Białoruskiej SRR

3. LITWINI. ok. 80-100 tys.

Walka o szkoły i język litewski- spadek liczby szkół ale było dużo prywatnych

4. Niemcy w Polsce

a) utrata statusu narodu państwowego. Mieli przewagę ekonomiczną. Po 1922 ok. 100 tys. niemców opuściło Górny Śląsk. Postawy nacjonalistyczne dominowały.

b) Zjednoczenie Niemieckie- działało przy klubie parlamentarnym Niemców, Eugen Naumann.

c) polsko-niemiecka konwencja górnośląska (1922). dawała wiele udogodnień organizacjom mniejszościowym (ochrona praw, wolność organizacji), dawała specjalny status Niemcom na polskim G. Śląsku i Polakom na niemieckim. Mogli odwoływać się do międzynarodowych organizacji

d) Niemiecki Związek Ludowy dla Polskiego Śląska-reprezentował wszystkich Niemców na Śląsku. Wspierał niemieckie szkolnictwo, kulturę; był finansowany przez Berlin. Otto Ulitz.

e) Niemieckia Socjalistyczna Partia Pracy (1925), wpływy w Łodzi, na Śląsku; Artur Kronig.

5. ŻYDZI polscy

a) liczebność- w 1921 2.8 mln. Najwięcej w woj. wschodnich, w zachodnich mały odsetek.

b) struktura zawodowa- przemysł odzieżowy, szewstwo, burżuazja, mało robotników, dzierżawcy

c) Agudat Jisrael (Związek Izraela)-Żydzi ortodoksyjni uznający powstanie p. polskiego. Walka o obronę praw wyznaniowych na podstawie manifestu kopenhaskiego (gwarancja autonomii rel. i kulturowej dla Żydów w p. narodowych). Organizacja oparta była na gminach wyznaniowych. Część światowej organizacji Agudat.

d) folkiści- widzieli przyszłość Żydów w granicach RP. Mieli Żydowską Demokratyczno-Ludową Partię. Wspierali rozwój jidysz. Zwalczali emigrację do Palestyny i asymilację, przez co tracili wpływy. Ważny Noah Pryłucki

e) socjalistyczny Bund-przeciw emigracji, za autonomią kulturową w RP. Radykalizacja, bo ciężka sytuacja biedoty przez burżuazję żydowską.

f) syjonizm-podziały, wspólne tylko popieranie emigracji do Palestyny i przynależność do Światowej Organizacji Syjonistycznej. Zwolennicy wśród socjaldemokracji (Poalej Syjon -Prawica i Lewica, Izaak Schiper).

g) fiasko projektu autonomii kulturalnej. W 1918 r. żądali u Piłsudskiego wprowadzenia manifestu kopenhaskiego. Nie chciano zagwarantować w konstytucji autonomii żydowskiej. Otrzymali tylko konstytucyjne gwarancje wolności religijnej i swobód obywatelskich jak wszyscy.

h) przejawy antysemityzmu w Polsce. W czasie wojny z bolszewikami dochodziło do pogromów, oskarżano Żydów o uleganie komunistycznej propagandzie

i) stosunek do komunizmu. Poalej Syjon-Lewica partią socjalistyczną ale nie współpracowała z komunistami. Żydzi należeli do innych partii komunistycznych w Polsce.

VII. Polska polityka zagraniczna

1. po traktacie ryskim

a) polsko-radzieckie konflikty dyplomatyczne.

Spór dotyczący poselstw (RP nie chciała przyjąć komisarza ludowego), wspierania przez Polskę emigrantów rosyjskich. Rosja wolno wypłacała odszkodowania wojenne i nie zwracała zagrabionych fabryk i dóbr kultury. Represje Polaków i Kościoła w ZSRR. Normalizacja w 1922, dzięki Konstantemu Skirmuntowi. W 1923 Rada Ambasadorów uznała wschodnią granicę RP, ale nie potwierdziła traktatu ryskiego.

b) plan "bloku bałtyckiego"- sojusz obronny RP z Finlandią, Łotwą i Estonią (1922), ale nie udało się nawiązać bliższej współpracy. Nie udało się zawrzeć układu o nieagresji z ZSRR.

2. rewizjonizm niemiecki.

Niemcy największym zagrożeniem, rewindykacja terenów RP była dla Berlina priorytetem. nieuregulowane sprawy: cło, obywatelsywo, przebieg granic. regulacja praw Niemców w Wolnym Mieście Gdańsku (podpisano konwencję dwustronną). 1924-konwencja z Niemcami w sprawie obywatelstwa. Potem na niekorzyść Polski, bo Niemcy pokonały kryzys gospodarczy i porozumiały się z Francją, sojusznikiem Polski. Układ w Locarno (1925)-nienaruszalność niemieckiej granicy na zachodzie, brak gwarancji dla zach. granic Polski i Czechosłowacji. Niemcy w Lidze Narodów.

Polsko-niemiecka wojna celna-od 1925, kiedy wygasła konwencja o bezcłowym wywozie polskiego węgla do Niemiec. Spadek eksportu węgla. Spory narodowościowe na Śląsku i Gdańsku.

3. Sojusznicy

a) sojusz z Francją- układ handlowy i polityczny ratyfikowano w 1922 r. Francja nie wykonywała zobowiązań wojskowych.W 1924 Polska przedłużyła konwencję wojskową z Francją, rozluźnienie sojuszu w latach 20.

b) próby sojuszu z Wielką Brytanią, która była niechętna.

c) sojusz z Rumunią-powodem zagrożenie radzieckie. W 1922 podpisano układ o przystąpieniu do wojny drugiego państwa na wypadek konfliktu. W 1926 podpisano układ gwarancyjny o nienaruszlaności granic (sporna kwestia Besarabii).

d) próby zbliżenia z Czechosłowacją-przeszkodą spory graniczne (Śląsk Cieszyński). W 1921 podpisano umowę o neutralności ale nie ratyfikował sejm. Potem rozmowy uległy zamrożeniu. 1925- układ handlowy i o mniejszości narodowych.

Integracja państwa polskiego po I wojnie światowej

Administracja wojewódzka wedle ustawy o organizacji administracji drugiej instancji z 2 sierpnia 1919r.

Podział na 17 województw i wydzielone miasto stołeczne Warszawa
Wojewoda - mianowany przez prezydenta, podległy MSW; reprezentuje rząd na terenie województwa, zwierzchnik administracji ogólnej
Specjalne uprawnienia dla województwa śląskiego (autonomia, więc wojewoda śląski podlegał bezpośrednio premierowi, co dawało mu pozycję równą ministerialnej)

Władze państwowe na poziomie powiatu

Rozporządzeniem z 28 sierpnia 1919 r. na terenie byłego zaboru rosyjskiego powołano powołano do kierowania powiatami starostów (podlegający MSW). Na obszarach pozostałych dwóch zaborów przejściowo zachowano organizację określoną (w przypadku Galicji) ustawą z 1853 r. i (w ziemiach byłego zaboru pruskiego) 1872 r.

Administracja specjalna: wojskowa (10 okręgów wojskowych), skarbowa (izby skarbowe), celna (dyrekcja i urzędy celne), sądowa, pocztowa (Poczta Polska, Telegraf, Telefon), kolejowa (9 okręgów kolejowych), oświatowa (10 okręgów szkolnych) itp...

Władza samorządowa

Samorząd miejski w byłym Królestwie Polskim - rada miejska wybierana przez wszystkich obywateli danego miasta powyżej 21. roku życia; liczba radnych uzależniona od liczby mieszkańców (w Warszawie 120); na czele miasta na prawie powiatu - prezydent, w pozostałych burmistrz.

W byłym zaborze austriackim - rady miejskie wybierane na 6-letnie kadencje, które wyznaczały burmistrza. Tylko Lwów i Kraków na innych zasadach, tam ponad 100-osobowa rada z prezydentem na czele odpowiadającym przed wojewodą

W byłym zaborze pruskim - rady miejskie wybierane na 4 lata i osobno wybierany burzmistrz (w mniejszych miastach od razu stawał na czele 6-osobowej rady miejskiej)

Samorząd wiejski - ujednolicony dekretem Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r.; podstawowym organem - zebrania gminne dokonujące wyboru 12-osobowej rady gminy i wójta, kontrolowanego przez starostę powiatowego. Odrębność do 1924 r. zachowały obszary dworskie.

„Pasjonujące...” - pomyślał student historii, jednocześnie szukając łyżeczki do herbaty w swoich brwiach.

Samorząd powiatowy - sejmik jako organ ustawodawczy złożony z delegowanych przedstawicieli gmin powiatu, a wydział powiatowy jako organ wykonawczy na czele ze starostą.

Ujednolicenie prawa i sądownictwa (bo to też bardzo ciekawe)

Kodyfikacja prawa

W dniu 3 czerwca 1919 r. powołano niezależną od sejmu i rządu 44-osobową Komisję Kodyfikacyjną w celu ujednolicenia prawa polskiego i zredagowania nowych kodeksów. Pracowała ona praktycznie przez cały okres istnienia II RP, co wynikało z zamierzonego przez Komisję „odcięcia” się od spuścizny prawnej państw zaborczych i stworzenia własnych aktów prawnych. Na przełomie lat 20. i 30. uchwalono wiele ustaw z prawa cywilnego, a w 1931 r. z kodeksu karnego.

Unifikacja sądów

Sąd Najwyższy - powołany 8 lutego 1919 r. Dwustopniowa struktura sądownictwa: I instancja to sądy okręgowe i grodzkie, a II to sądy apelacyjne. Ustawa o ustroju sądów powszechnych została uchwalona dopiero 1928 r., co było spowodowane tymi samymi względami jak przy kodyfikacji prawa.

Kościoły i wyznania

Z wyjątkiem województw: nowogródzkiego, poleskiego, wołyńskiego, lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego, wyznanie rzymskokatolickie dotyczyło ponad 60% ogólnej liczby mieszkańców (wg spisu z 1921 r.). Projekty stworzenia jednolitej struktury Kościoła rzymskokatolickiego były uzależnione od podpisania konkordatu, który ostatecznie wszedł w życie w 1925 r. Od lutego 1926 r. prymasem był Edmund Dalbor, a po jego śmierci wybrano 24 czerwca Augusta Hlonda.

Kościół greckokatolicki tworzył jedną metropolię halicko-lwowską z trzema diecezjami (lwowską, stanisławowską i przemyską), a prawosławny (od 1925 r. samodzielny - autokefalia) również zamykał się w jednej metropolii złożonej z pięciu diecezji (wołyńska, poleska, grodzieńska, wileńska i warszawska).

Gospodarka odrodzonej Rzeczypospolitej: powojenna inflacja

Od 1918 r. kontrolę nad finansami otrzymał bank centralny, Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, który stał się głównym bankiem emisyjnym marki polskiej.

Pierwsze lata istnienia II RP to gospodarka nastawiona na potrzeby wojenne, więc po zakończeniu działań zbrojnych - podobnie jak w niemal całej Europie - wskutek przestawienia gospodarki na tory „produkcji pokojowej” pojawiła się inflacja, hamowana jedynie przez system kartkowy (dotyczy głównie artykułów żywnościowych).

Krach 1923 r. - załamanie marki niemieckiej a więc i powiązanej z nią marki polskiej. W obiegu było 25 razy więcej marek polskich niż 1919 r. Za 1 funta trzeba było zapłacić ponad 22 mln marek!

Reforma Grabskiego (1924 r.)

wprowadzenie specjalnych podatków: majątkowego (stała waloryzacja) oraz bezpośredniego i dochodowego (podwyższenie)
objęcie monopolami państwowymi obrót takimi towarami jak spirytus, tytoń, sól czy cukier
reforma walutowa - w kwietniu 1924 r. powstaje Mennica Polska oraz Bank Polski S.A.; zastąpienie marki polskiej złotówką w relacji 1,8 mln marek = 1 zł.
Wzmocnienie systemu bankowego dwoma państwowymi bankami inwesycyjnymi (BGK i PBR)

Załamanie z 1925 r. - inflacja bilonowa spowodowana koniecznością zbilansowania budżetu + załamanie eksportu węgla kamiennego do Niemiec. Rosnąca w kolejnym roku inflacja skutkuje upadkiem rządu Grabskiego. Zaproponowany w kwietniu 1926 r. przez ministra Jerzego Zdziechowskiego programu naprawczego został odrzucony przez posłów PPSu, przez co przewrót majowy nabiera nowego wymiaru...

Inwestycje przemysłowe

W 1918 r. 64% obywateli utrzymuje się z rolnictwa, 17% z górnictwa i przemysłu, 6% z handlu i ubezpieczeń, 4% z administracji, 3% z transportu, a z innych działów gospodarki pozostałe 5%.

Ogólnie ośrodki przemysłowe były rozmieszczone wyspowo, a prawdziwym centrum przemysłu stał się od przyłączenia w 1922 r. do Polski Górny Śląsk, którego potencjał zwiększył majątek przemysłowy naszego kraju trzykrotnie..

Budowa portu w Gdyni największą inwestycją - podjęta 23 września 1922 r. w celu ominięcia linii kolejowych i dróg wodnych wiodących przez Niemcy lub Wolne Miasto Gdańsk. Rok później rząd podpisał umowę z konsorcjum francusko-polskim na budowę nowego portu. Inwestycji towarzyszyła budowa nowoczesnej linii kolejowej na osi północ-południe.

Rozbudowano też przemysł maszynowy - sztandarowy przykład produkcji ciągników „Ursus”

Oraz przemysł chemiczny, niezwykle ważny dla przemysłu przetwórczego.

Mimo tego, przez całe lata 20-te Polska pozostawała krajem rolniczo-przemysłowym. Zasadnicze zmiany zaczęły być widoczne w drugiej połowie lat 30-tych.

Reforma rolna

pierwsza inicjatywa z 1919 r. spełzła na niczym
dopiero 25 grudnia 1925 r. ustawa o przymusowym wykupieniu ziemi obszarniczej za pełnym odszkodowaniem powyżej wyznaczonego areału 180 ha (w woj. wschodnich - 300 ha, a uprzemysłowionych 700 ha)
limit corocznej parcelacji - 200 tys. ha
do 1938 r. rozparcelowano 2 mln.ha

Handel

Wg spisu z 1921 r. 74% mieszkańców trudniących się handlem to polscy żydzi, a 23% - katolicy. Dysproporcja na korzyść tych pierwszych była jeszcze większa na południu i wschodzie. Głównym towarem eksportowym był węgiel, stanowiący po wygaśnięciu wojny celnej ok. 14-16%. Ogólnie surowce takie jak materiały nieprzetworzone i paliwa tworzyły aż 60% polskiego eksportu.

Zamach majowy!

Obóz belwederski

Obóz belwederski - grupa tej części polskiej inteligencji, która identyfikowała się z tradycją niepodległościową i demokratyczną walk „za naszą i waszą wolność”. Została później powiększona o dużą część kadry oficerskiej pamiętającej czy to czasy legionowe czy wojnę z bolszewikami. Autorytet Piłsudskiego w tej grupie był bezdyskusyjny.

W latach „wewnętrznego wygnania” (1922/1923-26) Piłsudski jeździł po kraju z wykładami historycznymi będącymi przykrywką dla swoich wystąpień traktujących o jego osobistych doświadczeniach wojskowych, ugruntowując mit armii bez „wodza” i służących jako argumenty w walce politycznej.

Dodać do tego należy również zjazdy weteranów z okresu legionowego w Sulejówku, czy antyrządowy w Lublinie z okazji 10. rocznicy wymarszu I Kompanii „kadrowej”. Nie było opierdalania się.

Pod koniec kwietnia w wywiadzie dla „Nowego Kurieru Polskiego” mówi o konieczności stworzenia pozaparlamentowego rządu ze specjalnymi pełnomocnictwami (tak bardzo BBWR...).

Kryzys rządowy

Dymisja rządu Aleksandra Skrzyńskiego 5 maja wywołała zamęt na prawicy, niezdolnej do szybkiego stworzenia koalicji większościowej. Na czele stanął Wincenty Witos, któremu nie udało się ostatecznie sformować gabinetu z powodu niemałych antagonizmów oraz obaw przed wystąpieniami robotniczymi w Warszawie wobec powstania rządu cetroprawicy.

Zygmunt Marek, a później Grabski też nie podołali temu zadaniu. Kryzys został przełamany dopiero 10 maja, kiedy podano skład rządu centroprawicowego (endecja, chadecja, PSL „Pias” i NPR) z Witosem jako premierem.

„Dziadek” idzie po swoje

pogarszająca się sytuacja gospodarcza (spadek kursu złotego z powodu toczącej się wojny celnej z Niemcami)
zagrożenie hiperinflacją i bezrobociem
po prostu chęć „usunięcia nieporadnych rządów parlamentarno-gabinetowych”, co było jawnym złamaniem Konstytucji marcowej

Skutki:

śmierć w czasie walk poniosło 379 osób, w tym 164 cywilów; rannych zostało 920 osób
aresztowanie generałów: Jaźwińskiego, Rozwadowskiego, Malczewskiego i Zagórskiego
wyższych oficerów wiernych prezydentowi takich jak gen. Sikorski, Haller i Sosnkowski odsunięto od spraw wojskowych
mimo zapowiedzi nie powrócono do idei zapisanych w Konstytucji marcowej
demokrację zamieniono na rządy autorytarne

Sanacja i opozycja parlamentarna

Na czele pozaparlamentarnego rządu powołanego 15 maja stanął Kazimierz Bartel. Piłsudski był w nim ministrem spraw wojskowych, a MSZ kierował August Zaleski.

Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłudskiego na prezydenta (jego rywalem był zgłoszony przez endecję Adolf Bniński), co dawało konstytucyjne przyzwolenie na legitymizację dalszych działań zamachowców.

Piłsudski nie widział jednak siebie jako prezydenta w ciasnych ramach Konstytucji marcowej i skupił się na osłabieniu parlamentu na rzecz rządu. Docelowo chciał stworzyć nową konstytucję opartą na autorytarnej władzy prezydenta o całkowicie nowych uprawnieniach i niezależnego od parlamentu.

„Dziadek” zaproponował więc godność prezydenta Ignacemu Mościckiemu, zaprzysiężonemu ostatecznie 4 czerwca 1926 r. na Zamku Królewskim.

„Bartowanie”

Kazimierz Bartel był swoistym „narzędziem” Piłsudskiego. Powoływany on był na czele rządu, kiedy Marszałek chciał zamanifestować swoją wolę współpracy z parlamentem, zaś jego usunięcie oznaczało powrót do ustroju o charakterze autorytarnym. Takie zjawisko rozciąga się na okres od 1926 do końca 1930 r. i jest nazywane „bartlowaniem”. Poruszająca historia...

„Nowela sierpniowa”

2 sierpień 1928 r. przegłosowano zmiany w Konstytucji marcowej (8 nowych art.)
wzmocnienie władzy wykonawczej kosztem ustawodawczej
prezydent może rozwiązywać Sejm i Senat przed terminem
ograniczone prawo do wotum nieufności wobec rządu lub poszczególnych ministrów
obowiązek zakończenia prac nad projektem budżetu w czasie 5 miesięcy

Nowela sierpniowa pozwoliła sanacji również na szybsze zunifikowanie prawa i sądownictwa, bo dawała prezydentowi szersze uprawnienia w zakresie wydawania rozporządzeń pozasejmowych.

Parę słów o Nieświeżu:

Była to siedziba rodowa Radziwiłłów, gdzie 25 października 1926 roku Piłsudski (chwilowo jako premier) starał się przyciągnąć do obozu sanacyjnego grupę wileńskich konserwatystów ze Stanisławem Cat-Mackiewiczem na czele. Na współpracę zdecydowała się jednak tylko część, a większość - szczególnie powiązana z burżuazją - pozostała wierna endecji. Nieśwież jest symbolem początku zrywania Marszałka z lewicą, co jednak nie oznaczało jego dryfu ku prawicy.

Sanacja i BBWR

Rola środowiska kombatanckiego (byli żołnierze POW, którzy od 1929 r. stworzyli Związek Peowiaków; Związek Strzelecki i Związek Legionistów Polskich) zmalała po przewrocie majowym.

Dnia 30 maja 1926 r. powstało nowe stronnictwo obozu sanacyjnego - Związek Naprawy Rzeczypospolitej., wywodzące się ze Związku Patriotycznego (oficjalnie ZNR powstał z inicjatywy kilku organizacji kombatanckich). Ich propaństwowy program obejmował zarówno umacnianie świadomości obywatelskiej jak i wzmocnienie władzy wykonawczej.

Wobec rozłamu na centroprawicy (Narodowa Partia Robotnicza rozbita z opocyzją w postaci NPR-Lewica, PPS → Śląska Partia Socjalistyczna i PPS dawna Frakcja Rewolucyjna) i braku porozumienia z konserwatystami w Dzikowie w dniach 14-16 września 1927 r. należało się przygotować do kolejnych wyborów, konsolidując działania organizacyjne sanacji, czego podjął się Walery Sławek. Zamierzano nadać wyborom formułę plebiscytu („za” lub „przeciw” Piłsudskiemu), a sanację przekształcić w obóz, którego członkowie byliby zjednoczeni w sprawie ratowania państwa polskiego, a w Piłsudskim upatrywali „męża opatrznościowego”. Struktur centralnych i terenowych nowej organizacji nadano jesienią 1927 r., ale deklaracja programowa BBWR została ogłoszona dopiero 19 stycznia następnego roku .

Wzmocnienie uprawnień rządu i władzy wykonawczej
zwiększenie produkcji i modernizacja polskiej ekonomiki („zdolność wytwórcza”)
reszta zagadnień skupiała się na krytyce rządów przedmajowych i przedstawieniu pozytywnego bilansu kilkunastomiesięcznych rządów sanacji, pozbawionych „walk partyjnych i demagogii”
prezesem BBWR został Walery Sławek jako jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego

Opozycja

Obóz Wielkiej Polski - powołana 9 grudnia 1926 r., na jej czele Wielka Rada (m.in. Dmowski i Haller). Struktura hierarchiczna z silnym przywództwem na wzór partii wodzowskich. Symbolem OWP był „Szczerbiec”. Jej radykalny program był szczególnie atrakcyjny podczas kryzysku z przełomu lat 20. i 30.

W październiku 1928 r. powstaje Stronnictwo Narodowe, która była jednak oparta na nieskutecznej działaności parlamentarnej. Założenia ideologiczne pozostawały niezmienne od przełomu XIX i XX wieku: służba narodowi, solidarność ponadklasowa, wartości Kościoła katolickiego.

Straż Narodowa - powstała w miejscu Ligi Narodowej (do I wojny światowej integrująca poczynania całego obozu endeckiego) w 1928 r. Składała się ona z młodych działaczy. Na czele stanął oczywiście Dmowski, kierując tzw. Ogniskiem Głównym (podporządkowane jemu były poszczególne „ogniska” zajmujące się różnymi dziedzinami aktywności społecznej i gospodarczej).

Radykalny ruch młodych był inspirowany doświadczeniami państw totalitarnych, których mniemany sukces gospodarczy i polityczny oraz skuteczność działania systemów monopartyjnych były przykładem jak efektywnie realizować własny program polityczny.

4.2.14. Wybory do Sejmu i Senatu 1928
*6 listopad 1927 - rozwiązanie przez Piłsudskiego Sejmu i Senatu. Listy wyborcze BBWR ustalane w pośpiechu, jeszcze przed formalnym powstaniem Bloku. Piłsudski nie waha się łamać konstytucji i używać środków publicznych (tzw. Afera Czechowicza) i aparatu administracji do kampanii wyborczej. Flirtuje z ziemianami i arystokracją, np. „Lewiatanem” i Organizacją Ziemiańską, przez co endecy pozostają bez znacznych środków na kampanię. Na Kresach sanacji zdarzało się stosować represje policyjne, przekupstwo, itp.
*4 i 11 marzec 1928 - wybory parlamentarne (frekwencja 78% i 64%). Wygrana sanacji (21,0%), ale nie dawała im rządu większościowego. Dobry wynik lewicy (PPS 13,0%; PSL „Wyzwolenie” 7,3%; SCh 5,1%,) i mniejszości, klęska prawicy (ZLN 8,1%) i centrum (blok PSL „Piast”+ ChD 6,7%; NPR 2,0%). Tabela z podziałem mandatów na kluby jest na str. 226. W Senacie przewaga sanacji wyraźniejsza.

4.2.15. Opozycja polityczna w Sejmie RP II kadencji
*Piłsudski nie chciał jawnej dyktatury, tylko zachowania pozorów legalizmu. Aby utrzymać zarówno mocną i stabilną egzekutywę jak i opozycyjny parlament przyjął koncepcję w której parlament miał tylko uchwalać budżet i pełnomocnictwa dla rządu, by ten nie musiał uzależniać swoich działań od ustaw sejmowych. Celem dalekosiężnym była zmiana konstytucji by odejść od modelu parlamentarno-gabinetowego.
*Na inauguracyjnym posiedzeniu Sejmu II kadencji (27.03.1928) Piłsudski (formalnie jeszcze urzędujący premier) udowodnił, że nie będzie się ceregielił. Policja wyrzuciła z ław posłów komunistycznych którzy krzyczeli „precz z faszystowskim rządem Piłsudskiego” (przez pomyłkę oberwało też kilku posłów „Wyzwolenia” i ukraińskich) co było złamaniem polskich zwyczajów parlamentaryzmu. Dominująca w sejmie lewica wybrała na marszałka I. Daszyńskiego i uchwaliła rządowy budżet (i jedno i drugie mogło być gestem woli współpracy z Marszałkiem).
*O tym jak wielki był osobisty wpływ Piłsudskiego na system władzy świadczy to, że jak wiosną 1928 zachorował to walka polityczna spowolniła i złagodniała. W czerwcu wyzdrowiał i od razu z grubej rury bo zdymisjonował (swój!) rząd. Oficjalnie powiedział, że nie widzi możliwości współpracy z nowym parlamentem, ale nie chce oktrojować konstytucji (ha ha!) więc będzie nowy PRM. Opozycja w to nie wierzyła, dlatego lewica 10lecie odzyskania niepodległości postanowiła świętować samodzielnie 7 listopada w Lublinie (utworzenie rządu lubelskiego). PPS, PSL „Wyzwolenie” i SCh integruje się z czasem coraz mocniej i powołuje komitet dla obrony rep. demokratycznej.
*Nowy gabinet (czwarty rząd Bartla) nie różnił się osobowo niczym poza premierem i jednym ministrem. Piłsudski pozostał ministrem spraw wojskowych.
*Na początku 1929 roku Klub BBWR składa projekt nowej konstytucji (model prezydencki), w reakcji lewica składa własny projekt (jeszcze większe uprawnienia Sejmu). W praktyce zmiana konstytucji przy tym składzie parlamentu była niemożliwa, ponieważ wymagana była 3/5 większość.
*Największy konflikt parlamentarny rozgorzał wiosną 1929 r. o zatwierdzenie budżetu za rok 1927/28. Na jaw wyszło, że sanacja (rękami ministra skarbu G. Czechowicza) z publicznych pieniędzy finansowała kampanię wyborczą BBWR. Mimo interwencji Piłsudskiego Czechowicz wylądował przed Trybunałem Stanu. Marszałek bardzo ostro kontratakował sejm w prasie (smrodliwa operetka, ludożercy, ciężcy na umyśle).
*Bezpośrednia walka z parlamentem stała się faktem. Dymisja Bartla, 14 kwietnia powstaje tzw. rząd pułkowników (K. Świtalskiego, bardzo zaufany człowiek Piłsudskiego). Jego zadaniem było wybronić Czechowicza, jednak nieoficjalne rozmowy z Daszyńskim i Dmowskim spełzły na niczym. Udało mu się tylko przenieść rozstrzygnięcie na jesienną sesję Sejmu.

4.2.16. Centrolew
*Budowę szerokiego frontu stronnictw opozycyjnych umożliwiła zmiana podejścia PSL „Piast”, które odwróciło się od pochłoniętej konfliktami wewnętrznymi i coraz bardziej radykalizującej się prawicy. 17 kwietnia 1929 zawiesiło ono swoją walkę z innymi stronnictwami agrarnymi. Poparł to Witos, który od zamachu majowego czasowo odsunął się od czynnej polityki, a teraz wrócił do pierwszej ligi.
*Już od sierpnia 1929 widać pierwsze efekty współpracy centrum i lewicy parlamentarnej, ale dalej nie do końca sobie ufali. Przełomem okazało się spotkanie 14 września w domu Jana Dąbskiego przedstawicieli „Piasta”, PPS, „Wyzwolenia”, ChD i NPR (potem dołączyło jeszcze SCh) na którym panowie ustalili wspólne stanowisko wobec przyspieszenia sesji parlamentu. To wyraźna zapowiedź stworzenia szerokiego frontu walki z sanacją.
*W odpowiedzi Piłsudski prowokacyjnie wyznaczył termin sesji na 31 października (na późniejszy nie pozwalała konstytucja). Kolejną prowokacją (aby odwrócić uwagę opinii publicznej od debaty budżetowej i Czechowicza przed Trybunałem Stanu; skąd my to znamy?) było sprowadzenie do Sejmu w momencie otwierania sesji grupy oficerów. Marszałek Daszyński stanowczo sprzeciwił się Piłsudskiemu („pod bagnetami (…) izby ustawodawczej nie otworzę”) i odwołał sesję. Potem zwołał ją na 5 listopada, ale nie zebrali się bo na miesiąc odroczył ją prezydent Mościcki.
*W międzyczasie politycy obu stron coraz bardziej zdawali sobie sprawę, że po rozkwicie zapoczątkowanym w 1926 r. przychodzi załamanie gospodarcze. Coraz częstsze były protesty społeczne i polityczne (poza policją atakowały je sanacyjne bojówki; bito posłów PPS, rozganiano kongresy ludowców). Listopad/grudzień 1929 - seria manifestacji przeciwko zagrożeniu demokracji w Polsce.
*Opozycji udało się 7 grudnia obalić gabinet Świtalskiego, ale nie potrafili wyłonić własnego. Zgodzili się ostatecznie na Bartla, który obiecywał współpracę. Odwilż trwała jednak krótko. Centrolewica uchwaliła 14 marca 1930 wotum nieufności dla ministra Aleksandra Prystora. Do dymisji podał się cały rząd. Sanacja celowo przeciągała przesilenie rządowe aby zdyskredytować parlament. Aby wyjść z impasu Daszyński samodzielnie zwołał posiedzenie Sejmu, lecz na nim trzeci raz doszło do prowokacji (posłowie BBWR grozili że jak wyjdzie ze swojego gabinetu do sali obrad to go pobiją).
*Nieumiejętność powołania nowego rządu przez opozycję była klęską jej walki z dyktaturą legalnymi metodami. Prezydent Mościski powołał drugi „rząd pułkowników” na czele z Walerym Sławkiem. Opozycja chciała go odwołać na szybko zwołanej nadzwyczajnej sesji, ale w jej dniu zanim zdążyli się zebrać to prezydent odroczył ją na 30 dni.
*Te wydarzenia skonsolidowały partie centrum i lewicy. 5 kwietnia ogłosiły wspólnie deklarację, że w Polsce panuje dyktatura. 23 maja skrytykowały nie tylko rząd, ale i prezydenta za naruszanie konstytucji. Centrolew zdecydował się przejść do walki pozaparlamentarnej.

4.2.17. Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie
*Przedstawiciele sześciu stronnictw Centrolewu (PPS, Wyzwolenie, SCh, NPR, Piast, ChD) ustalili, że szczyt akcji antyrządowej nastąpi 29 czerwca na zwołanym do Krakowa Kongresie Obrony Prawa i Wolności Ludu. Mówcy wszystkich partii wypowiadali się jednolicie - Piłsudski wprowadził dyktaturę i zmilitaryzowaną biurokrację. Następnie przeszła 20-30 tysięczna manifestacja . Następnie Centrolew przez dwa letnie miesiące wyczekiwał na ruch Piłsudskiego i tracił kapitał i inicjatywę polityczną.

4.2.18 Drugi rząd Józefa Piłsudskiego
*Z czasem Sławek złożył dymisję a na czele gabinetu stanął znowu Piłsudski. Natychmiast zaproponował rozwiązanie Sejmu, co 30 sierpnia potwierdził prezydent i wyznaczył wybory na listopad. Piłsudski nie ustawał w atakach na posłów (głupcy, konstitutia-prostitutia)
*Centrolew podjął decyzję o ogólnopolskich manifestacjach w obronie demokracji zapowiadanych na 14 września. Zawiązał też koalicję wyborczą (Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu). Zanim doszło do protestów w nocy z 9 na 10 września nastąpiło aresztowanie osobiście wskazanych przez Piłsudskiego posłów opozycji (po rozwiązaniu Sejmu stracili immunitet): N. Barlickiego, A. Ciołkosza, S. Dubois, H. Liebermanna, M. Mastka i A. Pragiera z PPS; W. Kiernika i W. Witosa z PSL „Piast”; K. Bagińskiego i J. Putka z PSL „Wyzwolenie”; K. Popiela z NPR; A. Dębskiego i J. Kwiatkowskiego z SN, A. Sawickiego z SCh oraz pięciu posłów ukraińskich. Aresztowania odbyły się bez nakazu sądu, na polecenie ministra spraw wewnętrznych Sławoja-Składkowskiego. Problem pojawił się z liderem chadecji W. Korfantym, bo ten był dodatkowo posłem autonomicznego Sejmu Śląskiego (dalej miał immunitet), ale i z tym sobie poradzono bo raz dwa Sejm Śląski rozwiązano. Z kilkudniowym więc opóźnieniem ale i Korfanty dotarł do twierdzy w Brześciu Litewskim ;-) Tam ich bito żelaznymi prętami, rozbierano do naga i trzymano na dworze kilka godzin itp. Aresztowania liderów politycznych okazały się tylko początkiem, bo ostatecznie w całym kraju uwięziono ok. 5 tyś członków lub sympatyków Centrolewu.
*Mimo aresztowań posłów opozycji (o których losie nic nie wiedziano, o warunkach w Brześciu dowiedziano się znacznie później) manifestacje antyrządowej nie zostały zahamowane. Dochodziło do nich najczęściej do starć z policją. Między 10 a 14 września zginęły w nich 4 osoby. Centrolew dalej trzymał się jednak (naiwnie)taktyki zwycięstwa przez udział w wyborach, nie ogłoszono strajku generalnego oraz odrzucono koncepcję „marszu chłopskiego na Warszawę”.

4.3 Od wyborów „brzeskich” do uchwalenia Konstytucji kwietniowej

4.3.1. Wybory „brzeskie” 1930 r.
*W wyborach „brzeskich” pierwszy raz na taką skalę łamano zasady ordynacji wyborczej i konstytucję. Oprócz aresztowań stosowano masowe unieważnianie list (unieważniono 15% list ogólnopolskich i 47% list lokalnych), zabraniano opozycji organizację wieców i spotkań przedwyborczych, w województwach wschodnich ograniczano jawność głosowania.
*16 listopada 1930 r. odbyły się wybory (frekw. 75%). Liczba głosów nieważnych w stosunku do wyborów sprzed raptem dwóch lat wzrosła o 50% (skąd my to znamy?). BBWR udało się zdobyć większość (chociaż nie konstytucyjną) - uzyskał 47,6%. Centrolew dostał niecałe 17,3%, SN odzyskało wpływy i dostało 12,7%, chadecja która po długich rozmyślaniach postanowiła wystartować poza Centrolewem uzyskała 3,8%. Tabela z podziałem na kluby poselskie jest na str. 237.
*23 listopada przeprowadzono wybory do Senatu. Znowu tutaj przewaga BBWR była wyraźniejsza.
*Wyniki wyborów partie opozycji przyjęły za dotkliwą klęskę. Formuła szerokiej koalicji parlamentarnej centrolewicowych ugrupowań odchodziła w przeszłość, a konflikty parlamentarne przy dominacji sanacji W Sejmie traciły na znaczeniu.

4.3.2. Proces brzeski
*Na przełomie listopada/grudnia 1930 większość aresztowanych w Brześciu Litewskim została wypuszczona. Opinia publiczna dowiedziała się o dramatycznym przebiegu ich aresztu. Był to znaczący cios dla wizerunku sanacji, od której odwróciła się nawet część sympatyzującej z nimi inteligencji (m in. Słonimski, Boy-Żeleński, Dąbrowska, Tuwim). List otwarty wyrażający oburzenie napisali także profesorowie UJ. W międzyczasie zmienił się rząd (Sławek zastąpił Piłsudskiego). Zasięg akcji protestacyjnej sprawił, że trzech posłów BBWR złożyło mandaty.
*Proces więźniów Brześcia rozpoczął się 26 października 1931 r. Posłów oskarżano przygotowywanie zamachu stanu, czego wyrazem miało być przygotowywanie manifestacji 14 września 1930r. Rozprawa propagandowo bardzo zaszkodziła sanacji, ponieważ na jaw wychodziły kolejne szczegóły z Brześcia, a wina była ciężka do udowodnienia. 13 stycznia ogłoszono wyrok: 10 posłów skazano na kary 1,5-3 lat więzienia, posła A. Sawickiego uniewinniono. Wniesiona apelacja nie przyniosła rezultatu, sąd II instancji a następnie Sąd Najwyższy potwierdził w październiku 1933 r. wyrok. Część skazanych postanowiła opuścić kraj i wyjechać do Czechosłowacji, m.in.: Witos, Kiernik, Liebermann, Pragier, Bagiński, Putek a z czasem i Korfanty.

4.3.3. Bereza Kartuska
*pozakonstytucyjne metody wobec przeciwników politycznych nie zostały przez obóz sanacyjny zarzucone w 1930r. Po zatwierdzeniu wyroków z Brześcia na mocy rozporządzenia. Mościckiego prezydenta z 17 czerwca 1934 r utworzono „miejsce odosobnienia w Berezie Kartuskiej”. Plan zakładał utworzenie kilku takich obozów, ostatecznie powstał jeden. Bezpośrednią przyczyną utworzenia go było zabójstwo przez ukraińskich nacjonalistów ministra spraw wewnętrznych Bolesława Pierackiego. Oficjalnie mieli tam trafiać „komunistyczni wywrotowcy i terroryści”
*pierwszymi osadzonymi byli od lipca 1934 działacze ONR i komuniści, ale przez obóz przewinęli się politycy związani prawie ze wszystkimi nurtami, nawet sympatyzujący z sanacją tacy jak Cat-Mackiewicz. Więźniów pozbawiano prawa swobodnego dostępu do toalety, systematycznie ich głodzono, kazano na mrozie wykonywać długie ćwiczenia, bito itp. Przewinęło się przez Berezę ok. 16 tyś. osób, w momencie opuszczania jej musieli podpisać deklarację, że nie zdradzą metod stosowanych w obozie pod karą powrotu do obozu.

4.3.4. „Rządy pułkowników” w czasach kryzysu
* pokonanie opozycji parlamentarnej w pierwszej połowie lat 30 zbiegło się w czasie z nasilającą się ciężką chorobą Piłsudskiego, kontakt z nim był coraz cięższy, swoją aktywność ograniczał do polityki zagranicznej. W obozie sanacyjnym zaczynało brakować silnego ośrodka decyzyjnego.
*W obozie sanacyjnym zaczął się proces polaryzacji środowiska, nie podważano jednak przywództwa Marszałka jeśli postanowił osobiście interweniować.
*W maju 1931 r. premier Sławek podaje się do dymisji, ponieważ przez pogarszający się stan gospodarki jego gabinet miał fatalną ocenę społeczeństwa. Nowym premierem został Aleksander Prystor. Jemu też nie udało się powstrzymać negatywnych trendów w gospodarce. Zreformował jednak samorząd terytorialny, akademie i edukację (tzw. reforma jędrzejczykowiczowska). Prystor wraz z kolejnymi wyborami prezydenckimi w 1933 r. podał się do dymisji.
*8 maja Zgromadzenie Narodowe (zbojkotowały je SN, ChD, NPR , SL i mniejszości narodowe poza niemcami) wybrało na prezydenta znowu I. Mościckiego.
*Na premiera Piłsudski wyznaczył Janusza Jędrzejewskiego. Nie miał on dobrej prasy, zwłaszcza że był ministrem oświaty ograniczył autonomię szkół wyższych. Premierował tylko rok, po nim PRM został Leon Kozłowski. Trzeba jednak zaznaczyć, że w „rządach pułkowników” rotacje osobowe były poza głowami rządu raczej niewielkie.

4.3.5. Reformy samorządowe
*ustawa z 23 marca 1933 ujednolicała samorząd na terenie całego kraju. Najniższym szczeblem była gmina wiejska i miasta. Pośrednią jednostką były powiaty, a najwyższą województwo. Zachowano jednak autonomiczność województwa śląskiego.
*stworzono samorząd gospodarczy, który miał wzmacniać korporacje zawodowe tak jak na zachodzie. Powołano także Izby przemysłowo-handowe (10 na terenie całego kraju), Izby rolnicze (13) i Izby rzemieślnicze (17).

4.3.6. Konstytucja kwietniowa
*Dla sanacji coraz trudniejsze stawało się rządzenie bez wyraźnych dyrektyw z Belwederu. Decydujące załamanie zdrowia Marszałka nastąpiło jesienią 1934 r. (na defiladzie w Święto Niepodległości nawet stracił równowagę). Konieczne było, by premierem został ktoś, kto mógłby być kontynuatorem myśli Marszałka. On sam widział kogoś takiego w Walerym Sławku
*28 marca 1935 r. rząd Kozłowskiego podaje się do dymisji. Mościcki na premiera desygnuje Sławka, co odczytywano za nieoficjalne przekazanie władzy w ręce nowego przywódcy sanacji.
*prace nad konstytucją trwały jednak od dłuższego już czasu (bojkotowane i krytykowane przez opozycję). Gotowy projekt przedstawiono 31 stycznia 1935 r. Piłsudskiemu, który zdołał wnieść do niego jeszcze poprawki. Nową konstytucję przegłosowano 23 marca 1935 r., chociaż istnieją poważne zarzuty co do legalności jej uchwalenia (str. 244-245). Równo po miesiącu 23 kwietnia 1935 r. prezydent Mościcki podpisał ustawę. (w niektórych podręcznikach znajdziecie błędne twierdzenie, że konstytucja kwietniowa była „pisana pod Marszałka”. Jest to bzdura i nigdy tego nie powtarzajcie. Piłsudski doskonale radził sobie z rządzeniem od 1926 r. i konstytucyjnej władzy do rządzenia nie potrzebował. Trudno też przypuszczać, by pisano ją z myślą o stojącym nad grobem Marszałkiem. Nowa konstytucja była potrzebna sanacji na okres PO Piłsudskim, kiedy podstawy systemu zaczną się chwiać)
*Założenia Konstytucji kwietniowej opuszczam, ponieważ NIE DA się ich skrócić bardziej niż jest to na stronach 245-247.

4.4 Od maja 1395 do września 1939 r.

4.4.1. Śmierć Józefa Piłsudskiego
*Na skutek choroby nowotworowej Marszałek umiera 12 maja 1935 r.
*uroczystości pogrzebowe trwały tydzień; dwa lata po śmierci miejsce pochówku Marszałka stało się przyczyną sporu, ponieważ kardynał Sapieha bez konsultacji kazał przenieść zwłoki z krypty św. Leonarda do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów. Ówczesny premier F. Sławoj-Składkowski podał się do dymisji (Mościski nie przyjął rezygnacji), pojawiły się nawet głosy o konieczności zerwania konkordatu.

4.4.2 Następcy Marszałka
*pierwsze dni po śmierci Piłsudskiego nie zapowiadały konfliktów. Prezydent mianował na Głównego Inspektora Sił Zbrojnych gen. E. Rydza-Śmigłego, a na szefa MSW gen. T. Kasprzyckiego. Brakowało jednak kogoś o odpowiedniej charyzmie, by dalej sprawować władzę dyktatorską.
*w powszechnej opinii takim politykiem był tylko W. Sławek, który stał obok Marszałka przez cały okres jego czynnej działalności. Zgodnie z(niezapisaną jednak nigdzie wolą) Piłsudskiego po jego śmierci Mościcki miał dobrowolnie złożyć urząd i wskazać na następcę Sławka. Tak się jednak nie działo przez coraz dłuższy czas, a Sławek jako człowiek honoru nie wywierał na Mościckim presji. Coraz szersze aspiracje polityczne zgłaszał też Rydz-Śmigły.
*zgodnie z obyczajem po nowych wyborach premier Sławek podał się do dymisji, przeciwnicy to wykorzystali i Mościcki na premiera mianował Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego, przy silnej pozycji E. Kwiatkowskiego jako wicepremiera (Piłsudski nie tolerował go). Był to koniec BBWR, który Sławek rozwiązał 30 października, pozbawiając się ostatniego instrumentu walki o władzę.
*proces dekompozycji obozu sanacji postępował w skutek porozumienia Mościskiego i Rydza-Śmigłego. Ten drugi w 1936 r. sprzecznie z konstytucją został ogłoszony drugą osobą w państwie, co odsunęło „rządy pułkowników” od władzy.

4.4.3. Wybory 1935 r.
*konstytucja kwietniowa zmieniała prawo wyborcze. Uchwalono nową ordynację wyborczą która niewiele wspólnego miała z demokracją. Najpoważniejszym zarzutem było wysuwanie kandydatów nie przez obywateli, lecz tzw. zgromadzenia okręgowe (zdominowane oczywiście przez przedstawicieli władzy).
*opozycja oprotestowała ordynację jeszcze przed wprowadzeniem w życie. Wybory według jej zasad solidarnie zbojkotowała.
*15 września 1935 r. - wybory do Sejmu (do Senatu były dwustopniowe wybory pośrednie). Frekwencja ukazała zasięg bojkotu. W stosunku do wcześniejszych wyborów spadła z ok. 60-70% do 46%. Obok posłów BBWR w Sejmie zasiadali tylko posłowie mniejszości ukraińskiej i żydowskiej. Nie tworzono już klubów, lecz koła wokół posłów o wspólnych poglądach/fachowości (tabela str. 252)

4.4.4. Ingacy Mościcki i Edward Rydz-Śmigły
*po odsunięciu Sławka i wyeliminowaniu w praktyce „grupy pułkowników” kluczową rolę zaczęły odgrywać trzy ośrodki: a)„grupa zamkowa” (skupiona wokół prezydenta Mościckiego w Zamku Królewskim) b)wojskowi i politycy uznający przywództwo Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych gen. Rydza-Śmigłego c)w polityce zagranicznej samodzielny J. Beck (wybrany jeszcze przez Piłsudskiego)
*Między grupami istniała swoista kohabitacja, długi czas nie byli skłonni do stoczenia decydującej walki politycznej
*Mościcki skupiał się na polityce wewnętrznej, głównie gospodarczej i społecznej. Skupił wokół siebie dawną lewicę sanacyjną np. reaktywowane „Zarzewie”, Związek Naprawy Rzeczypospolitej śląskiego wojewody Michała Grażyńskiego (straszny drań, tak na marginesie) oraz Związek Związków Zawodowych (J. Moraczewski)
*GISZ Rydz-Śmigły propagandowo wygrał namaszczenie przez Marszałka na następcę i „wodza” w Wojsku Polskim. Gdy zabrakło Sławka to on grał rolę „męża opatrznościowego”, przyciągnął do siebie wielu z grupy pułkowników.

4.4.5. Dekompozycja obozu władzy
*Rydz-Śmigły zdobywał silne zaplecze w grupie pułkowników kosztem Walerego Sławka, który schodził na coraz dalszy plan (2 kwietnia 1939 Sławek popełnił samobójstwo - nie wiadomo z jakich powodów)
*w maju 1936 r. Rydz-Śmigły zapowiedział utworzenie w miejsce BBWR nową formację, tym razem o zdecydowanym obliczu ideologicznym
*istniał wtedy problem na wsi, ponieważ wieś najmocniej odczuwała skutki kryzysu. Protesty chłopskie były coraz gwałtowniejsze, a poglądy się radykalizowały. GISZowi nie udało się zbić na tym kapitału politycznego. Krzyczeli do niego: „Chcemy Witosa!”.
*Bardziej owocne było jego zbliżenie do prawicy. 21 lutego 1937 r. ogłoszono deklarację ideową Obozu Zjednoczenia Narodowego (tzw. ozon). Celem było skupienie wokół armii i „wodza”. Szefem opartego na wzorach nowej prawicy Obozu był A. Koc. Liczono na przyciągnięcie do siebie wywodzących się z OWP działaczy młodzieżowego ruchu narodowo-radykalnego ONR-Falanga. Mimo początkowych sukcesów (utworzenie Związku Młodej Polski razem z B. Piaseckim) flirt z prawicą zakończył się fiaskiem ze względu na konflikt personalnego z A. Kocem. Pozbawiło to dotychczasową politykę GISZa wiarygodności.
*lata 30 były okresem upadku konserwatyzmu (nie jako idei, ale jako dotychczasowego kształtu organizacyjnego). Mimo problemów wewnętrznych nie zdecydowali się na współpracę z OZN.
*sanacja nie przyciągnęła do siebie także młodzieży z radykalnej lewicy (Legion Młodych).
*10 stycznia 1938 r. następcą A.Koca zostaje gen. Stanisław Skwarczyński. Odczytuje się to jako powrót do idei ponadpartyjnego obozu sanacyjnego.

4.4.6. Wybory 1938 r.
*ostatnie wybory do Sejmu odbyły się w listopadzie 1938 r. Opozycja znowu je zbojkotowała (cała) więc poza posłami OZN w parlamentarnych ławach znalazło się tylko kilkunastu posłów mniejszości ukraińskiej i żydowskiej. Frekwencja wzrosła z do 67-70%. Tabelka z kołami parlamentarnymi na str. 258.

4.4.7. Rząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego
*na czele rządu nadal pozostawał po wyborach F. Sławoj-Składkowski (po ustąpieniu Zyndrama-Kościałkowskiego). Uprawnienia premiera po śmierci Piłsudskiego stawały się jednak coraz bardziej drugorzędne, zwłaszcza że był on człowiekiem Rydza-Śmigłego. Ministerialne teki rozdzielano trochę tak jak dzisiaj, czyli żeby zaspokoić wszystkie (sanacyjne) frakcje. Resorty siłowe - ludzie GISZa, resorty odpowiadające za gospodarkę i sprawy społeczne - ludzie Mościckiego
*poza kontrolą premiera pozostawało MSZ Becka.
*Sławoj-Składkowski jest zapamiętany z instalowania „sławojek”, bielenia chat i instalowania stałych ogrodzeń na wsiach, jednak udało mu się w końcu przezwyciężyć skutki kryzysu oraz odmienić nastroje społeczne. Polska schyłku lat 30 była krajem optymistycznie spoglądającym w przyszłość.

4.5 Opozycja polityczna w latach 30

4.5.1. Obóz narodowy
*po „wyborach brzeskich” endecja samodzielnie podjęła protesty. Postanowiono na konsolidację rozbitej od 1926 r. prawicy. Szukano przede wszystkim wsparcia Wsi. Utworzono Sekcje Pracy Wiejskiej. Nie obawiano się konkurencji nowo utworzonego (zjednoczonego) Stronnictwa Ludowego
*ze względu na interwencjonistyczny program i etatyzm ciężko im było przekonać do siebie flirtującą z sanacją burżuazję.
*w pierwszej połowie lat 30 kierownictwo SN (Stroński, Seyda, Rybarski) było pod presją radykalnych metod walki, które proponował ruch młodych OWP (wspierał Dmowski). OWP prowadziło działania takie jak walki uliczne, napady na lokale BBWR itp.
*Obóz Wielkiej Polski przyjął zewnętrzne cechy zhierarchizowanej partii wodzowskiej, na czele której stał formalnie R. Dmowski. Stawiano na 1 miejscu naród, a nie państwo, kładziono nacisk na kształtowanie pokolenia ideowości, karności, religijności. Mniejszości narodowe nieuznające prymatu narodu polskiego miały być ograniczane w swoich prawach (stąd żądanie odsunięcia Żydów od życia publicznego).
*Najbardziej aktywni działacze OWP: B. Piasecki, Marian Reutt; Przywódcy Młodzieży Wszechpolskiej (młodzieżowa przybudówka SN): J. Mosdorf, J. Kurcjusz.
*OWP od początku było traktowane przez sanację jako bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Częste aresztowania. 28 marca 1933 r. zakazano działalności OWP w całej Polsce.
*SN, chociaż formalnie zwierzchne nad OWP nigdy go nie kontrolowało. Kiedy jednak zawieszono jego działalność to wykorzystano to do spacyfikowania konkurencyjnego ruchu. Członków OWP przymusowo wcielono do SN.
*Już w 1934 r. doszło jednak do ponownego rozłamu i wyodrębnił się Obóz Narodowo-Radykalny, a samo SN żeby nadążyć nad radykalizacją nowego pokolenia musiało zmienić organizację partii. SN przeistoczyło się ze stronnictwa walczącego wyborczo w scentralizowaną organizację nie stroniącą od ulicznych manifestacji, jednolitych strojów, antysemityzmu w kampaniach wyborczych. Do władz partii dopuszczony „młodych”: Jędrzeja Giertycha (dziadek Romana Gieretycha), T. Bieleckiego, Stefana Sacha. W SN zaistniała silna fascynacja włoskim faszyzmem, ale nie bezrefleksyjna
*Część niezadowolonych „młodych” utworzyła radykalny ruch narodowy w postaci Obozu Narodowo-Radykalnego: J. Mosdorf, H. Rossman, T. Gluziński. ON-R tłukło się z bojówkami lewicowymi i nawzajem podpalało sobie lokale. W czerwcu 1934 zdelegalizowano ON-R, lecz konspiracyjnie działało ono nadal.
*Na przełomie 1934 i 1935 doszło do rozłamu. Powstał ONR-Falanga (B. Piasecki) oraz OBR-ABC (H. Rossmann). ONR-ABC było mało liczne i nie dotrwało do wybuchu wojny.
*ONR-Falanga gloryfikowała państwo narodowe, karność, ideowość, mobilizację narodu, odrzucenie postulatów mniejszości narodowych, interwencjonizm gospodarczy, egoizm ekonomiczny. Hasła te zbliżyły ją do sanacji (grupa Rydza-Śmigłego), z którą do 1938 r. współpracowała.
*latem 1939 r. Piasecki decyduje się zawiesić działalność ONR-Falanga ze względu na kłopoty wewnętrzne i problemy w utrzymaniu spoistości partii.
*2 stycznia 1939 r. umiera Dmowski, który nie akceptował ostatecznej militaryzacji stworzonego przez niego ruchu młodych. Jego pogrzeb był olbrzymią manifestacją prawicy (z udziałem 100-200 tyś osób).

4.5.2. Stronnictwo Ludowe
*w odróżnieniu od sanacji i prawicy ruch ludowy na początku lat 30 doczekał się zjednoczenia. Od utworzenia przed wyborami 1930 wspólnej komisji dla obrony republiki demokratycznej stronnictwa ludowe współpracowały ze sobą coraz częściej. Aresztowania posłów w 1930 r. przyspieszyły konsolidację.
*Mimo pewnych rozbieżności 15 marca 1931 r. odbył się zjazd zjednoczeniowy PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” oraz Stronnictwa Chłopskiego. Przybrano nazwę Stronnictwo Ludowe, a szefem Rady Naczelnej SL wybrano Wincentego Witosa. Prezentował on nieprzejednane, antyrządowe stanowisko, które znajdowało posłuch na wsi będącej w coraz gorszej sytuacji gospodarczej.
*Emigracja Witosa po procesie brzeskim osłabiła jego przywództwo . W 1935 r. doszło do dwóch rozłamów, lecz ostatecznie SL udało się wyjść z nich obronną ręką.
*jak u konkurencji dały o sobie znać różnice między „młodymi” i „starymi” działaczami. „Wiciowcy” żądali radykalizacji działań, spółdzielczości na wsi oraz kilku innych bardziej lewicowych postulatów (na przywódcę tej grupy wyrastał M. Rataj).
*Witos do radykalnych działań przekonał się dopiero wiosną 1936 r. (po nieudanych rozmowach zarówno z endecją jak i centrolewicową koalicją pod patronatem Paderewskego). Wezwał do masowych manifestacji chłopskich, w których zdaniem ludowców brało udział nawet milion chłopów. Władza ostro pacyfikowała te manifestacje, w wyniku czego zabito 6 chłopów, a 150 zostało rannych. SL dotknęły także administracyjne represje. Część działaczy (np. wyrastający na następcę Witosa Stanisław Mikołajczyk) bała się dalszych ofiar i nawet M. Rataj rozważał rozmowy z którymś z odłamów sanacji. Witos jednak był nieprzejednany i wyznaczył na 16-25 sierpnia 1937 r. strajk generalny chłopów. Władza także nie odpuściła. Skutek? W walkach z policją zginęło 44 chłopów, 4 tysiące skończyło w areszcie.
*W marcu 1939 r. Witos wraca z emigracji. Narastające zagrożenie niemieckie odsunęły na dalszy plan znaczenie konfrontacji z sanacją (chociaż kilka dni po powrocie przesiedział w areszcie). Wreszcie Witos wzywa chłopów do lojalności względem zagrożonego państwa.

4.5.3. Lewica
*w PPS w maju 1931 r. dominował pogląd o potrzebie odbudowania Centrolewu (T. Arciszewski, K. Pużak, M. Niedziałkowski) chociaż istniały także poglądy o koniecznym rewolucyjnym przejęciu władzy. Mniejszość (B. Drobner, Oskar Lange) chciała też szukać porozumienia z komunistami.
* Zmiany w Europie w latach 30 (zwycięstwo dyktatur autorytarnych) a także dyskusje toczone w Międzynarodówce Socjalistycznej skłoniły PPS do radykalizacji programu. Zaakceptowano przejściową dyktaturę jako konieczny środek obrony rządu robotniczo-włościańskiego przed kontrrewolucją. Bardzo wyraźnie jednak odcinano się od komunistów. Dochodziło nawet do walki ulicznych między bojówkami PPS i KPP z ofiarami.
*Mimo napięcia doszło między nimi do (bardzo nieśmiałych, ale jednak) prób rozmów na szczeblu wojewódzkim w 1935 r. Łączył ich tylko wspólny wróg w postaci romansującej akurat z prawicą sanacji. Pod naciskiem lewiowej grupy PPS (A. Próchnik, S. Dubois, B. Drobner) doszło z czasem do spotkania z komunistami także na szczeblu centralnym.
*Wiosną 1936 r. wspólnie zintensyfikowano protesty. Najgłośniejszy był strajk w krakowskiej fabryce „Semperit”, po którym w wyniku starć z policją zginęło 8 osób. W podczas manifestacji na pogrzebie zastrzelonego przez policję bezrobotnego zginęło 13 osób.
*Latem 1936 współpraca PPS i komunistów była już jednak przeszłością. KPP nie godziło się na zbliżenie do SL (ludowcy) czego żądało PPS oczekując szerokiego frontu antysanacyjnego.
*Styczeń/luty 1937 r. - ostatni Kongres PPS (w Radomiu). Odrzucono współpracę z komunistami, postulowano budowę frontu demokratycznego aby sanację obalić na drodze legalnej. We władzach zwyciężyła grupa umiarkowana: Z. Żuławski, T. Arciszewski, K. Płużak.
*Zbliżenie z ludowcami okazało się jednak w wyniku wzajemnego braku zaufania mżonką. Socjaliści nie przystąpili do strajków chłopskich w 1937 r. PPS zaczęło szukać współpracy z sanacją, lecz zarówno Rydz-Śmigły jak i Mościcki nie byli tym zainteresowani i propozycje odrzucali. Płaszczyzną współpracy okazało się dopiero zagrożenie niemieckie (chociaż w marcu 1939 Mościski odrzucił propozycję utworzenia rządu koalicyjnego). W przeddzień wybuchu wojny PPS wydał odezwę do swoich sympatyków, aby „spełnili obowiązek wobec państwa”.
*w KPP na przełomie 1935 i 1936 roku rozpoczęły się czystki jak w ZSRR. Partia była po nich bardzo osłabiona, w 1937 r. cała czołówka polskich komunistów (Leński, Warski, Próchniak, Dąbal, Koszutska) znalazła śmierć w radzieckich więzieniach. 16 sierpnia 1938 r. podjęto decyzję o rozwiązaniu Polskiej Partii Komunistycznej.

4.6 Polska polityka zagraniczna

4.6.1. Kontynuacja i aktywizacja

według Piłsudskiego po zamachu majowym miało nadejść 5 lat spokoju na arenie międzynarodowej, czas na to, aby uporządkować sprawy wewnętrzne, stosunki z sąsiadami i wzmóc aktywność w Lidze Narodów
kierownikiem polskiej dyplomacji - August Zaleski, były ambasador, zwolennik Realpolitik w zaciszu gabinetów, jego cele: wzmocnienie znaczenia Ligi Narodów oraz pozycji Polski w niej, utrzymanie sojuszy gwarantujących Polsce bezpieczeństwo, zatrzymanie rozluźnienia przymierza z Francją i ocieplenie relacji z Niemcami i ZSRR
Zaleski mocno zaangażował się w działania Ligi Narodów, co zaowocowało uzyskaniem pozycji niestałego członka Rady Ligi Narodów w 1926r., z prawem wyboru na następną kadencję (w praktyce półstałe członkostwo), od stycznia 1930 został przewodniczącym Rady; był też wiceprzewodniczącym Światowej Konferencji Rozbrojeniowej w Genewie w 1932r., gdzie Polska poparła francuski projekt, by rozbrojenie poprzedzić gwarancjami bezpieczeństwa państw uczestniczących, co było rozwinięciem paktu Brianda-Kelloga z 1928r., do umowy dołączyła większość państw Europy, włącznie z Niemcami i ZSRR, a podpisanie w 1933r. konwencji londyńskiej i zdefiniowanie agresora według tzw. formuły Litwinowa-Politisa stworzyło prawo międzynarodowe, pierwsze jego skutki odczuto w czasie wojny domowej w Hiszpanii, w czasie której większość państw zachowało neutralność - nie udało się jednak wypracować skutecznych sankcji dla państw łamiących zasadę neutralności, co zabiło cały projekt
Polska starała się zaktywizować politykę pozaeuropejską, ze względu na liczną Polonię w USA, Kanadzie, ale także Brazylii czy Argentynie; eksport pozaeuropejski wzrósł z poziomu 3% po zamachu majowym, do 20% przed wybuchem II WŚ; pierwszą polską placówką dyplomatyczną była ambasada w Buenos Aires (1922), a stąd rozszerzano kontakty na Brazylię i Meksyk
aby utrzymać kontakt z Polonią zorganizowano światowy zjazd Polaków w Warszawie (1929), a na drugim zjeździe w 1934r., na Wawelu utworzono Światowy Związek Polaków z Zagranicy (Światopol)
Polska miała ambicje kolonialne - w 1930r. założono Ligę Morską i Kolonialną, liczącą prawie milion członków; zorganizowała ona założenie polskiej kolonii osadniczej w Paranie (Brazylia) i miała projekt na kolejną w Peru, chciano także polskiej kolonii w Afryce - zaawansowane rozmowy prowadzono z rządem Liberii; irracjonalny pomysł uzyskania od Francji Madagaskaru również spalił na panewce; w 2. poł. lat 30-stych Liga skoncentrowała się na zagadnieniu morskim i zebrała środki od społeczeństwa na Fundusz Obrony Morskiej (m.in. budowa ORP „Orzeł”)

4.6.2. Konflikt z Litwą

w 1926r. socjalistyczna koalicja rządowa na Litwie podpisała pakt o nieagresji z ZSRR, w którym uznał on litewskie roszczenia do Wilna, w skutek tego doszło do napięć z Warszawą, a także w samej Litwie, gdzie przewrót wojskowy w Kownie zapoczątkował rządy autorytarne
nowy rząd wpisał w konstytucji Wilno jako stolicę kraju i ogłosił trwanie stanu wojny z Polską - represje wobec polskiej mniejszości na Litwie, a w odwecie wobec litewskiej wokół Wilna; napięcie utrzymywało się do jesieni 1927r.; po spotkaniu Piłsudskiego z Voldemarasem w grudniu na posiedzeniu Ligi Narodów (Genewa), premier Litwy przyznał, że nie ma stanu wojennego i zlikwidowało to groźbę starcia; napięcie trwało nadal, nie udało się znieść blokady granicy; wyciszenie konfliktu nastąpiło wskutek usunięcia Voldemarasa i konfliktu wewnętrznego na Litwie w 1929r., ale sprawa tliła się aż do wybuchu wojny

4.6.3. Stosunki polsko-radzieckie

pomimo traktatu ryskiego relacje z ZSRR pozostawały nieuregulowane, Zaleski proponował ambasadorowi Piotrowi Wojkowowi pakt o nieagresji obejmujący Polskę oraz jej partnerów - Łotwę, Estonię i Rumunię, ale Moskwa chciała podpisać umowę tylko z Polską; w 1927r. ambasadorem w Moskwie został Stanisław Patek, który miał instrukcje podpisać umowę dwustronną - nastąpiło zbliżenie stanowisk; nagłe zerwanie rozmów spowodowało zabójstwo Wojkowa w Polsce przez białorusińskiego emigranta (ZSRR uważał, że Polacy wzięli w tym udział); rozmowy wznowiono po pewnym czasie, ale doprowadziły tylko do podpisania paktu Brianda-Kelloga (1930r.) przez ZSRR, Polskę, Łotwę, Estonię, Rumunię, a potem także Litwę - ten tzw. protokół moskiewski oznaczał nienaruszalność granic tych państw
rozmowy na temat dwustronnej umowy wznowiono ze względu na pogarszające się relacje Berlin-Moskwa, Niemcy zbliżały się do Francji po 1925r., a szczególnie po przyjęciu planu Younga w 1929r., co wpłynęło także na rozluźnienie stosunków polsko-francuskich; w 1932r. podpisano pakt o nieagresji, obowiązujący przez trzy lata z opcją przedłużenia, do czego doszło w 1934r. z inicjatywy Moskwy - czas wydłużono o 10 lat, do 1945

4.6.4. Nominacja Józefa Becka na ministra spraw zagranicznych

w 1932r. nieoczekiwanie Józef Beck został nominowany na ministra spraw zagranicznych, należący do „grupy pułkowników”; Beck sprawował urząd do wybuchu II WŚ, choć do 1935r. wykonywał polecenia Piłsudskiego; uważany za przeciwnika zbliżenia z Francją
cel: znormalizowanie stosunków z Niemcami, odsunięcie groźby starcia militarnego; niedopuszczenie do zerwania sojuszu wojskowego z Francją; ożywienie aliansu z Rumunią, jedynym sprzymierzeńcem przeciw ZSRR

4.6.5. Normalizacja stosunków z Niemcami

unormowanie stosunków z Niemcami utrudniała wojna celna oraz rewizjonizm niemiecki - w 1928r. debata w Reichstagu wykazała, że cała scena polityczna w Niemczech uznaje postanowienia z Wersalu za bardzo niesprawiedliwe, szczególnie nasilały się konflikty na Górnym Śląsku dotyczące mniejszości niemieckiej, mające swój finał w Lidze Narodów oraz Trybunale w Hadze - dodatkowo zaogniło to stosunki
pozytyw  zamknięcie problemu gospodarczych rozliczeń po I WŚ, w 1929r. podpisano tzw. umowę likwidacyjną, w której Polska zaprzestała likwidacji majątku niemieckich obywateli w zamian za zrzeczenie się przez obywateli niemieckich pretensji finansowych pozbawionych majątku po wojnie, uwolniło to Polskę od odpowiedzialności za część długu wojennego Niemiec związanego z przejęciem części ich dawnego terytorium; w 1930r. parafowano całościową umowę handlową, choć bardzo ograniczoną (nie zakazano ceł protekcjonistycznych)
wraz ze słabnięciem „koalicji weimarskiej”, a dochodzeniem do głosu nazistów nastąpiło zaostrzenie stosunków politycznych; negatywnie przyjęto przemówienie ministra ds. niemieckim ziem zajętych, w którym posługiwał się pojęciem „niesprawiedliwej granicy” i używał nazwy „Kraj Nadwiślański” odwołując się do zaborczego nazewnictwa;
spory wokół WM Gdańska również pogorszyły stosunki; flota wojenna Polski od 1921r. miała prawo korzystać z portu gdańskiego, co próbował podważyć Senat Gdańska, widzący zagrożenie jego panowania w szybko rozwijającej się Gdyni; w 1931r. nazistowski już Senat Gdańska wypowiedział prawo o stacjonowaniu floty; mogło skończyć się to starciem, ze względu na przybycie eskadry brytyjskich okrętów i odwołanie się do Ligi Narodów; skończyło się na odnowieniu polskiego prawa w 1932r.
problematyczne okazało się stanowisko mocarstw zachodnich, które w 1932r. ponownie zdjęły z Niemiec część „brzemienia wersalskiego”, co przyjęto w Polsce jako kolejną próbę porozumienia się mocarstw ponad głowami mniejszych państw, wkrótce do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler
rewizjonistyczne poglądy Hitlera spotkały się z odpowiedzią dyplomatyczną Polski; wzmocniono załogę Westerplatte w odwecie za przejęcie kontroli nad policja portową przez Niemców, próbowano sondować Francuzów odnośnie wojny prewencyjnej, ale Paryż wybrał finalizację tzw. paktu czterech - bloku mocarstw mającego zapewnić bezpieczeństwo Europy, nawet kosztem mniejszych państw; Piłsudski próbował negocjować z Czechosłowacją (bez sukcesów), nie zerwano jednak kontaktu z Niemcami, a prowadzono grę dyplomatyczną, mającą świadczyć o zbliżeniu polsko-radzieckim i polsko-czechosłowacko-rumuńskim wspartego przez ZSRR
Hitler rozpoczął od znormalizowania stosunków odnośnie Wolnego Miasta Gdańska, które odtąd zaczęły być traktowane jako sprawa bilateralna między tymi państwami, z pominięciem Ligi Narodów
w wyniku podpisania paktu czterech (1934) i osłabienia sojuszu z Francją, Polska zaczęła szukać porozumienia z Niemcami; dzięki zerwaniu paktu czterech i wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów oraz Konferencji Rozbrojeniowej (duże osłabienie pozycji Niemiec) oraz aktywności Francji na rzec odnowienia aliansu polsko-francuskiego (nie popartego żadnymi deklaracjami), Niemcy zdecydowały się na podpisanie paktu o nieagresji w 1934r. na 10 lat oraz zakończenie wojny celnej oraz prasowej
ocena paktu z Niemcami  bezpieczeństwo granicy z Niemcami, pomimo akceptacji rewizjonistycznych poglądów Niemców akceptowanych przez Zachód; rozluźnienie jedynego antyniemieckiego sojuszu, z Francja; niechęć Wlk. Brytanii do takiego rozwiązania; rozczarowanie ZSRR mającego nadzieje na sojusz przeciw Hitlerowi, nawet z państwami bałtyckimi
ostatnią decyzją Piłsudskiego w sprawie kontaktów międzynarodowych było odrzucenie niemieckiej propozycji sojuszu antyradzieckiego  „Polska jest w stanie prowadzić samodzielną politykę”, kierowanie się zasadą równego dystansu między Berlinem a Warszawą oraz Warszawą a Moskwą

4.6.6. Zbliżenie z Trzecią Rzeszą

po śmierci Piłsudskiego, minister Beck zaczął prowadzić całkowicie samodzielną politykę; starał się balansować pomiędzy Moskwą a Berlinem; symboliczna wizyta Becka w Berlinie została przez Europę odczytana jako zbliżenie Warszawy do Niemiec, co wywołało pogorszenie stosunków z ZSRR; Polacy nie przystąpili do koalicji antykominternowskiej, ale poszli na ustępstwa wobec Niemców w Gdańsku oraz na Śląsku; pomimo agresywnej postawy Niemiec wobec krajów środkowoeuropejskich, Polska nie zareagowała politycznie na anschluss Austrii licząc na koncepcję Międzymorza

4.6.7. Międzymorze

z powodu małej elastyczności prowadzenia polityki zagranicznej - balansowanie między Niemcami i ZSRR lub zbliżenie się do jednego z nich, Polska wypracowała odmienny projekt zapewniający bezpieczeństwo - koncepcję Międzymorza, obejmującą sojusz militarny krajów skandynawskich, bałtyckich, naddunajskich oraz bałkańskich; kraje skandynawskie nie były gotowe na budowane sojuszu z RP, nadbałtyckie odpychał konflikt polsko-litewski (relacje uregulowane dopiero w 1938r., choć nie wpłynęło to na kontakty z państwami nadbałtyckimi w sprawie sojuszu), Czechosłowacja wciąż miała w pamięci Zaolzie i zwracała się raczej w stronę Francji i ZSRR, a na Bałkanach swe wpływy rozszerzały Niemcy oraz niechętnie widziano bliskie stosunki polsko-węgierskie

4.6.8. Monachium

plany Niemców dotyczące Czechosłowacji objaśnił Polsce H. Göring, który próbował wciągnąć do jej rozbioru Polskę i Węgry, Beck widział w tym szansę na zakończenie sporu o Śląsk Cieszyński, choć odrzucił znów propozycję sojuszu z Niemcami
Polska odrzuciła żądanie, by w razie agresji na Czechosłowację przepuścić wojska radzieckie; nie zamierzała też udzielać pomocy Pradze dopóki nie zrobi tego Francja
Beck wiedział o rezygnacji Francji i Anglii z interwencji w Czechosłowacji, zgłosił więc do wszystkich zainteresowanych chęć zajęcia Zaolzia oraz Rusi Zakarpackiej dla Węgier
w sprawie Czechosłowacji zwołano konferencję na której zabrakło dla Polski miejsca, a Niemcy nie uwzględniły jej roszczeń
w związku z pominięciem sprawy Zaolzia w Monachium, Beck wystosował 24-godzinne ultimatum do Pragi w sprawie oddania Zaolzia - 1 X 1938 r. do Polski włączono Czeski Cieszyn i Frysztat oraz część Spisza i Jaworzyny (1871km²)
ceną za ten sukces była międzynarodowa izolacja Polski jako „szakala Europy” oraz zbliżenie z Niemcami (pogorszenie stosunków z ZSRR), które jednak 3 tygodnie potem wysunęły roszczenia do polskich ziem

4.7 Społeczeństwo II RP

4.7.1. Stosunki demograficzne

tylko jeden spis powszechny w okresie międzywojennym - 1931r.  388 634 km²powierzchni, 32,107 mln mieszkańców (83 osoby/km²), 73% ludności mieszkało na wsiach, w dużych miastach (pow. 50 tys. - 22 takie miasta w Polsce) 12%, 106 kobiet na 100 mężczyzn, najbardziej zaludniony Śląsk, łódzkie, krakowskie, warszawskie, najsłabiej - poleskie, wileńskie, nowogrodzkie
w latach 1931-38 wyemigrowało 500 tys. osób, na początku tego okresu 60% do Europy Zachodniej, a 40% za Ocean, a w latach 1930-38 aż 70% do Europy Zachodniej; duży odpływ Żydów do Palestyny; brak powrotów zza Oceanu, nieliczne z Europy Zachodniej i państw nadbałtyckich

4.7.2. Struktura zawodowa

kraj rolniczo-przemysłowy; ponad 60% zatrudnienia w rolnictwie (powolny spadek), 19% w przemyśle (wzrost), ok. 6% w handlu; wschód i południe kraju najbardziej oparte na rolnictwie, Śląsk, Warszawa i województwa zachodnie ośrodkami przemysłu

4.7.3. Mniejszości narodowe

68,9% Polaków, 10,1% Ukraińców, 8,6% Żydów, 3,8% Rusinów, 3,1% Białorusinów, 2,3% Niemców  Ukraińcy na południowym wschodnie, Żydzi na wschodzie i w centrum, Białorusini na północnym wschodzie, Niemcy na zachodzie i Śląsku

4.7.4. Konflikt polsko-ukraiński

Polska nie nadała Ukraińcom autonomii; w 1928r. wojewodą wołyńskim został Henryk Józewski, zwolennik dialogu z Ukraińcami; oparł zaplecze polityczne na Ukraińcach chętnych do współpracy, a nie nacjonalistach  Wołyńskie Zjednoczenie Ludowe (za pomocą tej partii chciano naprowadzić działania Ukraińców na rozwój gospodarczy, kontrolowany przez państwo)
Ukraińcy zdradzeni w Rydze rozwinęli silny nacjonalizm, szczególnie w Galicji Wschodniej; w 1929r. w Wiedniu powstała Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, partia mająca na celu uzyskanie niepodległości środkami terrorystycznymi, pierwszym liderem został Konowalec, potem Ochrymowicz i Stefan Bandera (1933)
rząd podjął walkę policyjną polegającą na aresztowaniach, rewizjach, pacyfikacjach wsi, Ukraińcy złożyli do Ligi Narodów petycję przeciw brutalnym metodom
1931r. - zabójstwo Tadeusza Hołówki, wiceprezesa BBWR, zwolennika dialogu; załamanie się polityki pojednania; ograniczanie szkół ukraińskich, brak uniwersytetu we Lwowie
umiarkowane stronnictwo UNDO rozpadło się, powstały Front Jedności Narodowej (1933) na czele z Dymitrijem Palijewem, chciał autonomii, reform społecznych na wsi, reformy rolnej, reszta pozostała w UNDO i szukała kompromisu z rządem pod wodzą Wasyla Mudry
umiarkowane stanowisko zajmowały też Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna oraz Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna, zbliżone do PPS (autonomia kulturalna)
w 1934r. zabito ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego; OUN chciał zniweczyć plany porozumienia, zleceniodawców na czele z Banderą skazano na śmierć, zamienioną na dożywocie
druga połowa lat 30. to represje, akcja polonizacyjna oraz niszczenie cerkwi (>100)

4.7.5. Białorusini

Polacy nie uznawali Białorusinów za naród, ale za grupę etnograficzną
Białorusini chcieli współpracować, mocno rozwijali działalność kulturalną i gospodarczą, w Wilnie powstał Centralny Związek Organizacji Kulturalnych i Gospodarczych (1930), problemem było zamykanie szkół z językiem białoruskim
rząd chciał spolonizować białoruską wieś, ale zamykał szkoły także z powodu niskiego poziomu nauczania
brak reformy rolnej wzmógł nastroje radykalne i sympatie bolszewickie, nastąpiły ograniczenia i doprowadziło to do powstania Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej „Hromady”, która została zdelegalizowania z powodu przewagi komunistów w niej
otwarty program nacjonalistyczny reprezentowały partie chrześcijańskie, domagające się stworzenia państwa białoruskiego i reformy rolnej

4.7.6. Mniejszość niemiecka

mniejszość niemiecka była mocno wspierana przez Republikę Weimarską w celach rewizjonistycznych; w 1930r. powstała Partia Młodoniemiecka, najmocniej zaangażowana w działania na Śląsku, Pomorzu, Wielkopolsce i Łodzi;
starsze partie niemieckie przegrały walkę z młodymi po dojściu do władzy Hitlera; partia zmieniła się w organizację wodzowską Rudolfa Weisnera, brakowało jednak jednej linii działań niemieckich w Polsce na wzór Niemców sudeckich, powstały Związek Niemców w Polsce był słaby, bez udziału w niej Młodoniemców
Wiesner osiągnął pozycję senatora, dzięki lojalizmowi wobec rządu polskiego - chciano posłużyć się nim do ocieplenia stosunków z Berlinem; zaczęto się z tego wycofywać, kiedy jego polityka stała się agresywniejsza
siła mniejszości niemieckiej leżała w organizacji i finansowaniu z Berlina; dużo było szkół z językiem niemieckim, spółdzielni, banków, organizacji kulturalnych, olbrzymi Związek Niemieckich Bibliotek w Polsce oraz liczne wydawnictwa

4.7.7. Kościół katolicki

64,8% katolicy, 11,8% prawosławni, 10,4% grekokatolicy; 9,8% Żydów, 2,6% ewangelików
kościół katolicki stanowił ważny czynnik stabilizacyjny i integracyjny państwa, władze polskiego kościoła dobrze współpracowały z rządem przez cały okres II RP
struktura Episkopatu Polski nie uległa zmianie po konkordacie
coroczne konferencje Episkopatu miały duży wpływ na życie katolików, zorganizowano też pierwszy od 300 lat synod całego duchowieństwa polskiego
odrodziło się kształcenie duchownych, zwiększyła się liczba seminariów (18)
Akcja Katolicka - największa organizacja katolików polskich, ok. 650 tys. członków przed wybuchem wojny - aktywizacja wiernych, działalność społeczna i polityczna

4.7.8. Żydzi w Polsce

Agudat Jisrael - dominująca partia żydowska, odrzucająca program syjonistyczny współpracowała z rządem, wybierano posłów żydowskich z listy BBWR
poza Agutat Jisrael rozwijał się jednak syjonizm, który skutkował licznymi wyjazdami do Palestyny, brak tarć z rządem na tym polu
w 1936r. powstała Nowa Organizacja Syjonistyczna na czele z Władysławem Żabotyńskim, radykalna partia twórcy Betaru (młodzieżówki syjonistycznej, stworzonej na modłę wojskową), program partii zakładał zbrojne wywalczenie państwa żydowskiego w Palestynie; Wojsko Polskie prowadziło szkolenia dla Betarowców
lewica żydowska stanęła w opozycji do rządu, sprzymierzając się z PPS (Poale Syjon-Lewica) i idąc w stronę polityki komunistycznej
komuniści żydowscy weszli w skład istniejących partii - upowszechniła się opinia o ich licznej reprezentacji w nich i dostosowywaniu programu pod siebie, stąd stereotyp „żydokomuny”
poziom wykształcenia Żydów był wyższy niż średnia ogólnopolska; udział Żydów wśród studentów sięgał 20%, co było argumentem prawicy za wprowadzeniem numerus clausus; wysoki procent inteligencji, wysokie zatrudnienie wśród lekarzy i adwokatów, prawie połowa burżuazji w Polsce była żydowska, a tylko 8% robotników; w niektórych rzemiosłach udział Żydów był ogromny
duży wpływ na życie kulturalne - literacki laureat Nagrody Nobla Izaak Bashewis Singer, Bruno Schulz, Julian Tuwim, Bolesław Leśmian, Jan Brzechwa oraz muzycy i filmowcy; olbrzymi rynek prasowy - 160 tytułów, 790 tys. egzemplarzy dziennie
w 1927r. Mościcki wydał rozporządzenie oddające regulację stosunków polsko-żydowskich w ręce ortodoksyjnych gmin wyznaniowych, co budziło opór laickich środowisk; w 1931r. wydano ustawę likwidującą akty dyskryminujące Żydów
antysemityzm wśród społeczeństwa polskiego był wysoki, zdarzały się pogromy Żydów, np. w Myślenicach czy Przytyku; wspierano emigrację do Palestyny; rozpoczęto czynną walkę ekonomiczną i polonizację gospodarki, w 1937r. rektorzy wyższych uczelni wprowadzili „getto ławkowe”
ograniczenie uboju rytualnego uderzyło w dochody gmin żydowskich - protesty
Kościół Katolicki przyjął postawę dwuznaczną wobec Żydów - oficjalnie prymas Hlonda potępiał antysemityzm, ale inne środowiska katolickie wzywały do bojkotów
ekscesy antyżydowskie traktowano według Kodeksu Karnego; emigracja wzmagała się ze względu na brak poczucia bezpieczeństwa, kryzys gospodarczy; kwoty emigracyjne nie pozwalały wszystkim Żydom wyjechać do Palestyny, spora część udała się do USA; spojrzenie na polską sytuację polepszyło się po aktach rasizmu w nazistowskich Niemczech i Austrii

4.7.9. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

12% prawosławnych obywateli (69% Ukraińców, 29% Białorusinów, tylko 2-3% Polaków); w 1924r. polski kościół uzyskał autokefalię z Konstantynopola, której nie uznała Moskwa
jedna metropolia - warszawska - pięć diecezji: wołyńska, poleska, grodzieńska, wieleńska i warszawska
duchowni wspierali nacjonalistów ukraińskich oraz działaczy białoruskich ze względu na prześladowania Cerkwi, siłową konwersję na katolicyzm i osadnictwo katolików na wschodzie

4.7.10. Kościół greckokatolicki

10% ludności, głównie Ukraińcy  narodowy kościół ukraiński; galicyjsko-lwowska prowincja kościelna, w 1934r. Watykan utworzył dla niego osobne struktury, abp Andrzej Szeptycki popierał ruchy narodowe ukraińskie, choć raczej te umiarkowane, oficjalnie negatywnie odnosił się do OUN, choć duchowni z nimi współpracowali

4.7.11 Kościół ewangelicki

3% ludności, podział na niemiecki Kościół ewangelicko-unijny oraz Kościół ewangelicko-augsburski, gdzie wierni byli w większości Polakami; ks. Julian Bursche, zwolennik polonizacji ewangelicyzmu, stworzył struktury kościoła ewangelickiego; po wygaśnięciu polsko-niemieckiej konwencji górnośląskiej stworzono autonomiczny wewnętrznie system z Burschem jako biskupem

4.8 Społeczeństwo II RP

4.8.1 Koniunktura lat 1926-1929

trzyletnia koniunktura po zamachu majowym; wzrósł popyt na polskie towary na Zachodzie, dodatnie saldo eksportu; strajk górników w Anglii spowodował, że polski węgiel znalazł rynek zbytu (wojna celna z Niemcami); inwestorzy zagraniczni
6-8% nadwyżki w budżecie rządowym co roku, spadające bezrobocie
Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu (1929) - osiągnięcia polskiej gospodarki oraz plany inwestycji, 4,5 mln odwiedzających

4.8.2 Kryzys gospodarczy

wielki kryzys gospodarczy w USA, a potem w Europie (1929-1933), w Polsce trwał aż do połowy lat 30. ze względu na dłuższą dekoniunkturę w rolnictwie
duży spadek produkcji przemysłowej  zamykanie nierentownych przedsiębiorstw
wielkie obniżki cen w rolnictwie (50-70%), spadek dochodów rolników
ceny artykułów przemysłowych „tylko” o 40%  nożyce cen, spadek popytu, brak środków produkcji w małych gospodarstwach, spadek poziomu rolnictwa
sporo pożyczek, duże zadłużenie rolników, brak pieniędzy na zakup rozparcelowanej ziemi i inwestycje
interwencjonizm państwowy, rozszerzono monopole państwowe (m.in. tytoń i sól), ustawa kartelowa (1938) umożliwiła ingerencję w porozumienia monopolistyczne
w 1932r. powstał Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, miał walczyć z kryzysem  obniżka cen towarów przemysłowych, tanie pożyczki, oddłużenie rolnictwa, roboty publiczne przy inwestycjach infrastrukturalnych, metody filantropijne - Naczelny Komitet ds. Bezrobocia (1931) oraz Bank Akceptacyjny S.A.
poprawa koniunktury dopiero w 1935r.; poziom produkcji przemysłowej na mieszkańca z 1928r. osiągnięto w 1937r., a w rolnictwie w 1938r.

4.8.3. Plan Kwiatkowskiego i COP

1935r. narada gabinetowa wszystkich premierów pomajowych u Mościckiego; wprowadzenie wieloletniego planu gospodarczego  1936r. czteroletni plan Eugeniusza Kwiatkowskiego - „nakręcanie koniunktury”, aktywizacja polskiej gospodarki  budowa COP - Centralnego Okręgu Przemysłowego w widłach Wisły i Sanu (względu obronne)
budowę rozpoczęto w 1936r.; chęć likwidacji bezrobocia, bezpieczeństwo od ataku ze wschodu i zachodu, rozwój infrastruktury w zacofanym regionie
3 regiony: surowcowy - kielecki, aprowizacyjny - lubelski i przetwórczy - sandomierski (60 tys. km²i 5,6 mln ludności), docelowo uruchomienie produkcji planowano na 1941r.
w 1938r. powstał projekt planu 15-letniego Kwiatkowskiego, wprowadzanego stopniowo trzema etapami, mającego wyrównać różnice między Polską A i B

4.8.4. Polityka finansowa

duże pożyczki z USA, dewaluacja złotego i stabilizacja jego kursu, tzw. pakiet startowy obniżał jego wartość aż o 42% w stosunku do wyliczeń Grabskiego z 1924r.; nie udało się pozostawienie parytetu złota, ze względu na odpływ kruszcu z kraju
w latach 30. polski złoty był jedną z najstabilniejszych walut na świecie; w 1929r. utworzono Bank Polska Kasa Opieki, który miał za zadanie przyciągnąć kapitał finansowy trzymany przez Polonię zagranicą; upadek banków prywatnych w Polsce
polityka inflacyjna innych państw powodowała wzrost wartości złotego (5,30 zł za dolara), dzięki czemu uregulowano zobowiązania finansowe z Francją, ale zawyżała ceny polskich produktów eksportowych, co obniżało jego dochody
aż do wojny sytuacja finansowa kraju była dobra, malały długi zagraniczne
od 1936r. odnotowywano niewielki, ale stały bilans dodatni budżetu państwa

4.8.5. Inwestycje przemysłowe i komunikacyjne

istotny wysiłek modernizacyjny - ok. 33-35% wydatków budżetowych w inwestycje przemysłowe i komunikacyjne
największy obok budowy COP wysiłek - budowa Gdyni (rozbudowa portu w 1926) oraz magistrali węglowej, prowadzącej ze Śląska do Gdyni, ukończona w 1933r., porównywalną inwestycją było zbudowanie linii Warszawa-Kraków w latach 1933-34; w 1936r. uruchomiono pierwszy elektryczny pociąg Otwock-Warszawa-Pruszków
Gdynia stała się największym portem na Bałtyku, symbol polskiej marynarki, przeniesiono tam Państwową Szkołę Morską, a oddany w 1933r. Dworzec Morski został reprezentacyjnym miejscem polskiej floty, która posiadała w swoim składzie transatlantyki pływające do Ameryki czy Palestyny
w latach 1938-39 zbudowano Władysławowo, port dla kutrów rybackich, dzięki któremu połów ryb zwiększono ponad dwukrotnie; inwestowano także w drogi śródlądowe, np. największy port śródlądowy w Polsce w Płocku-Radziwiu (1937)
w 1928r. połączono prywatne lotnicze spółki w państwowe Polskie Linie Lotnicze Lot, 5 lat później powstało lotnisko na Okęciu (istniały także w Katowicach, Krakowie, Wilnie, Bydgoszczy i Poznaniu), otwarto kilka połączeń międzynarodowych, nie udało się przed wojną latać do USA, choć próba się udała w roku 1939
w 1930r. otworzono zakłady azotowe w Mościcach, a także kilka zakładów w COP; przemysł chemiczny zajmował trzecie miejsce w przemyśle, po włókienniczym i spożywczym, Polska posiadała także nowoczesną technologię
praktycznie wcale nie rozwinął się przemysł maszynowy

4.8.6. Zbrojenia

w 1936r. opracowano 6-letni plan rozbudowy sił zbrojnych na okres 1936-1942; dzięki uzyskaniu francuskiej pożyczki (2,6 mln franków) Polska mogła dozbroić dużą jak na europejskie warunki armię - w 1939r. 246 tys. żołnierzy i oficerów w służbie czynnej
wyposażano piechotę i kawalerię w broń maszynową, artylerię w działa przeciwpancerne i przeciwlotnicze, każda dywizja piechoty miała też otrzymać 16 czołgów rozpoznawczych
w 1936r. utworzono Fundusz Obrony Narodowej, który miał się składać z darów mieszkańców - zebrano aż 37,69 mln do wybuchu wojny
Polska flota posiadała cztery nowoczesne niszczyciele, a także okręty podwodne, łącznie 9 jednostek
polskie lotnictwo stało na słabym poziomie; pomimo świetnego wykształcenia pilotów, odnoszących sukcesy w zawodach na Zachodzie, poziom i liczebność naszych maszyn znacząco odbiegały od europejskich mocarstw
najbardziej zapóźnioną formacją była broń pancerna, dopiero w 1937r. utworzono pierwszą brygadę zmotoryzowaną, czołgi mieliśmy tylko lekkie, tak jak wozy pancerne
olbrzymim osiągnięciem polskich naukowców było złamanie szyfru Enigmy w 1932r. przez Rejewskiego, Różyckiego orz Zygalskiego, co przekazane sojusznikom przyczyniło się do sukcesu Aliantów

4.8.7 Warunki materialne życia codziennego;

Spadek dochodów, ucierpiały przede wszystkim małe gospodarstwa (do 50 ha), systeatyczne zmniejszanie się dochodu z hektara.
Dysproporcje pomiędzy województwami (wschodnie najbiedniejsze)
Coraz niższe wynagrodzenie rolników - z prawie 2000 tys. Złotych rocznie do około tysiąca u progu wojny.
Przeciętne wynagrodzenie robotnika - około 25 zł tygodniowo (najwięcej w hutnictwie i górnictwie około 40-50), duże dysproporcje, najmniejsze zarobki wiązały się z rolnictwem i handlem, najwyższe w administracji państwowej, policji i wojsku.
Stopniowy spadek pensji łagodzony był obniżaniem cen artykułów spożywczych, tak więc średnie spożycie np. mięsa na głowę nie zmniejszło się, a nawet przed wojną wzrosło.
Struktura wydatków rodziny robotniczej - 40-50 % pensji pochłaniały artykuły spożywcze, 15-20% opłacenie mieszkań, tylko 4 % na szeroko rozumianą kulturę.
Państwo starało się interweniować w stosunki pracy, by nie doprowadzić do wyzysku robitnika.
W lipcu 1927 powołano Inspekcję Pracy, w 1928 powstaje dekret regulujący zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Po kryzysie gospodarczy gwałtownie wrazsta liczba bezrobotnych z 185k do 313k w 1931 i stale rosło, do prawie 470k w 1937. W praktyce musiało być wyższe, sięgające 800k-1100k. Oznacza to prawie 20% bezrobotnych (nie licząc wsi, dla której trudno o szacunki)
Wydatki ratujących się pracą w niewydajnych gospodarstwach ludzi oscylowały jedynie wokół podstawowych artykułów spożywczych, dieta składała się częstokroć jedynie z ziemniaków.
W 1935 powstal Fundusz Pracy pomagający bezrobotnym (organizujący wyżywienie itp.) finansowany z obowiązkowo ściąganych składek (2%) z pensji pracowniczych.
W omawianym okresie występowały ogromne problemy mieszkaniowe, w jednoizbowych mieszkaniach mieszkały średnio 4 osoby (na wsi 5).
23 % mieszkań w miastach posiadało kanalizację, 26% wodociąg, 48% elekryczność. Procent oczywiście był różny dla poszczególnych regionów, najlepiej to wypadało w dużych miastach wojewódzkich, gdzie prawie wszystkie domy posiadały instalacje.

4.9 Edukacja i Nauka.

4.9.1 Szkolnictwo powszechne;

Fatalne dziedzictwo zaborów - nierównomiernie rozmieszczona struktura szkół, duży procent analfabetyzmu w prowincjach wschodnich i centralnych.
Szkoły 7klasowe, ale wiele placówek z klasami łączonymi.
Według danych z 1931 analfabetyzm w Polsce kształtował się na poziomie 22%,(ponad 30% na początku lat 20) przy czym wprowadzenie obowiązku szkolnego znacznie zmniejszyło ten procen wt u młodzieży (z 30% do 6,6% - w grupie do 14 roku życia). Trudniej było edukować osoby starsze, które nie chciałe często z włąsnej woli się uczyć.
Ogromne różnice regionalne - na Wołyniu 50% (kobiety wiejskie nawet 70), na Śląsku zjawisko praktycznie nie istniało, około 1,5% nie potrafiło czytać i pisać.
Sukces szkoły polskiej na wsi - tam analfabetyzm u dzieci sukcesywnie spada.
Szkolnictwo średnie ogólnokształcące do reformy oświatowej w 1932 to model 8-letniego gimnazjum (w 85% klasycznego, z dużym naciskiem na łacine i grekę) do którego przyjmowano po 4-letniej szkole powszechnej.
Zmiana za ministra oświecenia publicznego J. Jędrzejewicza,model 4+8 zastepiony 6+4+2 ustawą z 11 marca 1932r. Wprowadza ona 6-klasową szkołę powszechna, 4-letnie gimnazjum (poprzedzone egzaminem, a także zakończone tzw. Małą maturą) a także zupełnie nowe, pół-wyższe, 2-letnie liceum o wybranym profilu (zakończone maturą).
Niewystarczająca ilość szkół zaowodywch, tylko najbogatsza młodzież mogła sobie pozwolić na pełną ścieżkę edukacyjną - w 1938 na 5 milionów uczniów w szkołąch powszechnych przypadało jedynie 37 tysięcy w liceach.
Krytyka reformy Jędrzejewicza - nie tyle ze względu na reformy strukturalne, ale na zmiany programowe(uznane za propagandowe) mające na celu "wychowanie państwowe" młodzieży w kulcie dla Piłsudskiego i innych krajowych bohaterów, zdolnych do poświęcenia za ojczyznę, kreowanie modelu "idealnego obywatela".
Wysoki poziom liceów, niemal jak studia wyższe [słynna przedwojenna matura więcej warta niż dzisiejsza magisterka]
Pokolenie kształcone w szkołach zreformowanych przez Jędrzejewicza złożyło "daninę krwi" w roku 1939 - można to uznać za sukces procesu wychowawczego.

4.9.2 Szkolnictwo wyższe;

Niewielka liczba studentów - wskali całego kraju około 40-50 tys. Największym powodzeniem cieszyły się tradycyjnie kierunki humanistyczne, filozofia i prawo.
Największym prestiżem cieszyły się UJ, UW, Uniwersytet Wileński, Uniwersytet Lwowski, a także założony w 1920 UAM. Renomą cieszyły się także Politechniki. Oprócz tzw. Szkół akademickich (uprawnionych do nadawania tytułów) istniały także szkoły wyższe zawodowe np. Wyższa Szkoła Morska, czy Wyższa Szkoła Muzyczna. Wtedy powstaje też ASP (1932) i AWF (1938).
15 marca 1933 wprowadzono ustawę, która w znacznym stopniu zmniejszyła uniwersytecką autonomię, od tej pory minister miał wpływ na mianowanie rektora, reorganizowanie struktur uczelni i jej programów, spotkało się to ze (słuszną!) krytyką. Doprowadziło do do strajków (2-3 marca).
Duża przewaga skrajnej prawicy w strukturach uczelni wyższych łączyła się z problemem antysemityzmu (zarzut zbyt dużej ilości żydów na uczelni) i "getta ławkowego", co generowało skandale i miało wpływ na politykę zwiększania wpływu państwa na uczelnie wyższe.

4.9.3 Nauki humanistyczne;

Integrująca rola Akademi Umiejętności dla środowisk uniwersyteckich.
Wytworzenie się oryginalnej polskiej szkoły filozoficznej (warszawsko-lwowskiej), wokół Kazimierze Twardowskiego - fenomenologa. Z tego środowiska wywodził się także Władysław Tatarkiewicz.
Pojawienie się wybitnych (w skali światowej) antropologów i etnologów, jakFlorian Znaniecki i Bronisław Malinowski.
W językoznawstwie ogromne znaczenie Jana Baudouin de Courtenay (bronił praw małych narodów do posiadania języka), napisał pierwszy naukowy zarys historii języka polskiego.
Wybitnym literaturoznawcą był Juliusz Kleiner - autor monografii najważniejszych polskich poetów, wśród historyków ogromne znaczenie Władysława Konopczyńskiego (zainicjował Polski Słownik Biograficzny), dla metodologii historii nie sposob przecenić znaczenia Marcelego Handelsmana - autora pierwszego podręcznika pt. Historyka.
Rozwój archeologii - Józef Kostrzewski i wykopaliska w Biskupinie.

4.9.4 Nauki matematyczne i przyrodnicze;

Osiągnięcia na miarę świadową w matematyce, powstanie polskiej szkoły matematycznej, znów w dwóch ośrodkach: Warszawa (Zygmunt Janiszewski i jego następcy), a także Lwów, skupiony wokól Stefana Banacha (opracowanie rachunku różniczkowego i całkowego, hipotezy continuum, metod probabilistycznych, operacji liniowych i innych rzeczy, których biedni humaniści nie są w stanie pojąć).
Podobne sukcesy w dziedzinie fizyki, choć polacy pracowali najczęściej za granicą - w Niemczech i Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (Leopold Infeld).
Badania nad naukami przyrodniczymi z powodu dużych kosztów wiążących się z wyposażeniem laboratorium nie były prowadzone na dużą skalę, były wyjątki jak Instytut Radowy w Warszawie - powstały w wyniku daru Marii Skłodowskiej-Curie.
Duże osiągnięcie medyczne we Lwowie - Rudolf Weigel pracował nad szczepionką na tyfus.

4.10 Kultura Polska w niepodległej Rzeczypospolitej

4.10.1 Zmiany kulturowe;

Powszechna opinia o upadku kultury - związania z egalitarnością sztuki masowej - kina, radia, także literatury popularnej.
Zasypywanie dawnych podziałów stanowych, wzrost dumy z bycia w swojej klasie - dumy chłopa, robotnika itd - sprzyjała temu bieżąca polityka z jej etosami. Podziały pozostały przede wszystkim materialne.
Unarodowienie plebejuszy - już nie szlachecki kontusz, ale chłopski strój symbolem narodu ; Rola Witosa.
Poczucie ponadklasowej i ponadwarstwowej wspólnoty Polaków - ważne w kontekście przyszyłych losów wojennych.
Niepokój wobec jakości oglądanych filmów i czytanych książek, strach przed pornografią (ściganą z urzędu) demoralizującą społeczeństwo.
Upośledzona prawnie kobieta, mimo teoretycznego zrównania w 1918 w prawie to sytuacja wdów i kobiet z nieślubnymi dziećmi była trudna. T. Boy-Żeleński występował o prawo do aborcji w 1930r.
Niewielkie znaczenie liberalnej inteligencji, przytłaczająca większość środowisk prawicowych. Tymniemniej działały Loże Masońskie (do 1938 legalnie).
Zmiany o charakterze obyczajowym, upodobnienie do stylu zycia meszczańskiego.

4.10.2 Literatura;

Rozkwit twórczości literackiej związany ze swobodą pisania i publikowania w języku ojczystym.
"Skamander" (Tuwim, Lechoń, Wierzyński, Słonimski, Iwaszkiewicz) "Zwrotnica" (Peiper, Ważyk, Przyboś) dwie główne grupy poetyckie - różcniące się nie tylko politycznie (Skamander bliższy sanacji, awangardowe środowisko "Zwrotnicy" lewicujące) lecz także estetycznie. Skamandryci, przy całym nowatorstwie tematycznym (perspektywa szarego człowieka) pozostali klasyczni w obrębie stylistyki, Zwrotnica, a później też tzw. "Druga Awangarda" eksperymentowali z formą, trudnili się nowatorskimi ruchami, m-innymi futuryzmem.
"W latach 30 brylowali "Żagaryści"(Miłosz, Rymkiewicz, Czechowicz) celujący w katastrofizmie.
Osobno, poza tymi nurtami znajdowało się środowisko "Kwadrygi" (Maliszewski, Szebyła, Szenwald) które uprawiało "literaturę zaangażowaną" społecznie i politycznie.
W latach 1929-1931 drukowano "Miesięcznik Literacki" na któego łamach pisali poeci zaangażowani komunistycznie (Broniewski, Wat)
W tej epoce pisali wybitni poeci niezaangażowani po żadnej politycznej stronie - Leopold Staff, Bolesław Leśmian - by wymienić najważniejszych.
W dziedzinie prozy - ciągle publikują aż do śmierci w połowie lat 20 Reymont i Żeromski.
Opowiadania mitologiczne dające mu medal olimpijski (sic!) pisze Parandowski, wielką poczytnością cechują się powieści historyczne Zofii Kossak-Szczuckiej. Piszą także wtedy Gombrowicz (mocno atakowany przez prawicowych publicystów) Nałkowska, a także niezwykle nowatorscy Bruno Schulz i Witkacy.
Eksperymentalny Teatr Reduta (J. Osterwa), przeniesiony później z Warszawy do Wilnia (lata 1921-1924); ten sam człowiek zaingurował w 1924 Teatr Narodowy, którego celem był o pielęgnowanie repertuaru klasycznego, przede wszystkim romantycznego. Bogate życie teatralne odbywało się nie tylko w Warszawie (Kraków, Wilno, Katowice).
W 1927 pierwszy Koncert Chopinowski, promujący młodych muzyków. Centralną postacią sceny muzycznej był Karol Szymanowski - kompozytor i pianista.

4.10.5 Sztuka;

W sztukach pięknych wyraźnie ukształtował się kierunek awangardowy. Głównym teoretykiem i reprezentantem (obok Witkacego) był Leon Chwistek.

4.10.6 Kultura masowa;

Olbrzymi rynek prasowy, w dwudziestoleciu pojawiło się ponad 20 tys. Samodzielnych tytułów i dodatków prasowych, nawet jeśli większość o charakterze efemerycznym, to jest to liczba ogromna. W 1937 ukazywało się 2692 tytuły w nakładzie ponad 11 mln (co daje jeden numer na 3 mieszkańców kraju); poza tym prasa ukazywała się także w języku jidysz, ukraińskim, niemiecki, a także białoruskim.
Zasadniczo panowała wolność słowa, aczkolwiek władza robiła zakusy na konrtolowane prasy (między innymi dodatek do kodeksu karnego w 1932 nt. Przestępstw w druku, w praktyce trudne do udowodnienia). Dekret o prawie prasowym powstaje w 1938. W rękach rządu pozostała Polska Agencja Telegraficzna - która monopolizowała wiadomośći rządowe i zza granicy.
Prasa owego okresu miała wyraźne odcienie polityczne - prawicowa "Gazeta Warszawska" redagowana przez Z. Wasilewskiego, na łamach której pisali najwybitniejsi publicyści swoich czasów (a także "nie swoich" np. Sędziwy Aleksander Świętochowski); po śmierci Piłsudskiego, gazeta nieustannie zawieszana i krytykowana rozpłynęła się w nowym "Warszawskim Dzienniku Narodowym". Nawet większy nakłąd miała endecka "Gazeta Poranna 2 Grosze". Wśród innych gazet prawicowych wymienić trzeba "Kurier Poznański" i lwowskie "Słowo Polskie". Ciągle świetnie miała się stara prasa konserwatywna, wydawany ciągle jest krakowski "Czas" (od 1935 w Warszawie), w Wilnie drukowane jest "Słowo" redagowane przez S. Cata-Mackiewicza. Najważniejszą gazetą sanacyjną była "Gazeta Polska" (Bogusław Miedziński). Pismem centrolewicowym był "Zielony Sztandar" (Maciej Rataj), socjalistów skupiał "Robotnik" (Mieczysław Niedziałkowski).
O obliczu prasy codziennej nie decydowała jednak polityka, ale wielkie koncerny prasowe, wydające wiele tytułów brukowców. Największym był koncert skupiony wokół Ilustrowanego Kuriera Codziennego, założonego przez Mariana Dąbrowskiego jeszcze przed wojną. Koncern wydawał prawie 200 tys. Egzemplarzy dziennie, w tym pisma sensacyjne i sportowe. Inny koncern, Polska Prasa SA wydawał gazety dające szybki dostęp do informacji, takie jak "Dzień dobry", "Dobry wieczór". Sukces osiągnął też łodzki "Ekspres Ilustrowany" zamieszczający komiksy, odcniki literatury popularnej, czy różne sensacyjne plotki z wyższych sfer.
Najgłośniejszym piasrzem docierającym do masowego odbiorcy był Tadeusz Dołęga-Mostowicz ("Kariera Nikodema Dyzmy"), powieści obyczajowe byly chytane równie chętnie. Popularność wśród młodzieży zyskał Kornel Makuszyński, w tym największą jako autor komiksu o przygodach Koziołka Matołka.
Nowym medium w dwudziestoleciu było radio. Polskie Towarzystwo Radiotechnicznie najpierw badało możliwośći techniczne, później w lutym 1925 wypuściło pierwszą codzienną audycję radiową (jednogodzinną). W 1925 powstało Polskie Radio SA założone przez Zygmunta Chamca. Regularne programy nadawane były od 18 kwietnia 1926. W 1930 ukonczono budowę stacji nadawczej w Raszynie, podwówczas największej w Europie. Od 1937 powstał II program PR, istniało już wtedy 12 lokalnych stacji.
Nowe medium zdobyło serca słuchaczy, poziom audycji był bardzo wysoki, nadawano także koncerty muzyczne i czytane powieści w odcinkach. W 1927 nadawno pierwszą transmisję z zawodów sportowych (narciarstwo w Zakopanem)
Radio źródłem powszechnej rozrywki staje się w latach 30. Wcześniej na 1000 mieszkańców dostępne było 7 odbiorników, później liczba sukcesywnie rośnie (w Warszawie w latach 30 już 104/1000).
Eksperymentuje się także z telewizją - w 1937 zbudowano nadajnik na dachu Prudentialu w Warszawie, Pierwszy emitowanym filmem (sygnał tylko w promieniu 20 km) była Barbara Radziwiłłówna. Wybuch wojny przerwał eksperymenty.
Najbardziej demokratyczną rozrywką było kino - niezmiernie populanre także na wsi dzięki istnieniu "kin objazdowych" , a także stosunkowo tanie. Liczba kin rosła, a za nią liczba widzów - tuż przed wojną około 57 milionów rocznie.
Filmy sprowadzano głównie z zagranicy. Rodzima produkcja nie stała na wysokim poziomie, nawet jeśli filmowano dzieła wybitnych pisarzy (Sienkiewicz, Żeromski, Reymont) to króciutkie filmy były raczej migawkami. Angażowanie popularnych aktorów z teatru nie poprawiło tej sytuacji.
W latach 30 nastąpiła poprawa jakościowa, pojawiło się kilka hitów kinowych, a także sporo gwiazd filmowych (J.Smosarska, L. Wysocka, E. Bodo, A. Żabczyński, A. Dymsza).
Przez niektórych artystów Film zaczał być traktowany jako sztuka np. Młody Aleksander Ford tworzył już wtedy. Teoretyczną nadbudowę dla filmu jako sztuki zbudował znany krytyk literacki i literat Karol Irzykowski w książce pt. "Dziesiąta Muza".
Dwudziestolecie to także triumf kabaretów. Najbardziej znane to "Pikador' (pisali dla niego Skamandryci) a także "Morskie Oko". Znaną aktorką kabaretową była H. Ordonówna.
Okres dwudziestolecia to triumf jeszcze jednej demokratycznej rozrywki - sportu. Traci on wymiar aktywności fizycznej, a staje się zjawiskiem społecznym, dostarczycielem emocji tłumowi. Do elitarnych dyscyplin należał tenis, krykiet, zawody jeździeckie (celowałą w nich kadra oficerska). Za plebejskie uchodziły piłka nożna, boks, zapasy czy hokej. Interesujący był też wzrost uczuć patriotycznych związany z kibicowaniem reprezentacji danych nacji w sporcie. O popularności sportu świadczy wysiłek jaki włożonu w budowę stadionu sportowego imienia Piłsudskiego w Warszawie.
W raz z rozwojem sportu i zainteresowaniem nim rozwinęli się polscy olimpijczycy coraz liczniej występujący na Olimpiadach i przywożący medale (np. Tadeusz Kusociński). Interesowano się takżę lotnictwem sportowym, a wybitni piloci zwyciężajacy w międzynarodowych konkursach mieli status legendy (Żwirko i Wigura, Hynek).
Sport ciągle pozostawał jednak amatorski. Jedną z pierwszych profesjonalizujących się dyscyplin była piłka nożna (PZPN założono już w 1919). Najwybitniejszym piłkarzem dwudziestolecia był Ernest Wilimowski, zawodnik Ruchu Chorzów. Sport polski, jakkolwiek odnoszący sukcesu, stał się także przedmiotem polityki, pomagał budować tożsamość.

4.11 Polska w przededniu wojny.

4.11.1 Propozycje niemieckie;

Polska w trudnej sytuacji międzynarodowej, opinia puliczna interesowała się Zaolziem i organizowaniem tam administracji, tymczasem Niemcy dążyły do wprowadzenia RP w orbitę państw satelickich. Plan zakładał sojusznictwo polsku w planie zdobywania przestrzeni życiowej na wschodzie - kosztem ZSRR.
W październiku 1938 podjęto decyzję w Berlinie o uregulowaniu stosunków z Warszawą.
Spotkanie Lipskiego z Ribbentropem w Bertechsgadem (24 X), warunki Niemców: oddanie do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańsk, zgoda na autostradę i linię kolejową eksterytorialną, przystąpienie do paktu antykominternowskiego, przedłużenie deklaracji 1934 o 10 lat, konsultacje z Rzeszą w sprawie polityki zagranicznej. Obiecywano w zamian pomoc w polityce kolonialnej, sprawach związanych z ZSRR a także rozwiązaniu kwestii Żydów.

Beck odpowiada im bez konsultacji z Rydzem-Śmigłym i Mościckim, w międzyczasie zaostrzają się antagonizmu związane z mniejszością niemiecką (zaolzie) a także polską (opole) związane z dyskryminacją.

6 października 1938 polskie ministerstwo spraw wewnętrznych ogłasza konieczność przedłużenia paszportów osób znajdujących się za granicą ponad 5 lat, co doprowadza do problemu żydów polskich, zmuszonych do powrotu z Niemiec (istniało ryzyko, że zostaną w Rzeszy już na stałe) i zatrzymanych na granicy. Cała sprawa ostatecznie będzie asumptem do tzw. Nocy Kryształowej.
Spotkanie Becka z Hitlerem - 5-6 Stycznia 1939 - Hitler naciska na oddanie Gdańska Rzeszy, jednocześnie umożliwiając dyskusję na inne tematy. Nieprzygotowany Beck podkreśla wciąż chęć współpracy przeciw ZSRR, ale nie daje jasnej odpowiedzi.
Najwyższe władze odrzucają stanowczo możliwość oddania Gdańska Rzeszy.
Pod koniec stycznia następuje rewizyta Ribbentropa - Beck prosi, by jasno zostało przekazane, że nie ma zgody na żądania Niemiec, jednak podpisane zostają dokumenty w sprawie kwestii żydowskiej, następuje pozorne ocieplenie relacji. Zaczęto jednak w Polsce liczyć się z możliwością wojny z niemieckim sąsiadem.

4.11.2 Upadek Czechosłowacji;

Zajęcie Czechosłowacji 15 marca przez wojska niemieckie bez powiadomienia wcześniejszego Warszawy pokazują, że Niemcy przestały się liczyć ze swym wschodnim partnerem.Deklaracja o opiece nad Słowacją powoduje nowe zagrożenie polegające na rozciągnięciu południowej granicy z Niemcami na wypadek wojny.
21 marca Ribbentrop składa ostateczne zapytanie w sprawie Gdańska - spotyka się ze stanowczą odmową.

4.11.3 Gwarancje brytyjskie;

Zajęcie Pragi i pogwałcenie ustaleń z Monachium zaniepokoiło Brytyjczyków, którzy zrezygnowali z polityki appeasementu.Zdawano sobie sprawe we Francji i Wielkiej Brytanii z nieprzygotowania do ewentualnej wojny. Wobec braku możliwości porozumienia z ZSRR poszukiwano partnera, który mógłby odciągnąć wojnę od ich granic - trafiono na podatny grunt bo i Polska była zainteresowana sojuszem antyniemieckim. Ambasador RP w Londynie Raczyński dostał zgodę na szybkie zawracie sojuszu. Układ dający gwarancję na wypadek "jakichkolwiek działań wojennych" premier Nevill Chamberlain ogłosił w Izbie Gmin 31 marca.

4.11.4 Wystąpienie ministra Józefa Becka 5 maja

Ożywienie w stosunkach polsko-francuskich. 13 kwietnia 1939 potwierdzony układ sojuszniczy (o genezie 1921r) przez premiera Edouarda Daladiera.
Reakcją Hitlera na gwarancje francuskie i brytyjskie było wypowiedzenie brytyjczykom układu morskiego z 1935 a także odrzucenie układu o nieagresji z Polską zwartego w 1934.
5 maja słynne wystąpienie Józefa Becka (Transmitowane przez radio). Zapewnienia o tym, że zbliżenie polsko-brytyjskie nie zagraża Niemcom, składa deklaracje, że zależy mu na pokoju, ale nie za wszelką cenę (słynne zdanie o tym, że jedyną rzeczą bez ceny jest honor, Polska nie zna pokoju "za wszelką cenę") sprawa przyłączenia Gdańska do Rzeszy raz jeszcze odrzucona.

4.11.5 Pakt Ribbentrop-Mołotow;

W międzyczasie rokowań polsko-niemieckich w 1938 i 1939 trwały rozmowy ze Związkiem Radzieckim, Francja miała umowę od 1935, Brytyjczycy byli co do rozmów z ZSRR sceptyczni. Polska zdecydowanie odrzucała możliwość koalcji.
3 maja zdymisjonowany MSZ ZSRR Litwinow, w jego miejsce Mołotow. Zwrot w politce radzieckiej.
Latem 39 trwały równoczesne rozmowy Rosjan z przedstawicielami rządów Wielkiej Brytanii i Francji, a także Niemiec. Ostatecznie to z Niemcami podpisana została umowa, Niemcy udzielili ogrmonych pożyczek Związkowi Radzieckiemu, ci zaś zaopatrywali Rzeszę w surowce. Do podpisania pakt o nieagresji (z tajnym protokołem dotyczącym podziału Polski) doszło 24 sierpnia w Moskwie.
Strona Polska nie zdawała sobie sprawy z realnego zagrożenia kolejnym rozbiorem uważajac, że rozmowy z ZSRR są tylko niemieckim środkiem nacisku mającym zmusić do ustępstw. Jednocześnie strona rosyjska obłudnie zapewniała, że podpisany pakt w żaden sposób nie wpływa na realacje na linii Warszawa-Moskwa.

4.11.6 Przygotowania wojskowe;

Początkowo (w 1938) niemieckie plany wojenne zakładały tylko odbicie Gdańska. Wobec fiaska rokowań z Polską został opracowany tzw "Plan Biały" (Fall Weiss), czyli plan napaści na Polskę. Przyświecałą Hitlerowi idea, że "zwycięzców się nie sądzi", a celem strategicznym miało być rozbicie polskiej armii. Ostateczna decyzja o agresji na wschodnie sąsiada zapadła 22 sierpnia 1939.
W międzyczasie Polacy otrzymali spore kredyty od Francji i Wielkiej Brytani (w ostaniej chwili), za które sukcesywnie się dozbrajali. Początkowy plan obrony zakładał walki na pomorzu w celu obrony statusu Wolnego Miasta Gdańska, jednak po zajęciu Czechosłowacji należało opracowywać "Plan Zachód" od nowa.
23 marca marszałek Rydz-Śmigły wydał rozkazy dotyczące wstępnej mobilizacji. Docelowa mobilizacja pełna przewidywała utworzenie 18 dywizji, 7 brygad kawalerii i 3 dywizji rezerwowych w pierwszej fazie wojny.

4.11.7 Sierpień 1939r.;

Propaganda niemiecka starała się przekonać europejską opinię publiczną o złym traktowaniu Niemców na ziemiach polskich, wybuchały skandale i incydenty antypolskie w Gdańsku.
Niemieckie prowokacje w Gadńsku (powołanie niemieckiego naczelnika - złamaine postanowień o statusie miasta).
Kampania prasowa zaróno w prasie niemieckiej jak i polskiej, podsycanie antagonizmów, ucieczki (prawdziwe i rzekome) mniejszości w obydwu kierunkach.
Hitler ustala 26 sierpnia jako dzień ataku, ale wieczorem 25 na wieść o podpisaniu tegoż dnia pełnego traktatu brytyjsko-polskiego o wsparciu w wypadku agresji, wstrzymuje atak.
Próby izolacji Polski w polityce międzynarodowej.
Od 23 sierpnia Niemieckie wojska czekają zmobilizowane na granicy na decyzjęo ataku. 26 sierpnia dochodzi do krótkiej walki na Przełęczy Jabłonkowskiej - rozkaz odwołania ataku nie dotarł tam na czas.
Polacy zmobilizowali się 29 sierpnia.
Ostatnia próba zapobiegnięcia wojny - propozycja bezwarunkowego przyjęcia "16 punktów" przez stronę Polską na żądanie Niemiec.
Próby "ostatniej szansy", włączenie się nawet do mediacji nuncjusza postolskiego Filippo Cortesiego nie odnoszą skutku.
"Fall Weiss" wchodzi w życie, rozpoczyna się "walka o przestrzeń życiową".

4.12 20 lat niepodległej Polski;

Polska odzyskuje niepodległość w skutek korzystnej koniunktury międzynarodowej. Najważniejszym celem II RP była integracja ziem o odmiennej tradycji rozbiorowej.
Mimo niemożliwości odtworzenia granic z 1772 (ruchy narodowe państw wschodnich) udało się stworzyć średniej wielkośći państwo europejskie o dużym potencjale demograficznym.
"Powersalska" geneza panstwa jako typowy model w tym okresie w europie środkowo-wschodniej.
Dwa wyraźnie okresy w dziejach II RP - demokratyczny, zakończony w maju 1926 i autorytarny.
Kryzys demokracji, niemożliwość zbudowania stabilnego rządu, porażka polityki endeckiej. Nieudana próba wprowadzenia demokracji parlamentarnej.
Zamach majowy podyktowany ideą stworzenia "silnego państwa". Nie był to odosbniony przypadek w Europie.
Sanacja jako "partia władzy". Specyfiką polską była stosunkowo małą represyjność systemu autorytarnego, jednak krawe walki w Warszawie w 1926 a takżę uwięzienie opozycjnych posłów w Brześciu są czarnymi kartami tych lat.
W okresie powojennym stosunek do rządów sanacji dzielił opozycję komunistyczną.
Po odzyskaniu niepodległości Polska miała nadzieję stać się państwem egalitarnym, symbolem były "szklane domy".
Podział na Polskę A i B nie był tylko chwytem publicystycznym, do końca wojny istniały, a nawet pogłębiały się różnice ekonomiczne w różnych częściach kraju.
Polska gospodarka i przemysł rozwijały się zbyt wolno, dodatkowo dławił ją kryzys. Pod tym względem trudno uznać II RP za państwo udane.
Odnoszno jednak pewne sukcesy - przede wszystkim udało się zrealizować cel podstawowy - zintegrować państwo. Sukces odniosło wychowanie patriotyczne. Niehomogeniczne państwo przetrwało nie rozpadając się po szwach narodowych, choć problam ukraiński był wyraźnie obecny.
Problem mniejszośći narodowych i niezadowolenia jednym z najpoważniejszych w owym czasie. Brak też spójnych i jednolitych koncepcji rozwiązań. Istniał takżę problem żydowski, pojawiał się antysemityzm.
W Polsce nie było wielkich prześladowań, ale daleko też było do libearlnych zasad przestrzegania praw mniejszości.
Mimo porażki w 1939 należy ocenić pozytwnie polityke międzynarodowa. Walka o obrone suwerenności była prowadzona za wszelką cenę, Polska nie podzieliła losów krajów zgadzających się na zostanie państwem satelickim, które zarówno po stronie Rzeszy jak I ZSRR nie wyszły na tym najlepiej i straciły ostatecznie niepodległość/zostały okupowane.. Polityka ugody nie odnosiłą więć skutku.
W świadomości historycznej istnieją dwa obrazy II RP - pozytywny i negatywny, ten pierwszy podkreśla zbudowanie integralnego państwa, odbudowę struktur biurokratycznych z niebytu w zaledwie 20 lat, stworzenie z zacofanych miast metropolii na poziomie europejskim, drugi zaś krytykuję ciężką sytuację społeczną, zwłaszcza chłopstwa, kiepsko rozwijający się przemysł i utraconą demokrację.

Siły niemieckie 1 IX 39 r.:
ok. 1,8 mln żołnierzy, mobilizacja w 5 armiach, 2 floty powietrzne, marynarka wojenna
Niemieckie przygotowania do kampanii:
4 skadrowane dowództwa grup armii: Berlin, Kassel, Drezno, Lipsk (po zajęciu Austrii w 1938 r. utworzono piąte dowództwo w Wiedniu); przełom 38/39: dowództwo w Hanowerze
->dowódcy grup odpowiadali za sztaby okręgów wojskowych (swego rodzaju korpusów armii)
-> z dowództw grup utworzono dowództwa armii (ARMEEOBERKOMMANDOS)
18 VIII 2 oddziały A. przekształcono w grupy atakujące Polskę: Grupa Północ i Południe;
GRUPA ARMII POŁUDNIE:
dowódca: gen. płk G. Rundstedt; sztab w Nysie; u boku tej grupy nacierały trzy dywizje jednostek słowackich (obszar podhalański, nowosądecki i Bieszczady)
we IX 39 w jej składzie znajdowały się trzy armie(8.,10., 14. + oddziały straży granicznej)
8 armia miała nacierać na Sieradz i Łódź; 10. na Częstochowę (z prawym skrzydłem obejmującym Górny Śląsk), 14. na Tarnów-Bochnię-Kraków (+ zadanie zajęcia płd części GOPu i Śląska Cieszyńskiego)
GRUPA ARMII PÓŁNOC:
dowódca gen płk F. von Bock; plany ataku z Prus Wschodnich i Pomorza
pod komendą Bocka: 3. Armia gen von Kuchlera i 4. gen von Kluge; do dyspozycji także: dywizja pancerna, 3 dywizje piechoty
zadanie: szybkie połączenie się, odcięcie dostępu Polsce do wybrzeża Morza Bałtyckiego
Trzecia Armia: ataki od Prus Wschodnich (lewe skrzydło w kierunku Narwii i twierdzy Modlin, prawe na zachód w kierunku korytarza pomorskiego)
Czwarta: siły XIX Korpusu Pancernego gen. Guderiana; -> przeciąć korytarz, koło Chełmna połączyć się z trzecią armią
LOTNICTWO:
4303 samoloty, 2750 bojowych, podział na dwie floty powietrzne:
I FLOTA: (19 grup bombowych, 5 grup Stukasów, 3 gr niszczycieli, 18 eskadr myśliwskich, 3 e. rozpoznania) -> przydział do grupy Armii Płn; dowódca: gen Albert Kesselring
IV FLOTA: (8 grup bombowych, 4 gr Sztukasów, 2 gr niszczycieli, 6 eskadr myśliwskich, 3 e. rozpoznania) -> wsparcie dla gr Armii Płd.; dowódca gen. Aleksander Lohr
MARYNARKA WOJENNA:
jednostki przyporządkowano na Bałtyku dowództwu Grupy Marynarki Wschód (sztab w Świnoujściu) dowódca gen adm. Conrad Albrecht
2 niemieckie okręty liniowe: Schleswig - Holstein (port w Gdańsku) i Schlesien (płw Helski)
ODDZIAŁY SS (SZTURMOWE):
utworzone z przybocznego oddziału Hitlera, przed wybuchem wojny dodano do nich pułki SS z załóg obozów Dachau, Buchenwald, Oranienburg, Mauthausen - 4 pułki: Oberbayern, Brandenburg, Thuringen, Germania - podporządkowane Wermachtowi - zabezpieczały tyły frontu, terroryzowanie cywilów, funkcje policyjne

RADZIECKIE PLANY WOJSKOWE:
od lat 30. Armia Czerwona w trakcie modernizacji; koniec 38 r.: 96 dywizji piechoty, 32 dywizje kawalerii, 34 brygady zmechanizowane, brygady czołgów, przewidywania powiększenia do 170 dywizji piechoty i 47 brygad zmechanizowanych; w stanie spokoju w armii 1,5 mln żołnierzy, na wypadek wojny ta liczba miała wzrosnąć do 6,5 mln
wg planu gen Szaposznikowa przewidywano atak na szerokim froncie wzdłuż granicy pl-radzieckiej; na płn: pas od Wilna po Brześć, cel natarcia: Suwałki-Białystok, na płd: pas od Sokoła i Rawy Ruskiej do granicy rumuńskiej z kierunkiem na Lwów i Zamość;
3 IX 39 r. na rozkaz komisarza obrony Worszylowa na wsch granicy Polski zorganizowały się 2 okręgi wojskowe - kijowski i białoruski; poza tym istniały 4 okręgi: Leningradzki, Kaliniński, Moskiewski, Charkowski; Front Białoruski i Ukraiński: 3 armie każdy, 620 tys. żołnierzy, 4,7 tys. czołgów, 3,3 tys. samolotów; gotowość bojową osiągnęły 11 IX, 13tego wyszły na pozycje do ataku na Polskę

POLSKIE PLANY WOJSKOWE:
dowództwo polskie w momencie ogłoszenia wojny: marszałek Edward Rydz - Śmigły
szef sztabu: gen. bryg. Wacław Stachiewicz, z-ca: gen. bryg. Tadeusz Malinowski
zca ds. operacyjnych: płk dypl. Józef Jaklicz
PLAN ZACHÓD:
nie należy liczyć na szybką pomoc sojuszników z zachodu, sami musimy utrzymać zasoby na lewym brzegu Wisły; rozpatrywano agresję na całym froncie + po zajęciu Czechosłowacji brano pod uwagę ataki z Moraw na Kraków
planu nie zdążono przećwiczyć w sztabach; zakładano utrzymanie się przy tzw. głównej pozycji obrony (wzdłuż granic Polski), latem korygowano plan uwzględniając zagrożenie z południa po utworzeniu państwa słowackiego, przesunięcie granicy obrony po ten odcinek do granic z Rumunią
23 III 39 r. powołano armie i grupy operacyjne:
- SGO ,,Narew” - dowódca: gen. bryg. Czesław Młot - Fijałkowski; zadanie: obrona płn-wsch odcinka frontu, pas od granicy z Litwą po linię Narwi;
- Armia ,,Modlin” - gen. bryg. Emil Karol Krukowicz - Przedrzymirski; przesłaniała atak od Prus Wschodnich na Warszawę
- Armia ,,Pomorze” - gen. dyw. Władysław Bortnowski; obrona korytarza pomorskiego, uniemożliwienie ataku od Prus Wschodnich i Pomorza Zach.; rozlokowana wzdłuż dolnego brzegu Wisły, do granicy z Wolnym Miastem Gdańsk; na płn obrona wybrzeża przekazana Dowództwu Obrony Wybrzeża
- Armia ,,Poznań” - gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba; lokacja wzdłuż biegu Warty od Kotliny Gorzowskiej do Konina; ubezpieczała flanki armii Pomorze i Łódź
- Armia ,,Łódź” - gen. dyw. Janusz Rommel; pas od Kalisza po Częstochowę; przesłaniała przewidywany atak na Warszawę
- Armia ,,Kraków” - gen. brygady Antoni Szylling; pas od Częstochowy po Kraków; jej 2 grupy: ,,Śląsk” i Bielsko miały bronić kluczowego gospodarczo woj. Śląskiego
- Armia ,,Karpaty” - (od 6 IX Armia Małopolska); gen. dyw. Kazimierz Fabrycy; utworzona 11 VII 39 r.; przesłaniała pas granicy od Nowego Targu po granicę z Węgrami
SIŁY POLSKIE:
39 dywizji piechoty (+ 2 dodatkowe, ,,improwizowane); 76 samochodów (Niemcy prawie 1000), 2 brygady zmechanizowane (jedna z nich w fazie formowania)
NIEMIECKIE PROWOKACJE GRANICZNE:
-> Górny Śląsk: 23 VIII - 3 IX - 45 prowokacji; aktywność pododdziałów Freikorps Ebbinghaus - akcje poprzedzające ataki wojsk niemieckich, celem opanowanie zakładów przemysłowych GOPu; najgłośniejsza akcja - atak 300osobowego oddziału na kopalnię ,,Michał” w Michałkowicach
-> Pomorze: zamiar zajęcia mostu na Wiśle w Tczewie, udaremniony przez Straż Graniczną

PROWOKACJA GLIWICKA 31 VIII 39:
w ramach akcji ,,Himmler” Reinhard Heydrich zlecił przygotowanie upozorowania ataku polskiego na Górny Śląsk; grupa 7 osób czekała na rozpoczęcie w Gliwicach; przebieg akcji nadzorował szef gestapo, Heinrich Muller; SSmani opanowali radiostację i ogłosili apel wzywający Polaków do powstania na Górny Śląsk; SSmani rozrzucili też przebrane w polskie mundury ciała zamordowanych więźniów obozu konc.; akcja 31 VIII i 1 IX była nagłaśniana w niemieckim radio i prasie
prowokacja gliwicka nie była jedyną; Stodoły w powiecie raciborskim: atak na miejscowy posterunek celny; Byczyn w pow. kluczborskim - ,,napad” polskich żołnierzy na leśniczówkę

BITWA GRANICZNA - 1-6 IX:
1 IX 1939 4:45: atak na strażnicę wojskową na Westerplatte, wcześniej, 4:43 atak bombowy na most na Wiśle w Tczewie; obrona Westerplatte przez mjra Henryka Sucharskiego do 6 IX
1 IX - obrona Poczty Polskiej w Gdańsku, obrońcy rozstrzelani 5 X na mocy wyroku sądu polowego
DZIAŁANIA NA PÓŁNOCY:
pas obrony armii Modlin - bitwa pod Mławą - atak sił niemieckich 3. Armii, zmuszenie Polaków do kapitulacji dopiero 3 września; porażka otwiera drogę na Warszawę; siły 4. armii (z XIX Korpusem Pancernym Guderiana) łączą się z siłami 3. armii (XXI Korpus) pod Chojnicami;
gen. Bortnowski z oddziałami armii Pomorze kapituluje 3 września;
podczas walk na Pomorzu dochodzi do ostatniej bitwy kawalerii pod Krojantami - 18. Pułk Ułanów Pomorskich pod dow. płk Kazimierza Mastalerza atakują batalion zmotoryzowany - ginie 25 ułanów i dowódca -> wykorzystanie propagandowe przez Niemców
POŁUDNIOWY - ZACHÓD:
1 IX - Mokra: atak niemiecki na pozycje Wołyńskiej Brygady Kawalerii (dow. płk Julian Filipowicz) (opóźniała natarcie 4. dywizji pancernej w kierunku Warszawy współpracowała z Armią Łódź)
Armia Łódź zmuszona wycofania za linie Warty - rezygnacja z utrzymania ciągłej linii frontu i utrata styczności z armią Kraków;
DZIAŁANIA NA POŁUDNIU:
Armia Kraków atakowana z dwóch kierunków: Górny Śląsk - rozkaz Szyllinga o wycofaniu się z woj. śląskiego grup Śląsk i Bielsko - zagrożenie na lewym skrzydle armii Kraków - atak niem. XVIIItego Korpusu - decyzja o skróceniu linii frontu - osłabienie prawej str armii Krk + zerwanie łączności z A. Łódź;
6 IX - decyzja o wycofaniu się z linii granicznej za linię Wisły i Sanu + opuszczenie stolicy przez Naczelnego Wodza (teraz Brześć)rząd i prezydenta - osłabienie nastrojów społ.

PRZYSTĄPIENIE UK I FRANCJI DO WOJNY:
1 IX - rząd francuski potwierdza swoje zobowiązania względem Polski (rada gabinetowa - decyzja o powszechnej mobilizacji)
2 IX - agresję niemiecką potępia rząd Chamberlaina; wysłanie do Niemiec brytyjskiego ultimatum, które popiera też Francja
3 IX - wypowiedzenie wojny
4 IX - podpisanie protokołu pl-franc o współpracy; zobowiązanie Francji do natychmiastowych działań militarnych, po 15. dniu od ogłoszenia mobilizacji - atak głównymi siłami + żądanie rozpoczęcia bombardowań Niemiec przez RAF; jednocześnie na spotkaniu sztabów franc-bryt uznano, że nie można pomóc militarnie Polsce
12 IX - posiedzenie w Abbeville - decyzja o niepodejmowaniu działań lądowych na froncie zachodnim, front polski ma znaczenie drugorzędne; o tym postanowieniu nie poinformowano Warszawy; do wiosny 1940 r. wojska francuskie nie podejmują żadnych działań zaczepnych; nie bombardowano nawet umocnień niemieckich -> określenia: śmieszna wojna, siedząca wojna;

BITWA NAD BZURĄ:
8 IX - wojska niemieckie po zwycięstwach pod Tomaszowem Mazowieckim i Piotrkowem Trybunalskim docierają do przedmieść Warszawy
gen. Kutrzeba - zwrot zaczepny, zaatakowanie 8. Armii; natarcie od 9 IX w kierunku Łowicza i Łęczycy; po 3 dniach wzrasta przewaga wojsk niem.; rezygnacja z operacji; do Warszawy należy przedostawać się samodzielnie
bitwa nad Bzurą dała czas na przegrupowanie i realizację koncepcji PRZEDMOŚCIA RUMUŃSKIEGO - plany zbudowania bastionu opartego na granicy z Węgrami i Rumunią - tam zamierzano czekać na ofensywę aliantów - 13 IX - rozkaz o wycofaniu wojsk na płd - wsch;
10 IX - utworzenie 3. Frontów:
- FRONT PÓŁNOCNY - 11 IX; dow. gen. dyw. Kazimierz Dąb - Biernacki; z oddziałów armii Modlin i Łódź, wzmocniony przez SGO Narew; miał bronić wzdłuż Narwi, potem Bugu; ostatecznie przedzierał się na płd do przedmościa
- FRONT ŚRODKOWY - 13 IX; dow. gen. dyw. Tadeusz Piskor; na bazie armii Kraków; miał bronić Wisły
- FRONT POŁUDNIOWY - 10 IX; dow. gen. Kazimierz Sosnkowski; oddziały armii na płd. (Kraków, Karpaty); osłona linii brzegu Sanu

WOJNA Z ZSRR:
6 IX - decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) o rozpoczęciu przygotowań do wkroczenia na tereny RP
15 IX - Niemcy przekazują ZSRR ocenę stanu gotowości Wojska Polskiego
17 IX - odczytanie polskiemu ambasadorowi w Moskwie Wacławowi Grzybowskiemu noty radzieckiej o przekroczeniu granicy z Polską
wkroczenie w granice Polski 600 tys. żołnierzy radzieckich z dwóch frontów: ukraińskiego i białoruskiego (9 armii, 19 brygad czołgów, 2 brygady zmotoryzowane - 6 tys. czołgów i wozow pancernych); na granicy wschodniej opór tylko jednostek KOP (dow. gen. bryg. Wilhelm Orlik - Ruckemann); cały KOP liczy w IX 39 20 tys. żołnierzy; ogólnie ze strony polskiej - 100 tys. żołnierzy
STARCIA Z ODDZIAŁAMI ARMII CZERWONEJ:
do 20 IX Front Białoruski osiąga linię Wilno-Szczuczyn-Pińsk (19 IX zdobyte Wilno)
Front Ukraiński: działania wokół Lwowa, od 12 IX chcą go zająć wojska niemieckie; dowódca obrony miasta gen. Władysław Langner 22 IX podpisuje akt kapitulacji, Lwów zajmują wojska radzieckie
do 22 IX oddziały Frontu Ukraińskiego osiągają linię Sokół-Lwów-Stanisławów i posuwają się na zach.

OBRONA WARSZAWY:
od 3 IX pod dow. gen bryg. Waleriana Czumy
PPS tworzy oddziały robotnicze, Stefan Starzyński jest komisarzem Komitetu Obywatelskiego
8 IX oddziały niemieckie na przedpolach Wwy, 25 IX masowy nalot bombowy; 28 IX kapitulacja miasta podpisana przez Kutrzebę; 29 IX pada twierdza Modlin
OBRONA WYBRZEŻA:
walki oddziału WP ,,Obrona Wybrzeża” (dow. Józef Unrug); do 19 IX bronią się oddziały na Kępie Oksywskiej, do 1 X załoga na Helu; 2 X zajęcie Płw. Helskiego
OPÓR SAMODZIELNEJ GRUPY OPERACYJNEJ ,,POLESIE”:
9 IX - utworzenie grupy; dow. gen. Franciszek Kleeberg; -> przygotowywanie obrony Polesia, obrona Brześcia, osłona odwrotu Frontu Płn. na płd; po kapitulacji Warszawy oddział walczy partyzancko; walki w okolicach Kocka - 6 X - podpisanie przez Kleeberga aktu kapitulacji -> koniec polskiej wojny obronnej

STARANIA O CIĄGŁOŚĆ PAŃSTWA POLSKIEGO:
17 IX - władze polskie przekraczają granicę polsko-rumuńską w Kutach
rząd, prezydent i Naczelny Wódz nie zgadzają się na żądania zrzeczenia się uprawnień konstytucyjnych -> internowanie mimo interwencji Brytanii
na mocy konstytucji kwietniowej 17 IX Ignacy Mościcki wyznacza swojego następcę - jest nim gen. Wieniawa - Długoszowski -> protesty opozycji w Paryżu, 26 IX nota rządu fr. o nieuznaniu gabinetu, który powołałby Długoszowski - 30 IX Mościcki podpisuje nową nominację dla Władysława Raczkiewicza; na czele rządu staje W. Sikorski - > rząd uznany przez Francję i Wielką Brytanię - status eksterytorialności w Paryżu, a od 22 XI w Angers

POLITYKA OKUPACYJNA NA TERENACH WCIELONYCH DO ZSRR:
-> WILEŃSZCZYZNA: rząd Litwy przypomina ZSRR pretensje terytorialne Litwy w stosunku do Polski
10 X - podpisanie układu litewsko - radzieckiego o przekazaniu Wilna i obwodu wileńskiego Litwie
tworzenie w Wilnie cywilnych władz administracyjnych, 27 X rozciągnięcie prawa litewskiego powoduje likwidację polskich, żydowskich i białoruskich organizacji politycznych, lituanizacja nazwisk, wprowadzenie policji litewskiej, wyrugowanie polskiego jako jezyka urzędowego, zamknięcie uniwersytetu Stefana Batorego, powołanie Uniw. Wileńskiego, powołanie nowego rządu litewskiego (tzw. ludowego)
ADMINISTRACJA:
22 X - wybory do zgromadzeń ludowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy - wprowadzenie ustawodawstwa radzieckiego
29 X - dekret o nadaniu radzieckiego obywatelstwa mieszkańcom okupowanego terytorium
utworzono komisaryczne zarządy obwodowe (pod kontrolą NKWD i wojska), 4 XII - nowe jednostki administracyjne: 5 obwodów na terenie Zachodniej Białorusi i 6 na Zachodniej Ukrainie
POLITYKA:
zmiana sytuacji polityczno-prawnej przez przyłączenie Ukrainy i Białorusi
pozbawienie warstwy przywódczej, inteligencji, polskich elit, wywłaszczanie majątków prywatnych, pozbawianie własności, podział ziemi na działki 5-12 ha, które przydzielano bezrolnym i małorolnym, od wiosny 40 r. tworzenie rolnych przedsiębiorstw państwowych (sowchozów), nacjonalizacja przedsiębiorstw przemysłowych
SOWIETYZACJA KULTURY:
utrzymano nauczanie w języku polskim, ale na bazie rosyjskich podręczników, zwalniano polskich nauczycieli, wprowadzano org. komsomolskie i pionierskie; nie likwidowano politechniki lwowskiej i uniwersytetów
ARESZTOWANIA I DEPORTACJE:
lata 39-41 aresztowania 108 tys. osób (na Wileńszczyźnie 2 tys.)
4 deportacje:
1) 21 X - wywieziono ze Lwowa do zagłębia w Donbasie 1680 polskich inżynierów, robotników;
18 XII Beria podpisał rozporządzenie o deportacji - w II 1940 deportowano 139-141 tys. os. (80% Polaków); kierunki: Morze Białe, Ural, Syberia, Republika Komi nad Workutą, Kazachstan,
2) 9-14 IV 1940 - 61 tys. osób - członkowie polskich partii, dziennikarze, urzędnicy -> Kazachstan
3) 28-29 VI 1940 - 75-80 tys. - uciekinierzy z części polski pod okupacją niemiecką -> śr Wołga, republika Komi, łagry wokół Workuty, centrum Uralu
4) V/VI 1941 - 35 -50 tys. Polaków - osoby prowadzące wrogą działalność i ich rodziny; równoległe deportacje z Wileńszczyzny -> Syberia, Kazachstan, republika Komi

KATYŃ:
żołnierze i oficerowie armii w obozach internowania; ok. 15 tys. osób w obozach kozielskim, starobielskim, ostaszkowskim
5 III 1940 r. - decyzja o rozstrzelaniu polskich oficerów + o wymordowaniu 7,3 tys. więźniów z Zachodniej Białorusi i Ukrainy;
Katyń: 4421 osób z Kozielska; Charków: 3820 os. ze Starobielska; Twer: 6311 os. z Ostaszkowa; 400 jeńców ocalało, losów 200 nie udało się ustalić

WSPÓŁPRACA NIEMIEC I ZSRR:
- sprawa bieżeńców (osób, które uciekły z GG); ok. 60 tys. os. przekazanych przez ZSRR; 14 tys. przesiedlonych do strefy radzieckiej w 1940 r.
-przesiedlenia Niemców ze strefy radzieckiej: 132-133 tys. Niemców;
1940 r. - 13 tys. ludności ukraińskiej z obszaru okupacji niemieckiej

POSTAWY POLAKÓW WOBEC ZSRR:
- konspiracja wojskowa - powstają komórki SZP i ZWZ; oddziały partyzanckie na Białostocczyźnie i w Nowogródku
-od 1940 r. umożliwiono Polakom wstępowanie do partii bolszewickiej (korzystają dawni członkowie KPP i partii Zachodniej Ukrainy i Białorusi + polska inteligencja nastawiona przed wojną lewicowo
- kultura: likwidacja wydawania prasy i książek, ale pojawiają się one w oficynach drukujących w językach mniejszości; reorganizacja bibliotek, likwidacja polskich księgozbiorów; możliwość działalności polskich teatrów we Lwowie, Grodnie i Wilnie
- literatura: polscy pisarze gotowi do współpracy gromadzą się wokół redakcji ,,Czerwonego Sztandaru” (m.in. Julian Stryjkowski, Władysław Broniewski, Tadeusz Boy-Żeleński, Jerzy Boreysza)

WKROCZENIE NIEMCÓW DO STREFY RADZIECKIEJ W '41 R.:
- koniec VI - likwidacja okupacji sowieckiej; wprowadzenie niemieckiej strefy okupacyjnej
antyżydowskie akcje na Wołyniu, w okręgach białostockim, nowogródzkim, poleskim; kaźń w Ponarach koło Wilna
- podział ziem polskich na mocy dekretu z 8 X: tereny wcielone do Rzeszy i Generalne Gubernatorstwo (od 12 X 39)
TERENY WCIELONE DO RZESZY: (91,9 tys. km kw w 1939; 10,6 mln mieszkańców)
województwa: śląskie, poznańskie, pomorskie, część białostockiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego i warszawskiego + nowe jednostki administracyjne: okręg Gdańsk - Prusy Zachodnie; okręg Poznań, powiększono prowincje pruskie: Prusy Wschodnie i Śląsk, w 41r. utworzono Górny Śląsk jako osobną prowincję;
GENERALNE GUBERNATORSTWO: (95,7 tys. km kw w 1939, 11,5 mln mieszkańców)
4 dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski (a te na 10-13 powiatów); po 1 VIII 41 r. utworzono 5 dystrykt - Galicję ze stolicą we Lwowie; białostocczyznę włączono jako okręg białostocki; pozostałe tereny na wschodzie w Komisariacie Rzeszy

POLITYKA NIEMIECKA NA TERENACH WCIELONYCH:
- Gauleiterzy - partyjni zwierzchnicy odpowiadający za integrację obszarów na pograniczu; mieli zbudować nowy aparat administracyjny, realizacja niemieckiej polityki narodowościowej (deportacje, polityka rasowa, akcja zniemczania)
NIEMIECKA LISTA NARODOWOŚCIOWA (DVL):
uznano, że ludność rodzima pozostała na terenach wcielonych może zostać zniemczona
na Śląsku i Pomorzu masowo dopuszczano osoby, które uznano, że były pochodzenia niemieckiego
Wielkopolska i Prusy Wschodnie: chęć prowadzenia polityki kolonizacyjnej z wykorzystaniem instrumentów totalitaryzmu wyjątkowe nadanie obywatelstwa i masowe wysiedlanie Polaków), do wpisów na listę dopuszczano tzw. ,,wydajnych Polaków”
-> deportacje: 1940 r. plany wywózki miliona osób (w tym 600 tys. Żydow); Frank nie chce ich przyjmować, rezygnacja z deportacji do dystryktu lubelskiego; tworzenie gett
w miejsce wysiedlonych sprowadza się osadników niemieckich z terenów wsch.; 39-41- na terenach wcielonych 386 tys. volksdeutschów
POLITYKA W GG:
zwierzchnik: Hans Frank, na szczeblu terytorialnym: szefowie dystryktów (od 41 r. gubernatorzy); podział na powiaty ze starostwami na czele; obszar miast i gmin - wybierani burmistrzowie, wójtowie, sołtysi; służebne zadania wypełnia dawna policja państwowa (granatowa);

CODZIENNOŚĆ NA TERENACH OKUPOWANYCH:
na ulicach funkcjonuje język polski, ukazuje się prasa (Nowy Kurier Warszawski, Goniec Krakowski, Gazeta Lwowska);
powstają organizacje o charakterze samopomocowym; Warszawa: Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej, Rada Główna Opiekuńcza - miała strukturę terytorialną na szczeblu dystryktów, powiatów, miast, tzw. polskich komitetów opiekuńczych; zadania: zajmowanie się organizowaniem dożywiania przez sieć kuchni ludowych, utrzymywano schroniska dla ubogich, noclegownie; działały ochotnicze straże pożarne, prowadzono warsztaty i kursy zawodowe; działalność Rady oparta na zbiórkach pieniężnych
ŻYCIE NA TERENACH WCIELONYCH:
gwałtowna pauperyzacja; oficjalna waluta: marka niemiecka (w stosunku do złotego 1:2); wywłaszczenia, zakaz tworzenia nowych przedsiębiorstw bez zezwolenia, wykluczenie rejestracji polskich firm; wprowadzenie specjalnego podatku od zarobków dla Polaków i Żydów; pierwsi tymi daninami obciążani Żydzi, obejmowanie zakresem opodatkowania całych gett; w 43 r. wprowadzenie społecznej daniny wyrównawczej od Romów; ustanowienie 5 VIII 1940 r. dwóch podatków od wynagrodzenia brutto (danina Polaków i społeczna danina wyrównawcza - 15 % wysokości wynagrodzenia dla Polaków zatrudnionych poza rolnictwem)
ŻYCIE W GG:
15 XII 39 - utworzenie Banku Emisyjnego w Krk; gwałtowny spadek wartości złotego krakowskiego
spadek zaopatrzenia w żywność i towary przemysłowe (głównie w miastach); reglamentacja wprowadzona we wrześniu na terenach wcielonych, w GG w grudniu; rozkwit czarnego rynku, szabrownictwa; ogromne różnice cen;

EKSTERMINACJA POLAKÓW:
*Czynniki:
- tradycyjna niemiecka antypatia do wschodnich sąsiadów
- odrzucenie oferty sojuszu antyradzieckiego
- narastanie antypolskiej kampanii propagandowej przed i w trakcie działań wojennych
- mit o wymordowaniu przez Polaków w 39 r. 56 tys. volksdeutschów (tzw. krwawa niedziela w Bygdoszczy)
- sama istota nazistowskiego systemu władzy
*Objawy przejścia do eksterminacji:
- wywózki na roboty przymusowe do Niemiec (2,8 mln osób: 1,3 mln z GG, 0,73 z terenów wcielonych i 0,5 mln z terenów zabużańskich; 330 tys. jeńców wojennych zatrudnionych w Rzeszy jako robotnicy)
- deportacje z terenów wcielonych do GG: 630 tys. osób z Kraju Warty, 80 tys. z Górnego Śląska; doszło tam do AKCJI ,,SAYBUSCH'' (Żywiec) - próba germanizacji Zamojszczyzny, w tym celu od XI 42 do XII 43 wysiedlono 100-110 tys. Polaków
- odwet i odpowiedzialność zbiorowa: egzekucje publiczne, łapanki, rozstrzeliwania w przypadku prób oporu
- masowe egzekucje: XI/XII 39 r. Pomorze - 30 tys. osób, Wielkopolska - 10 tys.; 26/27 XII 39 r. w Wawrze 107 osób za zastrzelenie dwóch niemieckich podoficerów; 20-21 VI 1940 r. - akcja AB w Palmirach - egzekucja 358 osób ze środowisk inteligenckich; także Magdalenka, Lasy Kabackie, Żoliborz, Zielonka, Ponary w okolicach Wilna: mord na Żydach (50-70 tys.) i Polakach (do 20 tys.)
- więzienia gestapo: Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Firlej w Radomiu; represje karne zapewniały sądy doraźne- budowa atmosfery strachu przez zasądzanie wyroków śmierci
- eksterminacja inteligencji: nasilenie represji na terenach wcielonych (deportacje, wysyłanie do obozów, rozstrzeliwania); GG: Sonderaktion Krakau - 6 XI 39 - aresztowanie 183 naukowców UJ; dodatkowo 120 osób rekrutujących się spośród nauczycieli szkół wyższych i gimnazjów, prawników, dziennikarzy - osadzenie ich w obozie konc. w Sachsenhausen (zwolnieni dopiero w II po protestach międzynarodowych, sporo nie przeżyło); Akcja AB: aresztowanych 40 tys. os., 20 tys. skierowanych do obozów;
- pacyfikacje wsi (bez uwzględniania kampanii wrześniowej): zniszczenie ok. 400 wsi, zamordowanie lokalnej ludności
- eutanazja chorych psychicznie i tzw. asocjalnych (akcja T4), likwidacja szpitali psychiatrycznych

OBOZY KONCENTRACYJNE:
2 IX 39 r. - pierwszy transport więźniów do obozu w Sztutowie - główny obóz koncentracyjny na terenie Pomorza
27 IV 1940 - początek działalności KL Auschiwtz; 14 VI - pierwszy transport 728 więźniów
1 X 1941 - budowa KL Auschiwtz II (Birkenau/Brzezinka); potem KL Auschwitz III (Monowitz/Monowice)
X 1941 - utworzenie obozu na Majdanku (najpierw dla jeńców wojennych, gł. sowieckich, potem obóz konc.)
obozy na terenie tzw. Starej Rzeszy: Dachau, Buchenwald, Neuengamme, Ravensbruck, Sachsenhauen, Mauthausen, Gross Rosen (na Dolnym Śląsku 1940 r.)
19 VII 1943 - utworzenie na ruinach getta warszawskiego KZ Warschau (masowe egzekucje więźniów z Pawiaka i łapanek)
ŻYDZI POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ:
- koncentracja:
zadanie należało do grup specjalnych SS i SD; kierowały się one zaleceniami Himmlera, przekazanymi dowódcom Einsatzgruppen; na terenach wcielonych starano się na początku wysiedlić Żydów do GG, a po wstrzymaniu deportacji przez Hansa Franka, jak najszybciej chciano wprowadzić gettoizację, odseparowanie od Polaków; wg szacunków Niemców z 39 r. na terenie wcielonym mieszkało 600 tys. Żydów, a w GG 1,5 mln;
- gettoizacja:
1 XII 39 r. Żydzi powyżej 12 r.ż. muszą nosić w GG opaski z gwiazdą Dawida; zakaz przenoszenia się poza miejsce zamieszkania; w ramach zarządzonej konfiskaty mienia likwidowano żydowskie przedsiębiorstwa;
- podstawa do utworzenia gett to rozporządzenie H. Franka z 13 IX 1940 (zakładano je już wcześniej)
- II 1940 r. - Łódź - powstaje największe na terenach wcielonych getto; IV/V 1940 r. przebywa tam 160 tys. Żydów; władzę wykonawczą sprawuje Chaim Rumkowski;
- 39/40 stworzenie dzielnicy żydowskiej w Sosnowcu i Będzinie; w 1942 r. getto liczy 50 tys. osób; na czele stoi Moses Merin
15 X 41 - w GG zaostrzono prawo, wprowadzając karę śmierci dla Żydów chcących opuścić getto i dla osób im pomagających;
- największe getto w GG: Warszawa - 16 XI 1940 - nakaz utworzenia Rady Żydowskiej (Judenratu), na czele stoi Adam Czerniaków; przebywa tam 460 tys. osób;
- kolejne wielkie getto w GG - Kraków - Podgórze - III 1941 - 15 tys. Żydów
- eksterminacja:
- X 39 - teren GG - wprowadzenie przymusu pracy dla Żydów (14-60 lat; potem obniżono do 12 r.ż); miejscem zatrudnienia warsztaty na terenie gett lub oddziały w zakładach pracy; do robót budowlanych, melioracji dróg tworzono obozy żydowskie - na terenie GG w pierwszych latach okupacji powstało ich ponad 200
- powołanie Organizacji ds. Zatrudnienia Obcej Siły Roboczej, którą kierował Albrecht Schmelt = Organizacja Schmelta - cel: rekrutacja zdolnych do pracy Żydów i umieszczanie ich w obozach pracy na Śląsku i w Sudetach; w prowincji górnośląskiej taki obóz istniał do 45 r. na Górze św. Anny
- przełom dla tragedii stanowi wybuch wojny z ZSRR; masowe mordy, rozstrzeliwania, pogromy: Łomżyńskie, Białostocczyzna, Jedwabne, Radziłów, Nieszawa, Aleksandrów Kujawski;
- wg szacunków niem. na terenie dystryktu galicyjskiego w GG nadal żyje 1,2 mln Żydów
- 20 I 1942 r. - konferencja w Wannsee - wdrożenie planu masowej eksterminacji
- Zagłada:
- Odilo Globocnikow - wyższy dowódca SS, który w V 42 r. otrzymał rozkaz przeprowadzenia AKCJI REINHARD
- na czele sztabu Hermann Hoefle - kierownik oddziału IVB w Wyższym UB Rzeszy; współpracownik - Christian Wirth - komendant obozu w Bełżcu, potem inspektor w Bełżcu, Treblince i Sobiborze;
- Obozy:
- Bełżec (1941); Sobibór (1942); Treblinka (1942); KL Auschwitz (utworzony w 1940 r. pierwotnie jako obóz koncentracyjny dla polskich więźniów politycznych)
- metody mordów w obozach zagłady: gazowanie spalinami z silników, palenie zwłok w masowych dołach lub grzebanie
- Chełmno: mordy ludności z getta łódzkiego gazowaniem silnikami (XII 41 - V 42);
- III 1942 r. - likwidacja getta w Lublinie - masowe deportacje do obozów zagłady;
VIII 1942 - likwidacja getta lwowskiego -> Bełżec - 50 tys. Żydów
VII - IX 1942 - deportacje z getta warszawskiego do Treblinki; druga fala w I 1943 r.
III 1943 - likwidacja getta krakowskiego -> obozy w Płaszowie i KL Auschwitz
IX 1942 - VIII 1943 - likwidacja getta białostockiego -> Treblinka i Auschwitz
I - IX 1942 - likwidacja getta łódzkiego -> Chełmno nad Nerem (ostatnie transporty z Łodzi w VI - VIII 44 r. - 76 tys. do KL Auschwitz)
ogółem: 5,5 mln ofiar żydowskich; z 3 mln Żydów polskich zginęło ok. 2,8 mln;

5.4 Polskie Państwo Podziemne: Życie polityczne, administracja cywilna, struktury wojskowe.

Pierwsze struktury polityczne

Polityka okupacyjna i dominacja postaw narodowych musiała prowadzić do umocnienia postaw niepodległościowych
W Polsce istniała ponad dwustuletnia tradycja walki z zaborcami
W innym państwie okupowanym przez Niemcy nie było państwa podziemnego.
Największą rolę w tworzeniu odegrała przedwojenna opozycja: radykalna prawica i komuniści

(sanacja obarczona winą za klęskę kampanii 1939)

1939-> Warszawa i Poznań (potem struktury ponadregionalne)
SL Roch (Ruch oporu chłopów), w 1940 zintegrowane z Centralnym kierownictwem Ruchu ludowego (M. Rataj, S. Osiecki, J. Niećki)
PPS - kontynuatorką PPS Wolność Równość Niepodległość
Centralne Biuro Mas Pracujących Miast i Wsi Wolność Równość Niepodległość (T. Arciszewski)
W Poznaniu SN-Ojczyzna
Konspiracja cywilna: miała być stworzona na wzór POW-u Piłsudskiego. Zaniechano.

Początki konspiracji wojskowej

Służba Zwycięstwu Polski. Jej zapleczem była Główna Rada Polityczna PPS - S. Niedziałkowski, SL- M. Rataj, SN - L. Nowodworski, SD-M. Michałowicz
Egzekutywa konspiracji - Starzyński później Niedziałkowski.
1939 Polska Organizacja Walki o Wolność (M. Żegota Januszajtis)

Delegatura Rządu RP na Kraj

Działania nie miały zgody premiera Sikorskiego.
bojkot działań okupanta
podporządkowanie wszystkich struktur rządowi
rząd nie uznał SZP. Styczeń 1940 powołanie ZWZ (1. Warszawa - Stefan Rowecki, 2. Lwów - gen. Kraszewicz-Tokarzewski
Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ; skład: K. Pużak Wolność-Równość-Niepodległość, "Koło"; Stefan Korboński Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego "Trójkąt"; Aleksander Dębski Stronnictwo Narodowe "Kwadrat"; Franciszek Kwieciński Stronnictwo Pracy "Romb".
oczekiwanie na wiosenną ofensywę zachodu
czerwiec 1940 do kraju przybywa płk Jan Skorobohaty-Jakubowski -zaufany reprezentant premiera.
Utworzenie zbiorowej delegatury Rządu RP na Kraj -reprezentanci 4 partii oraz dowódca ZWZ
od jesieni 1941 Delegatura Rządu na GG stanowiła centrum polityczne całej okupowanej Polski.
zachowano równowagę między oficjalnym reprezentantem Rządem emigracyjnym a PKP który stanowił porozumienie partii w kraju i był zapleczem działalności rządowej.
lipiec 1941- podpisanie układu polko radzieckiego. Ustąpił reprezentant PPS=WRN -K. Pużak. Miejsce PPS-u zajęli Polscy Socjaliści (A. Próchnik) akceptując porozumienie z ZSRR i postulujący utworzenie federacji narodów.
3 maja 1944 powołano Krajową Radę Ministrów
centralne komórki: 1940 Kierownictwo Walki Cywilnej (od 1943 Kierownictwo Walki Podziemnej); Rada Narodowościowa -zasady współpracy z mniejszościami. Rozmowy z Ukraińcami. 27 IX 1942 z inicjatywy Z. Kossak-Szczuckiej powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom "Żegota" (od 42' Rada Pomocy Żydom "Żegota") Sądownictwo podziemia dla Polaków którzy wydawali Żydów.
komórka "Zachód" opieka nad Polakami w Niemczech
Cel delegatury: przygotować warunki do objęcia władzy w powojennej Polsce.
Rozbudowany system delegatur okręgowych min. w Ciechanowie, Lwowie, Białymstoku, Wilnie.
15 sierpnia 1943 r. Deklaracja Porozumienia Politycznego Czterech stronnictw. Zakładała utworzenie Rady Jedności Narodowej.
po przejściu Armii Czerwonej przez granicę przedwojennej Polski (1944) utworzono RJN.
15 III 1944 ogłoszenie deklaracji programowej "O co walczy Naród Polski". Założenia: suwerenny i niepodległy kraj, demokracja parlamentarna, rozbudowa władzy samorządowej, reforma rolna. Sojusz z USA, Wlk. Brytanią, Turcją. ZSRR jeśli nie będzie ingerować w spr Polski. OD 1944 Delegatura naczelnym organem okupowanego kraju.
W przed dzień Powstania Warszawskiego uformowało się Polskie Państwo Podziemne. Delegatura Rządu na Kraj i Krajowa Rada ministrów- wł. wykonawcza. Polityczna reprezentacja RJN - funkcję parlamentu.

Komuniści

po wybuchu wojny rozwiązanie KPP i zakaz Kominternu odtwarzania Polskiej partii komunistycznej.
akceptacja podwójnej okupacji
organizacje: Warszawa "Spartakus" "rewolucyjne Rady Robotniczo-Chłopskie" (Sierp i Młot); Górny Śląsk - Koło przyjaciół Związku Radzieckiego. '
wybuch wojny niemeicko-radzieckiej. Zgoda Kominternu na tworzenie partii komunistycznej
uruchomianie 2 rozgłośni radiowych, nadających w języku polskim, w Moskwie i w Saratowie.
5 I 1942 r. Założenie Polskiej Partii Robotniczej. (M. Nawrotko). W rzeczywistości była to sekcja III Międzynarodówki, a potem agenda wydziały radzieckiej partii kom. Czasopismo "Trybuna Wolności"
Gwardia Ludowa: niewyszkolona. I oddział ( wiosna 1942) w lasach pod warszawą. W maju tego samego roku rozbity przez Niemców.
Nawrotko zabity w listopadzie 1942. Wewnętrzne konflikty, walka o władzę wygrana przez P. Fidera.
Rozmowy z delegaturą Rządu na Kraj: PPR forsowała plan walki partyzanckiej. Było to sprzeczne z założeniami Polskiego Państwa Podziemnego. Komuniści chcieli przejąć władzę w państwie podziemnym, dlatego dążyli do utworzenia wspólnego frontu do walki z Niemcami. Komuniści nie byli niezależni od ZSRR, co nie pozwalało na dalsze rozmowy.
Antyk (społeczny Komitet Antykomunistyczny) powołany w 1943 r. Kontrola i zwalczanie komunistów.
1943 - dekonspiracja komunistycznej drukarni w Waw. Aresztowania członków. Opublikowano informacje o mordzie katyńskim.
Krajowa Rada Narodowa powołana z inicjatywy Gomułki. Oprócz PPR liczyła się tam Partia Polskich Socjalistów (Edward Osóbka-Morawski). Pozostałe organizacje bez znaczenia.

Kierownictwo Walki Cywilnej (utworzone w 1940; S. Korboński)

podlegały mu: podziemny wymiar sprawiedliwości, działalność sabotazowo-dywersyjna, propaganda i służby informacyjne.
Dokumentacja zbrodni niemieckich. Pomoc represjonowanym.
Tajne nauczanie. 1939 - Tajna Organizacja Nauczycielstwa: nauczanie na poziomie średnim i wyższym. Legalnie tylko szkoły powszechne i zawodowe.
sądownictwo cywilne (Sądy Kapturowe ZWZ, od 1941 - Wojskowe sądy specjalne); karanie za kolaborację, wydawanie żydów, donosy itd.

Służba Zwycięstwa Polski - Związek Walki Zbrojnej- Armia Krajowa

organizacje konspiracyjne: "Miecz i Pług", Związek Czynu zbrojnego, Muszkieterowie, Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa, Polska Organizacja Zbrojna (wielkopolska), Polska Organizacja Walki o Wolność (Lwów)
Oddział wydzielony Wojska Polskiego pod dowództwem H. Hubala-Dobrzyńskiego kontynuował walkę. Koniec działalności w czerwcu 1939 r.
Służba Zwycięstwu Polski: na czele M. Karaszewicz-Tokarzewski, zastępca S. Grot Rowecki. Niechęć do organizacji kojarzonej z sanacją.
Związek Walki zbrojnej : wojskowa organizacja podziemna, część składowa polskich sił zbrojnych. Podlegała rozkazom naczelnego wodza. od 1940 r. Naczelnemu wodzowi podporządkowane komendy ZWZ w Warszawie i Lwowie. 30 VI 1940 na czele stanął Rowecki.
15 II 1942 - powołanie Armii Krajowej przez gen. Sikorskiego. Po aresztowaniu Roweckiego, komendantem został gen. Bór-Komorowski.
Akcja scaleniowa podporządkowanie wszystkich org. konspiracyjnych.
Najsilniejszą formację miało SL. Straż chłopska "Chłostra" od 1941 r. przemianowana na Bataliony Chłopskie płk.
Scalenie AK z Narodową Organizacją Wojskową (ugrupowanie wojskowe SN). Podporządkowanie części organizacji. Druga podporządkowała się Związkowi Jaszczurczemu (Narodowe Siły Zbrojne).
wiele org nie zgodziło się na scalenia np. Żydowska Organizacja Bojowa.
Komendant Główny AK - kierował Komendą Główną. Biura: Kontroli i Finansów, Służba Sprawiedliwości, Duszpasterstwo,b. Informacji i Propagandy.
dywersja harcerstwa (od 1940 r. Szare Szeregi). 12-14 lat "Zawisza" Szkoleni w ratownictwie i łączności. 15-17 lat: mały sabotaż. pow. 18 lat- Grupy Szturmowe: akcje dywersyjne. Od grudnia 1940 r. Istniała Organizacja Małego Sabotażu "Wawer" na czele z A. Kamińskim.
Niezależnie od Szarych Szeregów działało Harcerstwo Polskie. Program ideowo-wychowawczy.
od 1942 całą działalnością konspiracji wojskowej kieruje Kierownictwo Walki Konspiracyjnej, podporządkowane Komendantowi AK.
w 1943 powstaje Kierownictwo Walki Podziemnej - konspiracja wojskowa i cywilna.
Plan "Burza". Zintensyfikowanie działalności sabotażowej od 1943. Odsunięcie planów powstania i opracowanie planu "burza". Ilość posiadanej broni nie pozwalała na uzbrojenie wszystkich. Czasem działania AK przeradzały się w bitwy, jak ta na polach janowskich i lipskich w 1944 r. z Niemcami.

Ruch narodowy

Grupa "Szaniec" Kontynuująca działalność przedwojennego ONR ABC
Powołanie Organizacji Wojskowej Związku Jaszczurczego (Wł. Marcinkowski); silne tendencje antysemickie i antykomunistyczne. Stworzono skadrowane oddziały wojskowe. od 7-10 tys członków.
Powołanie Tymczasowej Komisji Rządzącej SN - skupiło organizacje nie akceptujące AK. Zbyt duże wpływy sanacyjne w AK.

20 IX 1942 powstanie Narodowych Sił zbrojnych
Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna: granice na odrze i nysie łużyckiej; wykluczenie mniejszości narodowych; decydująca rola kościoła; współpraca z sowietami nie jest możliwa.
Rozpad obozu narodowego. NSZ zdominowana przez ONR pod władzą Rady politycznej NSZ. Główny wróg Związek Radziecki.

Konspiracja żydowska

w 1939 powstał Żydowski Związek Wojskowy (utrzymywał kontakty z ZWZ)
w październiku po połączeniu różnych organizacji w getcie powstała Żydowska Organizacja Bojowa, powołana przez Komisję Koordynacyjną Żydowskiej Komisji Narodowej i Bund. Podporządkowana AK. Komendant Mordechaj Anielewicz.
w getcie białostockim (sierpień 1943) nie udała się próba masowej ucieczki, większość została zamordowana. W Treblince 2 VIII 1943 doszło do buntu więźniów. Sobiborze podobnie. Akty te miały charakter gestu rozpaczy. AK nie była wstanie uzbroić Żydów.

Powstanie w getcie warszawskim

19 IV-16 V 1943; Zorganizowane przez ŻOB i Żydowski Związek Wojskowy w momencie podjęcia decyzji o likwidacji getta.
Żydzi przeciwko uzbrojonym oddziałom SS i policji pod dowództwem gen. Jurgena Stroopa. Taktyka zdobywania pojedynczych budynków za pomocą miotaczy ognia lub wysadzanie gmachów. 9 V zdobyto bunkier ŻOB. 16 V - wysadzenie synagogi przy ul. Tłomackiej. Apel Sikorskiego nie spotkał się z żadną reakcją.

Postawy kolaboracyjne

Studnicki zaproponował pośrednictwo w przygotowaniu rokowań pokojowych z Niemcami. 1939 plany utworzenia Restaat (państwo szczątkowe). Witos miałby zostać premierem rządu. Odmowa Wlk. Brytanii i Francji na separatystyczny pokój. Decyzja o utworzeniu GG.
ziemie wcielone: masowa akceptacja ideologii niemieckiej. Szeregowi członkowie JdP z Pomorza, Wielkopolski i Górnego śląska zgłaszali akces do partii nazistowskiej
służba w Wehrmachcie - niemiecka polityka narodowościowa na ziemiach wcielonych.
19 V 1943 Hitler wydał dekret nadający bezwarunkowo obywatelstwo niemieckie obcokrajowcom wyróżniającym się w wojsku niemieckim, Waffen SS, policji i Organizacji Todta.
GG: zaangażowanie w prace aparatu niemieckiego administracyjnego lub działanie na szkodę obywateli Pl. Nie tolerowano chodzenia do kina, grania w spektaklach dla Niemców.
zapisy na Volkslistę albo do NSDAP były marginalne. Górale mieli być odseparowani od polaków, jako osobną grupę etniczną pochodzenia germańskiego.

5.5 Rząd polski na uchodźstwie

Powstanie i organizacja władz RP we Francji: 451

30 IX 1939 r rząd powierzono Raczkiewiczowi. Prezydent zrezygnował z części prerogatyw, min. że nie będzie podejmował decyzji bez premiera (nie dotrzymana, bo Kancelaria Premiera działała w interesie sanacji) i nie będzie mianował najwyższych urzędników. Zachowanie ciągłości państwa Polskiego.
komisja w spr klęski wrześniowej: obwinienie sanacji co pogorszyło stosunki Sikorski-Kancelaria. J. Stańczyk zażądał postawienia przed Trybunałem stanu: Rydza-Śmigłego, Becka, Sławoja -Składkowskiego.
Skład i program rządu: 9 os reprezentujących 4 partie polityczne. Cele: odbudowa państwa polskiego, a nawet powiększenie terytorium i uzyskanie większego dostępu do morza. Odbudowa innych państw.
Rada Narodowa RP - prawo uchwalania budżetu i opiniowanie dekretów Prezydenta RP.

Sojusze Wojskowe

podstawą funkcjonowania rządu były sojusze z Francją i Wielką Brytanią.
kraje neutralnie również nie odmówiły uznania dla rządu polskiego.
Wlk. Brytania nie chciała zaangażować się w wojnę z ZSRR, aby odzyskać ziemie wschodnie. Brytyjczycy zgadzali się na powiększenie Polski kosztem Niemiec. Aprobata Londynu dla stworzenia federacji polsko-czechosłowackiej.
Francja: 4 I 1940 umowa francusko-polska w spr. rekrutacji i funkcjonowania armii polskiej, uznanej jako wojska sojusznicze, pozostające pod komendą francuską.

Przeniesienie rządu polskiego do Londynu

klęska Francji 1940
zniszczenie planów tworzenia armii polskiej; 21 VI ewakuacja rządu do Londynu.
Kryzys w rządzie. Klęska Polityki Sikorskiego prawie doprowadziła do jego dymisji.
Wlk. Brytania jedynym Państwem kontynuującym walkę z Niemcami. Polscy żołnierze, marynarze i lotnicy byli cenni dla armii. 5 VII 1940 kolejna umowa brytyjsko-polska dot. odbudowy armii polskiej. Wlk nie ma żadnych zobowiązań dotyczących przyszłych granic, nie uznaje zmian przeprowadzonych w czasie wojny.
Sikorski starał się też uzyskać pomoc USA.
Fiasko werbunku Polonii do PSZ. Nie uzyskał potwierdzenia dla granic polski od Roosevelta.
rząd czechosłowacki dążący do odrzucenia traktatu monachijskiego stał się sojusznikiem rządu polskiego. Czechosłowacja nie była w stanie wojny z ZSRR i nie chciała pogorszenia stosunków z Moskwą. Nieporozumienia dotyczące granicy. 11 XI 1940 wspólna deklaracja utworzenia federacji politycznej i gospodarczej po wojnie.
wybuch wojny niemiecko-radzieckiej zniweczył plany federacji.
porozumienie z ZSRR nie było możliwe, ZSRR zbyt cennym sojusznikiem dla państw zachodnich

Układ Sikorski-Majski

28 XI potępiono obydwie agresję na Polskę. Nie wypowiedziano wojny ZSRR, choć utrzymywano jej stan. Składano protesty do ligi narodów i neutralnych państw. Min. Grabież mienia polskiego, wcielenia do Armii Czerwonej...
Wlk. Brytania i inne państwa wiązały nadzieję na konflikt niemiecko-radziecki.
Unikanie przez ZSRR rozmowy o granicach polski. 30 lipca 1941r. podpisanie układu radziecko-polskiego (Sikorski-Majski). Traktaty radziecko-niemieckie utraciły swoją moc. Zgoda na tworzenie armii polskiej w ZSRR. Amnestia dla polaków w ZSRR. Sikorski podpisał układ bez zgody wszystkich członów gabinetu.
spotkanie Sikorskiego w Moskwie XII 1941. Amnestia dla polskich obywateli, umożliwienie dotarcia im do obozów przejściowych; organizacja armii Polskiej. Nadmiar poborowych miał być ewakuowany do Iranu. Nie rozwiązano głównych problemów z ZSRR.
Oddziały formowane w ZSRR nie mogły uzyskać tam zaopatrzenia. Zmniejszono racje żywnościowe dla żołnierzy. Decyzja z 31 VII 1942 o opuszczeniu ZSRR przez armię polską.
Wiosna 1943 - 13 IV odnalezienie grobów w Katyniu. Sikorski wezwał Czerwony Krzyż do zbadania tej sprawy. Rząd radziecki uznał to za wrogi akt i zawiesił stosunki z Polską, dopóki ta nie odstąpi od polityki antyradzieckiej i nie uzna granicy na tzw. Linii Curzona.

W koalicji antyhitlerowskiej

Po przystąpieniu USA do wojny, sprawa granic polski stała się palącą. 7 X 1942 wnioskowano o przyłączenie do Polski Prus Wschodnich, Gdańska, Śląska Opolskiego oraz części wsch. Pomorza Zachodniego.
Dla wielkich mocarstw bardziej liczyły się własne interesy niż aspiracje Polski.

Śmierć premiera Władysława Sikorskiego w Gibraltarze 4 VII 1943

z powodu niedostępności akt w archiwach brytyjskich nie ma zgodności do przyczyny katastrofy lotniczej.
następcy premiera nie byli traktowani jako partner w rozmowach międzynarodowych.
usunięcie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi z kompetencji premiera. Premierem Mikołajczyk. Naczelnym wodzem gen. K. Sosnkowski.

Sprawa polska na konferencji w Teheranie

w X 1943 konferencja przygotowawcza w Moskwie, podjęto temat Polski. ZSRR odmówił nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską.
Rząd polski omówił ustępstw terytorialnych na wschodzie. Jeśli rząd polski nie uzyska porozumienia politycznego w spr granic, kontynuowana będzie działalność konspiracyjna pod okupacją sowiecką.
28 XI - 1 XII konferencja w Teheranie.
Zapewnienie że ani USA ani Wielka Brytania nie gwarantuje granic Polski, co ułatwiło rozmowy ze Stalinem. Przesunięcie granic na linię Curzona. Nawiązanie porozumienia między ZSRR i rządem w Londynie. Zaliczanie Polski do sowieckiej strefy wpływów.

5.6. Udział polaków w walkach na frontach II wojny światowej

Polskie Formacje wojskowe we Francji

od zrzeczenia się uprawnień przez Rydza-Śmigłego 7 XI 1939 (formalnie od 29 XI) Sikorski pełnił obowiązki Naczelnego Wodza.
Francja: ośrodek Coetquidan w Bretanii mający służyć formowaniu armii polskiej. W Cerizay utworzono ośrodek oficerski dla przeciwników Sikorskiego.
braki w zaopatrzeniu dywizji
1. Dywizja Piechoty (później Grenadierów) gen. Maczek
2. Dywizja strzelców Pieszych gen. bryg. Prugar-Kietling
3. Dywizja Piechoty płk. Zieleniewski
4. Dywizja Piechoty gen. Rudolf Dreszer
10. Brygada Kawalerii Pancernej, wysłana do obrony Paryża a potem do Szampanii.
Oddziały wydzielone: W Syrii powstała Brygada Strzelców Karpackich (płk. Kopański). Złożona z 3,5 tys. żołnierzy i oficerów; W Bretanii 1940 Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich. Brali udział w operacji desantowej w Narviku. Uczestnictwo w korpusie alianckim. W kwietniu sformowano Korpus ekspedycyjny, mający zadanie przejąc port, ważny dla Niemiec do przeładunku szwedzkiej rudy żelaza.
Nie osiągnięto zdolności bojowej formacji wojskowych we Francji. Udział części formacji w obronie Francji. Po zawarciu porozumienia z Churchillem kierowano formacje do Anglii lub brytyjskiej Palestyny.

Polskie Siły Zbrojne

Po upadku powstanie gen Bór Komorowski przebywał w niewoli niemieckiej, jego stanowisko jako Naczelnego wodza zajmował gen. Anders
w portach brytyjskich 3 nowoczesne niszczyciele: "Błyskawica, "Burza", "Grom i okręty podwodne Wilk i Orzeł.
polskie statki pełniły funkcje transportowe.
Udział Niszczyciela "Piorun" w zatopieniu pancernika " Bismarck"
Od początku formowano jednostki lotnicze we Francji. 1940 podpisano umowę na tworzenie Polskich Sił Powietrznych w Wlk. Brytanii. Udział w bitwie o Anglię. Walka w ramach operacji brytyjskich do końca wojny.
I Korpus PSZ. Odbudowa polskiej armii lądowej:
W 1942 przekształcenie w 1. Korpus Pancerno-motorowy obejmował: 1. Samodzielną Brygadę spadochronową, Dywizję Pancerną.
Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich - udział w operacji brytyjskiej w Grecji, Działania w Tobruku.
1. Dywizja Pancerna we Francji, Belgii, Holandii - 1. Dywizja Pancerna gen. Maczka (np bitwie pod Falaise)
Samodzielna Brygada Spadochronowa operacja "Market-Garden"
wywiad wojskowy: dostarczenie modelu maszyny Enigma. Za pośrednictwem Sztabu naczelnego wodza, który współpracował z brytyjskim Kierownictwem Operacji specjalnych, przerzucano do Polski min. cichociemnych oraz broni i sprzętu.
na frontach walczyło ok. 300 tys. polskich żołnierzy i oficerów.

Armia Polska w ZSRR

układ Sikorski-Majski
trudności w zaopatrzeniu, przydziały żywności nie wystarczające. Władze ZSRR nacisałay na wysłanie Dywizji Wileńskiej na front. Anders odmówił. Utrudniano przyjmowanie do Armii polskiej narodowości białoruskiej czy ukraińskiej. Władze w Moskwie uważały, że osoby te powinny wstąpić do Armii Czerwonej.
wokół obozów gromadziła się ludność polska cywilna. W sierpniu 1942 r. nastąpiło wyprowadzenie armii i rodzin żołnierzy narodowości polskiej z ZSRR.

II Korpus PSZ

1942 formowanie w Iranie, Iraku i Palestynie Armii Polskiej na Wschodzie.
1943 - Przekształcenie w II Korpus PSZ (ok. 56 tys osób)
Walki we Włoszech: Monte Cassino. Zajęcie Ankony i Bolonii.

Armia Polska w ZSRR w 1943

cześć osób nie była w stanie dotrzeć do miejsc w których była formowana armia przez Andersa, niektórzy pozostali w ZSRR z przekonania.
1942 - tworzenia polskich oddziałów pod kontrolą radziecką.
Złożenie związku patriotów Polskich z Wandą Wasilewską jako przewodniczącą.
inicjatywa Berlinga: zgodził się na współpracę z ACz. Koncepcja niepodległej polski w sojuszu z ZSRR.
od 15 V 1943 Formowanie Dywizji im. T. Kościuszki.
Szkolenie przez oficerów Armii czerwonej nie znających j.polskiego. Polskie akcenty w mundurach i godle; chrzest bojowy dywizji nastąpił pod Lenino. Poniesiono ogromne straty.

Wyzwalanie ziem polskich.

4. 01. 1944 Armia Czerwona przekracza granicę polską w rejonie Sarn.
22. 06. 1944 rusza ofensywa „Bagration”, której cele to: (1.) zniszczenie niemieckiej Armii „Środek”, (2.) wyzwolenie Białorusi, (3.) dojście do linii Wisły. Jej postępy: 3.07 zajmują Mińsk, 28.07 Brześć Litewski.
13.07 rusza operacja lwowsko-sandomierska: celem odbicie zachodniej Ukrainy i południowo-zachodniej Polski. 13.07 zajmują Wilno, 24-25.07 Lwów (współpraca z AK).
Operacja brzesko-lubelska: 8. Armia Gwardii Wasyla Czujkowa 20.07 forsuje Bug, a z I Frontem Białoruskim Żukowa zdobywają 24.07 Lublin, 18.08 Sandomierz.
1. Armia Polska też sobie idzie z nimi, Bug przeszła 20- 23.07. potem oddziały chcą przejść z marszu Wisłę pod Puławami, Brygada Pancerna walczy w przyczółku warecko-magnuszewskim (bitwa pod Studziankami). W wrześniu 1., 2., 3. dywizje piechoty idą pod Warszawę, gdzie próbowały przedostać się do Powstania.
Ukraina: liczyli na Niemców, a ci nie dali im suwerenności, Bandera OUN powołała rząd Jarosława Stećki, ale się nie udało, III Rzesza nie daje im niepodległości, wykorzystują ich gospodarczo. Ukraińcy tworzą w lasach partyzantkę na Polesiu i Wołyniu. 02. 1943 powstaje Ukraińska Powstańcza Armia. UPA: samoobrona przed partyzantką radziecką-> 43, konsolidacja sił, żeby być armią narodową i walczyć z upadającymi Niemcami-> 43/44 umowa z Niemcami: broń i amunicja za porządek na tyłach i walka z ruską partyzantką-> „Ukraina dla Ukraińców, mordy na Polakach od 1943.
UPA i „rzeź wołyńska”: ok. 900 zorganizowanych akcji przeciwko Polakom, terror pojedynczych osób, rabunki, napady, pacyfikacja polskich miejscowości (w stylu niemieckim: otoczenie wsi, zamordowanie wszystkich mieszkańców, podpalenie). Lipiec 1943: 300 akcji, ok.10 tys. zamordowanych, tragiczny 11 lipca. Lato 43 również w Galicji Wschodniej. W okręgu lwowskim AK broni.
Były próby porozumienia się w 1944 roku, ale się nie udało. W sumie ofiar od 60 do 100 tys. I ok. 7,5 tys. Ukraińców z rąk polskich.
Akcja „Burza” : polegała na strefowym ujawnianiu się agend Delegatur Rządu jako prawowitych władz i na przejmowaniu przez Polaków administracji na zapleczu frontu. Rola gospodarza. Od dnia 26.10. 1943 obowiązywała instrukcja Naczelnego Wodza, żeby ujawniać się Sowietom ergo wyjęcie ruskim z ręki argumentu, że walczą z koalicjantem antyniemieckim.
Nastąpiła mobilizacja wojsk AK przed przybyciem Sowietów
01.44 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK: dowodził ppłk. Wojciech Kiwerski, ok. 6.5 tys. żołnierzy (największa jednostka do Powstania), luty-maj wiele potyczek z Ukraińcami i Niemcami na Wołyniu i Polesiu, potem walczy na Lubelszczyźnie.
Stalin 14.07.1944 nakazał internowanie i rozbrajanie oddziałów polskich.
„Ostra Brama” 7-13. 07.1944 ok. 9 tys. żołnierzy podziemia walczy o oswobodzenie Wilna i Nowogródka wraz z Rosjanami, potem aresztowano dowódców, a żołnierze AK się rozproszyli. Podobny schemat we Lwowie i Białymstoku: wspólna walka, zwycięstwo nad niemcami, aresztowanie dowódców, rozproszenie żołnierzy, lub ich aresztowanie, obóz, albo wcielenie siłą do Armii Berlinga.
Deportacja aresztowanych żołnierzy AK od 8.11.1944 do obozu w Ostaszkowie.
PKWN. Przygotowywali w Moskwie „polski rząd” nie wiedząc o powołaniu KRN. Gdy w czerwcu do Moskwy dociera delegacja KRN (Edward Osóbka-Morawski m. in), tworzą 21 lipca w Moskwie Manifest.
Skład PKWN: E. Osóbka-Morawski, W. Wasilewska, A. Witos, S. Radkiewicz, W. Rzymowski,. Oficjalnie szeroka reprezentacja: PPR, RPPS, SD, SL. Podpisali 27.07.1944 porozumienie z ZSRR o granicy polsko-radzieckiej na linii Curzona. Ogłosili w Chełmie.
„Polska lubelska” Manifest: negacja konstytucji kwietniowej, KRN ma tymczasowe funkcje ustawodawcze, PKWN władzą wykonawczą. Zapowiedź wyborów do Sejmu Ustawodawczego, reforma rolna. Rozpoczęto ją dekretem PKWN z 6.09.1944 o parcelacji gosp. powyżej 50 ha, a poniemieckie powyżej 100 ha (jak już tam dojdą). Granice na linii Curzona i na linii Odry i Nysy.
21.07.1944 powołali Ludowe Wojsko Polskie= Armia Polska + Armia Ludowa.
27.07.1944 MO
Dekret sierpniowy: nakazanie rozwiązania wszelkich organizacji uznających rząd londyński. Pod groźbą kary, jak za kolaborację z niemcami. Dekret o ochronie państwa (30.10.1944) pozwalał ścigać opozycję, w listopadzie go rozszerzono, możliwość karania śmiercią.
Sądownictwo specjalne, cywile sądzeni jak wojskowi, kara śmierci za zdradę stanu.
Powstanie Warszawskie decyzja zapadła 31 lipca. Czynniki za: komunistyczna władza w Lublinie, to co się stało z AK na wschodzie, młodzież w mieście czekająca na powstanie, potrzeba demonstracji. Widać było radzieckie czołgi na prawym brzegu Wisły. Liczono na włączenie się w walkę sowietów. Niemcami dowodził Obergruppenführer SS Erich von dem Bach-Zalewski. Inicjatywa należała do powstańców do 4 sierpnia. Potem Niemcy rozpoczęli kontratak. Mało skuteczna pomoc alianckich zrzutów. W opanowanych miejscach Warszawy przez powstańców istniała namiastka Państwa Polskiego (flagi, policja, dziennik urzędowy, sądy). Żołnierze 1 dywizji Piechoty gen. Berlinga próbowali zrobić desant na lewy brzeg na Czerniakowie i Żoliborzu.
Kapitulacja 2 października. 63 dni chwały!
ok. 120-130 tys. poległych, ok. 600 tys. musiało wyjść z miasta. Do końca 1944 Niemcy burzli miasto na rozkaz Hitlera.
Stanisław Mikołajczyk do czerwca 1944 wierzył, ze da się z ruskimi dogadać w sprawie granic, a alianci (był w Waszyngtonie) nas popierają.
Rząd w Londynie stwierdził, ze PKWN jest nielegalne, ale Mikołajczyk dał się namówić na wizytę w Moskwie. Pierwsza wizyta trwała 30.07-10.08 1944. no nie dogadał się ani ze Stalinem, ani z KRN. Potem mota się między aliantami, żeby pomogli Powstaniu.
Druga wizyta 12 października, ale Churchill go nie wspierał w rozmowach. Mikołajczyk zgadza się, na linię Curzona, wymianę ludności i granicę na zachodzie. Rząd w Londynie się nie zgadza, więc składa dymisję.
29.11 1944 rząd Tomasza Arciszewskiego.
Jałta 4-11. 02 1945 ma powstać Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej przy uznaniu wielkiej trójki. Granice na linii Curzona, Odrze i Nysie, mają być wolne wybory. Polski rząd potępił te postanowienia.
12.01.1945 rusza ofensywa zimowa/ operacja wiślańsko-odrzańska.
16.04.1945 operacja berlińska. Do 2.05 - zdobycie Berlina, 7-8.05 kapitulacja III Rzeszy.
Polskie jednostki zdobywające Berlin: 1. Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki, 2. Pomorska Brygada Artylerii Haubic, 6. Samodzielny warszawski zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy.
31.12.1944 PKWN zmienia się w Rząd Tymczasowy RP. 1.02.45 przenieśli się do Wawy, a 21.04 .45 podpisali dwudziestoletni układ o przyjaźni z ZSRR.
19.01,1945 gen. Okulicki rozwiązał AK.
NIE (niepodległość) przygotowywana od 1943 roku, nie dała rady odbudować się po stratach w Powstaniu.
19.04 1945 utworzono Delegaturę Sił Zbrojnych.

Ziemie polskie znalazły się w strefie przyfrontowej, w której rządził wódź wojsk radzieckiech, utworzono komendantury wojskowe, żołnierze radzieccy odpowiadali przed rosjanami.
10.06.1945 na ziemiach polskich radzieckie wojska to Północna Grupa Wojsk. A sobie rozkradali mienie niemieckie.
NKWD zwalcza sobie AK. Mogą kontrolować telefony i pocztę. Do 1946 było ich już trzy dywizje w Polsce.
Wywieziono do ZSRR kilkadziesiąt tys. Polaków. np. Deportacja górników z Górnego Śląska. Może nawet do 100 tys.
1944-1945 mamy radzieckie obozy na terenie Polski.
Konferencja Moskiewska 17-21 maja 1945, dogadują się w sprawie wyborów i rządu,a jednocześnie w Pruszkowie sądzą polskich przywódców podziemia. W sumie do rządu weszło 4 opozycjonistów na 21 tek.
Powstaje TRJN, który szybko jest uznany przez aliantów. Koniec dwuwładzy.
PPR rośnie w siłę od 1944r.
Statut Partii uchwalono na pierwszym zjeździe w Lublinie w listopadzie 1945 r.
PPS współpracują z komunistami. Od 1946 umowa z PPR o jedności działania.
Stronnictwo Demokratyczne było partią fasadową.
Resort Bezpieczeństwa formalnie powstał 21.07.1944. Bezpieka miała na celu zwalczenie opozycji. Ubekami byli ludzie szkoleni przez NKWD w Kujbyszewie.
Policja polityczna się rozwija, najwięcej ofiar ma w latach 45-48.
tuż po wojnie do 1946 działają sądy specjalne, sądzące za zachowanie podczas wojny.
16.11.1945 Komisja Specjalna do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym: walka z klasą średnią. Walka z prywatnymi przedsiębiorstwami.
Luty 1946 w więzieniach jest 120 tys. uwięzionych, liczba ta rosła. Obozy pracy dla akowców i volksdeutschów.
Ludzie zmęczeni wojną chcieli jak najszybszej normalizacji. Chciano zmian społecznych i gospodarczych. Były też postawy krytyczne. Chciano budować kraj, ale nie popierać komunistów. Chłopi bali się kolektywnego rolnictwa i lubili kościół.
Nawet robotnikom nie podobała się sytuacja gospodarcza. Ale niewykształceni szli do komunistów jak nóż w masło.

Uaktywnienie ruchu ludowego

Stanisław Mikołajczak: wicepremier i minister rolnictwa w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej (po konferencji jałtańskiej): 27.06.45 - pojawia się w Warszawie. Następnego dnia - decyzja o ujawnieniu i zalegalizowaniu konspiracyjnego ruchu ludowego - SL „Roch” (Wincenty Witos na czele)

8.07.1945 - Tymczasowy Komitet Wykonawczy SL (prezez honorowy - Witos), wiceprezes - m.in. Mikołajczyk - próba wchłonięcia prokomunistycznego SL, ostatecznie konieczność utworzenia nowej partii - Polskie Stronnictwo Ludowe

błyskawiczny wzrost liczby członków (XI 45 - 200 tys., I 46 - 540 tys., 30.06.46 - do 800 tys.) Partia oporu społecznego o ogromnej liczebności (głównie poza miastami) VII 1945 - 12-punktowy program bieżący, m.in. dążenie do swobodnych wyborów, wyprowadzenie NKWD i Armii Czerwonej, poparcie dla Kościoła i wolności politycznych; pogrzeb Witosa - manifestacja siły zwolenników PSL (ok. 100 tys. osób uczestniczących w uroczystościach pogrzebowych)

22.01.46 - I Kongres w Warszawie, ukonstytuowanie zarządu PSL (zastępcy: Bańczyk, Niećko), prezes Rady Naczelnej - Kiernik

burzliwe manifestacje 3.05.46 (zwł. Kraków), gdy zakazano obchodów 3V i nakazano obchody 1V - wkroczenie KBW i zbrojne rozpędzenie demonstracji (Katowice, Gliwice, Bytom, Łódź, Włocławek) - ginie ok. 20 osób - następnie wybuchają strajki protestacyjne na polskich uczelniach, zakończone procesami wojskowymi/polit.

zwycięstwo partii ludowych w Finlandii i na Węgrzech - nadzieja na demokratyzację (żądanie przez M. 75% mandatów, przejście w opozycję)

Stronnictwo Pracy (przew. Karol Popiel) wchodzi w skład KRN (jedna z dwóch legalnych partii demokratycznych uznanych przez ZSRR); komuniści próbują rozbić SP przez działania Feliksa Widy-Wirskiego wewnątrz partii (w czasie wojny m.in. rozłamowa grupa Zrywu Narodowego, zjednoczenie po wojnie) - chadecy kontra komuniści
prowokacyjna działalność dawnego Zrywu rozbija jedność partii - rozbicie grupy popierane przez władze, rozpad partii, episkopat odmawia swojego poparcia

Popiel zawiesza dział. partii (SP), nielegalnie kontynuuje ją Widy-Wirski; liczne aresztowania, Popiel wycofuje się z KRN (20IX '46) i wyjeżdża do USA

Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej

6 VII 1945 - rozwiązanie Rady Jedności Narodowej; poparcie państw zachodnich dla proradzieckiego rządu ciosem dla Państwa Podziemnego: wydanie dwóch ost. dokumentów: Do Narodu Pol. i Narodów Zjednoczonych oraz „Testament Polski Walczącej”: sprawy dotyczące polityki, reformy rolnej, samorządności, zjed. armii (także wycofanie NKWD i Armii Czerwonej), uspołecznienie wielkiego kapitału itd.

Stronnictwo Narodowe, a także pozostający w opozycji działacze PPS, niewielkie Stronnictwo Niezawisłości Narodowej - dalsza dział. Podziemia, razem ze Zrzeszeniem „Wolność i Niezawisłość” tworzą (inicjatywa płka Wacława Lipińskiego) w III 1946 KPOPP (zob. nagłówek), zastęp. rowiązaną RJN -> Kom. Poroz. Organiz. Demokratycznych P.P. (Włodziemierz Marszewski na czele)

tylko koordynacja polityczna, m.in. wystosowanie dokumentu do Rady Bezpieczeństwa ONZ

Podziemie zbrojne

Po rozwiązaniu NIE (organizacja Niepodległość) przez Andersa powstaje Delegatura Sił Zbrojnych:

byli żołnierze podziemia - samoobrona i informowanie społ. o działaniach władzy (akcja „Z”)

kontrywywiad - przeciw penetracji środowiska niepodległośc. przez czynniki władzy - likwidacja konfidentów i współpracowników UB (akcja „B”)
obrona AK-owców przed represjami (np. akcja Antoniego Hedy „Szarego”)

5 VIII '46 - formalne rozwiązanie Delegatury SZ (2 VIII - decyzja o amnestii dla AKowców) w związ. z konf. moskiewską; do X '46 ujawnia się ok. 30 tys. żołnierzy

m.in. płk Rzepecki nie chce kończyć działalności - reorganiz.: skupienie się na aktyw. politycznej, wywiadzie, kontrwywiadzie -> DSZ przechodzi w Zrzeszenie „WiN” (9 tys. członków!) Rzepecki

po swoim aresztowaniu Rzepecki apeluje o ujawnienie się (za amnestię), WiN nie wychodzi jednak z ukrycia-> Niepokólczycki staje na czele, powstanie Delegatury Zagranicznej WiN w Londynie - Józef Maciołka

Stronnictwo Narodowe (SN) także działa w podziemiu - tworzy także Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (poł. NZS i NOW)
ok. 20% żołnierzy należy do organizacji narodowych, reszta do poakowskich

(z czasem spadek liczby żołnierzy z kilkunastu do 2 tys.)

np. Wielkopolska Samodzielna Grupa Operacyjna „Warta”, oddział Henryka Flamego „Bartka”(Podbeskidzie), Józef Kuraś „Ogień” (Podhale) - znane oddziały

Armia Polska w Kraju - również Kuraś, ok. 700 członków, dwuznaczna działalność (m.in. gwałty na ludności cywilnej, antysemityzm)

Mazowsze - Ruch Oporu AK (Stanisław Rojek), niezależna organizacja (poza DZS-WiN)

Konspiracyjne Wojsko Polskie (łódzkie, kielecki, śląskie, dolnośląskie, poznańskie) - także poza DZS-WiN, działanie przeciw aparatowi komunistycznemu, ale także zwykłym przestępstwom (obr. przed bezprawiem) Sojczyński „Warszyc”

wielu przywódców ginie w latach '46-47

rotmistrz Sznedzielorz „Lupaszka” - pn. kraju (Okręg Wileński)

Kościół katolicki

Nie traktowano go jako głównego wroga politycznego; zaakceptowanie przez kom. wolności obywatelskich, m.in. swobody wyznania,
1944 - reaktywacja KUL-u, zgoda na prasę katolicką (m.in. od '45 r. - „Tygodnik Powszechny”, Turowicz); Tygodnik Warszawski (Z. Kaczyński), „Znak” (Kraków; Malewska, Stomma)

powrót do kraju prymasa Hlonda, uczestnictwo Kościoła w ofic. uroczystościach

w Watykanie - powstanie ambsady polskiego rządu na emigracji służy władzom w Polsce do wypowiedzenia konkordatu
25IX '45- przegłosowanie dekretu ze zmianą prawa małżeńskiego - zmniejszenie wpływów Kościoła

próba stworzenia grupy świeckich katolików przychylnych władzy - m.in. skupieni wokół czasopisma „Dziś i Jutro” z Bolesławem Piaseckim (byłym przywódcą ONR) na czele
pomimo początkowo dość przychylnej postawy społeczeństwa i e

piskopatu, wkrótce organizacja ta zostaje utożsamiona z siatką działań komunistów (z grupy tej powstanie potem PAX)

Rząd Polski na emigracji

Po prowokacji NKWD w Pruszkowie - oczekiwanie przez rząd Polski zerwania rozmów ze Stalinem przez aliantów - Amerykanie i Brytyjczycy rokują ze Stalinem za plecami Polski.

nawet po śmierci Roosevelta i objęciu władz przez Trumana sytuacja się nie zmienia

polskie memurandum - 25 VI '45: oskarżenie aliantów, podkreśl. roli Polski w wojnie

5 VII '45 - uznanie przez Brytyjczyków, a następnie Amerykanów TRJN

tylko Watykan, Hiszpania, Portugalia, Irlandia oraz Kuba, Salwador i Liban nie uznają now. rządu polskiego

Polskie Siły Zbrojne

Na ich czele wciąż stoi formalnie Bór-Komorowski
Brytyjczycy dążą do „rozformowania” polskich jednostek

tylko ok. 105 tys. żołnierzy i oficerów decyduje się na powrót do kraju (akcja repatriacji rządu komunistycznego w Polsce i Brytyjczyków)

zwłaszcza Kresowiacy, tj. I i częściowo II Korpus, nie decydują się na powrót do kraju (w zmienionych granicach)

TRJN 26 IX '46 pozbawia pewną grupę wysokich oficerów (76) obywatelstwa polskiego, co wywiera szczególnie złe wrażenie na żołnierzach polskich - Anders, Kopański, Chruściel, Maczek i in. (76 w sumie)

II 1946 - TRJN wydaje oświadczenie o nieuznawaniu pozostających na Wyspach żołnierzy na Wojsko Polskie!

powstaje tzw. Polski Korpus Przysposobienia i Rozsiedlenia w miejsce rozwiąznych w W. Brytanii Polskich Sił Zbrojnych (gen. Kopański- pol. dowódca) - prawie 120 tys., początkowo rozlokowanie ich w obozach, następnie przystosowanie do życia w cywilu - także w obu Amerykach oraz w Australii - działalność zakończona w 1949

8 XI 1946 - Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych zostaje generał Anders (rezygnacja Bora-K.)

jeden z inicjatorów tzw. Skarbu Narodowego;

dążenie do utworzenia oddziałów legionowych, utworzenie polskiego związku Stow. Kombatantów Pol.

ok. 120 tys. tzw. dipsi - osób poch. głównie żydowskiego i ukraińskiego; obozy przejściowe w strefach brytyjskich i amerykańskich w Niemczech (np. Ratyzbona); następnie starania o emigrację, zazwyczaj wyjazdy do Stanów Zj. lub Kanady, a dzięki Agencji Żydowksiej także wyjazd Żydów do Palestyny

Rząd Polski 1945-7

premier Arciszewski, w 1947 um. prezydent Raczkiewicz -> zastępuje go Zaleski, ale bez porozumienia stronnictw, wystąpienie PPS z rządu, premierem mianowany Bór-Komorowski; próby utrzymywania kontaktu z placówkami w kraju

Kampanie polityczne (kraj)

Referendum

Propozycja wspólnego bloku wyborczego od PPR: PPR, PPS, PSL, SL, SD, SP

wiosna 1946 - wzrost trudności zarówno politycznych (poparcie dla opozycji), jak i aprowizacyjnych

na ten moment przewidziano wybory do Sejmu Ustawodawczego

PSL i SP odrzucają propozycję wspólnego bloku, niejasne nastroje wśród PPS (część bardziej prawicowych działaczy)

na 30 VI 1946 wyznaczono referendum, zaraz po którym miały odbyć się ciągle odkładane wybory 1) czy jesteś za zniesieniem senatu?
2) czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?
3) Czy chcesz utrwalenia granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej?

program 3xTAK, Dla opozycji najbardziej kłopotliwy jest punkt 1) (2) i 3) trudno odrzucić), zwłaszcza że ludowcy już przed wojną negowali potrzebę istnienia senatu; ich program jet więc znacznei mneij przejrzysty niż proste hasło 3xTAK komunistów

struktura Min. Bezp. Publicznego oraz ok. 130 tys. funkcjon. UB, MO, KBW, wojska, ORMO - prowadzą szeroko zakrojoną akcję propagandową (cztery strefy operacyjne) - powstają tzw. grupy ochronne-propagandowe (mające także przeciwdziałać agitacji podziemia)

aktyw partii kom. - specjalni pełnomocnicy PPR: wiece, kina, teatry
angażowanie związków zawodowych, organizacji młodzieżowych, Kół Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej itd.
Frekwencja oficjalna:90 %; w czasie podliczania głosów władza przy pomocy NKWD decyduje się na szereg fałszerstw: oficjalne//nieoficjalne wyniki:
1) 68 %// niespełna 30%
2)77,2%
3)91,4 % //ok. 33% - głosowanie 3xNIE (zgodnie z Komitetem Stronnictw Niepodległościowych)

Wybory

Coraz liczniej w PSL-u pojawiają się głosy o porozumieniu z „Blokiem Stronnictw Demokratycznych” w celu uzyskania mandatów - opozycja wobec Mikołajczyka

propozycja uzyskania tylko ¼ mandatów dla PSL, obawa o niedemokratycznosć przyszłych rządów -ostatecznie rezygnacja z koalicji z komunistami, nieudane próby negocjacji także z socjalistami i chadekami

26 IX `46 -ostateczne ogłoszenie wspólnej listy przez PPR, PPS, SL, SD

rozmowy z rozłamowcami ze Stronnictwa Pracy (Widy-Wirski) i PSL-u o doł. do koalicji

Powstaje PSL „Nowe Wyzwolenie” (Tad. Rek, Bronislaw Drzewiecki), które oddziela się od PSL-u - mają wystąpić na osobnych listach, ale otrzymać wsparcie Bloku
Stalin osobiście interweniuje ws rozdziału mandatów

Aparat Bezpieczeństwa, Państwowa komisja Bezbieczeństwa - zmobilizowanie w sumie 150 tys. funkcjonariuszy - likw. demonstracji i wiecy opozycji, akcje agitacyjne

w 10 na 52 okręgi wyborcze udało się siłą dywersji nie dopuścić do list PSL,
aresztowano wielu działaczy opozycji (m.in., za nieleglane posiadanie broni

masowe aresztowania prewencyjne - 13,7 tys. osób na podstawie list proskrypcyjnych
pełna mobilizacja polityczna aparatu bezp. - aresztowania, wyroki, rewizje, kary śmierci

jesień 1946 - rozbicie WiN (oficjalne poparcie organizacji podziemnych dla PSL)
W. Kwieciński - nieudana próba odbudowy WiN
przełom 1946 i'47 - licznie procesy przeciwko Podziemiu; I - proces przeciwko I Zarządowi Głównemu WiN

tzw. trójki partyjne - działania organizacyjne, m.in. zbieranie podposów wraz z deklaracją imienną głosowanie na daną listę 19 stycznia 1947 -farsa wyborów, otrbiona jako masowe poparcie dla władzy (głosowanie jawne, często zorganizowane przez aktyw. partyjnych)

oficjalne 90% frekwencji, 80,1% głosów popracia dla Bloku
114 mandatów dla PPR, 116 - PPS, SL - 109, SD - 41, PSL -27, SP - 15, PSL „Nowe Wyzwolenie” -7 Świadomość sfałszowanych wyników (bezskut. odwołania)

Nowe granice, administracja, demografia

Granice

27 VII '44 - porozumienie o „polsko-radzieckiej granicy państwowej” (ustalonych przez stronę radziecką podczas rozmów w Moskwie +Teheran) - linia Curzona z drobnymi odchyleniami na korzyść Polski (ochylenia 5-8 km przy strefie nadgranicznej)

II 1945 - konferencja jałtańska

Do zapowiadanych korekt na wschodzie nie dochodzi
Delegacja KRN podpisuje porozumienie o wschodniej granicy w VIII 1946

1321 km linii gran. z ZSRR; sprzeciw Stalina uniemożliwia prowadz. żegl. morskiej przez port w Elblągu

oddzanie ziem zachodnich Polsce „pod zarząd” jeszcze przed oficjalną konferencją (Poczdam)
problem z zarządem portami, Sowieci nie chcą ich wypuszczać spod swojej kontroli

spór także Polski z Czechosłowacją o granicę na południu - Bierut i Gomółka nie godzą się na oddanie Zaolzia mimo żądań strony czeskoslowackiej
gen. Rola-Żymierski spotyka się z grupą cieszyńskich uchodźców, plany ustalenia dawnej granicy (m.in. grupa Rada Odbudowy Śląska Cieszyńskiego)

liczne działania wzajemne, hamowane przez nakazy i zakazy radzieckie; próba zbrojnego opanowania terytorium przez obie strony
ostatecznie część jednostek pozostałych na granicy tworz Wosjka Ochrony Pogranicza

sprawę ma załatwić dypolmacja radziecka;
ostatecznie 10 III '47 - wymuszenie traktatu o przyjaźni polsko-czechosłowackiej; zachowanie przebiegu granic z '38, dopiero w '58 formalne zatwierdzenie wcześniejszych ustaleń

skutki: -581-km pas dostępu do M. Bałtyckiego +uzysk. Szczeina, trzeciego najw. portu
-skrócenie linii granicznej o prawie 35 %
-prawie 312 tys. km2 powierzchni

Podziały administracyjne

województwo - powiat - gmina, reaktywacja części dawnych województw +3 nowe (rzeszowskie, gdańskie i wydzielenie Warszawy)

wojewódzkie rady narodowe - samorządy (prezydia, wydziały wojewódzkie, wojwodowie, wicew.) - f. uchwałodawcze i wykonawcze

299 powiatów - powiatowe rady narodowe, wydziały powiatowe, starości

3006 gmin wiejskich, powstają także „gminy zbiorowe” (703 miasta); zarządy miejskie (prezydent, burmistrz) i wiejskie (wójt)

Ziemie Odzyskane

województwa: olsztyńskie, szczecińskie, wrocławskie, doł. do terenu Polski, śląskie - pozbawiono statusu woj. autonomicznego, poszerzenie niektórych innych województw

13 IX '45-'49 - Ministerstwo Ziem Odzyskanych (Gomółka!)

Próba wyłącz. Ziem Odzyskanych spod Ministerstwa Administracji Publicznej (W. Kiernik), PSL - zadania społeczne i gospodarcze w res. Gomółki; akcja wysiedleńczo-osiedleńcza +akcja odniemczania (Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjokratycznych, do '50 r.)

lipiec-październik '48 - Wystawa Ziem Odzyskanych, Wrocław
w tym czasie: Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju (m.in. w auli Politechniki Wrocławskiej!)

+rozbudowa górnictwa węglowego w Zagłębiu Wałbrzyskim +zagospodarowanie nowych ziem przez repatriantów (część wystawy, propaganda sukcesów), wystawiano nowe maszyny i urządzenie

faktycznie: zniszczenia fabryk ok. 73 % (na pozostałtch terytoriach Pol. ok. 65%), brak ludzi; specjalistów

ok. 4,7 mln nowych mieszkańców na Ziemie Odzyskane (w tym 1,5 mln z ZSRR, 2,9 mln z woj. centralnych i pd.+ m.in. z Francji, z Niemiec)

Transfery ludności

ogromne straty ludnościowe (ok. 6 mln, w tym ok. 3 mln żydów, 2,7 mln Polaków), w tym także liczne ofiary (późniejszych) represji

9.09.44 - podpisanie umowy z Białoruską i Ukraińską republiką, 22.09. - z Litewską o wymianie ludności (1,5 mln ludności przybywa ze Wschodu do Polski); apogeum lata '45-46) - wysiedlenie ok. 0,5 mln Ukraińców, Białorusinów itd. - w tym 480 tys. to Ukraińcy (głównie z krakowskiego, rzeszowskiego, lubelskiego) - gdy do pocz. '45 przenosi się tylko ok. 100 tys. Ukraińców, następuje wzmożenie polskiej akcji na tym terenie

ukraińską partyzantkę szacuje się na ok. 2 tys. ludzi (wspierana przez NKWD)

nieobjęcie Ukraińców reformą rolną +metoda odpowiedzialności zbiorowej

na przymusowe wysiedlenia następuje gwałtowna kontrakcja UPA (powiat leski, rpzemyski, sanocki, jaroslawsi, lubaczowski)
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (UON), Powstaje Krajowy Prowid UON - odrębna struktura, Jarosław Staruch

również VI Okręg wojskowy - Okręg wojskowy UPA - Mirosław Onyszkiewicz (wzdłuż granicy polsko-radzieckiej)

kurenie-bataliony w ramach podokręgów (Mizerny, Mykołenko, Szpontak, Soroczak)

wysłanie 3 dywizji Wojska Polskiego przeciw siłom UPA, uniemożliwiającym przesiedlenia (GO „Rzeszów”) - do lipca '46 czynna akcja tych oddziałów (wiosną '47 władze radzieckie przestają przyjmować przesiedlanych Ukraiców na swoje terytorium)

akcja „Wisła” - 28 III '47 po zagadkowym zamachu na gen. Karola Świerczewskiego (zasadzka UPA) Biuro Polityczne KC PZPR podejmuje decyzję o likwidacji UPA

przesiedlono aż do 150 tys. Ukraińców (władze szacowały pozostałych na polskich ziemiach na 20 tys.!), ginie ok. 1,5 tys. Ukraińców (UPA) +zarządzenie 93 wyroków śmierci w sądach wojskowych
wysiedlenie także Rusinów, Łemków, Bojków

likwidacja autokefalii Kościoła prawosławnego (1948 - podporządkowanie go patriarchatowi w Moskwie)
likwidacja struktur Kościoła grekokatolickiego

Ziemie Odzyskane (wysiedlenia)

już przed konferencją poczdamską wiele tzw. dzikich wysiedleń (władze administracyjne)
do akcji włącza się także Ludowe Wojsko Polskie - w wyniku tych przedpoczdamskich przesiedleń dochodzi do wypędzenia ok. 0,5 mln osób

następnie wyjazd kolejnych ok. 400 tys. (nieskoordynowana akcja)

straszono Wehrwolfem, niemiecką organizacją podziemną, której działania ograniczały się jednak do Dolnego i G. Śląska oraz Pomorza
do '46 r. na ter. Śląska aktywna jeszcze organizacja „Wolne Niemcy” (1,4 tys. czł.)

porozumienia z mocarstwami - brytyjskie luty, radzieckie maj (strefy okupacyjne dla przesiedlonych); w sumie zarejestrowano przesiedlenie ponad 3 mln Niemców (część ukrywano jako fachowców pracujących dla A. czerwonej); część powracała nielegalnie

lata 50. - obecność jeszcze 75 tys. Niemców (przesiedlana w drugiej poł. lat 50.) - Czerw. Krzyż-uczestniczy w akcji

rehabilitacja obywateli, który w ramach niemieckiej polityki narodowościowej zostali wciagnięci na listy niemieckie, oraz autochtonów sprzed '39 (tereny Rezszy), deklarujących się jednak jako obywatele polscy

akty prawne centralne i regionalne do '50 r. - rehabilitacja obywateli z terenów przymusowej germianizacji (głównie G. i Dolnego Śląska), w sumie ponad 200 tys. z 400 tys. wniosków rozpatrzono pozytywnie, przy czym najwyższy odsetek (80%) to tereny Górnego Śląska i woj. pomorskiego

20 VII 1950 - ustawa o charakterze amnestyjnym (zakończenie dochodzeń sądowych w tej sprawie)

Śląsk Opolski, Warmia, Mazury, Pomorze - zaakceptowanie pewnej grupy autochtonów deklarujących się jako obywatele polscy („nie chcemy ani 1 Niemca; nie oddamy ani jednej duszy polskiej”) - komisje weryfikacyjne (do '47 przyznanie polskiego obyw. ponad 1 mln osób) ++problem kilkuset Morawców z ziem czechosłowackich (propagowanie przyłączenia tych terenów do Czechosłowacji)

Problem żydowski

Centralny Komitet Żydów Polskich

wielki exodus na Zachód i do Palestyny (o. 140-200 tys. osób w latach '45-'48)

kryptonim „Bricha” dla zorganizowanej akcji syjonistycznej

zazwyczaj bez przymusu; często także obecność antysemityzmu, konfiskata przedwojennych majątków

„żydokomuna” - część Żydów znajdowała miejsce w komunistycznej administracji

lato '45 - wystąpienia antyżydowskie, komuniści zręcznie przypisują je katolickiej inteligencji, zręcznie wygrywają anty-narodowościową kartą - opozycja skojarzona z antysemityzmem

wśród aparatu bezpieczeństwa -Żydzi rzeczywiście stanowią ok. 37% urzędników; także: naczelnicy więzeiń, komendanci obozów pracy i obozów przesiedleńczych

4 VII '46 - pogrom kielecki (39 Żydów+2 Polaków ginie); szewc w miejscowym komisariacie zgłasza odnalezienie swojego syna przetrzymywanego rzekomo przez Żydów

w konsekwencji od VII do IX z Polski wyjeżdża ok. 60 tys. osób

równoczesne represje na Żydów w związku radzieckim

zawód, obawa, wzajemny brak zaufania

prawdopodobnie w sumie co 4. Polak w wyniku wojny musiał zmienić miejsce zamieszkania

w latach 1946-51 wzrost ludności z prawie 24 do 25 mln (68% ludność wsi)
ujemne saldo migracji;

jednak już w '46 Polacy stanowią ok. 85 % ludności tych terenów

Życie gospodarcze

Straty wojenne

straty wg szacunków na mieszkańca - drugie po ZSRR, trzecie wg liczb bezwględnych (po ZSRR i Francji)

uszczuplenie majątku narodowego o 38% (nawet przed ZSRR - 33%), w Niemczech - 47% (12-13 z utaconych na rzecz Polski ziem)

znieszczenie: 38% linii kolejowych, 46% mostów i wiaduktów kolej., uszczuplenie liczby parowozów i lokomotyw do 1400 (z ponad 5 tys.); zniszcz. 50% mostów drogowych, brak infrastruktury, zdewastowanie urządzeń portowych (Gd., Gdynia, Szcz.)
w poł. zniszczona flota handlowa, w ¾ rybacka

65% utrac. zakładów przemysłowych, 35% budynków produkc., 50% parku maszynowego

dochód narodowy spada do 1/3 stanu przedwojennego (dopiero w 1948 go przekracza)

Reforma rolna

6 IX '44 - dekret Krajowej Rady Narodowej - powołanie funduszy ziemi, przejmowanie m.in. poniemieckich majątków i mienia wywałszczonego, aby rozporządzać nim na rzecz rolników małorolnych i bezrolnych

parcelacja majątków prywatnych ponad 100-hektarowych (przynajmniej 50 to użytki rolne - tylko w woj. zachodnich warunek ten nie zachodził)

zbyt mało wielkkich majątków, aby zapewnić ziemię bezrolnym (dopiero uzyskanie woj. zachodnich zmienia trochę ten stosunek)

spór o wielkość przydzielanych gruntów - zwycięża koncepcja gospodarstw małych, 7-15 ha
6IX '46 - dodatkowy dekret KRN - wydzielenie ok. 600 tys. gospodarstw rodzinnych na terenie Ziem Odzyskanych (podlegających Gomółce, nie ministrowi z PSL-u)
814 tys. nowych gospodarstw +ponad 250 tys. powiększonych

główne problemy (wynikłe z uwłaszczenia) od 1918 r.:

-przeludnienie obszarów wiejskich
-brak możliwości modernizacji anachronicznej struktury spolecznej
Reforma nie zmieniła tej struktury i utrwaliła pewne niekorzystne tendencje - indywidualne majątki rodzinne (zajmujące 93% użytków) często nie były w st. prowadzić samodzielnej działalności gospodarczej

tylko 15% gospodarstw indywidualnych zajmują te przynajmniej 15-ha
znaczne zmniejszenie produkcji na rynek

gospodarstwa ≤5 ha to ponad 55% gospodarstw (średnia 6,9 ha)

(VI '46 - zniesienie dostaw obowiązkowych - z powodu utrwalenia bardzo niekorzystnej struktury agragnej władze są jednak zmuszone do nich powrócić)

Nacjonalizacja przemysłu

prywatne i państwowe mienie poniemieckie - przedsiębiorstwa zarządzane formalnie przez państwo polskie

3 I '46 - ustawa o przejęciu przez państwo na własność podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (przejmowanie kapitału zagranicznego oraz różnych małych i średnich przedsiębiorstw) - w przedsiębiorstwach ponad 50 robotników na 1 zmianę

+spłacenie kapitału obcego

1318 tys. zakładów przechodzi w ręce państwa - reszta należy do samorzadów, spółdzielni (119 tys.) i przeds. prywatnych (429 tys.), ale te zatrudniają już tylko 12,5% pracowników

Izolacja gospodarcza

rosnące uzależnienie od dostaw surowcowych (państwa satelickie ZSRR)
26 III 1945 - umowa gospodarcza z ZSRR (wywóz zdobyczy wojennych z terenów zajętych przez Armię Czerwoną) - kontynuacja polityki rabunkowej zwłaszcza na Ziemiach Odzyskanych

zgoda na uzależnienie reparacji dla Polski od dostarczenia węgla kamiennego dla ZSRR za bezcen (10 razy taniej)

9 VII 1947 - odrzucenie planu Marshalla pod naciskiem Moskwy (odmówienie udziału w konferencji paryskiej)

80% importu, 60%eksportu - ZSRR i kraju bloku sowieckiego

konieczność bilansowania importu z eksportem - praktyczny brak możl. kredytowana

Plan trzyletni

gospodarka planowa - powszechne rozwiazanie po wojnie (wykorzystanie sposobu z lat 30.)

XI 1945 - powstaje Centralny Urząd Planowania (przy Komit. Ekonom. RMin) - Czesław Bobrowski, PPS - współpracował wcześniej gospodarczo z rządem polskim na emigracji

1947-49 - Trzyletni Plan Odbudowy Gosp.
podniesienie stopy życiowej, modernizacja, likwidacja bezrobocia, zmniejszenie przeludneinia na wsi (21 IX'46 - przyjęcie planu, KRN)

teoretycznie równoprawna rola sekt. prywatnego, publicznego, spółdzielczego; wzrost przemysłu i usług, handel
rozmiar produkcji ma przekroczyć tę przedwojenną, a dochód na głowę - również ma osiągnąć 110%

próba uprzemysłowienia rolnej dotychczas gospodarki - przede wsz. odbudowa najmniej zniszczonych zakładów ->w stronę wytwarzania środków produkcji

ogólne pogorszenie stounkow międzynarodowych, równocześnie '47 r. - nieurodzaj

mimo to bardzo wysokie tempo zrostu produkcji - rozwój ekstensywny - odbudowa zakładów, podnoszenie zatrusnienia; migracja ze wsi do miast

założenie dla przemysłu udaje się wykonać w ciągu 2 lat i 10 miesięcy

niekorzystna sytuacja rolnictwa, ogromny import zboża

obowiązkowe kontraktacje w celu uzyskania określonych cen na produkty rol. - w konekwencji słabego rozwoju rolnictwa udaje się uzyskać tylko 70 % przedwojennej produkcji

szybki przyrost dochodu narodowego - w przemyśle ok. 40% co roku

Współzawodnictwo pracy, przymus pracy

formy radzieckiej rywalizacji - podjęcie wyścigu pracy (górnicy kopalnia „Polska”)

27 VIII '47- górnik Wincent Pstrowski z Zabrza - wzywa na ramach „Trybuny Robotniczej” (śląski organ PPR) - do podjęcia „współzawodnictwa pracy” - nawiązanie do ruchu stachanowskiego w ZSRR, lata 30. (Zagłębie Donieckie) - podniesienie wydajności pracy, czynniki intensywne

metody nakazowo-rozdzielcze:
- podnoszenie norm
- zatrudnianie więźniów
- nawoływanie do współzawodnictwa

nawiązanie do osiągnięć Pstrowskiego w Belgii (Marchewka, Bugdołowie, Apryas, Blaut - górnicy)

oprócz górników również w innych branżach szuka się przodwników pracy - ruch, w l. 40. o charakterze masowym, wspierają organizacje młodzieżowe - ZWM, ZMP

murarze odbudowujący Warszawę w tzw. trójkach murarskich - Religa, Poręcki, Markow - 8h, 66 tys. cegieł - budowa w rekordowym tempie Mariensztatu

„Bitwa o handel”

doktryna PPR - walka z sektorem prywatnym

plenum KC PZPR w kwietniu '46 - Henryk Minz - ograniczenie i wyeliminowanie sektora prywatnego

PPS, zgodnie z założeniami Planu Trzyletniego, nie chce ograniczać sektora prywatnego

2 VI 1947 - ustawy:

zwalczanie drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym
obywatelskie komisje podatkowe i lustratorzy społeczni
zezwolenie na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i budowlanych
zamiast sklepów prywatnych państwowe domy towarowe

kara do 5 lat więzenia za zawyżanie cen

likwidacja obrotu wolnorynkowego, spadek ilości slepów prywatnych prawie o połowę (134->78 tys.), ogromne trudności w zaopetrzeniu, niedostat. ilość skl. spółdzielcz.

luty 1948 - Czesław Bobrowski (PPS, plan trzyletni) - zmuszony do dymisji, władzę przejmują działacze PPR - zwycięża całkowicie zideologizowana gospodarka
H. Minz - plany gospodarcze na tzw. zjeździe zjednoczeniowym PPR i PPS, XII 1948

Zimna wojna

Polska od '44 r. przestaje odgrywać rolę aktywnego gracza - ukształtowanie granicy na wschodzie, specjalny status wojsk radzieckich - pod dyktat Moskwy -> mnóstwo „specjalistów” radzieckich przybywa w tym czasie do Polski - nieformalny „patronat”

27 IX 1947 - spotkanie przedstawicieli partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie - Stalin powołuje Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform) (także Francja i Włochy)

pena konspiracja, w im. Stalina malenkow i Żdanow ->rosnące zagrożenie imperialistyczne zachodu, nakaz zdławienia resztek opozycji antykomunistycznej, walka także w państwach zachodnioeur.

koniec złudzenia o suwerennej władzy i legalnych rządach komunistycznych ->całkowite podporządkowanie Moskwie

po stronie nowej oficjalnej linii staje Bierut, grupie „narodwoych komunistów” przewodzi Gomółka

(odseparowanie Jugosławii - czerwiec 1948 - od Kominformu na II Kongresie z powodu dążeń Tito do niezależności

30 IX 1949 - również Warszawa zrywa z Jugosławią traktat o przyjaźni)

całkowite podporządkowanie zaleceniom Moskwy

POWSTANIE PZPR
* W roku 1948 szaleje stalinizm; w starciu koncepcji (przyjęcie modelu radzieckiego, tj. komunizmu w wydaniu totalitarnym lub własnego w wydaniu bardziej demokratycznym) szala przechyla się na stronę stalinistów;

Podobne procesy zachodzą w innych demoludach; presję na rozwiązanie tej kwestii wywiera Moskwa
Staliniści liczniejsi są w PPR; w PPS silne są tradycje socjalizmu przedwojennego
Członkowie PPS i PPR jeszcze w 47' wyznają różne poglądy na sposób przeprowadzenia reform: PPS jest nieufna wobec całkowitej likwidacji sektora prywatnego; nie podoba się także kwestia upaństwowienia obrotu handlowego (Bitwa o handel)
W 48 władza w PPR należy w teorii do Gomułki; popada on w konflikt z prezydentem Bierutem; Gomułce nie ufa Stalin

Gomułka przeciwny jest planom natychmiastowej kolektywizacji; w czerwcu 48' wygłasza przemówienie o tradycjach narodowych ruchu socjalistycznego

Zostaje oskarżony o nacjonalizm; Bierut wymawia mu odchylenie prawicowe
Gomułka zrozumiawszy brak perspektyw na poprawę sytuacji składa samokrytykę
mimo to fala krytyki względem Gomułki wzmaga się; realną władzę w PPR przejmuje prezydent Bierut (choć formalnie nie jest członkiem PPR)

W PPS nieufność wobec działań PPR narasta (szczególnie od 1947) z w/w przyczyn; w dyskursie partyjnym od 47' obecny jest narzucony przez PPR temat rychłego zjednoczenia

Partia dzieli się na dwa obozy; zwolennicy niezależności PPS przegrywają; odwołany zostaje przewodniczący CKW Osóbka-Morawski, którego zastępuje Rusinek

Jednocześnie zaczyna spadać stan osobowy PPS (z 750 tys. w XII 47 do 500 tys. XII 48'), a oporne względem zjednoczenia kierownictwo jest prześladowane;
W 1948 przewodniczącym CKW PPS zostaje Świątkowski, a sekretarzem wschodząca gwiazda partii Cyrankiewicz

Przed zjazdem zjednoczeniowym powołana zostaje ogólnopolska młodzieżówka Związek Młodzieży Polskiej; na jej czele staje J. Zarzycki

Zjazd odbywa się w grudniu 48'; utworzona zostaje PZPR;
przed zjazdem 0,5 mln członków PPS przy ~1mln PPR

Wybór władz naczelnych PZPR ma przebiegać w stosunku ~2:1
W KC 47 PPR; 22 PPS
W BP PZPR PPS zostaje upośledzona - wchodzi doń 3 ludzi z PPS i 8 z PPR
Do Sekretariatu KC PZPR wchodzi 2 PPS (Cyrankiewicz, Spychalski) i 5 PPR
Przewodniczącym KC PZPR został prezydent Bierut; zyskał władzę niemal absolutną (niemal, bo zależną od Moskwy)

Tymczasem Gomułka wchodzi do KC PZPR, jednak pełni drugorzędne funkcje
Wraz z likwidacją MZO w styczniu 49' traci funkcję wicepremiera
w XI 49' zostaje wydalony z KC PZPR, a w VIII 50' aresztowany
Ogólnie - komuniści w ciągu roku zdominowali socjalistów i sięgnęli właściwie po pełnię władzy; za Bieruta wprowadzony zostaje kult Stalina, z oczywistymi wyrazami w postaci lokalizowanego w centrum Warszawy pałacu jego imienia (budowa 52-55) czy zmianą nazwy Katowic na Stalinogród (po śm. Stalina)

PARTIE STOWARZYSZONE

Już w 46' struktury partyjne PSL zostają przetrzebione przez UB; po wyborach 47' i rozłamie PSL traci status realnej opozycji względem komunistów

III 47' grupa członków PSL przyjazna władzy dokonuje secesji i zakłada PSL Lewica
Jednocześnie odbywają się procesy liderów opozycji (tzw. Proces krakowski z VIII 47')

Zagrożony aresztowaniem Mikołajczyk ucieka z kraju
X/XI 47' PSL Lewica i PPR zajmują siedziby PSL; prezesem nowego PSL-u zostaje Niećko;
Rozpoczynają się represje wewnątrz samego PSL; część członków sama rezygnuje z członkowstwa

V 48' SL i PSL porozumiewają się ws. unii; XI 49' utworzone zostaje ZSL
W roku 50' popłuczyny po SP łączą się z prorządowym SD

Mówiący jednym głosem system trzypartyjny służyć ma lepszemu dotarciu z przekazem do obywatela; PZPR miało być partią dla robotnika; ZSL rolnika; SD mieszczanina-inteligenta

OD II RP DO PRL

Zaraz po wyborach, 19 II 1947 Sejm uchwalił projekt ustawy zasadniczej zwany Małą Konstytucją:

przywracała ona urząd prezydenta (już 5 II obrano nim Bieruta); miał on reprezentować państwo za granicą i mianować członków Rady Ministrów
obok prezydenta powołano instytucję Rady Państwa, złożonej z prezydenta, marszałków, prezesa NIK ; kompetencjami Rady Państwa były:

kontrola samorządu terytorialnego
zatwierdzenie dekretów RM (gdy nie obraduje Sejm)

Rada Ministrów miała za zadanie:

wydawać dekrety z mocą ustaw (zatwierdzane przez Sejm lub Radę Państwa)
przejąć bieżącą administrację państwa

w skład rządu weszło 7 członków PPS, 6 PPR, 6 SL, 3 SD i 2 SP; kluczowe resorty (bezpieka, MON, MSZ, przemysł) objęli członkowie PPR
22 II uchwalono Deklarację praw i wolności obywatelskich; miała ona zapewniać kwestie takie jak nietykalność osobista, wolność słowa czy ochrona mienia obywateli

REFORMY ADMINISTRACJI TERENOWEJ 1950-55

28 VI 50' dokonano reformy administracji; na Ziemiach Odzyskanych powstały 3 nowe województwa - liczba województw wzrosła do 17; wydzielono także specjalne okręgi dla 5 największych miast (Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań, Wrocław)

Zlikwidowano urzędy wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów; ich kompetencje przejęły rady narodowe; organ administracyjny stanowiły od teraz prezydia rad narodowych

Rady przejęły kompetencje ustawodawcze i wykonawcze;

Wybory do rad narodowych odbyły się dopiero w 1954, po uchwaleniu konstytucji PRL

1 I 55' zlikwidowano gminy; ich miejsce zajęły gromady, które były na ogół jednostkami mniejszymi niż dawne gminy; miało to służyć usprawnieniu procesu kolektywizacji rolnictwa

POWSTANIE POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ

od 1950 trwają prace nad konstytucją; w ciągu 1951 stworzony projekt, który zostaje oddany do zatwierdzenia Stalinowi;

po wniesieniu poprawek przez przyjaciela zza wschodniej granicy, projekt konstytucji zostaje w styczniu 52' zaprezentowany publicznie, a w lipcu poddany pod głosowanie

konstytucja powołująca do życia PRL zostaje uchwalona 22 VII 1952:

suzeren: odtąd jest nim sojusz klasy robotniczej z chłopstwem pracującym przy kierowniczej roli klasy robotniczej
gospodarka: uspołecznienie środków produkcji; monopol państwa na handel zagraniczny; wprowadzenie gospodarki planowej

! zachowano prawo do indywidualnej własności ziemi i dziedziczenia gospodarstw; kolektywizacji udzielono tylko niewiążącego wsparcia
Przyjęto zasadę podziału produkcji na zasadzie od każdego względem zdolności, każdemu wedle pracy

Organy władzy:

Przyjęto zasadę naczelnej roli parlamentu; miał on liczyć 460 osób, wybieranych co 4 lata; uchwalał on ustawy i niewiążące uchwały; powoływał skład Rady Ministrów i Rady Państwa
Władza wykonawcza leżeć miała w gestii RM i RP
Urząd prezydenta został zlikwidowany, a jego kompetencje przejęła Rada Państwa
Zlikwidowano niezależny NIK, zastępując go Ministerstwem Kontroli

Przyjęto zapisy o prawach obywatelskich, wolności wyborów etc.

Listę wyborczą tworzył Front Jedności Narodowej; głosowano podług zasady skreśleń

w X 52' odbyły się wybory parlamentarne; najwięcej mandatów zdobyło PZPR, potem ZSL i SD; weszła też grupa bezpartyjnych
marszałkiem obrano J. Dembowskiego, prezesa PAN
wśród posłów znalazło się kilku wybitnych ludzi nauki (Wyka) czy literatury (Iwaszkiewicz, Kruczkowski)
Zawadzki został szefem Rady Państwa; w listopadzie 52' na czele rządu stanął Bierut

BOLESŁAW BIERUT I ELITA POLITYCZNA PO 47'

Szczegóły życia Bieruta przez 44' nie są do końca poznane; po 44' znalazł się w kręgu zaufanych Stalina; po odsunięciu Gomułki zrobił błyskawiczną karierę

był drukarzem, ukończył ledwie 5 klas podstawówki
Od 47' to on jest głównym decydentem w państwie;
w latach 50 otoczono jego osobę kultem na wzór stalinowskiego; ważną datą kalendarza były urodziny Bieruta (na 60 urodziny ochrzczono jego imieniem Uniwersytet Wrocławski);
po śmierci Stalina Moskwa naciska na ograniczenie kultu Bieruta
i wprowadzenie kolektywnego kierownictwa na wzór rosyjski

na II zjeździe PZPR w 54' Bierut zostaje skłoniony do złożenia urzędu premiera; zastępuje go Cyrankiewicz
25 IX 54' BP PZPR wydaje uchwałę o kolektywnym zarządzie PZPR

Bierut nie działał jednak sam; jego najważniejszymi współpracownikami byli żydowskiego pochodzenia byli KPP-owcy J. Berman i H. Minc

Berman odpowiadał za aparat represji; współpracował też bezpośrednio z Berią
ekonomista Minc pełnił funkcję eksperta gospodarczego; pracował nad realizacją Planu 6-letniego
w rozgrywce liczył się też E. Ochab, ulubieniec Stalina i potencjalny następca Bieruta

KOMUNISTYCZNA PROPAGANDA LAT 50.

pod koniec lat 50. zanika w Polsce pluralizm w wystąpieniach publicznych

jedyną dopuszczalną ideologią stał się dogmatyczny marksizm

zmieniono kalendarz tradycyjnie obchodzonych świąt;

Święto Pracy miało wyprzeć obchody Konstytucji 3 maja; 22 lipca (PKWN - 11 listopada; 12 października (Lenino) - 15 sierpnia
wprowadzono do kalendarza nieobchodzone wcześniej święta takie jak Dzień Kobiet, Dzień Dziecka czy Barbórka; obchodzono urodziny Stalina i Bieruta, rocznicę wybuchu Rewolucji Październikowej itd. itp.
ważną składową wielu świąt państwowych był przemarsz połączony z prezentacją wizerunku przywódcy oraz spontanicznymi okrzykami poparcia względem władzy
organizowano też akademie; odgrywano przedstawienia, deklamowano wiersze, śpiewano; ważna była ceremonia wręczenia kwiatów
mankamentem propagandy komunistycznej była jej powtarzalność; obchody świąt z czasem powszedniały i stały się z czasem mało atrakcyjne

APARAT BEZPIECZEŃSTWA W LATACH 50.

po rozbiciu podziemnej konspiracji i legalnej opozycji ich miejsce jako główny wróg ideologiczny zajęły imperializm, burżuazja i KK

w latach 50. inwigilacja społeczeństwa staje się powszechna; Terror MBP wymierzony jest w siły utrudniające przebydowy gospodarczo-społecznej na wzór radziecki
w 49' powołane zostają referaty ochrony w zakładach pracy; na wsi stworzono sieć tzw. rezydentów (pracowników administracji) monitorujących życie wiejskie
istniały osobne jednostki zajmujące się kontrwywiadem, walką z podziemiem, walką z KK itp.
do 54' na czele Ministerstwa Bezpieczeństwa stał S. Radkiewicz; z ramienia partii analogiczne stanowisko zajmował J. Berman, natomiast Bierut podejmował tę kwestię B. Bierut; od 49' wszystkie działania bezpieki koordynuje Komisja BP KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego
w połowie lat 50. rozbudowany aparat bezpieczeństwa inwigilował prawie 1/3 narodu (5,2 mln osób)

SĄDOWNICTWO

nowe zadania bezpieki spowodowały konieczność reformy sądownictwa

w latach 50-51 przeprowadzono reformy administracyjne w sądownictwie (wątpię, by ktoś pytał o ich przebieg)
w 1950 minister zyskuje uprawnienie do zmiany i znoszenia okręgów sądowych przez rozporządzenie

możliwość manipulacji obsadą sędziowską

zniesiono obowiązek egzaminu sędziowskiego przed mianowaniem
po weryfikacji składu sędziowskiego 800 sędziów wysłano na przedwczesną emeryturę
w 1950 podporządkowano prokuraturę Radzie Państwa; palestra adwokacka przeszła pod nadzór polityczny

władza sądownicza podlega wykonawczej

w 54' dobiegła swego kresu Kom Spec do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gosp.; w latach 54-55 rozwiązano WSR
w 50' roku zreformowano też kodeks karny; od sierpnia środkiem odwoławczym stała się rewizja wyroku

OPÓR SPOŁECZNY

wybory 47', druga amnestia i rozbicie struktur WiN powodują kryzys w walce podziemnej

pod koniec lat 40. zaledwie ok. 2 tys. osób kontynuuje walkę

WiN zostaje zupełnie zinfiltrowany i ostatecznie zniszczony w 52' (V Komenda WiN dowodzona przez UB-eckich agentów)
w 47' odbywają się procesy pokazowe członków WiN i KPOOP
w pierwszym oskarżonym jest m.in. Rzepecki, który podejmuje współpracę z UB; proces kończy się łagodnymi karami
kolejne procesy (II i III ZG WiN) wyroki były już cięższe, życie straciło kilku liderów partyzantki; szczególnie surowi byli sędziowie procesu członków IV Komendy WiN (Ciepliński)
w maju 47' za szpiegostwo skazano na śmierć Pileckiego; podobny los czekał gen. Fieldorfa "Nila", skazanego na śmierć w kwietniu 51'
w latach 50-53 wykonano 19 wyroków śmierci na członkach wyższej kadry dowódczej
szacuje się, że w latach 45-56 wydano ok. 6 tys. wyroków śmierci w sprawach politycznych

do połowy lat 50. partyzantka była już w zasadzie rozbita; w kraju działało kilkaset osób, głównie kryjąc się po lasach wschodniej Polski

KOŚCIÓŁ

poważnym rywalem dla władzy komunistycznej pozostał KK, w latach 50. przeżywający znaczny przyrost zainteresowania służbą kapłańską

w marcu 48' władza atakuje KK za odezwę Piusa XII do biskupów niemieckich, a w 49' zapowiada ekskomunikę na członków partii komunistycznych

władza wydaje dekret o ochronie wolności sumienia; przewidziane kary za udział w praktykach religijnych; w marcu 50' przejęte zostają kościelne nieruchomości

w październiku 48 Hlonda zastępuje na tronie pryma Wyszyński, który zmaga się z problemami w łonie samego KK:

powstaje organizacja księży-patriotów; założone jest postępowo-katolickie PAX, które wydaje propaństwowe Słowo Powszechne

Wyszyński zawiera kompromis z władzami; w zamian za brak wystąpień przeciw władzy, szczeg. brak sprzeciwu wobec kolektywizacji państwo zgadza się na szereg ustępstw (wydawanie pism; KUL; kapelani w wojsku i inne)

Porozumienie nie było przestrzegane przez władze
w 52' torturowany bp kieliecki Kaczmarek przyznaje się natomiast do kolaboracji z nazistami

II 53' Rada Państwa wydaje dekret o tworzeniu, znoszeniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych; w III za odmowę publikacji nt. Stalina po jego śmierci zamknięto Tyg Powszechny

8 maja w kościołach w całej Polsce odczytany jest słynny list Episkopatu do Bieruta ("non possumus!") odnoszący się do prawa z II 53'
Wyszyński zostaje aresztowany; przetrzymywany po klasztorach wychodzi na wolność dopiero na fali odwilży 56'
KK zostaje złamany; nowym prymasem M. Klepacz, który przysięga przed Cyrankiewiczem wierność PRL i potępia bp-a Kaczmarka

X 53' powstaje Komisja Duchowych i Świeckich Działaczy Katolickich, uformowana ze środowiska prokomunistycznych katolików związanych z PAX i księżmi-patriotami

Watykan wpisuje wydawnictwa PAX-u do indeksu ksiąg zakazanych

EMIGRACJA

w drugiej połowie lat 40. jasnym staje się dla emigracji że jedynie interwencja z zewnątrz mogłaby zmienić sytuację w kraju; wobec napięć radziecko-amerykańskich (od końca lat 40.), USA są pojmowane jako oczywisty sojusznik:

Amerykanie uruchamiają w Europie antykomunistyczną akcję propagandową; w 50' uruchomiona zostaje w Monachium "Wolna Europa", w którym polski wydział prowadził Nowak-Jeziorański; w 52' Izba Reprezentantów uznaje radziecką odpowiedzialność za mord katyński;

tymczasem jednak środowisko emigracyjne dzieli się; po ucieczce do Londynu Mikołajczyk jest szykanowany za wejście do TRJN; emigracyjni ludowcy podzielili się na dwa obozy

prezydent Zalewski był silnie skonfliktowany z Arciszewskim; przeciw Zalewskiemu montuje się szeroka koalicja ZN, PPS i NiD (program nawiązujący do piłsudczyków; członkiem m.in. Nowak-Jeziorański)
Zalewskiego popierał popularny w Londynie Cat-Mackiewicz
do konfliktu ideologicznego doszedł finansowy, wokół tzw. Funduszu Narodowego; ostatecznie utworzono osobny Skarb Narodowy zbierający fundusze dla opozycji
na początku lat 50. głośna jest tzw. afera Bergu; SN doszło do porozumienia z CIA ws. używania środowiska polskiego podziemia do celów szpiegowskich; Rada Polityczna otrzymała od USA wielką dotację (840 tys. $), natomiast kanały łączności z krajem okazały się być zinfiltrowane przez UB

UB aresztowało 100-200 osób; Cat-Mackiewicz oskarżył Radę Polityczną o handel polską krwią

zwaśnione strony próbuje pogodzić wróciwszy z Kanady gen. Sosnkowski; zawarto porozumienie, Zalewski miał odejść w czerwcu 54'

wobec niechęci prezydenta do ustąpienia powołana zostaje Tymczasowa Rada Jedności Narodu (T. Bielecki), która powołuje Radę Trzech, p.o. prezydenta, działająca do 1972r.; na czele powołanego przez nią rządu stanął Ciołkosz

Zalewski tymczasem pełni dalej funkcję prezydenta aż do 1972;

waśń kończy się za prezydentury St. Ostrowskiego, po którym następują Raczyński, Sabatt i w końcu Kaczorowski, który w 90' przekazuje insygnia Wałęsie

GOSPODARKA

zwolniwszy Bobrowskiego Minc przedstawia Plan Sześcioletni (P6)

w lutym 49' powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego, na której czele staje Minc
przygotowanie P6 zbiega się z przystąpieniem Polski do RWPG w kwietniu 49'

założeniem P6 była dążność do oparcia gospodarki na wzorach radzieckich; z naciskiem na rozwój przemysłu ciężkiego i kolektywizację rolnictwa w jak najkrótszym czasie

problemem był brak kapitału wobec odrzucenia Planu Marshalla i wystąpieniu z MFW i BŚ (1950)

posunięto się do metod alokacji budżetowej (niedoinwestowanie innych sfer budżetowych) i polityki inflacyjnej wiążącej się z zablokowaniem płac realnych mimo wzrostu dochodu narodowego; po kieszeni uderzyła też obywateli b. niekorzystna wymiana złotego w 1950
uzyskane pieniądze inwestowano w przemysł wydobywczy, chemiczny, metalurgiczny, maszynowy
powstają zakłady przemysłowe takie jak Żerań, Stocznia Gdańska czy Nowa Huta

realizacja P6 powoduje masową migrację ludności z przeludnionych wsi do miast;
jednocześnie jednak stopa życiowa z w/w powodów spadała; warunki życia młodzieży nowomiejskiej były b. złe, szczególnie wobec powojennego baby-boomu (w 55' przyrost ludności 19,5%!)

państwo nie nadążało z budową mieszkań w rozwijających się miastach

realizacja P6 źle wpłynęła na produkcję rolniczą; niedoinwestowanie prywatnych spowodował spadek produkcji rolnej; spadek produkcji skutkował przywrócenie dostaw obowiązkowych po zaniżonej cenie i represje w stosunku do ludności wiejskiej
w latach 51-53 powrócił system reglamentacji; od 53' wzrosły natomiast ceny

nieumiejętna polityka rolna przyniosła niemał stały przez cały okres trwania PRL niedobór żywności

tymczasem od 48' rozpoczyna kolektywizacja; jest ona niezgodna z pierwotną koncepcją oddania ziemi w ręce chłopów

do 55' gospodarstwa państwowe i spółdzielcze obejmują niecałe 25% areału; trafia do nich jednak większość środków budżetowych, co pogarsza sytuację gospodarstw indywidualnych

P6 hamuje po śmierci Stalina; uznano, że koszty społeczne są za duże

część środków inwestycyjnych przeznacza się na konsumpcję; w fabrykach uruchamia się poboczną produkcję (np. narzędzi czy naczyń)

P6 przyniósł wzrost dochodu narodowego o 40%, co mieści się w europejskiej normie; nie był to jednak wzrost odczuwalny dla zwykłego obywatela

POLSKI CZERWIEC I PAŹDZIERNIK 1956

zmiany polityczne w ZSRR po śmierci Stalina długo nie odciskają bezpośredniego piętna na relacje władzy w Polsce
w 53' ucieka z Polski oficer bezpieki J. Światło, który od 54' nadaje audycję w RWE, w której wyjawia kulisy działalności MBP

istnienie MBP zaczyna zagrażać władzy komunistów, więc już w grudniu 54' zostaje rozwiązane, a jego kompetencje przejmuje MSW i Komitet ds. Bez. Publ.
14 grudnia 54' Gomułka zostaje wypuszczony z więzienia

1955' to starcie w łonie PZPR dwóch odmiennych koncepcji sprawowania władzy

frakcja puławian (Zambrowski, Zarzycki, Morawski) opowiadała się za złagodzeniem represji i oskarżała system radziecki o wypaczenia
frakcja natolińczyków (Jóźwiak, Rokossowski) chciała zahamować proces zmian

na III plenum PZPR (I 1955) puławianie zaatakowali obecny rząd hasłem nieuwzględniania kolegialności prac partii

1955 stał się rokiem odwilży i osłabienia aparatu represji

II 1955 utworzony został Klub Krzywego Koła (Lipski, Małachowski, Jasienica), w którym omawiane były przez osoby prywatne bieżące kwestie polityczne
reżimowy tygodnik Po Prostu zmienia skład redakcyjny na młodszy; ukazują się w nim teksty krytyczne wobec władzy

POZNAŃSKI CZERWIEC

po XX zjeździe radzieckiej PK i poznaniu treści tajnego referatu Chruszczowa zatrzymanie zmian przestaje być możliwe

w marcu 56' umiera Bierut, a Chruszczow jako następcę wyznacza Ochaba
pod koniec 55 zlikwidowane są obozy pracy dla młodocianych
w IV 56' ogłoszona zostaje amnestia dla więźniów politycznych

w czerwcu wobec kryzysu budżetowego rząd wycofuje plan podwyżek

27 VI w w Zakładach Cegielskiego (Stalina) w Poznaniu wybuchają zamieszki; ostatecznie gromadzi się na ulicach ok. 100 tysięcy ludzi
dochodzi do konfrontacji z UB i MO; partia wysyła do Poznania wojsko (drwalskie przemówienie Cyrankiewicza); ginie kilkadziesiąt osób
wydarzenia poznańskie powodują niejakie otrzeźwienie wśród struktur partyjnych; na VII plenum KC PZPR (lipiec 56) rozpoczyna się proces zmian

w sierpniu 56' czci się na ulicach Warszawy pamięć powstania 44'

POLSKI PAŹDZIERNIK 1956

od VII plenum jako osoba mająca przeprowadzić zmiany najczęściej wymieniany jest Gomułka
w IX 56' Warszawa jest areną VIII plenum KC PZPR;

atmosfera jest napięta; ze wschodu idą informację o ruchach wojsk radzieckich
na wieść o nieskonsultowanej z Moskwą nominacji Gomułki do Warszawy przybywa sam Chruszczow

dwudniowe negocjacje kończą się triumfem Gomułki; potępiony zostaje kult jednostki, a P6 poddany krytyce (szczeg. kolektywizacja)

ZMIANY ODWILŻY 56'

ustalono termin nowych wyborów i dzięki zmianie ordynacji dopuszczono do nich kandydatów niezależnych
odwołano Rokossowskiego z MON, którego zastąpił Spychalski; wycofano oficerów radzieckich z LWP, a obecność wojsk sojuszniczych ograniczono do garnizonów
unormowano stosunki z KK; wypuszczono Wyszyńskiego i odwołano dekret z 53' o obsadzaniu stanowisk kościelnych
zaszły też zmiany gospodarcze; PKPG zastąpiona została przez Komisję Planowania;
powołano rady robotnicze jako formę samorządu pracowniczego
cofano proces kolektywizacyjny rozwiązując spółdzielnie

na fali ogólnego optymizmu do Polski wracają emigranci tacy jak Cat-Mackiewicz, Parnicki czy Wańkowicz

8.1 W socjalistycznym obozie :(

8.1.1. Stosunki polsko-radzieckie po dojściu do władzy Gomółki i jego świty.

Nowa ekipa która doszła do władzy (1956) zapowiedziała zmianę polityki wobec kremla (bardziej niezależną). Do tego czasu prl w praktyce nie mogła prowadzić własnej polityki wewnętrznej (nie mówiąc o zewnętrznej, sterowanej pilnie przez sojuz - gdzie musiała być zgoda z kremla).

Co zatem następuje?

Uregulowanie statusu wojsk radzieckich stacjonujących w prl.
Ułożenie stosunków gospodarczych w bardziej partnerski sposób (po długich negocjacjach).
Podpisano od dawna negocjowany układ graniczny o granicy z zsrr w pasie dawnych Prus Wschodnich (przy okazji zakończono kolflikt z Czechosłowacją o powojenne granice, będący dotąd ustalony jedynie wymuszonym przez kacapów układem o przyjaźni z 1947, ostatnie korekty - czerwiec 1958).
25 marca 1957 - porozumienie z zsrr o transferze osób mogących udokumentować swoje lub rodziców obywatelstwo RP sprzed 17 września 1939 (można było przeprowadzić ostatnią falę repatriacji - nie objeła ona osób o innej narodowości niż PL).
Częściowe usamodzielnienie się dyplomacji. W konsekwencji -

otwarcie się prl na kontakty z zachodem (wrogość > pokojowe współistnienie, chruszczow zaczął prowadzić dialog z kapitalistycznymi państwami - owszem, ta zbieżność nie była dziełem przypadku).

Odwilż trwała krótko - na skutek innych warunków geopolitycznych polityka radziecka przełomu 50/60 się zmieniła:

1. Po stopniowym pogarszaniu się relacji nastapił kryzys w stosunkach z Chinami (`62).

2. Wspieranie ruchów tzw. narodowowyzwoleńczych w krajach trzeciego świata spowodowała powrót do polityki konfrontacji.

3. Powrót do wyścigu zbrojeń (fiasko rozmów rozbrojeniowych).

4. W konsekwencji przewrotu na kremlu (1964 - Breżniew wchodzi za Chruszczowa) - usztywnienie polityki, ograniczenie dyplomacji państw socjalistycznych do działań zgodnych z interesem Moskwy.

Wcześniej, w 1956 miała miejsce interwencja na Węgrzech - węgierski premier Imre Nagay ogłosił neutralność i wystapił z układu warszawskiego - Gomółka zrozumiał to - w konsekwencji doktryną polityki międzynarodowej prl było nieprzekraczanie nienaruszalności sojuszu z zsrr (podkreślane przez gomółę przy każdej okacji) - co miało dawać bezpieczeństwo zewnętrzne prl.

Towarzysz Wiesław jednak zwrócił na siebie srogie spojżenie rosyjskiego `wielkiego brata'. Jak?

1. Sprzeciwiając się na naradzie partii komunistycznych w Moskvie (1957) zamieszczeniu sformułowania o czołowej pozycji zsrr wśród państw komunistycznych (tłumaczył to alergią polaków na dominacją Rosji).

2. Gomół konsekwentnie podkreślał w stosunkach z zsrr konieczność zdeponowania pełnej odpowiedzialności za politykę wewnętrzną w prl na polskich komunistów.

3. Wizyty ze skonfliktowanymi z kremlem państwami komunistycznymi -

1957 - Gomół u Tity w Belgradzie, Cyrankiewicz w Chinach.

Ponadto Gomół twardo sprzeciwstawił się (w rozmowach z kacapami) kolektywizacji polskiej wsi (zadziałał argument spadku produkcji - ruskie potrzebowały coraz więcej importu) i nalegał na pomoc gospodarczą zachodu.

Na początku lat 60 zaufanie sowietów dla Gomóła wzrosło:

- 8 kwietnia 1965 - podpisanie przedłużenia prlowsko-radzieckiego układu sojuszniczego z 1945 roku.

1968 - prl - jako wierny sojusznik zsrr - pomaga w stłumieniu praskiej wiosny.

Appendix

Droga Gomóła - od przywódcy - reformatora polskiego komunizmu - nowatorskiego i wzbudzającego nieufność w zsrr (1956) do ortodoksyjnego sojusznika zsrr, walczącego dzielnie z kontrrewolucją (1968 - i do końca).

8.1.2. Polskie inicjatywy dyplomatyczne

Lata 60 - powiększenie się nieco możliwości manewrowania polityką zagraniczną w prl - można było prowadzić obustronne rozmowy z zachodem, a nawet porozumienia gospodarcze. Co prawda w każdej sprawie należało konsultować się z Moskwą, ale przed podjęciem strategicznych decyzji można było prowadzić na własna rękę negocjacje niższego szczebla. Ważny cel prl-owskiej dyplomacji - normalizacja stosunków z RFN - uzyskanie akceptacji powojennych granic (szkopów bolały `ziemie odzyskane').

Inicjatywy:

Plan Rapackiego

Przedstawiony 2 października 1957 w ONZ przez polskiego ministra spraw zagranicznych.

Założenie planu:

- utworzrenie strefy bezatomowej na terenach - PRLu, Czechosłowacji, NRD i RFN.

Finał:

- odrzucone przez zachód z powodu możliwości odseparowania RFN od NATO.

Skutek:

- ów plan dowiódł powrotu PL do dyplomacji światowej jako podmiotu stosunków międzynarodowych.

Plan Gomółki

Przedstawienie go w grudniu 1963 (rozwinięty w memorandum rządu prl w lutym 1964).

Założenie planu:

- zamrożenie zbrojeń konwencjonalnych i atomowych na obszarze państw wymienionych w Planie Rapackiego (z możliwością rozszerzenia strefy, z opcją drugiej fazy - rozbrajaniem istniejących sił zbrojnych).

Finał:

- odrzucone przez zachód z powodu zbyt napietych relacji sowiecko-amerykańskich.

Skutek:

- plan stał się skromnym preludium do póxniejszej polityki odprężenia.

Reszta:

1. 1956 - uaktywnienie się ambasad państw zachodnich w Warszawie.

Zmiany na stanowiskach w prl-owskich placówkach dyplomatycznych za granicą.
Pierwsze po IIWŚ wizyty zachodnich polityków wysokiej rangi - m.in.

wizyta Nixona w 1959, będąca okazją do sfinalizowania rozmów nt. potrzebnych gospodarace prl-u kredytów amerykańskich, oraz umowy normalizujące obustronne stosunki gospodarcze zerwane w latach 50.

Appendix

Z nadzieją patrzono na uniezależnienie się polityki europejskiej Francji od US.

Dlaczego?

Stosunki prl z Paryżem nie wzbudzały dotąd niepokoju kremla z czego wynika -
Alternatywna możliwość zbliżenia z zachodem.
Cel strategiczny - ostateczne rozwiązanie kwestii niemieckiej -

przeciwwaga dla stosunków Paryża z Waszyngtonem - Bonn.

Przy zbliżeniu się relacji francusko-niemieckich - możliwość uregulowania problemu granic w pośredni sposób. Po traktacie elizejskim (1963) - Francja ma interes w zachowaniu ziem odzyskanych w granicy prl. Stąd wizyta De Gaulle'a - olbżymi rozgłos propagandowy i oczekiwane poparcie przez przywódcę granicy na Odrze i Nysie.

8.1.3. Problem niemiecki

Przeszkody dla normalizacji stosunków z RFN:

1. Doktryna państwowa RFN uznająca granice państwa z 1937.

2. Brak uznania NRD przez Bonn - niezmienność doktryny Hallsteina.

3. Atakowanie Adenauera przez propagandę prl i zarzucanie mu rewizjonizmu.

4. Podkreślanie roli zsrr jako jedynego gwaranta nienaruszalności granic prl (szczególnie prasa).

Skutki:

“Chorobliwe” reakcje na rzekomą wspólnotę celów politycznych autochtonów z ziem odzyskanych którzy pragnęli zachować kontakty z rodzinami w RFN.
Oskarżenia o rewizjonizm wszystkich polaków próbujących nawiązać współpracę z organizacjami w RFN.

Co dalej?

1. 1966 - deklaracja wydana przez doradczy komitet układu warszawskiego - propoycja złagodzenia napięcia w Europie poprzez uznanie granic - początek rozmów dyplomatycznych.

2. 1967 - Gomół na kwietniowym posiedzeniu kierownictw partii komunistycznych uzyskał poparcie dla zażądania uznania przez RFN granicy wschodniej prl (wiązano spore nadzieje z nową koalicją u władzy w zachodnich Niemczech).

Po naradzie wydano oświadczenie w którym znalazło się stwierdzenie że warunkiem uznawanym przez układ warszawski dla normalizacji stosunków z RFN ma byc uznanie przez Niemcy granic prl na Odrze i Nysie.

Polska oferta została złożona w maju 1969. Zaproponowano RFN układ podobny do układu zgorzeleckiego z NRD.

- inicjatywa podjęta dopiero po sformowaniu się nowego socjal-liberalnego gabinetu na czele z Willym Brandtem.

Cel RFN:

- wydostanie się z patowej sytuacji w polityce wschodniej powstałej po wzniesieniu muru berlińskiego.

RFN dostało wsparcie NATO z Nixonem na czele.

4. 7 grudnia 1970 po długich negocjacjach traktat z RFN potwierdający granicę polsko-niemiecką na Odrze i Nysie oraz potwierdzający integralność wszystkich państw Europy.

Appendix

1. Podpisaniu traktatu prl z RFN towarzyszył symboliczny gest Brandta - uklęknięcie przed pomnikiem bohaterów powstania w Gettcie Warszawskim.

2. Ratyfikacja traktatu w RFN trwała do 1972.

3. Cena za ten sukces:

- dlasze uzależnianie się od zsrr.

- niewykożystanie szansy otwarcia się na zachód.

- zaostrzenie się opozycji w kraju.

8.2. Władza i opozycja

8.2.1. pzpr w latach 60.

Mimo nadziei na zwrot polityczny po dojściu Gomóła do władzy w latach 60 nie doszło do reformy ustrojowej.

Mimo weryfikacji (usunięto 300 tys. Członków z lokalnych struktur) liczebność partii rosła:

- koniec lat 50 - ok. 1 mln członków.

- 1965 - 1,77 mln.

- koniec dekady - 2,3 mln.

Jak zatem wyglądała sytuacja polityczna za Gomóła?

1. Gomół nie pełnił już tak jak Bierut łączonych funkcji prezydenta i premiera, lecz poza I sekretarzem pzpr pełnił podrzędne funkcje członka rady państwa i posła.

Faktycznie, Gomół, kontrolował BP oraz sekretariat kc pzpr.

Po październikowych zmianach w bp kc pzpr znaleźli się zarówno puławianie jak i natolińczycy.
Główna zasada zachowania naczelnych władz partii - lojalność wobez nowego przywódcy.
Sekretariat kc pzpr - Gomół już w 1957 miał tak głównie swoich zaufanych ludzi (w większości puławianie). Po odejściu Ochaba główni współpracownicy I sekretarza - Z. Kliszka, J. Morawski zostali powołani do sekretariatu.
U progu lat 60 powstanie grupy nawiązującej do natolińczyków - tzw. partyzantów, pod przywódctwem szefa MSW - Mieczysława Moczara.
Po odejściu Morawskiego z bp pzpr (1960) dawni puławianie (ludzie Gomóła) tracili wpływy, a “partyzanci” rośli w siłę. Po ustąpieniu R. Zambrowskiego (przywódcy puławian pod Gomółem, oskarżano go o krytycyzm wobez partii i żydowskie pochodzenie - zapowiedź 1968) z bp i sekretariatu kc, Gomół odciął sie od puławian (1963).
Moczarowcy przęli naczelne stanowiska w partii. Przejawem triumfu tego antyreformatorskiego ruchu w pzpr było objęcie stanowisk I sekretarzy wojewódzkich przez S. Kociołka w Gdańsku i J. Kępę w Warszawie (1967).

8.2.2. Rewizjoniści, “partyzanci” i ”technokraci”.

W latach 60 pojawiły się ekipy kontestujące nowe przywództwo:

Rewizjoniści

- poparcie dla zmian października 1956.

- utrata zaufania Gomóła w 1957.

- zagrożenie ze strony tej grupy - dażenie do nadmiernej liberalizacji i demokratyzacji.

Gomół bał się że takie kontrowersyjne gremium zostanie dostrzeżone przez zsrr.

- gestem oznaczającym koniec odwilży było zamknięcie na początku października 1957 redakcji “Po prostu” - będącej symbolem zmian październikowych (zarzuty o rewizjonizm). Po zamknięciu redakcji pierwsze użycie przez nową władzę zomo przeciw protestującym.

- usuwanie puławian - weryfikacja (usunięcie) około 300 tys. partyjnych.

- ostatnie otwarte forum rewizjonistów - klub krzywego koła, zamknięty w lutym 1962.

“Partyzanci”

- Moczar z gen. Korczyńskim stworzyli ową nieformalna frakcję z niezprecyzowanym programem opartym na koncepcji narodowego komunizmu.

- tworzona w oparciu o weteranów AL.

- gloryfikowanie polskiej tradycji walk narodowowyzwoleńczych, ksenofobia.

- stawali się w połowie lat 60 głównym oparciem Gomóła.

- apogeum znaczenia Moczara - marzec 1968.

“Technokraci”

- wiązali nadzieje z Gierkiem.

- rozczarowani niepowodzeniami gospodarczymi władzy.

- niezadowolenie z anachroniczności władzy Gomóła.

- dostrzegali potrzebe otwarcia sie na zachód.

- wsparcie młodych aktywistów związanych wcześniej z zmp, którzy po wydarzeniach 1968 wejdą do partii.

Appendix

Gomół, szukający poparcia u Moczarowców oraz części dawnych natolińczyków tracił zaufanie większości partyjnej. Ułatwiło to opozycji wewnątrzpartyjnej odsunięcie go od władzy.
Kryzys społeczny i walki wewnątrzpartyjne 1970 roku otworzyły droge do władzy, odnoszącemu sukcesy gospodarcze na Górnym Śląsku, Gierkowi (wspieranemu przez wschodzących technokratów).
Gomół, z racji niemozności ogarnięcia sytuacji w prl, stracił zaufanie kremla.

8.2.3. “Ludowa demokracja”

1. 13 grudnia (o mala fortuna...) 1957 Gomół przywrócił NIK. Ten organ miał pilnować administracji na wszystkich jej szczeblach. Prezes izby podlegał tylko parlamentowi. Tą funkcję w latach 60 pełnili działacze niemających wcześniej wiekszych ambicji politycznych: K. Dąbrowski i Z. Nowak.

W styczniu 1957 zorganizowano wybory do sejmu. Stworzono atrape wyborów, z jedną listą na której znaleźli się jednak jacyś kandydaci reprezentujący środowiska katolickie. Głosowanie miało być sprawdzeniem zaufania społecznego dla polityki Gomóła. W “wyborach” wziąło udział ponad 94% uprawnionych. Marszałkiem sejmu został ludowiec - Czesław Wycech (ZSL).
Powrócono do tradycji podziału na kluby poselskie.
Stworzono konmisję ds. ziem zachodnich.
Od owych wyborów, aż do lat 80, w prl utrzymała się ta bardzo wysoka i bardzo oficjalna, przekraczająca 90% frekwencja wyborcza.
Wybory do sejmu odbywały się w latach:

1965, 1969, 1972, 1976

Na przestrzeni lat liczba posłów katolickich wachała się w granicach 8-13.
Drugi naczelny organ władzy obok sejmu - rada państwa. W trakcie przerw w sesjach niektóre uprawnienia zagwarantowane dla władzy ustawodawczej. Przewodniczący rady państwa to była funkcja praktycznie reprezentacyjna, bez wiekszego znaczenia. Często wybór do rady państwa był uznawany za polityczna emerytrę dla typów z bp kc pzpr.
Na czele władzy wykonawczej - rząd prl.
Konsekwencja października 1956 - wzrost znaczenia samorządu terytorialnego.

8.2.4. Służba bezpieczeństwa.

Ważna zmiana w zakresie władzy wykonawczej w latach 60 miało byćosłabienie wszechwładnego w czasie stalinizmu aparatu represji.

1960 - uchwalono kodeks postepowania administracyjnego.

1964 - uchwalono kodeks cywilny, kodeks postepowania cywilnego oraz kodeks rodzinny i opiekuńczy.

O praktyce sądownictwa w prl nie decydowały ustalenia kodeksowe, lecz praktyka i uprawnienia aparatu represji podporządkowanemu MSW.

1956 - w listopadzie powołano komitet do spraw bezpieczeństwa publicznego. Zadania komitetu:

Ochrona ustroju.
Obrona przed działalnością szpiegowską i terrorystyczną MSW.

Na czele nowego resortu stanął (napisali że powołano resort w 56, a misie piszące ten podręcznik podali że typ pełnił tą funkcję od 1954 roku... magnifique) Władysław Wicha, którego w 1964 wygryzł Moczar.

Departamenty:

I. Wywiad.

II. Kontrwywiad.

III. Zwalczanie działalności antypaństwowej.

IV. (powołany w 1962) Do walki z Kościołem.

W 1964 włączono do SB biuro paszportów MSW. W tymże roku powołana w miejsce UB, służba bezpieczeństwa została podporządkowana MO.

Właściwie zadna zmiana zadań przez przepoczwarzenie się ub w sb nie nastapiła.

W latach 60 za głównego wroga ustroju uznano Kościół Katolicki. Opracowano nowe metody infiltracji i agitacji - m.in. wprowadzono agentury w seminariach, śledzono finanse parafii. Techniki `wypróbowane' na KK zastosowano potem do walki z opozycja polityczną.

8.2.5. Reformatorzy systemu

Rozprawienie się Gomóła z rewizjonistami oraz stopniowe usuwanie puławian z naczelnych stanowisk sprowokowało ukształtowanie się wzrastającej liczby opozycji promodernizacyjnej i reformistycznej. Podstawa nowych rządań - wprowadzenie wolności słowa. Duży wpływ - dyskusje z klubu krzywego koła (200 członków przed rozwiązaniem). Były tam prowadzone różne dysputy, od historii po ekonomię. Najważniejsi uczestnicy:

P. Jasienica, A. Małachowski, J.J. Lipski, L. Hass, L. Kołakowski, dołączyli studenci UW - Modzelewski, Kuroń i potem także uczeń szkoły średniej A-a-a-dam M-m-m-michnik.

Gomół wówczas zdefiniował dwa zagrożenia:

Dogmatyzm poststalinistów.
Liberalni intelektualiści.

Na przełomie 50/60 Gomół, jak zdefiniował wewnętrznego wroga, usuwał rewizjonistów, m.in. W. Bieńkowskiego - ministra oświaty, pragnącego wolności kultury, oraz J. Morawskiego, kóry musiał odejść z bp kc pzpr, z powodu zaostrzenia się działań cenzury przez Z. Kliszkę. Od 1960 były specjalne instytucje kontrolne powołane jako oddzielne wydziały kc pzpr:

- wydział nauki, oraz

- wydział kultury (z Wincentym Kraśko na czele - dziadkiem Piotrusia z TVP)

Likwidacja klubu krzywego koła (kkk):

Były naczelny redaktor `trybuny ludu' i `walki młodych' Henryk Holland, przekazał francuskiemu dziennikowi `Le Monde' info o kulisach śmierci Berii - aresztowany w grudniu 1961, w niewyjaśnionych okolicznościach, w czasie przesłuchania, wyskoczył z okna.
Na pogrzebie wielka manifestacja za którą obwiniono członków klubu - kkk zawieszono.
Część członków kkk przystąpiło do reaktywowanej masonerii. Członkiem `obudzonej' loży `Kopernik' został były prezes kkk - Jan Józef Lipski.
Owa loża wkrótce, z racji liberalnych poglądów członków, wsparła wkrótce rodzącą się demokratyczną opozycję.

Na początku 1964 na posiedzeniach Związku Literatów Polskich (zlp) zarzucono władzom nadmierną cenzurę i ataki na `rewizjonistów'. Władza, reprezentowana tamże przez Kraśkę nie odpowiedziała na zarzuty. Co zatem nastapiło?

Z inicjatywy A. Słonimskiego, podczas posiedzenia Pen Clubu, gupra pisarzy i publicystów zddecydowała się wysłać list otwarty do premiera Cyrankiewicza.
14 marca 1964 Słonimski składa list (List 34) w kancelarii premiera.

Protestowano przeciw:

- prowadzonej przez władze polityce kulturalnej

- wszechobecnej cenzurze

Postulaty:

- wolność słowa.

- otwarcie się na zachód (wolna wymiana myśli).

- zmiana polityki kulturalnej w duchu praw zawartych w konstytucji.

List podpisała grupa ówczesnych intelektualistów m.in. prof. Gieysztor, czy, prof. Kumaniecki.
List przekazano prasie na zachodzie i rozpowszechniało go Radio Wolna Europa.
W konsekwencji owego listu prześladowano jego sygnatariuszy.
Treść listu zmieniono pod naciskiem władz przed wysłaniem do prasy. Po “złagodzeniu” treści listu znalazły się pod nim 154 podpisy pisarzy.
Najgłośniejsze prześladowanie - aresztowanie Wańkowicza (potem dostał wyrok 2 lat więzienia, jednak z powodu presji społecznej wykonanie wyroku wstrzymano).

8.2.6. “Komandosi”

Większe znaczenie polityczne - kształtująca się opozycji odwołującej się do tradycji październikowej, jednak gotowej wyjść poza lojalizm wobec prl. Byli to młodzi i wykształceni ludzie związani przede wszystkim z PAN, UW i PW. Po rozwiązaniu kkk spotykali sie w mieszkaniach. Obok dawnych członków kkk pojawili się tacy jak Andrzej Drawicz czy Jan Olszewski. Zajmowali się dyskusjami polityczno-historyczno-socjologicznymi i próbowali wykombinować jakieś zmiany wewnątrzsystemowe.

“Komandosów” atakowali partyjni “partyzanci” za ich kosmopolityzm. Podkreślano również żydowskie pochodzenie różnych członków “komandosów”.

Geneza grupy:

Grupa powstawała na fundamentach działalności Kuronia i Modzelewskiego na IHUW gdzie prowadzili polityczny klub dyskusyjny zajmujący się rozkminieniem korekty systemu prl.
W 1964 obaj zostali aresztowani za działalność opozycyjną i zostali wydaleni z pzpr.
W marcu 1965 wystosowali oni list otwarty do partii w którym starali sie wyjaśnić swoje stanowisko, prowadząc analizę na gruncie marksistowskim, ostro krytykując:

- biurokratyzację partii.

- niesprawiedliwy podział dochodu narodowego.

- politykę gospodarczą która doprowadziła do kryzysu.

W liście przekazywali wizję rewolucji proletariackiej która obali biurokrację z powodu jej izolacji i nierówności. Siłą przewodnią narodu ma być wg. nich klasa robotnicza!

Niektóre osoby skupione wokół nich usunięto z pzpr. Autorzy skazani na karę 3-3,5 roku więzienia. W represje został włączony również zaangażowany w obronę kolegów Leszek Kołakowski.

8.2.7. Opozycja katolicka

1957 - dopuszczono do działalności w sejmie legalnego koła poselskiego “Znak”. Mogło oddziaływać na społeczeństwo za pomocą kontaktu z Klubami Inteligencji Katolickiej (kik) oraz reaktywowanemu w tym samym roku czasopsmu “Znak”. Na czele grupy byli m.in. Tadeusz Mazowiecki i Stefan Kisielewski.

Ze “Znakiem” współpracował też odrodzony “Tygodnik Powszechny” (tp). Tp stał się wówczas głównym czasopismem opozycyjnym inteligencji katolickiej, gdzie publikowali m.in. ks. Karol Wojtyła, Zbigniew Herbert, Władysław Bartoszewski, ks. Józef Tischner.

“Znak” miał regularny kontakt z prymasem oraz Episkopatem Polski i starał się bronić interesów Kościoła w konfliktach z władzą w przeciwieństwie do dwóch pozostałych (podobno) katolickich grup PAX i ChSS, które podporządkowywały się zaleceniom władzy. Środowisko skupione wokół “Znaku” stało ise więc jedyną legalną opozycją odwołująca się do społecznej nauki Kościoła.

PAX-owcy, z Bolesławem Piaseckim na czele szukali kolejno wsparcia u natolińczyków, “partyzantów” i później u technokratów. Dzięki takiej grze politycznej w 1965 PAX wszedł do sejmu, lecz ugrupowanie, na skutek propaństwowych wypowiedzi Piaseckiego w 1967 straciło protekcję prymasa PL.

8.2.8. Kościół katolicki a władza

Walka władzy z Kościołem:

Nauczanie religii w szkołach - władze pozwoliły, ale w 1957 nacisk na kierowników szkół w celu namawiania rodziców do nie wysyłania dzieci na owe lekcje.
Konflikt o tysięczną rocznicę chrztu Polski. W odpowiedzi na odnowienie Ślubów Jasnogórskich narodu Polskiego i list pasterski prymasa Wyszyńskiego władze starały się przygotować kontrrocznicę odwołując się jednak nie do chrztu, lecz do dziejów państwa.
Gomół w lipcu 1958 stwierdził w przemówieniu na plenum pzpr że Kościół podszywając się pod niebieską ideę w rzeczywistości wprowadza władzę kapitalistów.
Maj 1959 - prymas protestował przeciw niewydawaniu zgody na peregrynację obrazu jasnogórskiego.
Krzyże, które wróciły po odwilży październikowej do szkół, zostały w 90% usunięte. Wykorzystano w tym celu wakacje 1958, kiedy przeprowadzono “remonty” zamykając szkoły. We wrześniu, próby przywrócenia krzyży stały się obiektem interwencji milicji, a protesty rodziców oraz bojkoty lekcji przez dzieci skończyły sie akcją zomo.
Po usunięciu krzyżów zaczęto usuwać lekcje religii w szkołach. W 1961 90% szkół zostało pozbawionych lekcji religii. We wrześniu 1960 Episkopat zaczął tworzyć przy parafiach punkty katechetyczne. W lipcu 1961 sejm przyjał ustawę o wychowaniu która prawnie usunęła religię ze szkół w których się jeszcze odbywała.
Ingerencja państwa w kształcenie w seminariach duchownych. 1959 - znowu się zaczęło powoływanie do wojska kleryków (wbrew porozumieniu prymasa Wyszyńskiego z Gomółem). Jako zaliczone do szkół prywatnych seminaria pod nadzór państwowy - wizytacje seminariów.
Zwalczanie przez sb ruchu pielgrzymkowego i próby powstrymania peregrynacji jasnogórskiego obrazu - ciągłe skargi ze strony kościelnej.
Brak wydawania pozwoleń budowlanych na budownictwo sakralne (a powstawało dużo osiedli w których były duszpasterskie potrzeby - głośno o Nowej Hucie - gdzie na miejscu na którym miał być wcześniej postawiony kościół stał krzyż który milicja chciała usunąć i w 1960 doszło do zamieszek w czasie usuwania go - ostatecznie z powodu presji społecznej krzyż został na miejscu, lecz pozwolenie na budowę kościoła udało się uzyskać dopiero w 1967).
Nękanie poboszczów i kurii diecezjalnych specjalnymi rozporządzeniami podatkowymi.
Brak stosunków dyplomatycznych władzy ludowej ze Stolicą Apostolską. Jedynie stosunki konsularne.
Komuchy źle przyjeły orędzie biskupów polskich do niemieckich z 1965 roku. Uznano je za sprzeczne z racja stanu. Sięgnięto do zaostrzenia represji ekonomicznej wobec Kościoła oraz krucjaty przeciwko `nielegalnemu' budowaniu kościołów. Wszędzie starano się szukac możliwości stworzenia podiałów pośród kleru.
Próby zdyskredytowania i zminimalizowania obchodów milenium. Organizacja w czasie uroczystości kościelnych imprez sportowo-kulturalnych w 1966. Konfiskata kopii obrazu jasnogórskiego koło Ostrudy - peregrynacja pustych ram które i tak gromadziły tłumy wiernych.
Próby podziału Kościoła na tradycyjny i nowoczesny po Soborze Watykańskim II.
Brak pozwolenia na wyjazd prymasa Wyszyńskiego na obchody tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce (tj. wstrzymanie paszportu; w sensie na otwarcie watykańskich obchodów), później brak zgody na jego uczestnictwo w synodzie. Potem brak zgody na przyjazd papieża Pawła VI do PL.

8.2.9. Milenium

Uroczystości związane z tysiącleciem chrztu Polski trwały od 3 maja 1966 do 31 grudnia tegoż roku. Wszędzie uroczystością towarzyszyły tłumy pielgrzymów (na spotkaniu z prymasem na Jasnej Górze sb oszacowała tłum na 120 tys; wg. szacunków kościelnych około pół miliona).

Państwo organizowało konkurencyjne obchody 1000-lecia państwa polskiego (właściwie nieprzerwanie od 1960). Organizowano m.in. 550-lecie bitwy pod Grunwaldem, 600-lecie UJ, 20-lecie prl. Poza tym podkreślano i nagłaśniano prace archeologiczne które miały podwierdzić słowiański, przedchrześcijański i pogański charakter państwa polskiego. Centralny punkt świeckiego milenium była wielka defilada w lipcu 1966.

8.2.10. Marzec 1968 r.

Geneza:

W 1967 państwa układu warszawskiego potępiły izraelską agresją na Egipt, Syrię i Jordanię (wojna 6-dniowa). Pzpr - poparcie dla arabów - terenowe organizacje partyjne miały organizować wiece protestacyjne.

Po zawieszeniu broni i wydaniu prze ONZ rezolucji nakazującej wycofanie się Izraelowi z okupowanych terytoriów rząd polski zerwał stosunki dyplomatyczne z Izraelem.

Na początku wojny 6-dniowej MSW sporządziło raport który definiował zagrożenie ze strony osób pochodzenia żydowskiego wobec antyizraelskiej polityki rządu. Wobec dyskusji toczonych w środowiskach żydowskich, stwierdzono że owe środowiska mogą być nielojalne wobec władzy. 19 czerwca 1967 Gomół popełnił przemówienie w którym oskarżył polskich żydów o sprzyjanie Izraelowi. Towarzysz Wiesław zasugerował im nawet wyjazd do Izraela. Do 1968 trwała fala emogracji żydów.

Spowodowany przez wyżej wspomniane wydażenia kryzys stał się obiektem tarć, walczących o władzę, wewnątrzpartyjnych frakcji. Pretekstem stała się sprawa “komandosów”. Część protestujących przeciw polityce władzy zaczęła kontestować ustrój socjalistyczny.

Protest marcowy:

Hasła wprowadzenia wolności słowa i praworządności.
Rozczarowanie popaździernikową ekipą rządzącą.
Główna rola - grupa skupiona wokół Aadama Michnika (gdzie byli m.in Blumsztajn, Kuczyński jak i prof. Staniszkis).
Moment zapalny - zawieszenie wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym. Powód? Antyradzieckie. Decyzja o `wygaszeniu' Dziadów nastąpiła 16 stycznia 1968. Ostatnie przedstawienie było jednak 30 stycznia. Po tymże ostatnim przedstawieniu miała miejsce demonstracja (idąca z teatru pod pomnik Mickiewicza) zorganizowana przez “komandosów”. Tłum skandował hasla przeciw cenzurze. Milicja rozpędziła ową gromadę i zatrzymała 30 osób.
Protest studencki (w wielu polskich uczelniach) z powodu akcji milicji.
Prowokacje władzy na protestach studenckich.
Zamknięcie w lutym 1968 Janusza Szapotacińskiego za satyrę na Gomóła. W takiej atmosferze literaci z ZLP poparli studentów.
PAX stanął po stronie władzy.
4 marca wyrzucenie Michnika i Szlajfera z UW. Z tegoż powodu 8 marca studenci zorganizowali wiec rozbity przez mo i ormo (akcją kierował Moczar bo Gomół był w Sofii). Potem zatrzymano także Modzelewskiego i Kuronia. Protesty rozpędzano w Wawie do 12 marca.
Koło poselskie “znak” zażądało wyjaśnienia powodów brutalnej akcji w Wawie.
Na UW i PW zorganizowano strajki ciągłe (podobne potem zorganizowano na wielu innych uczelniach). 21 marca je zawieszono z powodu groźby rozwiązania owych uczelni przez władzę. Z uczelni powywalano wielu studentów oraz naukowców i rozwiązano niektóre wydziały. Czystka organizacji partyjnych na uczelniach która objęła około 8 tys. osób (głównie z powodu pochodzenia żydowskiego). Za granicę wyjechało około 12 tys. osób.
19 marca przemówienie Gomóła do “aktywu partyjnego” w Warszawie - `zwycięzca' wydarzeń marcowych zaatakował w nim przeciwników politycznych i `syjonistów'.

LWP wzięło udział w tłumieniu “praskiej wiosny” w sierpniu 1968. W sumie z prl wysłano do tegoż przedsięwzięcia ok. 25 tys. żołnierzy i ok. 650 czołgów + jednostki MSW. Sytuacja CzchSlv - usprawiedliwienie dla `zaradnej' polityki Gomóła.
Zmiany u góry - przewodniczący rady państwa - odchodzi Ochab (na wlasną prośbę), przychodzi Marian Spychalski. Szefem MON zostaje Jaruzel. Odszedł minister SZ - A. Rapacki - powód: nie chciał się pogodzić z antysemickimi czystkami w resorcie.
Protesty pisarzy w sprawie inwazji na CzchSlv - Andrzejewski, Mycielski :) i Mrożek.

W proteście przeciw temu również samopalenia Ryszarda Siwca w Warszawie.

Czerwiec 1968 - zahamowanie antysemickiej nagonki. Obużenie wielu ludzi nawet wewnątrz partii. Wyroki 3-3,5 lat więzienia dla Kuronia, Modzelewskiego i Michnika i niższe dla innych dziesięciu.
W 1968 było jeszcze za wczesnie na zmianę, ale widoczne były wpływy (samego będącego wiernym Gomółowi) Gierka. Wówczas jeszcze Gomół dostał wsparcie Moskwy i największym przegranym okazał się Moczar, który nic nie ugrał na wydarzeniach, jednocześnie wzbudzając nieufność Gomóła co w lipcu doprowadziło do jego zwolnienia z MSW. Oznaczało to w praktyce koniec wpływów “partyzantów” którzy ustepowali “młodym”.

8.2.11. Opozycja po marcu 1968 r.

Po wydarzeniach marcowych rozpłynęła się iluzja reformistycznego ducha u popaździernikowych władz. Ludzie wywądzący się z “rewizjonistów” i “komandosów” zaczęli szukać nowej formuły suwerenności PL, wychodzącej poza ustrój socjalistyczny.

Nastało formowanie się nowego rodzaju opocycji. Jego błyskami były:

Proces “taterników” - aresztowanie grupy ludzi przerzucających nielegalnie do prl paryskiej “Kultury”. Luty 1970 - pięcioro z nich skazanych na wyroki 3-4,5 latek za kontakty z emigracyjnym pismem. Dało to znak władzy mówiący że będą musiały sie przeciwstawić niemożliwemu zadaniu powstrzymania technicznie łatwego powielania niepożądanych tekstów.
Pojawienie się antysystemowych grup wyrastających z idei przedwojennej prawicy (głównie endeckiej i narodowo-katolickiej). To środowisko zaczęło się formować już u progu lat 60 - P. Górny i J. Kossecki. Z tradycji rozbitych przez władzę kół samokształceniowych (Warszawa, Łódź) wyrosła grupa zwana przez sb “Ruch”. Założona przez byłego żołnierza AK i WiN Mariana Gołębiewskiego. Obok niego (prawdopodobnie w 1965) znaleźli zię bracia Czumowie i Stefan Niesiołowski. Grupa rosła - w 1968 udało im się wydawać własny “Biuletyn”. Najbardziej spektakularna akcja - podpalenie w kwietniu 1970 mauzoleum lenina (w setne urodziny `wiecznie żywego'). W przeddzień zamachu w Poroninie sb udało się aresztować przywódców “Ruchu”. Aresztowano 150 osób.

8.2.12. Grudzień 1970 r.

Pod koniec lat 60 socjalizm w PL coraz bardziej zaczął przypominać czasy stalinizmu. Niedopełnienie obietnic października 56 oraz nadchodzący kryzys ekonomiczny spowodowały reperkusje społeczne:

Geneza - Gomół, niezmieniający gospodarki, osagnał w grudniu 1970 upragnione porozumienie z RFN. Po tak wielkim sukcesie, niesiony siła własnego autorytetu, zdecydował się poprzeć podwyżkę cen.
Z racji podwyżki cen, 14 grudnia 1970 (po radiowej zapowiedzi tych działań) wybuchł strajk w stoczni im. Lenina w Gdańsku. Po nieiudanych pertraktacjach z dyrekcją robotnicy (wyciągając robotników z innych zakładów) wyszli na ulicę, idąc w stronę budynku kw pzpr. Interwencja mo (przy subtelnych argumentach w postaci gau łzawiącego oraz rozpędzenia pochodu) nie spacyfikowała nastrojów w Trójmieście. Następnego dnia doszło równieć do demonstracji w innych zakładach. Ścisłe kierownictwo pozwoliło na użycie broni wobec strajkujących (groźba kontrrewolucji). Następnego dnia prawdopodobnie zgineło około 7 osób i 500 raniono Następnie: walki uliczne w Szczecinie, masakra 18 osób w Gdyni (o tymże słynna piosenka “Janek Wiśniewski”). Protesty i strajki liczne w innych miastach.
17 grudnia wicepremier Stanisław Kociołek zaapelował o powrót do pracy robotników następnego dnia. Idący do stoczni robotnicy w Gdańsku zostali ostrzelani - walki uliczne po tymże incydencie doprowadziły do śmierci 45 osób i ranienia 1165.
Mobilizacja wojsk w całym kraju.
18 grudnia zdecydowano uciec się do metod politycznych rozwiązania konfliktu (Jaruzel zdefiniował niemożliwość zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego). Skoro protestu nie dało się stłumić siłą, przekreślono decyzję Gomóła o zastosowaniu tejże, detronizując Gomóła. 20 grudnia zwołano plenum (bez udziału Gomóła) i I sekretarzem pzpr mianowano Gierka. To rozwiązanie miało rozwiązać 2 problemy jednocześnie - polepszało relacje z przychylnym temu Kremlem, oraz konsolidowało popierającą Gierka partię.

8.3 Zmiany społeczne w latach 60.

8.3.1. Zmiany demograficzne

W Polsce od lat 60tych zaczął się gwałtowny wyż demograficzny, liczba ludności od 1960 r. do 1970. Zwiększyła się z 25,8 mln do 32,6 mln - był to największy skok demograficzny w PRL w tak krótkim czasie ( w 1988r. liczba ludności ostatecznie dobiła do 37,9 mln ). Polska posiadała jednak ciągle ujemny wskaźnik migracji, który wynikał głównie z wyjazdów do RFN. Było to możliwe na podstawie porozumienia z 1955 r. zawartego pomiędzy polskim, a zachodnioniemieckim czerwonym krzyżem. W latach 1956-1970 wyjechało tam mniej więcej 400 tys. osób. Większość emigrantów opuściła kraj do 1960, kiedy obowiązywało ww. porozumienie.

Oprócz przyrostu naturalnego kolejnym charakterystycznym czynnikiem była masowa migracja ze wsi do miast. Pod koniec lat 60tych liczba ludności w miastach zaczęła przekraczać 50% ogółu, dlatego można tu mówić o „przekroczeniu progu cywilizacyjnego” ( 1950-39%, 1960-48%,1970-52% ). Dzięki dużemu przyrostowi naturalnemu zmiany na wsi nie były aż tak widoczne. Liczba wiejskiej ludności począwszy od końca lat 60 , aż do końca PRL wynosiła mniej więcej 15 mln.

Dynamicznie rozwijały się nie tylko istniejące metropolie, ale również nowe miasta, zwane „miastami socjalistycznymi „ .Umieszczano w nich nie tylko wielkie inwestycje przemysłowe, ale i programy wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego dla robotników. Do województw najbardziej zurbanizowanych ( już w 1950 ilość mieszkańców w miastach przekraczała 50% ) należały: gdańskie, szczecińskie i katowickie. W 1970 dodać do nich można jeszcze bydgoskie, koszalińskie, wrocławskie i zielonogórskie. Województwo katowickie posiadało największą ilość mieszkańców ( 1950-2,7 mln, 1970-3,7mln ).

8.3.2 Narodowości i wyznania

Polska po wojnie miała stać się krajem jednolitym narodowościowo, jednak w PRL nadal mieszkali obywatele innych narodowości ( chociaż oczywiście były to liczby mniejsze niż w 20leciu międzywojennym ). Niemcy, Ukraińcy, Białorusini, Litwini , Żydzi to największe niepolskie grupy narodowościowe w PRL.

Oficjalnie liczba Niemców wynosiła 3-5 tys., lecz statystyka ta nie obejmuje 1 mln obywateli polskich, którzy zostali ponownie zweryfikowani lub zrehabilitowani po II wojnie św. ( głównie ślązacy, kaszubi, mazurzy ). Po zakończeniu akcji wysiedleń w 1951 pozostali w PRL Niemcy dostali dowody polskie, uruchomiono dla nich szkoły z j. niemieckim, a także zezwolono na wydawania czasopism w tym języku ( np. Arbeiterstimme, później Die Woche in Polen ).

Ukraińców w latach 60tych było mniej więcej 130-190 tys. W Polsce działało Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, ukazywał się tygodnik „ Nasze słowo”. Ukraińców konsolidował w Polsce również kościół greckokatolicki . Ciągle byli bacznie obserwowani przez MSW( z wiadomych względów ).

Białorusinów było około 200 tys, raczej stronili od polityki, przez władzę uznawani byli za lojalistycznych. Skupieni byli wokół cerkwi prawosławnej, działalność ich organizacji była o wiele mniej aktywna niż np. Ukraińskich.

Liczba Żydów wynosiła ok 45 tys w 1961. Duża ich ilość przeniosła się do Izraela, po normalizacji stosunków z tym państwem w 1956 r. W latach 1967-68 kraj w następstwie antysemickiej nagonki opuściło 13 tys. Żydów.

W 1964 wydano dekret zakazujący Romom i Sintom życia w taborze i nakazujący osiedlenie się, ale urzeczywistnienie tego dekretu graniczyło z cudem, który się nie wydarzył, tak więc tabory dalej przemieszczały się po Polsce okradając ludzi aż do lat 70tych.

Wyznaniowo Polska była krajem prawie wyłącznie katolickim. 25 diecezji i archidiecezji , oraz 6700 parafii. 95% Polaków deklarowała przynależność do kościoła. Mimo utrudnień ze strony władz, liczba obiektów sakralnych i tak rosła. W latach 1956-1970 wzrosła również liczba księży i kapłanów z 13 do ponad 16 tysięcy ( stało się to mimo ograniczeń nakładanych na seminaria i obowiązku służby wojskowej dla kleryków ). W latach 60tych zaczęła się również silna laicyzacja , kościół coraz liberalniej podchodził do nauczania i dogmatów KK.

8.3.3. Materialne warunki życia

Wg oficjalnych danych realne dochody w latach 60tych na jednego mieszkańca rosły w tempie 3% rocznie. Najwyższe były płace w przemyśle i budownictwie, najniższe w rolnictwie i leśnictwie. Niskie były jednocześnie w oświacie, kulturze, sztuce. Podniosła się za to wysokość emerytur i rent. W 1956 zninkły formy przymusu pracy, jednak powodu ogólnie niskich płac zaczęło się wtedy „dorabianie” , fuchy na czarno oraz ogólne zatracenie etosu uczciwej pracy. Szkolenia zawodowe młodych ludzi w szkołach zawodowych i Ochotniczych Hufcach Pracy niekiedy skupiały się bardziej na indoktrynacji. Ponad 50% domowego budżetu szło tak jak przed wojną na produkty spożywcze ( wliczając w to wyroby tytoniowe i alkoholowe ). Towaru na półkach jeszcze nie brakowało, ale nie były to produkty szczególnej jakości ( brak było szczególnie dobrych gatunków mięs i wędlin ). Przez masową migrację do miast odczuwany był brak wystarczającej ilości mieszkań ( a jakość i wielkość nowo budowanych mieszkań była przeważnie żałośnie niska ). Podniósł się poziom opieki zdrowotnej, kilkukrotnie zmniejszyła się umieralność noworodków, jednak w szybko zwiększała się umieralność na choroby serca, obok alkoholizmu zaczęła pojawiać się narkomania. Upowszechniło się kino i telewizja, w 1960r. filmy obejrzało aż 201 mln widzów, potem liczba ta zaczęła spadać 138 mln w 1970. Liczba abonamentów TVP wzrosła od momentu jej uruchomienia w 1957r. z 22 tys do ponad 4 mln w 1970.

8.3.4. Ideologizacja życia społecznego

Namnożenie się świąt, kiermaszów, festynów w „nagrodę” za dobrą pracę dla ludu. Wszyscy mieli swoje święta - od przedszkolaków ( święto pierwszego dzwonka ) do ORMO-wców. Poza tym propagandowe festiwale typu „Festiwal piosenki radzieckiej „ ( 1965 ) , albo „Festiwal piosenki żołnierskiej” (1967). Państwo próbowało zawłaszczać po kolei różne święta od kościoła , nawet Wielkanoc i Boże narodzenie. Była konkurencja w tym względzie z KK. Jednak państwo tą walkę o świeckość świąt przeważnie przegrywało. Składnikiem ideologizacji była także nowomowa ( barakowóz, miasteczko barakowe, kołchoz, fucha, załatwić coś itp. ).

8.4 Gospodarka

8.4.1 Nowy model gospodarczy

- odejście od radzieckiego systemu opierającego się głównie na rozwoju przemysłu ciężkiego i zwrócenie się w stronę produkcji dóbr konsumpcyjnych

- zająć się tym miała Rada Ekonomiczna przy Radzie Ministrów ( działała do 1963, na jej czele O. Lange , w praktyce jednak żadne jej sugestie nie zostały wprowadzone w życie )

- od 1956 aż do końca PRL plany 5 letnie ( np. celem pierwszego planu pięcioletniego było przyspieszeni konsumpcji, drugiego podniesienie nakładu na hutnictwo i przemysł maszynowy, trzeciego - utrzymanie rozmachu inwestycyjnego w przemyśle ).

8.4.2. Finanse PRL

- w latach 50 i 60 utrzymywano dodatni bilans państwa ( w 1960 i 1970 w budżecie wykazano po mniej więcej 10 mld zł nadwyżki ).

- zadłużenie zagraniczne Polski wynosiło w 1960 ok. 5 mld zł dewizowych i w ciągu dekady urosło tylko do 7 mld zł.

- mimo dobrego stosunku eksportu do importu w drugiej połowie lat 60, polska gospodarka była zamknięta w sferze handlu towarami związanymi z życiem codziennym i braki niektórych towarów prowadziły stopniowo do społecznej frustracji.

8.4.3 Przemysł

- w latach 60tych zmalał udział górnictwa, energetyki i przemysłu metalurgicznego , a wzrósł elektromaszynowy i chemiczny. Stagnację, a nawet regres przeżywały nadal przemysły lekki i spożywczy.

- wielkie inwestycje związane z wydobyciem kopalin ( siarka, miedź, węgiel kamienny, najlepszą inwestycją na kilkanaście lat okazało się wydobycie węgla brunatnego)

- Polska zaczęła być znana z eksportu obrabiarek, koparek, taboru kolejowego , wysokosprężynowych silników okrętowych, a także urządzeń do przemysłu chemicznego i spożywczego. Eksport kierowany był głównie do krajów socjalistycznych, a później do krajów trzeciego świata ( w 1970 aż 40% )

- „Syrenka” pierwszym samochodem polskiej produkcji w PRL ( pracę nad nim rozpoczęto już w 1953), w 1965 fiat125, poza tym importowane były Trabanty i Wartburgi z NRD, i Skoda z Czechosłowacji.

8.4.4. Rolnictwo

Po zmianach politycznych Października 1956, Gomułka oficjalnie uznał prywatne rolnictwo w Polsce jako specyfikę tzw. polskiej drogi do socjalizmu i zrezygnował stopniowo z przyspieszonej kolektywizacji. Liberalizacja polityki w tym zakresie, zmniejszenie obciążeń finansowych gospodarstw indywidualnych, spowodowały gwałtowny regres systemu spółdzielni - po 1956 ich liczba w Polsce spadła do przeciętnie 1800 spółdzielni różnego typu.

Apogeum przymusowej kolektywizacji miało miejsce w 1953. Do początku lat 60. zrealizowano ją we wszystkich krajach bloku sowieckiego z wyjątkiem Polski, rolnictwo zostało w większości skolektywizowane.

Rozdział 9. Dekada Edwarda Gierka

9.1 Otwarcie na świat

9.1.1 Normalizacja stosunków Polska - RFN

Odejście Gomułki zbiegło się w czasie z podpisaniem układu pomiędzy PRL a RFN, znalazł się w nim passus o uznaniu polsko-niemieckiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Pozwoliło to Gierkowi odnowić kontakty z Zachodem i wykorzystać konsekwencje trwającego akurat procesu odprężenia. Miał on teraz dostęp do kredytów z RFN jak i pomocy bezpośredniej. Zliberalizowano warunki wyjazdu z Polski do RFN. Ostatecznie postanowienia te wdrożono w życie podczas nowego układu z 1975 podczas spotkania Gierka z Helmutem Schmidtem w Helsinkach. Po podpisaniu umowy z 1975 Polska dostała jednorazowo kredyt 1 mld marek, oraz 1,3 mld marek za rezygnację z praw do odszkodowań dla ofiar III Rzeszy. W ramach tej umowy do końca dekady wyjazdy do RFN odbywały się bez większych przeszkód.

9.1.2 Polska polityka zagraniczna w dobie odprężenia

- Francja stała się najbliższym partnerem Polski na zachodzie Europy, Poprawa stosunków z USA, ogólny rozwój stosunków handlowych z krajami kapitalistycznymi. ZSRR dzięki Polsce uzyskał dostęp do nowych zachodnich technologii, Gierek spotykał się z kolejnymi amerykańskimi prezydentami.

-rozpoczęto działania zmierzające do coraz głębszego uzależniania Polski w sferze gospodarczej i politycznej od ZSRR. W tym celu na początku lat 70. podjęto próbę zmiany konstytucji PRL z 1952, w postaci dodania w niej zapisu o „wiecznej przyjaźni z ZSRR”, wzmocnieniu kierowniczej roli PZPR i socjalistycznym charakterze polskiej państwowości.

9.2. Nieudana próba modernizacji systemu władzy

Lata 70te były okresem wzmocnienia władzy wykonawczej i powrotu do praktyki lat 50 - działania rządu poza jakąkolwiek kontrolą parlamentu. Prezydium Rządu ( istniejące od 1969 ) w 1976 po zmianach konstytucyjnych stało się nowym organem konstytucyjnej władzy wykonawczej. Na czele rządu w 1970 stanął Piotr Jaroszewicz ( po odwołanym 23 grudnia Cyrankiewiczu ). W resortach siłowych coraz mocniejszą pozycję zajmował Jaruzelski. W SB było w 1975 ok 15 tys osób ( w samej centrali w Warszawie 1/3 z nich ). Rozbudowanie resortu wewnętrznego odbywało się równolegle z reformą administracyjną i powiększeniem liczby województw w 1975 r. Wydano kodeks wykroczeń i kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia , co ułatwiało skazywanie bez wyroku sądowego za drobniejsze sprawy i zastraszanie społeczeństwa przez MO i SB. Nowy kodeks pracy z 1974 r. nadal nie przewidywał prawa do strajków które uznawane były za nielegalne

Zlikwidowano gromady, powrócono do podziału na miasta i gminy ( scalono niektóre z nich ), nie zwracano uwagi przy tym na podziały historyczne. 28 maja 1975 uchwałą sejmu zwiększono liczbę województw z 17 do 49. W 1972 zamiast kolegialnych prezydiów pojawili się naczelnicy miast i gmin ( w miastach powyżej 100 tys. - prezydenci ). W 1975 zlikwidowano powiaty. Stworzono w ten sposób dwustopniową strukturę administracji i samorządu terytorialnego. Na czele administracji wojewódzkiej stał mianowany przez premiera wojewoda

Stworzono tezę o wybitnych osiągnięciach narodu polskiego w budowie socjalizmu, znów zaczęsto gloryfikować system radziecki. Jedność narodu i państwa stały się wiodącym hasłem ideologii gierkowskiej. Zadanie indoktrynacji i krzewienia tego „nowego” patriotyzmu przypadło utworzonemu w 1973 FSZMP - Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej, towarzyszyła temu reforma oświatowa, 8-letnie szkoły podstawowe zamieniono na wzór radziecki na tzw dziesięciolatki.

Kontynuowany był program umasowienia partii. W 1980 r. do PZPR należało już 3 mln osób, a więc prawie 10% Polaków. Dla oddziaływania społecznego nadal największą rolę odgrywały imprezy masowe.

9.3 „Druga Polska” Nowa polityka gospodarcza i społeczna

Druga Polska to hasło propagandowe ekipy E. Gierka wzywające do wytężonej pracy przy budowie wielkich inwestycji tego okresu opartych na ogromnych kredytach zagranicznych i zmieniających zasadniczo oblicze kraju. Hasło miało wzbudzić zaufanie społeczne, głównie młodego pokolenia, do władzy i poszerzyć zaangażowanie w działalność partyjną.

Na początek zamierzano zintensyfikować dynamikę handlu zagranicznego i te założenia przyjęto w nowym planie pięcioletnim na lata 1971-1976. Początkowo ekipa Gierka odnosiła sukcesy ( przynajmniej na papierze ), szczególnie że efekty jej działania przedstawione na VII zjeździe PZPR były porównywane do końcowych stagnacyjnych lat panowania Gomułki. Pierwszym niepokojącym sygnałem był ujemny bilans w handlu zagranicznym. Dużym obciążeniem dla polskiej gospodarki stał się także import paliw płynnych ( przy ich coraz wyższych cenach światowych mających związek z kryzysem energetycznym z pierwszej poł lat 70 ) oraz coraz większa konieczność importu żywności z zagranicy.

Szczególną uwagę za rządów Gierka przykuto do tzw modernizacji sztandarowych, mających symbolizować dynamikę Drugiej Polski. Propagandę sukcesu pokazywano np. w programach TVP. Przykładem modernizacji sztandarowej była Huta Katowice, która podawana była jako przykład wzorcowej wielkiej budowy i współpracy gospodarczej polsko-radzieckiej. Drugą z wielkich inwestycji była budowa Portu Północnego w Gdańsku ( zbudowanego do zaspokojenia ciągle zwiększających się potrzeb zagranicznego obrotu paliwami i węglem )

Dynamicznie zwiększył się wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną, zaspokajano go głównie dzięki ciągłej rozbudowie elektrowni cieplnych opalanych węglem.

Ogromnym wydarzeniem społecznym było założenie w 1973 fabryk fiata 126p w Tychach i Bielsku Białej. Miało to zwiastować dla Polaków nową erę w dziedzinie motoryzacji. W 1976 bardziej zamożni mogli sobie już pozwolić na „ Poloneza” ( który zastąpił fiata 125 ). W związku ze „zmotoryzowaniem” Polaków , nastąpiła rozbudowa sieci dróg jak i transportu samochodowego. Ilość dróg zwiększyła się z 7 tys km ( w latach 1950-1970 ) do 25 tys. km ( do 1980 ).

Z planów informatyzacji kraju pozostało wprowadzenie Rządowego Centrum Informatycznego ( Uchwałą rady ministrów z 1975 ), odpowiedzialnego za wdrożenie PESEL-i. Wprowadzone do niektórych przedsiębiorstw systemy informatyczne nigdy nie zastąpiły tradycyjnego sposobu zarządzania.

KRYZYS 1976 R.

Przyczyny gospodarcze:

„występująca w okresie intensywnego wzrostu nierównowaga rynkowa” (?)
nagły i dotkliwy niedobór mięsa na rynku urasta do rangi politycznej
jednocześnie władza nie może poradzić sobie z deficytem budżetowym i ujemnym bilansem handlu zagranicznego

Działania władz:

wysoka (~50%) podwyżka cen żywności przegłosowana 24 czerwaca 1976 roku z inicjatywy premiera Piotra Jaroszewicza, ogłoszona w telewizji wieczorem tego samego dnia
pouczone doświadczeniem z 1970 r. ZOMO i SB prowadzą wcześniej ćwiczenia przygotowujące na ewentualność strajków

Protesty

Już następnego ranka; początkowo w aż 54 zakładach, ostatecznie w ok. 100, w tym:

Zakłady Mechaniczne w Radomiu (~20 tys. osób, starcia z ZOMO, 2 osoby nie żyją)
Zakłady Mechaniczne w Ursusie (~14 tys. osób, blokują ruch kolejowy)

Służby policyjne nie są w stanie opanować rozruchów, których rozmiary przekraczają przewidywania władzy

Reakcja polityczna i ideologiczna władz

Represje

zwolnienia
aresztowania i brutalne przesłuchania (kilka osób ponosi śmierć)
społeczeństwo traci wiarę w Gierkowskie obietnice demokratyzacji z 1971 r.
przemoc przywołuje skojarzenia z latami `50
kard. Wyszyński wystosowuje list do Gierka potępiający represje - przymierze Kościoła z robotnikami.

Propaganda

tuszowanie sprawy w mediach, blokowanie dostępu do informacji
oficjalna interpretacja: odosobnione wydarzenia sprowokowane przez „wichrzycieli i chuliganów”
ogólnokrajowe wiece potępiające uczestników „zajść w Ursusie i Radomiu”, m.in. na Stadionie Dziesięciolecia i w Katowicach
Gierek angażuje frazeologię nacjonalistyczną: nazywa strajkujących siłami antynarodowymi, konstruuje jedność polityczną skupioną wokół Ojczyzny i Polski przeciw narodowym wrogom.
[Strajkujący również odwoływali się do narodowej symboliki - flagi, pieśni]
Powrót do nacjonalistycznego komunizmu (który później przybierze antyradzieckie ostrze).

Reakcja ekonomiczna władz

Cofnięcie podwyżek (premier Jaroszewicz podaje się do dymisji, ale Gierek jej nie przyjmuje)

Stan finansowy kraju dramatycznie pogarsza się

Gierek chciał powrócić do - tym razem - lepiej opracowanego projektu stopniowo wprowadzanych podwyżek, mających uratować sytuację,
ale nie pozwala na to zaogniona sytuacja społeczna
oraz indywidualny zakaz Breżniewa w Berlinie (który w ten sposób bezpośrednio ingeruje w wewn. sprawy Polski).

Polacy gorączkowo i chaotycznie wykupują zapasy, spodziewając się ich wyczerpania lub kolejnej podwyżki. 13 sierpnia 1976 - ponowne wprowadzenie (po 20 latach) kartek żywnościowych
grudniowy „manewr gospodarczy”

problem: kwestia zaopatrzenia przed świątecznymi zakupami
rozwiązanie: przesunięcie środków budżetowych z inwestycji na konsumpcję
skutki: zapobieżenie zimowym protestom oraz wstrzymanie lub pogrzebanie licznych projektów inwestycyjnych, w tym przemysłowych

OPOZYCJA LAT 70.

Stosunki państwo - Kościół

pozytywne gesty na poziomie oficjalnym dyplomatycznym, wymiana wizyt

1972 r. bulla papieska zatwierdza do tej pory tymczasową administrację kościelną na Ziemiach Odzyskanych. Utworzone zostają 4 diecezje.
1974 r. - powstaje oficjalne przedstawicielstwo PRL w Watykanie
1975 r. - Gierek przewodniczy oficjalnej delegacji PRL do Pawła VI. Jest pierwszym przywódcą komunistycznego państwa, którego po wojnie zgodził się gościć papież.

ale władze starają się o pozytywne relacje dyplomatyczne z Watykanem ponad głowami Episkopatu, z którym prowadzą walkę

Departament IV MSW, utworzony w 1962 r., teraz nadzwyczaj aktywny

inwigilacja, rozszerzanie agentury wewn. struktur kościelnych
destrukcja, zastraszanie księży, pobicia, rozpuszczanie obyczaj. pomówień

ateizacja, próby wyrugowania treści religijnych z oświaty, konstruowanie świeckich rytuałów i desakralizowanie tradycji świątecznych
aktywne działania, protesty i działalność kaznodziejska kard. Wyszyńskiego

16 października 1978 r. - papież Jan Paweł II

euforyczna reakcja społeczeństwa, integracja środowisk katolickich
pielgrzymka do Polski 2-10 czerwca 1979 r.
„Niech zstąpi duch Twój i odnowi oblicze ziemi, tej ziemi”

Komitet Obrony Robotników

Jakakolwiek spójna organizacja opozycyjna właściwie zamiera po r. 1971 wraz z poprawieniem się sytuacji gospodarczej. Jej nowy etap otwierają protesty czerwca 1976 r. Działania KOR:

założycielski „Apel do społeczeństwa i władz PRL” z 23 września 1976 r. w obronie robotników, podpisany przez 14 osób, w tym: J. Andrzejewski, S. Barańczak, J. Kuroń, J.J. Lipski, A. Macierewicz, A. Pajdak, ks. J. Zieja. Później dołączają następni.
Postulaty (częściowo zrealizowane): pomoc społeczna dla poszkodowanych i zwolnionych z pracy robotników, amnestie dla aresztowanych
Środki: petycje i listy kierowane do organizacji międzynarodowych. Taktyka: oskarżać PRL o bezprawie i łamanie praw człowieka, ponieważ władzy zależy na zagranicznych kredytach.
Z tego względu SB nie może stosować zwyczajowych metod policyjnych w zwalczaniu opozycji, lecz przechodzi na lżejsze, operacyjne: zatrzymania na 48h, groźby, kary administracyjne, zwolnienia.
Przełom następuje wraz z tajemniczą śmiercią Stanisława Pyjasa, współpracownika KOR, 7 maja 1977 r. w Krakowie. Wzburzenie i groźby zagranicznych sankcji wzmagają się; KOR rozszerza działalność.
29 września 1977 r. KOR przekształca się w Komitet Samoobrony Społecznej KOR:

wydaje pismo „Robotnik” (nawiązanie do tradycji lewicowej i obozu niepodległościowego Piłsudzkiego)
Uniwersytet Latający i Towarzystwo Kursów Naukowych
dynamiczny rozwój czasopism, broszur i książek drugiego obiegu - przeła-manie monopolu władzy na obieg informacji naukowej i społeczno-politycznej

ROPCiO - Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela - Leszek Moczulski, A. Czuma…

grupa odwołująca się do ideologii narodowej i demokratycznej. Wsparcie dla robotników łączą z wydawaniem pisma „Opinia”, żądaniami zmian ustrojowych i odbudową suwerenności państwa oraz organizacją rocznicowych demonstracji niepodległościowych. Wzajemna nieufność między KSS KOR a ROPCiO. Z Ruchu wywodzą się organizacje:

Ruch Młodej Polski - etyka katolicka, tradycja narodowa i prawa człowieka (A. Hall, M. Jurek, J. Bartyzel)
Konfederacja Polski Niepodległej (Moczulski), mocno infiltrowana przez SB i wyaresztowana w 1980 r.

NOWA - Niezależna Oficyna Wydawnicza, zał. 1977 r. (M. Chojecki, członek KOR)

główny wydawca publikacji drugiego obiegu, gł. literatura współczesna polska i zagra-niczna oraz pozycje z nauk społecznych. ROPCiO również był b. aktywny w nielegalnej działalności wydawniczej, przede wszystkim na polu czasopism.

Wolne Związki Zawodowe, organizacja mająca odegrać ważną rolę w świtającej przyszłości

luty 1978 r. Komitet Założycielski WZZ w Katowicach (utworzony przez 3 członków ROPCiO, którym przewodniczy K. Świtoń) jest impulsem do powstania
kwiecień/maj 1978 r. KZ WZZ Wybrzeża (A. Gwiazda, K. Wyszkowski, A. Soko-łowski - później dołączają m.in. B. Borusewicz, J. Duda-Gwiazda, A. Kołodziej, A. Walentynowicz, L. Wałęsa, B. Lis). W styczniu 1980 r. opierając się na WZZ w Gdańsku utworzono Komisję Robotniczą z Wałęsą na czele. Cel: ochrona robotników zwolnionych z pracy za składanie wieńców w 9. rocznicę Wybrzeża '70.

„SOLIDARNOŚĆ” I ROZPAD SYSTEMU KOMUNISTYCZNEGO (1980-1989)

„Regulacja” cen w r. 1980

na przełomie 1978 i 1979 r. zima stulecia symbolicznie obnaża niewydolność państwa, które nie jest w stanie zapewnić energii, paliwa, zaopatrzenia
kryzys 1979 r.

lawinowo rosnące zadłużenie zagraniczne (75% eksportu rocznego)
ogołocone sklepy
wprowadzenie sklepów komercyjnych z pełnym zaopatrzeniem, ale ceny 2-3x wyższe
krótkotrwałe, rozproszone strajki
koterie w PZPR szukają następcy Gierka

Reakcja fasadowa: zmiany personalne na VIII zjeździe PZPR 11-15 lutego

premier Jaroszewicz kozłem ofiarnym kryzysu - zostaje zwolniony ze wszystkich funkcji
wybory w marcu (zbojkotowane przez opozycję) wyłaniają rząd pod kierownictwem Babiucha, skład m.in. M. Jagielski i K. Wrzaszczyk od gospodarki

Reakcja niejawna i cichcem: „regulacje” gospodarcze (bez przemówień jak w 1976 r.)

brak wyczucia władzy dla nastrojów społecznych - wprowadza politykę zaciskania pasa, gdy a) wiele rodzin znajduje się w trudnej sytuacji bytowej, b) aspiracje młodych zostały przez lata '70 rozbudzone oraz c) półki sklepowe świecą pustkami.
podwyżki cząstkowe i stopniowe

kosmetyka pojęciowa: rezygnacja z „podwyżek” na rzecz „regulacji”
powiększanie liczby sklepów komercyjnych i likwidowanie przyzakładowych
zmiany asortymentowe umożliwiają ukryte podwyżki
likwidacje stołówek albo podwyżki cen w kantynach

Wyłonienie się „Solidarności” do wprowadzenia stanu wojennego

Strajki lipcowe na Lubelszczyńskie, zatrzymanie produkcji w W-wskiej FSO, Żyrardowie i innych zakładach. Ich specyfika polega na:

z pojedynczych ognisk protestacyjnych wyłania się teraz wspólna reprezentacja strajkowa, łącząca wystąpienia i postulaty kilkudziesięciu lub kilkuset przedsiębiorstw, na ich czele prowadząca rokowania z rządem
dotychczas częściej występujące chaotyczne walki uliczne zostały zastąpione przerwaniem pracy i strajkiem okupacyjnym
strajkujący porozumiewają się z delegacją rządową, lecz postulaty protestów lipcowych utoną niebawem w partyjnej biurokracji. Następstwa istotne: 1) Gierek, szef MSW Kowalczyk i MON Jaruzelski przekonani, że sytuacja normalizuje się, wyjeżdżają na wakacje na Krym, zostawiając w kraju Babiucha i S. Kanię, oraz 2) nowe praktyki strajkowe wpłyną na sierpień

Sierpień '80, Wybrzeże - 14 sierpnia, Stocznia im. Lenina w Gdańsku

skok przez płot i zawiązanie Komitetu Strajkowego postulującego 1) przywróce-nie Walentynowicz do pracy, 2) podwyżki i 3) upamiętnienie poległych w 1970 r.
protesty rozlewają się na inne zakłady w Trójmieście i na Wybrzeżu (Szczecin)
przesilenie: gdy 16 sierpnia dyrekcja stoczni zaakceptowała postulaty strajkujących, Wałęsa ogłosił zakończenie protestu, ale pod naciskiem pozostałych członków WZZ (Walentynowicz, Borusewicz i in.) zmienił decyzję, która osamotniłaby pozostałe występujące zakłady.
Konstytuuuje się Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który formułuje 21 postulatów:

1-2. legalizacja związków zawodowych,
3. zagwarantowanie konstytucyjnej wolności słowa, druku i publikacji,
4. przywrócenie do pracy pracowników zwolnionych i studentów relegowanych w 1970 i 1976 r. oraz zniesienie represji za przekonania
5. podanie do mediów oraz upublicznienie żądań i faktu MKS
6-21. szczegółowe i konkretne żądania ekonomiczne i socjalne, ale o zasięgu ogólnopaństwowym

w kraju są już ministrowie resortów siłowych, mobilizacja MSW, które dla ograniczenia zasięgu protestów aresztuje kilkudziesięciu znanych działaczy opozycji (w tym Michnika, Kuronia, Moczulskiego, Romaszewskiego)
odpowiedź: list 64 intelektualistów związanych z Towarzystwem Kursów Nauko-wych i Warszawskim KIKiem, powiązanie sprawy robotniczej z opozycyjną. T. Mazowiecki i B. Geremek jadą do Gdańska i pomimo spotkania się z pierwotną nieufnością tworzą komisję ekspertów (Mazowiecki, T. Kowalik, W. Kuczyński, A. Wielowieyski, B. Cywiński, J. Staniszkis)
23 sierpnia: strajk generalny na Wybrzeżu, rozlewa się też na inne województwa
władza powstrzymuje się od użycia siły ze względu na skalę protestów i nieznane stanowisko Kremla, wybiera model lubelski - do Gdańska jedzie M. Jagielski, a do Szczecina K. Barcikowski
30 sierpnia: porozumienia sierpniowe, a ich kluczowy rezultat: legalizacja niezależnych związków zawodowych i prawa do strajku
kończą się również rozpoczęte z opóźnieniem protesty na Śląsku - 3 września porozumienia jastrzębskie

Zmiany w rządzie

odwołanie Babiucha, Wrzaszczyka
6 września odwołany I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, zastąpiony przez S. Kanię

Ukonstytuowanie się „Solidarności”

powoli formujące się MKS-y podejmują 17 września decyzję o utworzeniu struktury ogólnopolskiej - powstaje Krajowa Komisja Porozumiewawcza z L. Wałęsą na czele. Na początku 1981 r. jest już 50 komitetów.
porządek regionalny, właściwy ruchom społecznym, a nie branżowy, tradycyjny dla związków zawodowych.
11 regionów: Bydgoszcz, Gdańsk, Jastrzębie, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa, Wrocław.
10 listopada Sąd Najwyższy zatwierdza statut Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

Związki studenckie i chłopskie (porozumienia wprost mówiły tylko o związkach zawodowych) - powstają:

Niezależne Zrzeszenie Studentów

zgoda na rejestrację zostaje wydana dopiero po strajkach studenckich na początku 1981 r. (strajk łódzki)
ważny instrument wpływu „Solidarności” na uczelniach wyższych

NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność Wiejska”

kość niezgody: przyjęta przez Sejm w 1977 r. ustawa o emeryturach umożliwiającej przejmowanie majątków rolników indywidualnych
strajki w Ustrzykach Dolnych i okupacja Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie - pacyfikacja ZOMO
„Solidarność” solidaryzuje się - grozi strajkiem powszechnym
porozumienie ws. związków chłopskich podpisane po zmianie premiera i powstaniu rządu W. Jaruzelskiego (wicepremierem M. Rakowski, wcześniej naczelny „Polityki”, uznawany w partii za reprezentanta skrzydła liberalnego)

rok 1981, „karnawał „Solidarności””

„Solidarność” w zamiarze ruch związkowy, przekształca się w ruch społeczny, jednoczący postulaty grup społ., zawodowych i reprezentujący ich interesy przed władzą
Jaruzelski od powołania na stanowisko premiera w lutym apeluje o „90 spokojnych dni”, „Solidarność” dialoguje z władzą i ma uzasadnione nadzieje wprowadzenia reform do życia kraju
„sprawa bydgoska”, przełom

w marcu na sesji w Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Bydgoszczy w akcji ukartowanej przez ZOMO pobici zostają trzej przedstawiciele „Solidarności”, którzy udali się na spotkanie w sprawie problemów z rejestracją lokalnego NSZZ RI.
„Solidarność” w braku odpowiedzi władz na tę prowokację ogłasza 4-godzinny strajk generalny.

niemal wszystkie zakłady w kraju objęte protestami
„Solidarność” poznaje swoją siłę
Warszawę wizytuje wtedy dowódca wojsk Układu Warszawskiego, marszałek Wiktor Kulikow, który podejmuje decyzję o bezterminowym przedłużeniu trwających już w Polsce manewrów „Sojusz 81”
i namawia Kanię do rozwiązania siłowego.

sprawę w ostatniej chwili ratuje porozumienie Rakowskiego z Wałęsą

eskalacja napięć społecznych

całkowite załamanie zaopatrzenia i fatalna sytuacja gospodarcza
„Solidarność” naciska na władzę.
Władza posługuje się w rozmowach z „Solidarnością” groźbą interwencji radzieckiej.
Rosjanie przestrzegają przed kontrrewolucją, Breżniew doradza rozwiązanie siłowe.
zamach na papieża i śmierć Wyszyńskiego odsuwają Episkopat od roli mediacyjnej.
„Solidarność” zarzuca władzy niedotrzymanie obietnic
w październiku wybuchają strajki spowodowane brakiem zaopatrzenia i ograniczeniem przydziałów kartkowych.
strajki studenckie od listopada do grudnia
fiasko rozmów ostatniej szansy: Glempa, Jaruzelskiego i Wałęsy

Stan wojenny

Geneza

destabilizacja sytuacji politycznej
utrata władzy politycznej
fatalna sytuacja gospodarcza, pognębiana dodatkowo przez strajki
nieumiejętność uzyskania kompromisu z „Solidarnością”
groźba interwencji wojsk Układu Warszawskiego

ruchy wojsk, ćwiczenia wojskowe „Sojusz 80”
jesienią 1980 r. groźba interwencji wydaje się realna - zostaje zażegnana po rozmowach Breżniewa z Kanią i Jaruzelskim w Moskwie w grudniu `80
manewry „Sojusz 81” przerwane po odwołaniu strajku generalnego w kwietniu roku 1981
umiejętne wywieranie nacisku przez stronę rosyjską, ponieważ na rękę jej było wprowadzenie stanu wojennego w Polsce:

rozwiązywało problem rękami lokalnej władzy
uniknięto w ten sposób niepewnej i kosztownej operacji na terenie wielkiego kraju, która z pewnością zwiąże się z wielką liczbą ofiar i politycznymi konsekwencjami

rozmowa Jaruzelskiego z Breżniewem w październiku 1981 r., która prawdopodobnie zrodziła decyzję Jaruzelskiego

przygotowanie planów zaprowadzenia stanu wojennego przez władzę

projekty przynajmniej od jesieni 1980 r.
gotowe do użycia przez Jaruzelskiego od lata 1981 r.

egzekucja: szef MSW gen. Czesław Kiszczak, decyzja przekazana 12 grudnia

Przebieg

w nocy z 12 na 13 grudnia aresztowani zostają główni przywódcy „Solidarności” (początkowo ~5 tys. osób) oraz (aby zatuszować polityczny wymiar akcji) politycy poprzedniej ekipy (Gierek, Jaroszewicz, Babiuch)
kilka godzin później zwiezieni pod asystą wojskową członkowie Rady Państwa podpisują dekret o stanie wojennym, który ma spełnić jej konstytucyjne warunki (nie spełnił: Rada Państwa mogła wprowadzić stan wojenny i częściową mobilizację tylko podczas przerwy w obradach Sejmu. W grudniu zaś trwała sesja zimowa Sejmu, który wobec tego był w tej sprawie właściwym podmiotem decyzyjnym. Sejm zatwierdza tę decyzję dopiero 25 stycznia 1982 r. przy jednym głosie sprzeciwu.) Podpisu nie składa tylko jeden członek RP, przewodniczący PAX-u Ryszard Reif, który potem zostaje wykluczony z jej składu.
Konstytuuje się WRON - Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego w składzie 22 wojskowych
Faktycznie władzę w rodzaju dyktatury wojskowej sprawuje nieformalna grupa decyzyjna: gen. Jaruzelski, gen. Kiszczak, Rakowski i in.
Wojsko wychodzi na ulice, 8 tys. lokalnych komisarzy wojskowych przejmuje władzę administracyjną w kraju.
Ograniczenie praw obywatelskich, internowania, rozwiązanie organizacji społecznych, groźba użycia broni przeciwko strajkom i demonstracjom.

Strajki grudniowe

Całkowite zaskoczenie „Solidarności”, ale w kilku punktach podnoszą się lokalne protesty.
Ich skoordynowanie uniemożliwia odcięcie połączeń telefonicznych, przecięcie dróg posterunkami, konieczność zdobycia przepustki dla opuszczenia miasta.
Najsilniejsze ognisko strajków w województwie katowickim, 13-28 grudnia. Część kopalni po interwencji wojska przerywa protest, część zostaje spacyfikowana:

Kopalnia „Manifest Lipcowy” (15 grudnia)
Kopalnia „Wujek” (16 grudnia, 9 osób nie żyje, 25 zostaje rannych)

Masowe zwolnienia, aresztowania i sądy

Władza po raz kolejny po wypadkach poznańskich 1956 r. i wydarzeniach na Wybrzeżu roku 1970 decyduje się strzelać do obywateli własnego kraju. Spodziewana przez kierownictwo partyjne powtórka scenariusza umocnienia systemu władzy po okresie „odwilży” nie sprawdza się. Na powszechne zaangażowanie w mniej lub bardziej intensywną działalność opozycyjną system odpowiada generalną pacyfikacją kraju, która rodzi również postawy oportunistyczne, rozbija rodziny i dzieli dotychczas skonsolidowane grupy, ale przede wszystkim polaryzuje przestrzeń polityczną. Przeciwko władzy i zwolennikom rozwiązania siłowego zawiązuje się postawa biernego oporu społecznego, a między dwiema grupami powstaje na długo nieprzekraczalna bariera.

Kontekst międzynarodowy

Sankcje gospodarcze USA względem Polski
działania uderzające w hegemoniczne zapędy ZSRR - otwarcie nowego etapu wyścigu zbrojeń („gwiezdne wojny”)
listopad 1982 r. - umiera Leonid Breżniew, władzę przejmuje Jurij Andropow, który raczej zaostrza zimną wojnę, ale już w 1985 r. wobec gorączkowego poszukiwania modernizacji politycznej i gospodarczej po władzę sięga młody wówczas Michaił Gorbaczow.
zmiany polityczne w ZSRR ocieplają ich stosunki z USA, co izoluje Polskę - kłopotliwy balast ekonomiczny, targany niepokojami społecznymi. Władza w Polsce nie zyskała poparcia społecznego wewnątrz, traci również oparcie zewnętrzne w ZSRR, którym jeszcze na przełomie dekad się cieszyła.

Opór społeczny

niezależna działalność charytatywna Kościoła organizowana przez prymasa Glempa

Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności
pomoc międzynarodowa, 2 mln paczek na święta 1981 r. od Kościoła katolickiego w Niemczech
1983 r. SB napada na pomieszczenia Komitetu w klasztorze franciszkańskim w Warszawie, pobito kilku pracowników, w tym poetkę Barbarę Sadowską
kilka dni później w komisariacie zakatowany zostaje jej syn - Grzegorz Przemyk

Komitet Helsiński w Polsce (S. Starczewski, M. Nowicki, J. Kaczyński…)

bardzo szczegółowe ekspertyzy prawne dot. przestrzegania praw człowieka w czasie stanu wojennego, przekazane na Zachodzie KBWE. Współpraca z Kościołem i Wałęsą po jego uwolnieniu.
Odbudowa struktur „Solidarności”

Ogólnopolski Komitet Oporu zał. 13 stycznia 1982 r.
przekształcony 22 kwietnia w Tymczasową Komisję Koordynacyjną (Bujak, Frasyniuk, Lis, W. Hardek)
odbudowa podziemnych wydawnictw, „Radia Solidarność”
protesty sierpniowe w rocznicę niedotrzymanych obietnic porozumień sierpniowych - ich skala przerasta oczekiwania TKK i władz. Demonstracje w ponad połowie województw przynoszą kolejne ofiary śmiertelne.

Działania władz

zwolnienie tysiąca osób z więzień (kobiet) i wydawanie wyroków sądowych (zamiast wcześniej bezterminowych internowań) na aresztowanych
delegalizacja „Solidarności” (wcześniej tylko zawieszonej) 8 października 1982 r. - spalenie mostów
Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, inicjatywa Jaruzelskiego, na jej czele staje członek PAX, J. Dobraczyński

zrzesza partie sejmowe i nieliczne grupy społeczne, ale nigdy nie reprezentuje społeczeństwa
występuje do Sejmu o zniesienie stanu wojennego

19 grudnia z inicjatywy PRON Sejm zawiesza stan wojenny i zwalnia internowanych (wcześniej w listopadzie zwolniony został Wałęsa), ale skazani wyrokami sądów pozostają w więzieniach

22 lipca 1983 r. zostaje zniesiony stan wojenny, choć masa osób siedzi i wciąż jest zamykana za działalność kryminalną etc.

Stracone lata `80

Polityczne dryfowanie

ekipa Jaruzelskiego nie wprowadza reform gospodarczych
system represji ukształtowany w stanie wojennym utrzymuje się w latach `80

rozbudowane SB wymyka się spod kontroli politycznej
zamordowanie 19 października 1984 r. ks. Jerzego Popiełuszki, kapelana warszawskiej „Solidarności”
proces morderców nie wykazuje związku decyzyjnego z kierownictwem Departamentu IV, Zenonem Płatkiem, ani szefem MSW, Kiszczakiem

dopuszczenie do sądu nad pracownikami MSW pokazuje wewnętrzny rozłam w łonie aparatu władzy na grupę Jaruzelskiego - w pragmatyce rządzenia poszukującą miękkich form rozładowania napięć społecznych - i nową frakcję „twardogłowych”, orientującą się na pomoc i wsparcie Moskwy oraz rozwiązanie siłowe
ale władza przechodzi do defensywy, nie podejmuje działań, dialogu ze społeczeństwem
władza powołuje jedynie Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych 24 listopada 1984 r. pod przewodnictwem Alfreda Miodowicza - organizacja prorządowa, skupiająca bardzo dużą liczbę członków, ale podmiotowa i aktywnie ubiegająca się o prawa pracownicze.
władza tworzy iluzję zmiany politycznej w latach 1984-1986: wybory, Jaruzelski składa po nich zwyczajową dymisję, ale nie powraca już do rządu - zostaje za to szefem Rady Państwa. Nowy premier - ekonomista Zbigniew Messner, gabinet przedstawiany jako rząd fachowców, ale skład resortów siłowych bez zmian.

10.3.4. Nastroje społeczne:

Załamanie polityczne i gospodarcze szło w parze z pogorszeniem nastrojów ( i dość wysokim wskaźnikiem demograficznym ;) ). Przeważnie kryzys postrzegano jako gorszy, niż obiektywnie był. Główną bolączką były puste półki w sklepach i kolejki (zwłaszcza 1981-82 i 88-89). Od kwietnia 1981 kartki na artykuły spożywcze. Po 1980 obserwujemy spadek produkcji artykułów spożywczych i przemysłowych. Stan wojenny przynosi krótką stabilizację w dostępie do podstawowych spożywczych dóbr, a także reglamentację na używki i towary przemysłowe, z czasem ograniczoną. Ludzi najbardziej przygnębiał brak perspektyw na zmiany i ponure żarty rzeczywistości w stylu „wyrób czekoladopodobny” lub „odpady pończoszane na wagę”.

10.3.5. Załamanie gospodarcze:

Od końca lat 70-tych gospodarka się chwieje, ma temu zaradzić tzw. Komisja Baki- od nazwiska przewodniczącego, która wydaje dokument „Kierunki reformy gospodarczej”, ale na próżno. W 1981 spada produkcja dóbr, chwieje się wartość złotego. Nie pomaga reforma bankowa z 1982, Polski nie stać na nowe pożyczki, rośnie dług zagraniczny, rośnie także inflacja (pod koniec lat 80tych- hiperinflacja). Największe dysproporcje wzrostu płac w stosunku do wzrostu cen obserwujemy w latach 1981-84 i 87-89. Spadają nakłady inwestycyjne, w skutek czego rozpoczęte inwestycje stoją i gniją (patrz elektrownia w Żarnowcu, początek budowy 1982), Polskę omija komputerowy boom lat 80tych i ogólna rewolucja technologiczna (dociera do nas w szczątkowym stanie- np. we Wrocławiu produkuje się komputerki Elbro, ale z marnym skutkiem). Pogłębia się przepaść między nami a Zachodem.

10.4. Załamanie systemu komunistycznego w Polsce

10.4.1. Imperatyw zmian

Na Polskę wpływają zmiany w ZSRR, w 1985 przyjeżdża Gorbaczow, gdzie informuje Polaków, że muszą działać sami, gdyż kłopoty gospodarcze ZSRR uniemożliwiają związkowi dużą aktywność. 1986- Polska przyjęta do MFW (międzynar. Fundusz walutowy). Załamanie sztucznie utrzymywanego systemu reglamentacji w 1987. Liberalizacja kontaktów z zachodem- zwłaszcza wymiany handlowej. Od 1986 wychodzą na wolność więźniowie polityczni. Przy Jaruzelskim powstaje Rada Konsultacyjna, która zyskuje pewne poparcie Kościoła K. Solidarnośc podchodzi do zmian sceptycznie, gdyż nie jest gotowa na legalizację związku. W 1986 powstaje Rada Tymczasowa Solidarności pod przywództwem Wałęsy, podczas III pielgrzymi Papieża, Geremek powołuję tzw. Sześćdziesiątkę- 62 ludzi którzy stanowili zaplecze intelektualne opozycji- działania opozycji stają się coraz bardziej skoordynowane. 1987- Jednolita Krajowa Komisja Wykonawcza Solidarności. Jaruzelski próbuje szukać porozumienia ponad związkiem, skupiając w Radzie Konsultacyjnej wiele cieszących się zaufaniem nazwisk- np. Gieysztor, jednak nie zyskuje przychylności opozycji. W 1987- referendum poparcia dla Rządu, które jednak zyskuje mniej niż 50 % pozytywnych głosów, i kończy się fiaskiem. Duże znaczenie III pielgrzymki Papieża (1987), gdzie złożył kwiaty w Stoczni Gdańskiej, poprawił tym samym morale opozycji (przemówienia wsparcia itd. )

10.4.2. Przełom 1988

Luty 1988 (po wywiadzie udzielonym Konforntacji przez Geremka) opozycja zaczyna rozważać porozumienie antykryzysowe z rządem- niechęć ze strony rządy. Kolejne strajki- Nowa Huta, Stalowa Wola, Gdańsk- pacyfikowane. W sierpniu od Śląska idzie fala strajków aż na cały kraj. Zamiast pacyfikacji, Kiszczak wychodzi z propozycją rozmów z szefami Solidarności i przedstawicielami Kościoła Katolickiego (KK). Od września 1988 trwają rozmowy w Magdalence, pomiędzy Kiszczakiem i Wałęsą. Stroną rządową kierował brak innych perspektyw- umieli tylko utrzymać się przy władzy, ale nie mieli pomysł, co dalej. Część działaczy solidarności widziała w tym szansę na bezkrwawą rewolucję, część nadal nastawiona była bojowo i potępiała jakiekolwiek bratanie się z wrogiem. Wałęsa we wrześniu nawołał do zaprzestania strajków. Rozmowy są kontynuowane, w październiku pada zapowiedź Okrągłego Stołu. 1988- ostatnia zmiana premiera, z Messnera na Rakowskiego, który uzyskuje od Gorbaczowa pozwolenie na Okrągły Stół (choć Rakowski musiał zagwarantować G. niezmienność ustrojową). Rząd był niechętny uczestnictwu Jacka Kuronia i Adama Michnika, stąd termin OS przesuwał się. Moment przełomowy- debata telewizyjna pomiędzy Wałęsą a Miodowiczem. Soldiarność powołuje Komitet Obywatelski. Na skutek nacisków wewnątrz zrądu w końcu zalegalizowano Solidarność, a to otworzyło już drogę do OS.

10.4.3 Obrady Okrągłego Stołu

OD lutego 1989 w Pałacu Namiestnikowskim. 3 nurty rozmów: posiedzenia plenarne, grupy robocze, poufne rozmowy w Magdalence. Szefowie grup roboczych: ze strony rządowej: Kwaśniewski, W. Baka, J. Reynowski, ze strony opozycji: Mazowiecki, Trzeciakowski, Geremek. Osią sporu były przyszłe wybory do sejmu (rząd chciał wspólną listę wyborczą). Ustalenia: strona rządowa 65 % mandatów- dla PZPR, ZSL, SD. 35%- wolne wybory. Przyjęto listę krajową- działacze koalicyjni, którzy aby się dostać, musieli zdobyć połowę głosów plus jeden, co było fatalne dla rządu, bo dostał się tylko Adam Zieliński i prof. Kozakiewicz. Opozycja odmówiła startowania z listy Krajowej. Powrócono do demokratycznego wyboru prezydenta i Senatu. Porozumienie podpisano 5 kwietnia. Wiosną niepokoje społeczne- strajki opozycje, spowodowane m.in. tym, że legalizacja związków zawodowych ograniczyła się tylko do Solidarności.

10.4.4. Wybory 1989

2 miesiące- kompania wyborcza. Rząd wierzył we własne zwycięstwo i rozpady wewnątrz opozycji. Ponad 60% frekwencja. Solidarność- 160 mandatów do Sejmu (na 460), Komitet Obywatelski 92/100 w Senacie. Strona rządowa mało keidy zdobywała 50% plus jeden głos ( a tylko taki warunek musiał być spełniony, aby otrzymali przyznane im 65 % głosów). W związku z tym nastąpiła II tura. Zmieniono w niej ordynację wyborczą, i w efekcie mieliśmy w Solidarności 161/460 w sejmie i 99/100 w Senacie. Szybko stworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny. W związku z niepewną sytuacją w kraju i zagranicą, OKP chciała nadal pozstać w opozycji. Strona rządowa pomimo formalnej przewagi strona rządowa była bardzo słaba. Rząd Rakowskiego podał się do dymisji, funkcje powierzono Kiszczakowi, który usilnie dążył do stworzenia wielkiej koalicji. Sytuacja komunistów zaczęła się sypać i oni zdali sobie z tego sprawę.

10.4.5. Rząd Mazowieckiego

Wobec impasu propozycja Wałęsy na koalicję Soldiarności, ZSL, SD z niekomunistycznym premierem. 17 sierpnia Kiszczak rezygnuje z powierzonej mu funkcji tworzenia rządu i podpisuje układ z Wałęsą. Kandydatem zostaje Mazowiecki. Okazało się, że sprawa nie prowadzi do destabilizacji międzynarodowej, ponieważ Gorbaczow chciał tylko ministrów z PZPR. Poparcia udzielił także Jaruzelski. 12 sierpnia nowy gabinet otrzymał wotum zaufania, przy 402 głosach za. 11 ministrów z OKP,4 z ZSL, 2 z SD i 5 z PZPR (Kiszczak- sprawy wewn., Siwicki- obrony). Mazowiecki ogłosił „grubą kreskę”. Było to początkiem rozłamu na opozycji.

10.4.6 Plan Balcerowicza

Grudzień 1989- 10 podstawowych ustaw ekonomicznych- powstrzymanie hiperinflacji i możliwość zamykania nierentownych spółek państwowych, powiązanie oprocentowania z inflacja. Kredyty zagraniczne- MFW i Banku światowego (w sumie ponad 2 mld USD). Zniesiono kartki, zapewniono stabilizację gospodarki, ale też zubożała wieś, osłabił się złoty, podrożała spłata kredytów, wzrosło bezrobocie. Ogólnie po ponad 20 latach ocenia się pozytywnie, pomimo, że przez wiele lat była krytykowana.

11. Oświata nauka i kultura w Polsce Ludowej

11.1. Oświata i nauka

11.1.1. szkolnictwo powszechne

Do lat 50-tych oświata miała wyhodować homo sovieticusa, więc silnie prano dzieciom mózgi. Stawiano na szkoły zawodowe i kwalifikowanie robotników. Kadra nauczycielska była ukształtowana jeszcze w starych czasach, więc nie pasowały jej zmiany. Zjazd w Łodzi (1945)- realne wprowadzanie powszechnej oświaty, walka z analfabetyzmem, 8 l(potem 7) letnie szkoły powszechne. 1948- sowietyzacja, obowiązkowy rosyjski. Alfabetyzacja wsi hasłem propagandowym. 1956- na krótko wraca religia do szkół, wydłużono wiek obowiązkowy. 1961- zamiast siedmioletniej ośmioletnia szkoła, plus plan wybudowania 1000 szkół na 1000 lecie państwa. Lata 70- próba wprowadzenie 10-letniej szkoły i połączenie małych szkół w większe, ale skończyła się fiaskiem. Średni rozwój szkolnictwa wyższego i średniego, wysoki poziom liceów i techników, gorzej w zawodówkach. Szkoły mocno scentralizowane, przekazywane dzieciom treści polityczne, udział w propagandowych akademiach, pochodach pierwszomajowych etc.

11.1.2 Szkolnictwo wyższe

1947- dostosowanie szkolnictwa do potrzeb nowego państwa. Struktury uczelniane kontrolowane przez państwo. 1949/50- usunięcie nieprawomyślnych profesorów, wykręcając się ich wiekiem. Starano się utrzymać stałą liczbę uniwersytetów, ale je zrestrukturyzowano. Lata 50-te- wyodrębnianie szkół medycznych, likwidacja wydziałów teologicznych. 1951- dekret ograniczający autonomię szkół wyższych. 1956- częściowe przywrócenie autonomii. W zasadzie nie funkcjonował samodzielny zarząd uczelniany albo samorządy. Zamiana katedr na instytuty naukowo-badawcze. Uczelnie- elitarne, trudny dostęp, egzaminy wstępne. Nie miało to wpływu na badania naukowe, ale studentów nie było dużo, zwłaszcza wśród dzieci z rodzin robotniczych, co władza tłumaczyła kastowością inteligencji. (przy egzaminach wstępnych mieli dodatkowe punkty za pochodzenie). Ostatnia zmiana -1968, powrót represji an kadrze i studentach (np. wysyłanie ich do wojska). W latach 80-tych Solidarność optowała za autonomią uczelni, ale nie wprowadził to zmian.

11.3 Organizacja nauki

Od 1947 nowa organizacja nauki i podporządkowania badań naukowych systemowi. Plan N- oczyszczenie nauki z burżuazyjnych naleciałości. 1949- kongres nauki. Ofensywa ideologiczna wśród naukowców. Powołano przy ministerstwie doradczą Radę Główną do spraw nauki i szkolnictwa wyższego. Rozbijano środowisko akademickie, poprzez restrukturyzację, kontrolę awansów naukowych, upodabnianie systemu do struktury rosyjskiej. 1945- utworzenie PAN, niesamodzielny (jego dyrektorem dwukrotnie był Gieysztor). Popierano nowoutworzone ośrodki naukowe, aby osłabić przedwojenną kadrę. Zabroniono prywatnych fundacji na naukę. System był dość sztywny od lat 50, ulegał niewielkim restrukturyzacjom, np. 1963- Instytut Nauki i Techniki. (przy Ministerstwie). Po 1956- rozluźnienie, lata 60- ponowne lustrowanie ideologiczne kadry naukowej. Już w latach 70-80 zdawano sobie sprawę, że system jest stary i skostniały, że zideologizowanie mu nie służy. Lata 80- zapaść nauki. Trudna sytuacja sprawiła, że zostaliśmy w tyle jeśli chodzi o postęp technologiczny.

11.1.4 Nauki humanistyczne i społeczne

To one najbardziej ucierpiały na zideologizowaniu nauki. Ograniczano wolność myśli politycznej, oderwano się od przedwojennej tradycji filozoficznej lwowsko- krakowskiej. Naukowców krytykowano za niemarksistowskie myślenie. Rozluźnienie- 1956. Lata 60te- marksizm traci swój najsztywniejszy, najbardziej stalinowski rys. Pojawiają się Bauman i Kołakowski. Ośrodki filozoficzne w Poznaniu i Lublinie. Środowiska na które wywierano nacisk ideologiczny to przede wszystkim socjologowie i historycy. Wymagano od nich zaangażowania w krzewienie wiedzy marksistowskiej. W historii polskiej pojawiły się białe plamy- np. kwestia żydowska lub stosunki z Rosją. Rozwijała się natomiast- nieskrepowana tak bardzo ideologią- polska mediewistyka. Historia gospodarcza rozwijała się ładnie, ale była zideologizowana. Pomimo braku środków rozwijała się archeologia- największe dokonania w Egipcie prof. K. Michałowski. W naukach prawnych wielka wyrwa, zakazywano nauki prawa kanonicznego, ograniczano naukę prawa karnego. Ekonomia do lat 60tych ściśle podporządkowana kopiowaniu Rosji, po tym okresie najwybitniejsze nazwisko- Kalecki. Początkowo w psychologii (lata 50) wszyscy oszaleli na punkcie Pawłowa, ale stworzyliśmy też własną, warszawską szkołę psychologiczną- prof. Tomaszewski. Duża rola ośrodków zagranicznych- np. Instytut Józefa Piłsudskiego, najpierw NYC, potem Londyn.

11.1.5. Nauki matematyczno przyrodnicze

Nie tak zideologizowane jak humanistyczne, tutaj także nastąpiła odwilż po 1956 (zniknęły bariery organizacyjna i finansowa). Nakładów takich nie potrzebowała matematyka, rozwijała się więc dobrze także po wojnie, sukcesy fizyki i astronomii ( w tym także fizyki jądrowej, Instytut w Świerku). Chemia- Wojciech Świętosławski ze studentami przeprowadza badania na światowym poziomie, Mieczysław Mąkosza- nominacja do Nagrody Nobla. Liczono na geografię i oceanografię. 1953 stworzono dokładne mapy geologiczne Polski. 1959- baza na Arktyce, 1977- na Antarktydzie. Rozwój i sukcesy wszelkich nauk biologicznych, pomimo małych środków łożonych na nie. Dokonania medyczne, np. sukcesy hematologii albo udany przeszczep serca profesora Religi. Przykładano dużą wagę do nauk technicznych, zwłaszcza tych, które miały mieć wpływ na przemysł ciężki. Początkowo wydawało się, że będziemy mieli sukcesy elektroniczne (mieliśmy rozwinięte badania nad półprzewodnikami). Pomimo prób wdrożenia jakiegoś systemu informatycznego w latach 70tych, nie udało się to przez niedofinansowanie i zapaść polskiej nauki.

11.2 Kultura

11.2.1 Zmiany kulturowe

Polska była w kręgu oddziaływania dwóch kultur. Dostęp do dóbr kultury był utrudniony przez cenzurę. Z drugiej strony kultura stała się nie tylko dostępna, ale także masowa- kino, radio, TV. Stale wzrastała liczba odbiorców kultury- drukowano więcej książek itd.

11.2.2 Literatura

W dużej mierze była cenzurowana. Początkowo duża cześć dotyczyła doświadczeń wojennych. Popularność zyskiwała literatura absurdu, oderwana od rzeczywistości politycznej, np. Teatrzyk Zielona Gęś. 1949- zjazd Literatów Polskich, wielką popularność zyskuje powieść socjalistyczna, krzewiąca ideały partyjne. Powołano do życia nowy nurt artystyczny- socrealizm. Wiele powieści sławiło komunistycznych bohaterów. Wielka, nieskrepowana literatura powstawała na emigracji- Herling-Grudziński, Gombrowicz, Miłosz. Po 1956 następuje odwilż, nieco bardziej rozwija się proza. Lata 60- nieudany bunt literatów, zakończony represjami w roku 1968. W latach 70tych stagnację przerwał J. Andrzejewski powieścią Miazga, zaczyna funkcjonować drugi obieg wydawniczy, niezależny od władz. Zaczynają funkcjonować poeci kontrkultury- Stachura, Wojaczek. Zyskuje na popularności literatura faktu- Pamiętniki z Powstania, Białoszewski, Rozmowa z Katem. Zyskuje popularność literatura masowa, kryminały, powieści milicyjne. 1980- Nobel dla Miłosza. Od stanu wojennego literaci odrywają się od rządu.

11.2.3. Teatr

Po wojnie zaczął się odradzać w Krakowie i w Łodzi. Początkowo wymagano od twórców lojalności wobec marksizmu, z czasem, jak we wszystkim, nastąpiło rozluźnienie. Przełom- Dziady, 1955. Teatr Współczesny dyktował pytania o bieżących problemach Polski. Wystawiano tam Czechowa, Mrożka, Rózewicza. Teatr Narodowy traci na znaczeniu, pojawia się trzecia siła- Teatr Dramatyczny. Sztuki są szeroko komentowane, mają duże oddziaływanie społeczne np. Dziady. W teatrach krakowskich starano się zachować polskość, wystawiano polską klasykę (teatr im. Słowackiego.) Rozwija się także sztuka awangardowa, powstają teatry Pantomimy, poszukiwanie formy- teatr STU, Teatr Ósmego Dnia. Od lat 50tych zyskuje na popularności kabaret- Tey, Kon Polski.

11. 2.4. Muzyka

Na początku stawiano na pieści masowe, przyśpiewki ludowe- stąd popularność zespołów Mazowsze czy Śląsk. Od 1956 roku Istnieje warszawska Jesień, gdzie tworzy się muzykę awangardową. Po otwarciu na zachód nasi kompozytorzy robią karierę np. Kilar, Komeda, Penderecki. Sławę zyskujemy dzięki sukcesom na konkursach chopinowskich.

1. Architektura po 1945

a) Do głównych zadań powojenne Polski na ty polu należały:

Odbudowa zniszczeń i jak największej ilości zabytków
Budownictwo mieszkaniowe z powodu katastrofalnej sytuacji w wyniku zniszczeń.

b) Miasta wymagające odbudowy zabytków to przede wszystkim: Warszawa, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Wrocław. Powstaje wówczas polska szkoła konserwacji zabytków, którą nieformalnie zainicjował prof. Jan Zachwatowicz.

c) Głównym zadaniem władz było jednakże odbudowanie Warszawy. W tym celu powołano Biuro Odbudowy Stolicy. Pod kierownictwem BOS odbudowano Stare Miasto i realizowano nowe inwestycje jak MDM (marszałkowska dzielnica mieszkaniowa) czy Mariensztat. To także czas budowy Pałacu Kultury pod który wyburzono około 160 kamienic, ocalałych w czasie wojny. Dorobek BOS jest dzisiaj oceniany niejednoczenie. Koncepcja przewietrzenia miasta popularna w latach 40 i 50 wywołana niechęcią do ciasnego centrum Warszawy doprowadziła do wielu wyburzeń wartościowych przedwojennych budynków.

d) Okres powojenny to czas industrializacji Polski. Wiązało się to z budową osiedli a nawet miast jak Nowa Huta, które były sytuowane bezpośrednio przy dużych zakładach pracy. W latach 50tych obowiązującym stylem był socrealizm.

e) Od lat 60- rozpoczęto budowę budynków z wielkiej płyty. Tania metoda budownicza szpeciła jednak krajobrazy. Ze względu na oszczędności rezygnowano z wielu szczegółów architektonicznych i rozwiązań infrastrukturalnych. Także budownictwo jednorodzinne było poddane tym wpływom. Rzadkie przykłady odstępstw o tego rodzaju architektury to np. Hala sportowa Oliwa w Gdańsku czy Dworzec Centralny w Warszawie. Szansą było także budownictwo sakralne. Powstało jedynie kilka dużych kościołów z powodu niechęci władz za to o dużej wartości architektonicznej jak Kościół św. Ducha Tychach czy Matki Bożej Królowej Polski w Nowej Hucie.

2. Sztuki plastyczne po 1945.

Sztuki plastyczne zostały momentalnie po wojnie opanowane przez socrealizm. Szybko zmarginalizowano grupy plastyczne o innych pomysłach. Ważnym obszarem na który nacisk stawiała władza były rzeźby i pomniki ( Grunwaldu, Czterech śpiących itp.) Dopiero Ogólnopolska wystawa młodej plastyki w warszawskim Arsenale w roku 1955 po śmierci Stalina dała sygnał do pierwszych zmian na tym polu. Powrócono do innych form, znanych z przedwojnia jak kapizm czy abstrakcja. Z biegiem dekad sztuka przestała mieć znaczenia dla władz stąd zmalał zarówno mecenat jak i kontrola. Doprowadziło do w latach 70 do powstania prywatnych Galerii Sztuk, w których wystawiano dzieła. Dopiero rok 1989 przyniósł powołanie Zachęty jak pierwszej od lat 60-tych Galerii państwowej dla nowej twórczości.

Film po 1945

Film w okresie PRL to najważniejszy wymiar kultury polskiej. Pierwsze lata po wojnie były zdominowane przez kino propaganadowe, jednakże część z nich ma do dziś dużą wartość artystyczną jak Zabawa na Mariensztacie albo Skarb. W roku 1949 na zjeździe w Wiśle jeszcze bardziej zrygoryzowano produkcję filmów poprzez ustanowienie komisji weryfikującej scenariusze. Powstało do 1954 roku tylko 13 filmów pełnometrażowych. Po odwilży październikowej powstaje wybitna polska szkoła filmowa znana obecnie na całym świecie. Czołowi jej reżyserzy to Andrzej Munk, Wojciech Has, Andrzej Wajda, Stanisław Lenartowicz, Jerzy Kawalerowicz. To filmy podejmujące zarówno tematykę wojenną jak Eroica, Kanał, Popiół i Diament ,charakter narodowy Polaków jak Salto, Sanatorium pod Klepsydrą jak wreszcie dzieła literatury XIX wiecznej Krzyżacy czy Potop. W latach 70- tych pojawia się nowe grone reżyserów podejmujące temat rzeczywistości PRL, czołowy przedstawiciel to Krzysztof Zanussi (Bilans kwartalny, Barwy ochronne). Pod koniec lat 70 i na początku 80 powstało kino moralnego niepokoju z tymi właśnie reżyserami jak i nowymi jak Krzysztof Kieślowski, Agnieszka Holland itp. Andrzej Wajda w całej swojej karierze wytyczał nowe tematy swoich filmów ale pozostawał w dialogu z tendencjami co przyniosło mu w latach 90tych Oskara.

Ważne dla masowego widza były też komedie przede wszystkim Stanisława Bareji (Miś itp.)

Radio

Radio odbudowano po wojnie bardzo szybko bo jeszcze w 1945 zaczęło nadawać na terenie całego kraju dzięki masztowi w Raszynie (335 m- najwyższy budynek do 1962 roku). Muzyka również była kontrolowana do odwilży przez władze, promowano muzykę opartą na standardach radzieckich oraz klasyczną polską. Rok 1955 przynosi pierwszy festiwal jazzowy a lata 60- te na skutek przepływu muzyki zachodniej pierwsze zespoły rock'n'rollowe. Lata 70 to lata gwiazd estradowych jak Maryla Rodowicz czy Czesław Niemen. Z kolei lata 80-te to zespoły rockowe z utworami o wydźwięku antysystemowym. Pozytywną rolę w kształtowaniu gustów muzycznych odegrał 3 program polskiego rada z ambitnymi audycjami muzycznymi dla młodych ludzi.

Telewizja.

Telewizję uruchomiono w Polsce w roku 1951. Aż do lat 70 była to jedna z najbardziej inteligenckich i ambitnych telewizji w Europie. Przede wszystkim dzięki ambitnym programom satyrycznym jak Kabert Starszych Panów czy znakomicie zrealizowanym serialom (mimo że fałszywych historycznie) jak Stawka WIeksza niż Zycie czy Czterej Pancerni i Pies. Lata 70- przyniosły telewizji skok technologiczny poprzez zakup technologii kolorowej od Francji ale jednocześnie obniżono standardy. Wieczorny dziennik telewizyjny był tubą propagandową władzy, wiele czasu poświęcano na relacje z życia Edwarda Gierka. Wtedy powstało powiedzenie że telewizja kłamie a w czasie stanu wojennego była masowo bojkotowana przez Polaków. Także oferta filmowa obniżyła się poprzez zakup zagranicznych seriali niższej klasy i produkcję polskich na znacznie niższym poziomie.

Sport

Bardzo ważną dla poczucia dumy narodowej Polaków był Sport. Na tym tle Polacy odnosili bardzo dużo sukcesów. Lata 70 i 80 to czas wielkich sukcesów polskiej reprezentacji w piłce nożnej pod kierownictwem Kazimierza Górskiego i Antoniego Piechniczka ( trzecie miejsce na mistrzostwach świata w RFN 1974 i Hiszpanii 1982). Był to również sukces polskich drużyn w rozgrywkach miedzy narodowych : Górnika Zabrze i Legii Warszawa.

Jednakże już o lat 50 tych Polska odnosiła duże sukcesy na letnich igrzyskach olimpijskich. Możemy do nich zaliczyć np. złoty medal w boksie Zygmunta Chechły już w roku 1952. Szczególnie sukcesy Polacy odnosili właśnie w o boksie i lekkoatletyce czego największym dowodem były igrzyska w Monachium w roku 1972. Zdarzały się też incydentalne zwycięstwa w sportach zimowych jak zloty medal w skokach narciarskich Wojciecha Fortuny w roku 1972 w Sapporo.

Polacy przywiązywali wielką wagę do zwycięstw swoich sportowców szczególnie w rywalizacji z ZSRR. Wybitni sportowcy zyskiwali miano bohaterów narodowych i ich popularność wykraczała znacznie poza obszar sportowy. Było przyjmowani przez polityków partyjnych i obiektami uwielbienia młodych ludzi.

6. III RP - rok 1990

Po pierwszych częściowo wolnych wyborach od 1945 doszło do rozłamów zarówno w obozie solidarnościowym jak i komunistycznym. Najważniejszy konflikt to tzw. wojna górze pomiędzy środowiskiem prawicowo - niepodległościowym związanym z Lechem Wałęsą jako kandydatem na Prezydenta RP, które domagało się lustracji i szybkiego rozprawiania się z nomenklaturą komunistyczną a rządem Mazowieckiego, który prowadził politykę współpracy w ramach hybrydy Jaruzelski- Mazowiecki. Konflikt doprowadził do rozbicia OKP i powołania wielu partii. Z kolei rozwiązane w 1990 PZPR przekształciła się w SDRP (przekształconą ostatecznie w 1999 roku w SLD) oraz mniejsze, nie mające już znaczenia partie.

152