Ziemie polskie pod zaborami

Praca organiczna na ziemiach polskich (1815-1905)

Praca organiczna najwcześniej rozpoczęła się na ziemiach zaboru pruskiego. Pierwszym prekursorem pracy organicznej na ziemiach polskich był Dezydery Chłapowski. Po powrocie z Anglii w 1815 rozpoczął wcielać założenia pracy organicznej w swoim majątku w Turwii. Rozczarowany polityką Napoleona wobec Polski uznał, że jedyną możliwą drogą do odzyskania niepodległości jest odpowiednie ekonomiczne i edukacyjne przygotowanie społeczeństwa. Po upadku powstania listopadowego dołączyli do niego Karol Marcinkowski, którego można uznać za pierwszego wpełni ukształtowanego pozytywistę. W założonych przez siebie towarzystwach (w tym Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Spółka Akcyjna Bazar) wychowało się kolejne pokolenie wielkopolskich społeczników, wśród których ważniejszymi byli Hipolit Cegielski, Augustyn Szamarzewski, Piotr Wawrzyniak oraz Maksymilian Jackowski. Dzięki ich pracy możliwe było przetrwanie powstałego na fali nacjonalizmu i szowinizm wielkoniemieckiego Kulturkampfu i działalności Hakaty, a także obrona podstaw ekonomicznego przetrwania narodu, który pomimo liberalnej gospodarki musiał zmagać się z wrogim ustawodawstwem zabraniającym m. in. budowy nowych domów przez polskich posiadaczy nieruchomości czy dających pierwszeństwo wykupu ziemi Niemieckiej Komisji Likwidacyjnej. Dzięki ich pracy edukacyjnej Michał Drzymała był wstanie wejść do historii ze swoim wozem.

Po stłumieniu powstania styczniowego, w stosunku do jego uczestników władze carskie zastosowały bardzo surowe represje. Ok. 40 tys. uczestników zesłanych zostało na Sybir, skonfiskowanych zostało prawie 3 tys. majątków. Resztki autonomii Królestwa Polskiego zostały ostatecznie zniesione, a władzę w kraju przejął gubernator rosyjski gen. Fiodor von Berg, zaś wielkorządcą Litwy został gen. Michaił Murawi(j)ow, obdarzony potem za swoją bezwzględność wobec powstańców, przydomkiem "Wieszatiela". Od 1874 r. władzę w kraju sprawował tzw. Komitet Urzędujący do spraw Królestwa Polskiego, podległy wojskowemu gubernatorowi. Zaostrzono cenzurę prewencyjną nie tylko nad prasą i wydawnictwami, ale też nad bibliotekami, księgarniami, czytelniami. Nastąpiła rusyfikacja administracji, sądownictwa i szkolnictwa. Po 1885 r. we wszystkich szkołach językiem wykładowym był język rosyjski, z wyjątkiem nauki języka polskiego i religii. Zaś nazwę Królestwa Polskiego zmieniono na Kraj Priwislinski.

Tylko Cesarstwo Austriackie, a od 1867 r. dualistyczna Monarchia Austro-Węgierska, przeżywało kryzys władzy i w jej zaborze zmalała z konieczności presja na mniejszości narodowe.

Upadek powstania styczniowego przyjęty został przez społeczność polską jako pogrzebanie na długie lata wszelkich dążeń narodowościowych. W każdym bądź razie doznały klęski koncepcje narodu szlacheckiego, negowanie znaczenia i roli mieszczan, chłopstwa, a także innych narodowości, oraz próby odtworzenia państwowości polskiej również na wschodnich kresach I Rzeczypospolitej. To też po powstaniu styczniowym znakomita część patriotycznej społeczności zwróciła się ku pracy organicznej, zarzucając akcje i działania konspiracyjne.

Po upadku Komuny Paryskiej fala rewolucji społecznych i narodowościowych opadła w całej Europie i zmalała także szansa na bliski konflikt pomiędzy zaborcami ziem polskich, o co w kościołach modlili się Polacy. To też społeczeństwo polskie jakby pogodziło się z utratą niepodległości narodowej, angażując się przede wszystkim w rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. Naczelnymi hasłami tej nowej pozytywistycznej epoki stały się: praca, postęp techniczny, nauka, upowszechnienie kultury, kult bogactwa i dobrobytu materialnego. Głównymi przedstawicielami pozytywizmu w publicystyce i literaturze stali się Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Stefan Żeromski, a czołowym ideologiem Aleksander Świętochowski.

Równocześnie z rozwojem industrializacji kapitalistycznej, dalszemu przeobrażeniu uległy struktury społeczne ludności. Znacznie wzrosła ludność miejska, stanowiąc np. w Królestwie Kongresowym w 1900 r. już 1/3 ogółu mieszkańców, przy czym najszybciej rozrastał się proletariat wielkofabryczny, wywodzący się głównie z ludności chłopskiej, migrującej do rozrastających się miast. Mieszczaństwo zyskało znacznie na znaczeniu i ugruntowała się warstwa inteligencji, jako elita społeczna, która przejęła z rąk szlachty „rząd dusz” nad narodem polskim.

Zmieniały się również formy kapitalizmu, który z liberalnego i wolnokonkurencyjnego przerodził się w kapitalizm monopolistyczny, oligarchiczny i międzynarodowy. W konsekwencji do pierwszej wojny światowej prawie cały wielki przemysł na ziemiach wszystkich trzech zaborów został opanowany przez koncerny i spółki kapitału zagranicznego, głównie niemieckiego, francuskiego, belgijskiego i amerykańskiego.

Zagraniczni właściciele zainteresowani byli osiągnięciem jak największych zysków, jakie transferowali do swych krajów. Nie interesowali się natomiast zbytnio warunkami socjalnymi i pracy robotników, zatrudnionych w ich polskich przedsiębiorstwach. To też proletariat wielkofabryczny, zwłaszcza w Królestwie Polskim był bardzo podatny na socjalistyczną ideologię walki o robotnicze prawa. W 1882 r. w Warszawie powstała pierwsza większa polska partia robotnicza „Proletariat”, kierowana przez Ludwika Waryńskiego. Kolejnymi były: Związek Robotników Polskich, nacjonalistyczna Liga Narodowa, zorganizowana przez Romana Dmowskiego, Zjednoczenie Robotnicze i Polska Partia Socjalistyczna, kierowana przez Stanisława Wojciechowskiego, Józefa Piłsudskiego, Ignacego Daszyńskiego i inne. (partie >> patrz wykłady z polskiej myśli politycznej)

Poszczególne organizacje prowadziły aktywną działalność propagandową, głównie przez organizowanie potajemnych zebrań, wieców, manifestacji oraz kolportaż ulotek i prasy. Między innymi PPS wydawała czasopismo „Robotnik”, którego wieloletnim redaktorem naczelnym był Józef Piłsudski. Był to syn majętnego szlachcica ze Żmudzi, któremu za udział w powstaniu styczniowym władze carskie skonfiskowały prawie wszystkie posiadane majątki. Zubożała rodzina zamieszkała w Wilnie, gdzie brat Józefa, Bronisław, zaangażował się w przygotowywanie zamachu na cara Aleksandra III. Obaj bracia zostali wtedy skazani na zesłanie, przy czym Józef na pięć lat na Syberii. Po powrocie poświęcił się bez reszty konspiracji politycznej. W 1892 r. założył wraz z kilkoma przyjaciółmi organizację PPS na Wileńszczyźnie. Po czym był jednym z jej przewodniczących przez ponad 10 lat.

W 1908 r., J. Piłsudski, uciekając przed policją carską, przeniósł się do Galicji, by zorganizować tam paramilitarny Związek Strzelecki, jako zalążek późniejszych polskich formacji wojskowych w I wojnie światowej. Możliwe to było, gdyż w zaborze austriackim społeczeństwo polskie miało stosunkowo duży zakres autonomii narodowej. Było to zasługą, ugodowego wobec monarchii austro-węgierskiej, Stronnictwa Konserwatywnego, zwanego też stańczykowskim. Jego przedstawiciele nadawali ton polityce polskiej w monarchii, stanowiąc większość w lwowskim Sejmie Krajowym, decydującym o sprawach kultury, oświaty, szkolnictwa, opieki społecznej i polityce agrarnej w Małopolsce. Ta autonomia w kulturze i sztuce zaowocowała zwłaszcza rozwojem sztuk plastycznych, w szczególności malarstwa. Głównymi jego mistrzami byli Jan Matejko, Juliusz Kossak, Julian Fałat, później także Jacek Malczewski, Józef Chełmoński, Leon Wyczółkowski, Stanisław Wyspiański.

Przed I wojną światową na ziemiach polskich (1905-1914).

W 1905 r. przegrana przez Rosję wojna z Japonią na Dalekim Wschodzie oraz kilkuletni kryzys gospodarczy, spowodował wybuch buntów społecznych w Petersburgu i w szeregu innych ośrodkach przemysłowych całego kraju. Masowe strajki i manifestacje robotnicze miały miejsce także w Królestwie Polskim. Kulminacją rewolucyjnych wystąpień był w czerwcu strajk generalny i próba zbrojnego powstania w Łodzi. Strajki ogarnęły również wieś i uczniów, domagających się przywrócenia języka polskiego w szkolnictwie. Wystąpienia te zostały stłumione przez siły policyjno-wojskowe, ale też spowodowały przywrócenie prawa udziału ludności polskiej w Dumie, języka polskiego w szkołach, swobody stowarzyszeń itp.

Prawie wszystkie polskie organizacje polityczne przełomu XIX i XX w., w tym także robotnicze, w swych programach walki o prawa socjalne, demokratyzację władzy, rozwój kulturalny społeczeństwa itp., głosiły również postulaty przywrócenia niepodległości narodowej. By to hasło niepodległej Polski zrealizować, niezbędne było wszakże zaistnienie wojny między państwami zaborczymi. Po zwycięstwie tylko jednego z nich istniała szansa utworzenia Niepodległej, oczywiście przy wcześniejszym, znacznym zbrojnym wsparciu zwycięskiego mocarstwa. Przez dziesiątki lat nic takiego konfliktu jednak nie zapowiadało.

Dopiero utworzenie pod koniec XIX w. Trójprzymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch z jednej strony, a później Trójporozumienia (Ententa) W. Brytanii, Francji i Rosji z drugiej, pozwalały na prognozowanie nowego wielkiego konfliktu w Europie. Dla Polaków, pragnących „wybić się na niepodległość”, powstał trudny dylemat opowiedzenia się po jednej ze stron. Józef Piłsudski postawił na Austro-Węgry i Niemcy Roman Dmowski na Rosję. Pierwsza wojna światowa sprawiła jednakże, jak najszczęśliwiej dla narodu polskiego, że żadne z państw zaborczych nie wyszło z wojny zwycięsko.

Początek wojny, rok 1914.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej było zamordowanie przez serbskiego spiskowca w Sarajewie w dniu 28 czerwca 1914 r. austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga. W dniu 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, 1 sierpnia Rzesza Niemiecka Rosji i 3 sierpnia Francji, 4 sierpnia Wielka Brytania Niemcom, 6 sierpnia Austro-Węgry Rosji, zaś 12 sierpnia Wielka Brytania wraz z Francją Austro-Węgrom. Działania wojenne rozpoczęły się od napaści wojsk niemieckich na neutralną Belgię, przez którą pomaszerowały na Francję. Na froncie wschodnim Niemcy rozpoczęli swą ofensywę 4 sierpnia od zbombardowania i spalenia przygranicznego Kalisza w Kongresówce.

Sprawy polskie nie były w żadnym stopniu powodem rozpoczęcia wojny, jednakże od samego początku stały się bardzo istotnym jej czynnikiem, gdyż przez ziemie polskie miały przebiegać główne fronty wojenne państw centralnych przeciwko Rosji. Społeczność polska wybuch wojny pomiędzy zaborcami przyjęła wprost z entuzjazmem, łącząc z nią nadzieje na "wybicie się Polski na niepodległość".

Początkowo przewidywano dwa rozwiązania: sojusz z Rosją i zjednoczenie ziem polskich pod berłem carskim lub współdziałanie z Austro-Węgrami i odbudowanie państwa polskiego pod panowaniem Habsburgów. Podział na zwolenników orientacji prorosyjskiej i orientacji na państwa centralne pokrywał się w przybliżeniu z podziałami partyjnymi. Zwolennicy pierwszego rozwiązania należeli przede wszystkim do tych polityków, którzy po 1905 r. kandydowali do Dumy, zasiadali w niej i wraz z partiami rosyjskimi próbowali wpływać na politykę Rosji. Główną rolę wśród nich odgrywał przywódca endecji Roman Dmowski.

Reprezentanci drugiej orientacji akcentowali brutalną politykę caratu wobec narodów podporządkowanych, zwracali uwagę na przeciwstawienie się przez Rosję wszelkim próbom zmian rządu. Zwolennicy sojuszu z Austrią widzieli szanse Polaków w wystąpieniu podczas zbliżającej się wojny z własną siłą zbrojną. Za rozwiązaniem takim opowiadali się przede wszystkim działacze PPS-Frakcji Rewolucyjnej z Józefem Piłsudskim na czele.

Przeciw obu ugrupowaniom występowały lewicowe partie robotnicze, wzywając do wystąpień przeciw wojnie. Ich programy rozmijały się jednak z oczekiwaniami większości społeczeństwa.

Opcję prorosyjską reprezentowało głównie Stronnictwo Narodowej Demokracji, kierowane przez Romana Dmowskiego. W listopadzie 1914 r. powołało ono Komitet Narodowy Polski, z siedzibą w Warszawie, którego zadaniem miało być utworzenie ze zjednoczonych ziem polskich autonomicznego państwa pod protektoratem rosyjskim. Z jego inicjatywy i staraniem utworzony został polski Legion Puławski (ok. tysiąca ochotników), walczący u boku Rosji. Po klęskach rosyjskich Komitet przeniósł się w 1915 r. do Petersburga, nie odgrywając większej roli. Dopiero od 1917 r. rozwinął ożywioną działalność na zachodzie Europy, po przeniesieniu się do Paryża.

Natomiast prawie wszystkie ugrupowania polityczne w Galicji i Poznańskiem na początku wojny orientowały się na współpracę z Rzeszą Niemiecką i Austro-Węgrami. Najpoważniejszą rolę odegrał, powstały w sierpniu 1914 r. w Krakowie, Naczelny Komitet Narodowy, który dążył do połączenia Galicji z Kongresówką w jedno autonomiczne państwo polskie w ramach Austro-Węgier. Już w pierwszych miesiącach wojny z inspiracji i pod opieką Naczelnego Komitetu Narodowego utworzone zostały Legiony Polskie pod naczelnym dowództwem austriackim, ale z polską komendą.

Pierwsze zbrojne wystąpienie samodzielnych oddziałów polskich przypadło w udziale Kompani Kadrowej Józefa Piłsudskiego. Kompania ta, licząca 163 żołnierzy, utworzona została 3 sierpnia z połączenia Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich, jakie zorganizował Piłsudski w ciągu kilku lat pobytu w Galicji. 6 sierpnia Kompania wymaszerowała z krakowskich Oleandrów, przekroczyła granicę Galicji w rejonie Słomnik i zajęła Kielce. Zamiarem Piłsudskiego było dotarcie do Warszawy przed wojskami niemieckimi, przy założeniu, że Rosjanie do Wisły nie będą stawiać oporu. Rosjanie jednak kontratakowali, odbili Kielce i wyparli strzelecką Kompanię Kadrową z powrotem do Galicji. Nie sprawdziły się też przewidywania, że polski oddział zostanie serdecznie przyjęty przez polską ludność w Kongresówce i szybko zasilony przez licznych ochotników. We wrześniu strzelcy Piłsudskiego zostali wcieleni do Legionów Polskich jako 1. Pułk Piechoty, a sam Piłsudski z "Komendanta Wojska Polskiego" został dowódcą tegoż pułku, później I Brygady.

W pierwszych miesiącach wojny na froncie wschodnim rozegrane zostały dwie kampanie wojenne. Na północnym odcinku frontu w ciągu kilku tygodni sierpnia dwie armie rosyjskie zajęły około połowy terytorium Prus Wschodnich, poczym w ostatnich dniach miesiąca doszło tam do rozstrzygającej bitwy pod wsią Tannenberg (Stębark). Zakończyła się ona wielkim zwycięstwem wojsk niemieckich, dowodzonych przez gen. Paula von Hindenburga. Do grudnia 1914 r. po kolejnym dużym zwycięstwie w rejonie Jezior Mazurskich, Niemcy wyparli Rosjan z Prus Wschodnich.

Na „polskim” odcinku frontu wschodniego wojska niemieckie, uderzające od strony Wielkopolski zatrzymane zostały na przedpolach Warszawy, zaś ofensywa wojsk austriacko-węgierskich, rozpoczęta 23 sierpnia w Kieleckiem i na Lubelszczyźnie załamała się w bitwach pod Lwowem i Gródkiem Jagiellońskim. Rosjanie kontratakując odbili Łódź, parli na Śląsk i Kraków oraz oblegli twierdzę Przemyśl. Po kolejnej ofensywie austriacko-pruskiej i ponownym kontrnatarciu rosyjskim fronty ustabilizowały się pod koniec 1914 r. na wiele miesięcy na linii rzek Bzury, Nidy i Dunajca. W walkach tych obie strony posiłkowały się polskimi siłami zbrojnymi. Po stronie rosyjskiej walczył Legion Pułaski, po stronie austriackiej Legion Wschodni i Zachodni, połączone potem w Legiony Polskie.

O wiele więcej Polaków walczyło i ginęło jako rekruci w armiach państw zaborczych (do końca wojny ponad 2 mln). Troszcząc się o ich ducha bojowego, oraz mając na względzie znaczenie potencjału gospodarczego ziem polskich dla celów wojennych, rządy wszystkich trzech mocarstw zaborczych wielekroć zwracały się z uroczystymi proklamacjami i obietnicami utworzenia, po zwycięskiej wojnie, państwa polskiego na zdobytych na przeciwniku terytoriach. Z taką proklamacją do Polaków wystąpił np. już 14 sierpnia 1914 r. dowódca wojsk rosyjskich arcyksiążę Mikołaj Mikołajewicz.

I wojna światowa rozgrywała się na wielu obszarach Europy i świata. Najważniejszym z nich i decydującym dla wyników wojny była północno- wschschodnia Francja, gdzie starły się armie niemieckie z francusko-angielskimi. Od początku działań wojennych na tym zachodnim froncie wojennym brały udział milionowe armie, dobrze uzbrojone i zaopatrzone. Po zajęciu Belgii i po wielkich bitwach pod Liège, Ypres, nad rzekami Mozelą, Mozą i Marną, Niemcy byli bliscy zdobycia Paryża, który ostrzeliwali z ciężkich dział. Stolica Francji uratowana została jednakże dzięki szybkiemu przerzuceniu posiłków wojskowych zarekwirowanymi 600 taksówkami paryskimi.

Działania wojenne 1915-1916

Na froncie wschodnim rok 1915 rozpoczął się od ofensywy wojsk austriacko-węgierskich w rejonie Karpat Wschodnich, gdzie m.in. rozegrały się bardzo krwawe walki o Przełęcz Dukielską. Jednakże Rosjanie odparli tę ofensywę, a nawet zdobyli w marcu twierdzę Przemyśl. Natomiast pełnym zwycięstwem zakończyła się kolejna ofensywa wojsk niemieckich na północy, gdzie opanowały one znaczne terytoria Litwy i Kurlandii.

Przełamanie frontu rosyjskiego na południu nastąpiło dopiero w maju pod Gorlicami, poczym armie austriacko-niemieckie podjęły ofensywę na całej linii swego frontu wschodniego i już latem wszystkie terytoria Galicji i b. Królestwa Polskiego znalazły się pod ich okupacją. Na koniec 1915 r. front przebiegał wzdłuż linii Tarnopol - Pińsk - Dźwina - Ryga.

U boku wojsk austriacko-niemieckich w walkach 1915 r. brały udział wszystkie trzy brygady Legionów Polskich. II Brygada (dowódca gen. K. Trzaski-Durski) walczyła w Karpatach Wschodnich, na Węgrzech i w Galicji w rejonie Stanisławowa i Śniatynia. Jej najbardziej znanym epizodem wojennym jest szarża ułanów pod Rokitną (Rarańcza). Natomiast I i III Brygady (dowodzone przez Józefa Piłsudskiego i Józefa Hallera) przeszły szlak bojowy Kielce-Lublin-Wołyń, staczając największe swe bitwy z Rosjanami pod Komarowem i Kostiuchówką nad rzeką Styr.

Na froncie zachodnim w obu latach 1915-16 miały miejsce bardzo krwawe walki w północno-zachodniej Francji. W 1916 r. Niemcy, przy użyciu potężnej artylerii, trzykrotnie przeprowadzili wielkie ofensywy pod Verdun, a Brytyjczycy dwukrotnie nad rzeką Sommą, używając czołgów (po raz pierwszy). Obliczone one były na wykrwawienie przeciwnika i faktycznie spowodowały śmierć ponad miliona żołnierzy, lecz nie przynosiły rozstrzygającego zwycięstwa żadnej z walczących stron. Na wschodnim, rosyjskim froncie w roku 1916 poważniejsze działania wojenne prowadzone były jedynie w Bukowinie na terytorium Rumunii.

Duże znaczenie dla sprawy polskiej miało ogłoszenia 5 listopada 1916 r. przez cesarzy Niemiec i Austrii, Wilhelma II i Franciszka Józefa I, aktu zapowiedzi utworzenia po zakończeniu wojny Królestwa Polskiego. Miało ono obejmować mniej więcej terytorium byłego Królestwa Kongresowego. Poznańskie i Pomorze miało nadal pozostać w granicach Prus, a Małopolska i Wschodnia Galicja w granicach Austro-Węgier. Powołano wtedy w Warszawie namiastkę polskiego rządu, Tymczasową Radę Stanu (TRS).

Tymczasowa Rada Stanu miała przygotowywać projekty ustaw — konstytucji, ordynacji wyborczej itp. Po aresztowaniu Józefa Piłsudskiego (do 2 VII 1917 był członkiem Tymczasowej Rady Stanu) i w wyniku tzw. kryzysu przysięgowego w Legionach Polskich, TRS ustąpiła 26 VIII, wysunąwszy uprzednio kandydatury członków do Rady Regencyjnej. Na czele Tymczasowej Rady Stanu stał Wacław Niemojowski.

Natomiast faktyczną władzę na okupowanych terenach sprawowali generałowie-gubernatorzy: niemiecki Hans von Besseler i austriacki Szeptycki. Głównym zadaniem TRS, z punktu widzenia okupanta, było oczywiście zdobycie polskiego rekruta, co spotkało się jednak z wielkim oporem. Niemcy prowadzili bowiem w kraju rabunkową gospodarkę, bezwzględne rekwizycje żywności i przymusowe wywózki ludzi do pracy w Rzeszy. Werbunkowi Polaków do Legionów przeciwstawiał się też, utworzony przez lewicową PPS-Frakcję Rewolucyjną Józefa Piłsudskiego, Centralny Komitet Narodowy, będący koalicją kilku niepodległościowych partii politycznych.

Równocześnie Piłsudski pełnił w TRS funkcję referenta Komisji Wojskowej, dzięki czemu mógł umocnić swą pozycję w kręgach wojskowych, jak również ograniczyć wpływy konkurencyjnej grupy płk. Władysława Sikorskiego, oraz nawiązać kontakty polityczne z organizacją Koło Międzypartyjne, grupującą prawicowe stronnictwa burżuazyjne. Uzyskiwał w ten sposób możliwość oparcia się na szerszej podstawie społecznej, niż pozwalała jego dotychczasowa działalność w lewicowej Polskiej Partii Socjalistycznej.

Dwie rewolucje w Rosji 1917

Od początku 1917 r. miały w Rosji miejsce liczne strajki, manifestacje i starcia zbrojne ludności, występującej przeciwko wojnie i katastrofalnej sytuacji żywnościowej w kraju. Działania te przybrały wnet formę rewolucji, której początek datuje się na 2 marca (18 lutego wg kalendarza rosyjskiego). Gdy car rozwiązał Dumę, zebrała się ona nielegalnie wraz z Piotrogrodzką Radą Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, żądając abdykacji cara, co nastąpiło 15 marca. Władzę w Rosji przejął Komitet Wykonawczy, wyłoniony przez Dumę. Już 27 marca Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotników i Żołnierzy, ogłosiła deklarację o zasadach samostanowienia narodów Rosji, w tym Polski. Podobnie, Rząd Tymczasowy 30 marca ogłosił apel do Polaków o utworzenie na terenach etnicznie polskich państwa, związanego z Rosją ogólnosłowiańską unią militarną.

Wybuch rewolucji lutowej w 1917 r. w Rosji zmienił zasadniczo krajobraz wojenny w Europie. Cesarstwo Rosyjskie przestało istnieć, na jego miejscu pojawiła się republika parlamentarna. Zdestabilizowana została też wewnętrzna sytuacja w Austro-Węgrzech i Niemczech, gdzie również narastały nastroje antywojenne i w kwietniu miały miejsce wielkie strajki. Załamały się one jednakże, ponieważ związki zawodowe strajków nie poparły. Rząd Tymczasowy kontynuował wszak wojnę przeciwko państwom centralnym, podejmując w czerwcu ofensywę na Podolu i w Galicji, ale bez najmniejszego powodzenia, wobec wielkiego rozprężenia i niechęci żołnierzy do kontynuowania wojny.

Na głównym teatrze wojny, we Francji, działania wojenne w 1917 r. miały nadal charakter pozycyjny, a wznawiane co kilka miesięcy przez wojujące strony wielkie ofensywy (pod Verdun, nad Sommą, bitwa o Flandrię), nie przyniosły rozstrzygnięć. Tym niemniej siły państw ententy wyraźnie uległy wzmocnieniu, po wypowiedzeniu Niemcom w dniu 6 kwietnia wojny przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i zaangażowaniu ich milionowej armii w walkach na froncie francuskim.

W marcu cesarz Austro-Węgier uznał przyszłe państwo polskie za obszar wyłącznych wpływów niemieckich i przekazał polskie Legiony, jako Polskie Siły Zbrojne, Tymczasowej Radzie Stanu. W związku z tym, Niemcy zażądali od wojska nowej przysięgi na wierność przyszłego Królestwa Polskiego i braterstwa broni z Niemcami i Austrią. Część pułków legionowych, zwłaszcza I i II Brygady, odmówiła złożenia przysięgi, w tym Józef Piłsudski, który był zresztą głównym inspiratorem kryzysu przysięgowego. Po upadku Rosji carskiej zmienił on mianowicie swą uprzednią orientację na państwa centralne, przewidując ich klęskę oraz zwycięstwo państw zachodnich.

Piłsudski wystąpił wtedy demonstracyjnie z TRS, po czym 21 lipca został przez władze niemieckie aresztowany i wraz z płk. Kazimierzem Sosnkowskim przewieziony do twierdzy w Magdeburgu niedaleko Berlina. Inni żołnierze, którzy odmówili złożenia przysięgi, a pochodzili z zaboru niemieckiego, zostali internowani w obozie w Szczypiornie. Zaś ci, którzy pochodzili z zaboru austriackiego, wcieleni do oddziałów austriackich i skierowani na front włoski.

Latem 1917 r. zawiązały się również różne polskie organizacje wojskowe w Rosji i na Zachodzie Europy. W Kijowie powstała Dywizja Strzelców Polskich, przekształcona potem w I Korpus Polski (ok. 29 tys. żołnierzy, styczeń-luty 1918 toczył walki z Armią Czerwoną, zdemobilizowany po ultimatum Dowództwa Wojsk Niemieckich), pod wodzą płk. Lucjana Żeligowskiego i gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, a we Francji utworzona została Armia Polska (zwana błękitną od koloru mundurów), początkowo pod dowództwem francuskim, później gen. Józefa Hallera. Na zachodzie Europy bardzo uaktywnił się Roman Dmowski, który opuścił Rosję w listopadzie 1915 r. i działał odtąd w Lozannie i Paryżu. Zdołał on, przy współpracy ze światowej sławy pianistą Ignacym Paderewskim, przejąć większość inicjatyw i organizacji polskich, działających w Anglii i Francji i scalić je w Komitet Narodowy Polski, jaki uznany został za polskie przedstawicielstwo przez rządy głównych państw ententy.

W Warszawie Tymczasowa Rada Stanu została rozwiązana 26 sierpnia 1917 r., a na jej miejsce utworzono Radę Regencyjną, złożoną z trzech arystokratów: arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, księcia Zdzisława Lubomirskiego i hrabiego Józefa Ostrowskiego. Działała ona w imieniu nie obranego jeszcze króla (miała uprawnienia ustawodawcze i wykonawcze, do czasu objęcia władzy nad ziemiami polskimi przez króla lub regenta). W grudniu 1917 r. powołała Radę Państwa, złożoną z 12 ministerów, mającą na celu przejęcie administracji przez Polaków.

W dniu 7 listopada (25 października wg kalendarza rosyjskiego) 1917 r. wybuchła w Rosji druga rewolucja. Po szturmie i opanowaniu Pałacu Zimowego w Piotrogrodzie, będącego siedzibą rządu Aleksandra Kiereńskiego, władzę w kraju przejął Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, który proklamował utworzenie Republiki Radzieckiej. Zjazd powołał nowy rząd Radę Komisarzy Ludowych pod kierownictwem Włodzimierz Lenina, przewodniczącego partii bolszewickiej. Już w pierwszych dniach swego istnienia rząd radziecki ogłosił deklarację o pokoju i prawie narodów w Rosji do samostanowienia. Nastąpiło zawieszenie broni z Niemcami i rozpoczęły się rokowania pokojowe w Brześciu, a 15 grudnia zawarty został rozejm w działaniach wojennych.

Koniec wojny, odrodzenie Polski 1918

Komitet Narodowy Polski w Paryżu zabiegał o to, aby państwa zachodnie uznały za jeden z celów wojny lub warunków pokoju odbudowę państwa polskiego. Pierwsza deklaracja w tym duchu znalazła się 8 stycznia 1918 r. w orędziu prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona. Zawarte w nim, w 13 punkcie, stwierdzenie, iż powinno powstać niepodległe państwo polskie z terenów bezspornie polskich, z dostępem do morza, uznali za słuszne premierzy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch.

W styczniu też nowy rząd rewolucyjny w Rosji anulował wszystkie układy rozbiorowe Polski przez Rosję. Natomiast sojusznicze państwa zachodnie do czasu upadku Rosji carskiej, traktowały aspiracje niepodległościowe Polaków jako wewnętrzne sprawy Rosji. Dopiero 2 czerwca Wielka Brytania, Francja i Włochy opowiedziały się jednoznacznie za utworzeniem niepodległego państwa polskiego

Droga do odrodzenia się państwa polskiego po 123 latach zaborów została więc otwarta. Lecz niezbędne było jeszcze zakończenie wojny klęską Niemiec i Austro-Węgier. Tymczasem na wschodnim teatrze wojennym Niemcy, bez większego oporu zdezorganizowanych armii rosyjskich, zajęli terytoria nadbałtyckie po Zatokę Fińską, Białoruś i prawie całą Ukrainę po rzekę Don, wymuszając na Rosji zawarcie 3 marca 1918 r. w Brześciu Litewskim traktatu pokojowego. Utwierdzał on absolutne upokorzenie Rosji i zwycięstwo Niemiec. Lecz równocześnie nie pozwalał na przerzucenie armii niemieckich, rozproszonych na wielkich wschodnich obszarach, na fronty zachodnie do Francji. A tam po trzech wiosenno-letnich ofensywach niemieckich, w sierpniu-wrześniu alianci przeszli do natarcia, odrzucając Niemców poza granice Francji.

W międzyczasie w Rosji rozszalała się wojna domowa. Zbuntowani carscy generałowie Denikin, Kołczak, Wrangel, Krasnow opanowali wielkie terytoria na wschodzie i południu kraju. Wsparły ich szeroko zakrojone interwencje wojskowe ze strony Niemiec, Turcji, Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji, Legionu Czeskiego i in. Do walki z nimi nowa władza radziecka utworzyła Armię Czerwoną, dowodzoną przez Lwa Trockiego.

Już w październiku 1918 r., w wyniku klęsk na Bałkanach, nastąpił rozpad Austro-Węgier. Żołnierze poszczególnych narodowości tego wielkiego związkowego państwa po prostu rozeszli się do swych krain i domów. W ten sposób w Galicji zaistniała próżnia władzy i 28 października 1918 roku powstało Księstwo Śląska Cieszyńskiego, które zadeklarowało połączenie się z nieistniejącym jeszcze państwem polskim. W Poznaniu utworzona została polska Naczelna Rada Ludowa. Z kolei w Krakowie powstała polska Komisja Likwidacyjna, pod przywództwem Wincentego Witosa, która po rozbrojeniu garnizonu austriackiego, przejęła władzę w mieście, a następnie w całej zachodniej Galicji. Nie udało się to we Lwowie, gdzie Polaków ubiegli Ukraińcy, z rozpadającej się armii austriackiej, którzy zajęli prawie całe miasto i ogłosili Lwów stolicą Zachodniej Ukraińskiej Republiki Ludowej. Rozgorzały tam następnie walki pomiędzy ludnością polską (Orlęta lwowskie) i ukraińską, zakończone 22 listopada po nadejściu wojskowej odsieczy z polskiego Przemyśla i Krakowa.

7 listopada w Lublinie ukonstytuował się Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z premierem Ignacym Daszyńskim. Rząd ten tworzyli głównie socjaliści galicyjscy, to też ogłosili oni od razu swój program, który obejmował 8-godzinny dzień pracy; zniesienie wielkich majątków ziemskich; upaństwowienie kopalnictwa, ciężkiego przemysłu, banków i środków transportu; ubezpieczenia na starość, od chorób i bezrobocia; powszechne bezpłatne nauczaniu świeckie. Również w innych miastach i regionach spontanicznie powstawały różne niepodległościowe organy władzy na bazie istniejących lokalnych stronnictw, partii politycznych, lub organizacji wojskowych.

Najważniejsze były wydarzenia w stolicy, gdzie działała Rada Regencyjna, wprawdzie z nadania niemieckiego, ale skupiająca w swym ręku władzę administracyjną. I oto w dniu 10 listopada powrócił z twierdzy magdeburskiej komendant I Brygady Legionów, Józef Piłsudski. W Berlinie dzień wcześniej abdykował cesarz Wilhelm II, proklamowana została Republika Niemiecka i wybuchła rewolucja ludowa. Władze niemieckie zwolniły więc pilnie z więzienia Piłsudskiego i specjalnym pociągiem, złożonym z parowozu i wagonu-salonki, przewieziono go wraz z Kazimierzem Sosnkowskim, pod eskortą oficera hr. Kesselera, do Warszawy.

Przyjazd Piłsudskiego wywołał entuzjazm w mieście, gdyż jego pobyt w twierdzy magdeburskiej urósł w oczach społeczeństwa polskiego do symbolu niezłomnej walki z zaborcami. Już w nocy 10/11 listopada rozpoczęło się rozbrajanie garnizonu niemieckiego, w czym główną rolę odegrała konspiracyjna Polska Organizacja Wojskowa (POW), zorganizowana przez Piłsudskiego w Warszawie w latach 1914-15. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu władzę wojskową, po trzech dalszych również cywilną, poczym sama się rozwiązała. Dzień 11 listopada po kilku latach ustalony został przez Sejm za święto narodowe - jako dzień powstania II Rzeczypospolitej Polskiej.

W tym samym dniu, 11 listopada 1918 r., w miejscowości Compiègne, 70 km od Paryża, w wagonie kolejowym, będącym salonką dowódcy wojsk sprzymierzonych francuskiego marszałka Ferdynanda Focha, delegacja niemiecka podpisała warunki rozejmu, kończącego I wojnę światową. W wyniku wojny mapa Europy uległa zasadniczej zmianie. Na miejsce Rosji carskiej powstała Republika Radziecka, rozpadły się Austro-Węgry i powstało osiem nowych państw: Polska, Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia. Cesarskie Niemcy i Austria stały się republikami.

Kalendarium wydarzeń politycznych w okresie Drugiej Rzeczypospolitej

• 11 listopada 1918 - Objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego

• 1918-1921 - Sześć wojen granicznych przeciwko państwom sąsiednim:

1) Wojna polsko - bolszewicka

Początek walk

Wojna rozpoczęła się 14 lutego 1919 starciem koło miasteczka Mosty na Białorusi. Szczupłe siły polskie, składające się z 12 batalionów piechoty, 12 szwadronów kawalerii i 3 baterii artylerii, działały tam na dwóch, dość równomiernie obsadzonych odcinkach frontu. Formacjami odcinka południowego (rzeka Prypeć - miasteczko Szczytno), czyli Grupy Podlaskiej, przemianowanej potem na Grupę Poleską, dowodził gen. Antoni Listowski. Jego oddziały prawym swym skrzydłem utrzymywały łączność z Grupą Wołyńską gen. Edwarda Rydza-Śmigłego i koncentrowały się głównie pod Antopolem na kierunku Brześć-Pińsk i koło Berezy Kartuskiej. Oddziały odcinka północnego (Szczytno-Skidel) należały do Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego, który swoje oddziały skupiał przede wszystkim w rejonie Wołkowyska. Na tych pozycjach walczono z niewielkimi siłami Armii Czerwonej, zaangażowanej wówczas głównie w działaniach zbrojnych przeciw kontrrewolucyjnym białym generałom.

Na początku marca formacje zgrupowań polskich przeszły do akcji zaczepnej, opanowały na wschodzie Słonim (2 marca) i Pińsk (5 marca), a na północy dotarły pod Lidę, gdzie zatrzymały się na kilka tygodni. Dalsze decyzje w sprawie działań na wschodzie zostały podjęte w pierwszej dekadzie kwietnia, zgodnie z wolą Józefa Piłsudskiego, który uznał konieczność przejęcia inicjatywy na północno-wschodnim teatrze wydarzeń wojennych.

Kalendarium wydarzeń:

• kwiecień 1919 - zdobycie Wilna przez Polaków

• sierpień 1919 - zdobycie Mińska przez Polaków

• styczeń 1920 - Armia Czerwona formuje 700 tysięczne siły nad Berezyną

• 10 marca - rozpoczęcie ofensywy na zachód przez wojska rosyjskie

• bitwa o Mozyrz

• 24 kwietnia 1920 roku - sojusz wojskowy pomiędzy Polską a Ukraińską Republiką Ludową, rozpoczęcie marszu polsko ukraińskich wojsk na Kijów

• 7 maja 1920 - wyzwolenie Kijowa

• czerwiec 1920 - dodatkowe 40 tysięcy żołnierzy powoduje przejście inicjatywy na stronę bolszewicką

• opór wojsk polskich nad Berezyną

• Galicja - przerwanie oporu wojsk polskich przez armię Budionnego

• sierpień

• oblężenie i bohaterska obrona Lwowa

• pięć armii rosyjskich zbliża się do okolic Warszawy

• brak bolszewickiej zgody na linię graniczną zaproponowaną przez Brytyjczyków (tzw. Linia Curzona)

• Wielka Brytania odmawia pomocy Polsce

• Francja ogranicza się do niewielkich kontyngentów wojskowych

• niemieccy dokerzy w Gdańsku i czescy kolejarze w Brnie opóźniają dostawy dla Polski

• 10 sierpnia Wisłę przekraczają Kozacy Gaj Chana

• 13 sierpnia armia rosyjska pod wodzą Michaiła Tuchaczewskiego uderza na Warszawę

• odparcie pierwszego ataku na przyczółek mostu na Wiśle

• zatrzymanie wojsk rosyjskich nad Wkrą przez Piątą Armię pod dowództwem Władysława Sikorskiego

• 16 sierpnia polska ofensywa przedziera się przez tyły armii Tuchaczewskiego

• 18 sierpnia - otoczenie armii Tuchaczewskiego ("Cud nad Wisłą")

• 31 sierpnia - okrążenie armii Budionnego (Komarowo)

• 12 października - podpisanie rozejmu

• 18 października - wejście w życie rozejmu

• 18 marca 1921 roku - podpisanie traktatu w Rydze

2) Wojna polsko-ukraińska - rozpoczęła się we Lwowie, w listopadzie 1918 roku, a zakończyła się 24 kwietnia 1920 na skutek sojuszu między Ukraińską Republiką Ludową a Rzeczpospolitą. W jej wyniku Polska odzyskała ziemie Galicji Wschodniej (aż po rzekę Zbrucz).

3) Wojna litewska - toczyła się o Wilno i Wileńszczyznę. 9 października 1920 generał Lucjan Żeligowski proklamował powstanie Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 Sejm Wileński przyjął uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski, co w 1923 uznała Konferencja Ambasadorów.

4) Polsko-czechosłowackie konflikty graniczne

Od 1918 roku w stosunkach między oboma państwami dochodziło do konfliktów wokół kilku spornych terenów: Śląska Cieszyńskiego, Orawy, Spiszu a po II wojnie światowej także Ziemi Kłodzkiej i raciborskiej.

Śląsk Cieszyński

Największy konflikty graniczny dotyczył ziem Śląska Cieszyńskiego i rozgrywał się w kilku etapach, głównie między rokiem 1918 a 1938.

5 listopada 1918 roku w wyniku uzgodnień lokalnych rad: polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i czeskiej (Český Národní Výbor pro Slezsko) mieszany narodowościowo teren Śląska Cieszyńskiego został podzielony według kryterium etnicznego z zastrzeżeniem, że tę umowę muszą zaakceptować rządy centralne. Ustaleń tych nie uznały władze czeskie w Pradze i zażądały wycofania oddziałów polskich, aby uniemożliwić przeprowadzenie w polskiej strefie wyborów do sejmu. Wobec odmowy 26 stycznia 1919 roku wojska czeskie korzystając z zangażowania Polski w walki na wschodzie, zajęły ziemie Śląska aż za Wisłę.

3 lutego 1919 władze czeskie zgodziły się w Paryżu pod naciskiem przedstawicieli Ententy na ogłoszenie plebiscytu. Jednak latem 1920 r. podczas ofensywy Tuchaczewskiego na Warszawę, minister spraw zagranicznych Edward Benesz wymusił podział Śląska Cieszyńskiego wzdłuż linii rzeki Olzy oraz spornych terenów Spisza i Orawy. W tej sytuacji planowany plebiscyt został odwołany w lipcu 1920 przez obradującą w Paryżu Radę Ambasadorów.

44 procent terenu przypadło Polsce, większość ziem wraz ze 150-tysięczną mniejszością polską Czechosłowacji. Powstało tym samym zamieszkane w większości przez Polaków tzw. Zaolzie - część powiatów frydeckiego, frysztackiego i cieszyńskiego wraz z połową Cieszyna (Tešin). Nieprzychylna mniejszości polskiej polityka władz czeskich doprowadzała do konfliktów narodowościowych i emigracji części polskich działaczy.

Jedną z głównych przyczyn sporu była kolej z Bogumina (koło Ostrawy) do Koszyc (wschodnia Słowacja), co wtedy było jedynym strategicznym połączeniem Czech i Moraw ze Słowacją (samochody i szosy były wtedy w powijakach, inna kolej nie istniała). Kolej była wtedy ważna do szybkiego przerzucania wojsk, gdyż obawiano sie ataku Węgier na Słowację.

Kolejny etap konfliktu rozegrał się w 1938 r., kiedy korzystając z nacisków, jakie Adolf Hitler wywierał na Czechosłowację, władze polskie rozpoczęły realizację przygotowywanych od 1934 r. planów rozwiązania siłowego (Komitet Siedmiu przy Sztabie Generalnym). 21 września wysunięto żądanie oddania polskiej części Zaolzia (ultimatum 30 września). Żądaniom towarzyszyła koncentracja na granicy tzw. Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk (dow. gen. Władysław Bortnowski), dywersje przygraniczne (ataki na posterunki i urzędy) i kampania propagandowa - w Katowicach powstały Legion Zaolziański oraz Komitet Walki o Śląsk Zaolziański. Rząd czechosłowacki ugiął się przed ultimatum 1 października, oddziały polskie wkroczyły na Zaolzie następnego dnia, zajmując jednocześnie leżącą na Słowacji, a będącą kiedyś częścią Śląska, Ziemię Czadecką z miejscowoscią Czadca. W tym czasie Niemcy zajmowały Sudety oraz Śląsk Opawski z krajem hulczyńskim.

Sprawa Zaolzia powróciła także po II wojnie światowej, w czasie której było ono wcielone - jako dawne posiadłości habsburskie - do tzw. Wielkich Niemiec (zostały częścią prowincji Oberschlesien - rejencji katowickiej). W 1945 roku mimo polskich starań (patrz niżej Ziemia Kłodzka) tereny te pozostały przy Czechosłowacji.

Orawa

Przed I wojną światową cała Orawa należała do Austro-Węgier (a wcześniej do Węgier), górną Orawę jednak zamieszkiwała ludność polska. Początkowo Rada Ambasadorów planowała przeprowadzenie tu plebiscytu.

Podział etniczny na Orawie odzwierciedlał także podział religijny, Górna Orawa z ośrodkiem w Trzcianie była katolicka, zaś Dolna skupiona wokół Dolnego Kubina protestancka.

W 1920 walcząca z ofensywą Tuchaczewskiego Polska uległa naciskom Benesa i zgodziła się dokonac podziału terenu bez plebiscytu. Konferencja Ambasadorów uznała te ustalenia i zrezygnowała z plebiscytu. Polsce przypadła część terenu Górnej Orawy - łącznie 12 wsi z Jabłonką.

Spisz

Początkowo ententa przekazała większą część Spiszu Słowacji w 1918. Jednak w 1920 północno-zachodni Spisz (łącznie teren 195 km²) przypadł Polsce.

Konflikt przygasał i wybuchał do roku 1925, kiedy ustalono stałą granicę. W 1938 doszło jednak do korekty - Polska przejęła od Słowacji miejscowości Jaworzyna Spiska i Podspady. Po wybuchu II wojny światowej całość Spiszu hitlerowcy przekazali Słowacji, będącej satelitą III Rzeszy.

Ziemia Kłodzka i Raciborszczyzna

Teren dawnego czeskiego hrabstwa kłodzkiego nie jest częścią Śląska. Po wojnach śląskich ze względu na swe strategiczne znaczenie obronne wraz z ogromną większością Śląska został na mocy pokoju wrocławskiego odebrany Habsburgom przez Prusy (od 1871 w granicach Niemiec).

Po zakończeniu II wojny światowej Czesi wystąpili z pretensjami do Ziemi Kłodzkiej oraz powiatów prudnickiego, głubczyckiego, raciborskiego i kozielskiego - na tych terenach żyła wciąż niewielka liczba Czechów (okolice Lewina Kłodzkiego i Kudowy) i Morawian (powiaty głubczycki i raciborski, np. w Grodźcu koło Ozimka).

W czercu 1945 roku doszło do ruchów czeskich wojsk na Kłodzko (do Międzylesia wysłany został pociąg pancerny) oraz Racibórz, w okolicach którego mieszkała pewna ilość ludności morawskiej. W ramach kontrposunięcia rząd polski koncentrował oddziały na linii Olzy. Spodziewano się bowiem uzyskać od Czechosłowacji koncesje terytorialne na Śląsku Cieszyńskim kosztem Ziemi Kłodzkiej (rokowania praskie 16-25 lutego 1946), jednak ostatecznie nie udało się uzgodnić żadnej wymiany. Wobec nacisków Moskwy doszło do wycofania się czeskich wojsk za linię rzeki Opawy. W maju strona czeska poszerzyła swoje żądania o port rzeczny w Koźlu, Głuchołazy oraz tereny wałbrzyskiego i jeleniogórskiego.

Zakończenie

10 marca 1947 roku pod naciskiem Moskwy doszło do podpisania układu o przyjaźni między Polską a CSRS, jednak kwestie graniczne (Ziemia Kłodzka, Zaolzie) pozostawiał on nieuregulowane. Dopiero 13 czerwca 1958 rządy PRL i CSRS podpisały porozumienie zamykające spory graniczne i zatwierdzające:

• na Śląsku Cieszyńskim polsko-czeską granicę z 1920 roku

• na Spiszu linię ustaloną w 1924 roku

• w pozostałej części linię graniczną sprzed roku 1938 z Ziemią Kłodzką po jej północnej - wówczas już polskiej - stronie.

Czescy Morawianie żyjący na Śląsku w okolicy Raciborza i Opola (Grodziec k/Ozimka) oraz Czesi z Kotliny Kłodzkiej zostali przymusowo wysiedleni w tym samym czasie, co niemiecka ludność Śląska, choć ustalenia Wielkiej Trójki mówiły jedynie o wysiedleniu ludności niemieckiej.

5) Powstanie w Wielkopolsce wybuchło 27 grudnia 1918 roku, w reakcji na demonstracje Niemców sprzeciwiających się wizycie w Poznaniu Ignacego J. Paderewskiego. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą Wielkopolskę z wyjątkiem północnych i południowo wschodnich jej obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 roku rozejmem w Trewirze, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu kończącego I wojnę światową z 11 listopada 1918. Było to jedyno z dwóch, obok powstania wielkopolskiego 1806 roku, zwycięskich powstań w dziejach Polski.

Wydarzenia poprzedzające wybuch powstania

• styczeń 1916 - powstaje Tajny Międzypartyjny Komitet Obywatelski skupiający polskich posłów do Reichstagu i Landstagu

• lipiec 1918 - na terenie zaboru pruskiego powstaje sieć lokalnych Komitetów Obywatelskich

• 11 października 1918 - polskie organizacje działające w Rzeszy wydają wspólny komunikat opowiadający się jawnie za niepodległością

• 9 listopada 1918 - wybuch rewolucji w Rzeszy, również w Wielkopolsce. Organizowanie tajnych struktur wojskowych. W garnizonie poznańskim (na cytadeli), Jarocinie i Inowrocławiu. Trwa akcja gromadzenia broni i amunicji wykradanej z wojskowych magazynów

• 10 listopada 1918 - wydarzenia związane z tzw. Republiką Ostrowską

• 11 listopada 1918

• kapitulacja Niemiec, koniec I wojny światowej

• ujawnienie się Straży Obywatelskiej (przemianowanej kilkanaście dni później na Straż Ludową), nadburmistrz Poznania Ernst Wilms zostaje usunięty ze stanowiska. Wojskowe władze niemieckie pozwalają na jej funkcjonowanie w celu utrzymania pokoju w Prowincji Poznańskiej

• 12 listopada 1918

• Centralny Komitet Obywatelski wyłania tymczasowy Komisariat w skład którego weszli: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwiński.

• Jarogniew Drwęski zostaje prezydentem Poznania

• 13 listopada 1918

• Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wzywa mieszkańców zaboru pruskiego do spokoju pomimo rewolucji w Niemczech

• dochodzi do „zamachu na ratusz”, gdzie obradował zdominowany przez Niemców Wydział Wykonawczy Rady Robotników i Żołnierzy. Przestraszeni groźbą użycia siły delegaci usuwają z rady 4 niemieckich przedstawicieli powołując w ich miejsce Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Śniegockiego i Zygmunta Wizę. Dzięki temu Polacy zyskują kontrolę nad Komendą Miasta Poznania i dowództwem V Korpusu

• 17 listopada 1918 Komisariat NRL wzywa do ofiarowania pieniędzy w ramach jednorazowego „podatku narodowego”

• 18 listopada - wybory do powiatowych Rad Ludowych i posłów na Sejm Dzielnicowy (1399 delegatów)

• 20 listopada - podczas exposé rządu w Warszawie padają słowa przyłączenie Wielkopolski będzie jednym z pierwszych naszych zadań.

• grudzień 1918 - nasilenie działań dążących do stworzenia tajnej armii

• 3 grudnia 1918 - rozpoczęcie obrad Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w budynku kina "Apollo". Uczestniczą w nich przedstawiciele ze wszystkich ziem Zaboru Pruskiego, oraz przedstawiciele polskiej emigracji zarobkowej, głównie z Westfalii.

• 5 grudnia 1918 - zakończenie obrad Sejmu Dzielnicowego, na których podjęte uchwały między innymi wyraziły wolę połączenia tych ziem z pozostałymi zaborami w zjednoczonej Polsce, a także zalegalizowano NRL, przeprowadzając oficjalnie wybór jej członków.

• 6 grudnia 1918 - pierwsze posiedzenie wybranej przez sejm NRL. Przewodniczącym prezydium zostaje Bolesław Krysiewicz. Wybrano również organ wykonawczy - Komisariat Naczelnej Rady Ludowej którzy tworzyli: reprezentanci Wielkopolski - ks. Stanisław Adamski i Władysław Seyda, reprezentujący Śląsk - Wojciech Korfanty i Józef Rymer, reprezentujący Pomorze Gdańskie - Stefan Łaszewski i reprezentujący Kujawy - Adam Poszwiński. W celu usprawnienia działań powołano podkomisariaty w Bytomiu i Gdańsku.

• 11 grudnia 1918 - przywrócenie w poznańskich szkołach nauki języka polskiego i religii w tymże języku.

• 15 grudnia 1918 - rząd w Warszawie zrywa stosunki dyplomatyczne z Niemcami.

• 26 grudnia 1918 - przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania pomimo sprzeciwu władz niemieckich (wręczenie nakazu opuszczenia miasta uniemożliwił niemieckim oficerom kordon Straży Ludowej.

Kalendarium Powstania

• 27 grudnia 1918 - po południu dochodzi w Poznaniu do strzelaniny koło Prezydium Policji mieszczącym się w budynku Teatru Miejskiego i Hotelu Bazar. Poległ Franciszek Ratajczak w walkach o Prezydium Policji. Powstanie wybucha również poza Poznaniem. W walkach pod Boczkowem ginie Józef Mertka (obaj polegli wymienienie w komunikacie NRL), wyzwolono Szamotuły, Środę Wielkopolską, Pniewy, Opalenicę, Buk, Trzemeszno, Wrześnię i Gniezno. Polacy opanowują Dworzec Główny w Poznaniu, Pocztę Główną i część fortyfikacji miejskich.

• 28 grudnia 1918

• W Poznaniu Polacy zdobywają cytadelę, fort Grolmann i arsenał przy ul. Wielkie Garbary (obecnie Garbary)

• Komisariat NRL mianuje tymczasowym dowódcą powstania kpt. Stanisława Taczaka (równocześnie otrzymał on promocję na stopień majora)

• 29 grudnia 1918 - zdobycie między innymi Grodziska Wielkopolskiego, Kłecka, Kórnika, Wielichowa, Gostynia i Witkowa

• 30 grudnia 1918

• Nieudana próba rozmów pokojowych z Niemcami, którzy odmawiają wzięcia odpowiedzialności za wywołanie starć 27 grudnia

• W Poznaniu powstańcy wypierają z koszar 6 pułk grenadierów, który po rozmowach opuszcza z bronią miasto

• Wyzwolenie Wronek, Wągrowca, Gołańćzy, zatrzymanie niemieckiego natarcia na Gniezno pod Zdziechową.

• 31 grudnia 1918 - Paderewski opuszcza Poznań

• wyzwolenie Kościana, Obornik Wielkopolskich, Ostrowa Wielkopolskiego.

• początek ofensywy powstańców w kierunku Kujaw pod dowództwem Pawła Cymsa.

• 1 stycznia 1919

• Paderewski opuszcza Poznań

• powstańcy wyzwalają Jarocin, Krotoszyn, Mogilno

• 3 stycznia 1919 - w obawie o powstanie anarchii w Wielkopolsce Komisariat NRL podejmuje decyzję o przejęciu władzy, jednak ta decyzja pozostaje tajna

• 4 stycznia 1919 - Komisariat NRL wydaje dekret o powołaniu Wojciecha Trąmpczyńskiego na urząd Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej i Prezesa Rejencji w Poznaniu. Władze niemieckie wzywają do bojkotu nowo mianowanego urzędnika.

• 5 stycznia 1919 - do tego momentu powstańcy zajmują między innymi: Czarnków, Jutrosin, Kruszwica, Nakło, Nowy Tomyśl, Miejska Górka, Rawicz, Strzelno i Wolsztyn

• 6 stycznia 1919

• Zdobycie lotniska Ławica w Poznaniu wraz ze stacjonującymi tam samolotami.

• Walki pod Czerskiem i Kościerzyną na Pomorzu

• 7 stycznia 1919

• Podział opanowanych ziem na siedem Okręgów Wojskowych

• Niemcy zajmują wcześniej opanowane przez Polaków Chodzież i Czarnków

• 8 stycznia 1919

• Komisariat NRL przejmuje władzę cywilną i wojskową nie określając jednak zasięgu terytorialnego. Mianuje jednocześnie na głównodowodzącego powstaniem gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego

• Polacy odbijają Chodzież (bitwa pod Chodzieżą) i Czarnków, odnoszą zwycięstwo w bitwie pod Ślesinem oraz zajmują Sieraków.

• 9 stycznia 1919

• NRL oficjalnie ogłasza przejęcie władzy. Rozpoczyna się stopniowe spolszczenie administracji. Ze stanowisk zostają usunięci najbardziej antypolscy urzędnicy. W powiatach niemieckie landraty podporządkowano polskim starostom, którzy po pewnym czasie przejęli wszystkie ich uprawnienia.

• Polacy zostają wyparci z Nakła

• 10 stycznia 1919 - walki na froncie południowym w okolicy Kąkolewa, Leszna i Rydzyny. Powstańcy zdobywają Sarnowę

• 11 stycznia 1919 - utrata Sarnowy, przegrana bitwa pod Zbąszyniem, zwycięstwo bitwy pod Szubinem, zajęcie Łabiszyna, Złotnik i Żnina

• 12 stycznia 1919 - walki pod Lesznem i Lipnem

• 13 stycznia 1919 - Niemcy zdobywają Szamocin

• 14 stycznia 1919 - Komisariat NRL apeluje do Romana Dmowskiego o pomoc w zawarciu rozejmu

• 15 stycznia 1919 - nieudana próba odbicia Szamocina

• 16 stycznia 1919

• Zostaje wydany pierwszy numer „Tygodnika Urzędowego Naczelnej Rady Ludowej”

• W rządzie Ignacego Paderewskiego zasiada dwóch Wielkopolan: Józef Englich jako minister skarbu oraz Kazimierz Hącia jako minister przemysłu i handlu

• 17 stycznia 1919 - ogłoszenie poboru do Armii Wielkopolskiej - powołanie roczników: 1897, 1898 i 1899.

• 20 stycznia 1919 - zakaz przekazywania pieniędzy do banków w Rzeszy leżących poza linią frontu

• 21 stycznia 1919

• NRL ustala rotę przysięgi Armii Wielkopolskiej

• Do Paryża zostaje przesłane sprostowanie fałszywych informacji rozpowszechnianych przez władze w Berlinie na temat stosowania przez powstańców terroru wobec ludności cywilnej z dowodami na takie zachowanie strony niemieckiej. Jednocześnie żądano przysłania misji alianckiej, wskazując na możliwość udziału Armii Wielkopolskiej w walkach z bolszewizmem. W prasie zagranicznej ukazują się liczne artykuły o sytuacji w Wielkopolsce.

• 22 stycznia 1919

• Na froncie północnym powstańcy tracą Potulice

• na froncie południowym - zwycięska bitwa pod Robaczyskiem

• Joseph Noules zostaje wyznaczony przez Radę Najwyższą Państw Koalicyjnych na szefa mającej przybyć do Polski misji.

• 23 stycznia 1919 - powstańcy skutecznie bronią się w Miejskiej Górce

• 25 stycznia 1919

• zdobycie Babimostu i Kargowej

• Wstrzymanie wszystkich połączeń pomiędzy Wielkopolską i Rzeszą

• Ostateczne zniesienie wszelkich pruskich ograniczeń dotyczących języka polskiego w szkolnictwie

• 26 stycznia 1919 - żołnierze Armii Wielkopolskiej wraz z gen. Józefem Dowborem-Muśnickim składają uroczystą przysięgę na Placu Wilhelmowskim, przemianowanym wówczas na Plac Wolności w Poznaniu.

• 28 stycznia 1919 - niemiecka ofensywa w rejonie Bydgoszczy i Nakła. Bitwa pod Rynarzewem, Niemcy zajmują Szubin.

• 29 stycznia 1919 - Roman Dmowski wygłasza na posiedzeniu Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych przemówienie w którym uzasadnia prawa Polski do ziem Zaboru Pruskiego, oskarżając jednocześnie Niemców o dwulicowość

• 2 lutego 1919 - początek rozmów polsko - niemieckich w Berlinie.

• 3 lutego 1919 - załamanie się niemieckiej ofensywy na froncie północnym. Polacy kontratakiem odrzucają wroga za Noteć. Odbicie Rynarzewa i zwycięska bitwa pod Kcynią

• 4 lutego 1919

• Odbicie Szubina, walki na froncie południowym w okolicach Rawicza

• Początek rozmów przedstawicieli rządu warszawskiego z Komisariatem NRL w sprawie reprezentacji Zaboru Pruskiego w Sejmie Ustawodawczym

• 5 lutego 1919 - rozmowy w Berlinie kończą się fiaskiem. Strona polska odrzuca niemieckie warunki, nakazujące rozwiązanie Armii Wielkopolskiej, uznania suwerennych praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenia przez stronę polską za szkody powstałe podczas walk. Pomimo zerwania rozmów Ententa zaznacza, że obie strony gotowe są do pertraktacji pokojowych.

• 6 lutego 1919 - koniec rozmów w sprawie reprezentacji Zaboru Pruskiego w Sejmie Ustawodawczym. Biorąc pod uwagę, że Wielkopolska, Kujawy oraz Śląsk i Pomorze są nadal formalnie częścią Rzeszy aby uniknąć reperkusji międzynarodowych zrezygnowano z przeprowadzenia planowanych wyborów, które miały wyłonić 126 posłów, dając prawo udziału w obradach 16 polskim reprezentantom z Reichstagu i Landstagu

• 7 lutego 1919

• Ciężkie walki o Kolno, które wielokrotnie jest tracone i odbijane

• Komisariat NRL mianuje 122 byłych podoficerów cesarskiej armii niemieckiej na stopień podporucznika.

• Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydaje dekret oficjalnie dopuszczając 16 przedstawicieli Zaboru Pruskiego do obrad w Sejmie Ustawodawczym

• 9 lutego 1919 - zatrzymanie niemieckiej ofensywy na zachód od Trzciela

• 10 lutego 1919 - zatrzymanie ataku wroga pod Rawiczem

• 11 lutego 1919 - Komisariat NRL rozwiązuje wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów do nowych samorządów na 25 marca

• 12 lutego 1919 - Niemcy wsparci przez pociągi pancerne zdobywają Kargowę i Babimost. Ich natarcie zostaje zatrzymane pod Kopanicą

• 14 lutego 1919

• Początek rozmów o przedłużeniu rozejmu kończącego I wojną światową z 11 listopada 1918. Niemcy sprzeciwiają się objęciem nim również frontu wielkopolskiego, jednak pod naciskiem Francji wyrażają ostatecznie zgodę.

• Niemieckie Naczelne Dowództwo zostaje przeniesione do Kołobrzegu w ramach przygotowań do skierowania wszystkich dostępnych sił przeciw Wielkopolsce

• 16 lutego 1919 w Trewirze zostaje przedłużony rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który objął również front wielkopolski. Jednocześnie Armia Wielkopolska została uznana za wojsko sprzymierzone.

Między rozejmem a zjednoczeniem

• 18 lutego 1919 - pomimo rozejmu dochodzi do potyczki pod Rynarzewem, Polacy zdobywają pociąg pancerny

• 9 marca 1919 - Ochotnicza kompania powstańców rusza do Małopolski aby wziąć udział w walkach z Ukraińcami

• 20 marca 1919 - zniesienie Östmarkenzulage - dodatku do pensji urzędników niemieckich pracujących na wschodzie, co miało zachęcić Niemców do osiedlania się w Zaborze Pruskim

• 23 marca 1919 - Polacy odnoszą druzgoczące zwycięstwo w Wyborach do Rady Miejskiej Poznania

• 24 marca 1919 - Komisariat NRL kieruje do Rady Ministrów RP w Warszawie wniosek o utworzeniu odrębnej administracji dla Byłego Zaboru Pruskiego. Wojciech Korfanty nazwał ewentualne przystosowanie tych struktur do istniejących na pozostałych terenach kraju, do czego dążył rząd, "krokiem wstecz". Ostatecznie pod naciskiem Ignacego Paderewskiego podjęto decyzję o zachowaniu przez Komisariat NRL pełni władzy na terenie byłego zaboru aż do ustalenia granicy zachodniej i przyszłej autonomii tych ziem (ostatecznie otrzymał ją jedynie Górny Śląsk). Komisariat NRL rozbudowuje również Armię Wielkopolską powołując roczniki 1891, 1892, 1893, 1894 i 1901.

• 5 kwietnia 1919 - Sejm Ustawodawczy uchwala wybory uzupełniające w byłej Prowincji Poznańskiej w której ma być wyłonionych dalszych 42 posłów.

• 9 kwietnia 1919 - Komisariat NRL zarządza ośmiogodzinny dzień pracy w przemyśle i handlu

• 10 kwietnia 1919 - rozporządzenie Komisariatu NRL o usunięciu niemieckojęzycznych napisów na urzędach, dworcach kolejowych i zmianie nazw ulic na polskie. Karą za złamanie przepisu były dwa lata więzienia i 10 000 marek polskich

• 16 kwietnia 1919 - NRL postanawia, że 3 maja będzie obchodzone jako święto państwowe

• 7 maja 1919 - rozpoczęcie działalności przez Wszechnicę Piastowską

• 15 maja 1919 - język polski staje się jedynym językiem urzędowym, podczas gdy język niemiecki pozostaje językiem pomocniczym. Jednocześnie braki w kadrze urzędniczej sprawiają, że utrzymano język niemiecki w sądownictwie do 1920

• 25 maja 1919 - Armia Wielkopolska zostaje podporządkowana Naczelnemu Dowództwu WP, przy zachowaniu jej odrębnej organizacji.

• 30 maja 1919 - przekształcenie Straży Ludowej w Obronę Krajową

• 1 czerwca 1919 - zostają przeprowadzone wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego

• 6 czerwca 1919

• Starcia koło Bydgoszczy

• Narastające zagrożenie niemiecką kontrofensywą sprawia, że Komisariat NRL wprowadza na terenie wszystkich podległych mu ziem stan wyjątkowy. W pasie 20km od linii frontu władze cywilne zostają podporządkowane wojskowym, a kilka dni później wprowadzono karę śmierci za działanie na szkodę Armii Wielkopolskiej, lub na korzyść armii niemieckiej.

• 18 czerwca 1919 - potyczki pod Rynarzewem

• 28 czerwca 1919 - traktat wersalski przyznaje Wielkopolskę (poza kilkoma skrawkami) Polsce

• 1 lipca 1919

• Komisariat NRL znosi granicę celną z byłym Królestwem Polskim

• wymiana ognia artyleryjskiego na froncie wielkopolskim

• 9 lipca 1919 - poza strefą przyfrontową zniesienie stanu wyjątkowego

• 10 lipca 1919 - obrady rządu RP z udziałem całego Komisariatu NRL na których dyskutowano ustrój Byłego Zaboru Pruskiego. Podjęto decyzję o utworzeniu Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej

• 1 sierpnia 1919 - Sejm Ustawodawczy przegłosowuje ustawę "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej" tworzącej Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej i określającej proces stopniowej unifikacji Wielkopolski z resztą kraju.

• 12 sierpnia 1919 - wchodzi w życie ustawa Sejmu Ustawodawczego "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej". Ministrem Byłej Dzielnicy Pruskiej zostaje Władysław Seyda

• 19 sierpnia 1919 - rozwiązanie NRL

• 28 sierpnia 1919 - Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydaje rozkaz dzienny nr 216 włączający Armię Wielkopolską w struktury WP i tworzący w Poznaniu Dowództwo Okręgu Korpusu VII

• 6 listopada 1919 - rozwiązanie Komisariatu NRL

• 10 stycznia 1920 - wejście w życie postanowień traktatu wersalskiego, na mocy którego oddziały z Wielkopolski miała przejąć pozostające w rękach niemieckich przyznane Polsce fragmenty Wielkopolski i Pomorze.

• 13 stycznia 1920 - Dowództwo frontu wielkopolskiego wydaje rozkaz o rozpoczęciu przejmowania przyznanych ziem

• 17 stycznia 1920 - początek akcji przejmowania ziem przyznanych Polsce

• 8 marca 1920 - likwidacja frontu wielkopolskiego

Epilog

• 24 marca 2005 r. - w wieku 106 lat zmarł ostatni powstaniec wielkopolski, por. Jan Rzepa

6) Powstania śląskie - trzy konflikty zbrojne na Górnym Śląsku w latach 1919-1921 między ludnością polską i Niemcami. Odbyły się one w okresie formowania się porozbiorowego państwa polskiego.

Powstania śląskie

I powstanie śląskie - od 16 sierpnia do 26 sierpnia 1919

II powstanie śląskie - od 19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920

III powstanie śląskie - od 2/3 maja (już po Plebiscycie) do 5 lipca 1921 roku

Pierwsze powstanie śląskie

I powstanie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło w związku z aresztowaniem śląskich przywódców POW. Jedynym celem, jaki osiągnięto, było zmuszenie władz niemieckich do ogłoszenia amnestii, ale ogólnie powstanie zostało stłumione, zaś na obszarze plebiscytowym wciąż panowały siejące terror wobec ludności polskiej - niemiecka straż graniczna Grenzschutz oraz liczne inne bojówki.

Drugie powstanie śląskie

II powstanie pod wodzą Wojciecha Korfantego wymierzone było właśnie w niemiecką dominację we władzach administracyjnych i bezpieczeństwa. Niemal od razu objęło swym zasięgiem cały obszar Górnego Śląska. Wstrzymania walk zażądała Komisja Międzysojusznicza, ale Korfantemu udało się uzyskać dostęp Polaków do tymczasowej administracji oraz udział organach bezpieczeństwa. W ten sposób cele powstania zostały osiągnięte, zaś Polacy uzyskali znacznie lepsze warunki do kampanii przed plebiscytem.

Trzecie powstanie śląskie

III Powstanie, również pod wodzą charyzmatycznego przywódcy Wojciecha Korfantego miało na celu poprawę niekorzystnej dla Polaków interpretacji wyników plebiscytu. Na mocy bowiem postanowień traktatu wersalskiego decyzję, do jakiego państwa należeć będzie Górny Śląsk, oddano w ręce ludności mającej się wypowiedzieć w Plebiscycie. Większość ludności (59,6%) opowiedziała się za Niemcami. Duże znaczenie dla wyników plebiscytu miały głosy Niemców, którzy w chwili głosowania mieszkali poza Górnym Śląskiem (ok 180 000 osób). Jednakże trzeba tu wyjaśnić, że osoby te zostały dopuszczone do głosowania wyłącznie na żądanie strony polskiej, która liczyła przede wszystkim na głosy Ślązaków zamieszkałych w Polsce oraz poparcie dużej części polskojęzycznej emigracji śląskiej, żyjącej na terenie Westfalii. Szanse Polaków na korzystny wynik miała również poprawić decyzja, iż w głosowaniu nie mogły wziąć udziału osoby mieszkające wprawdzie na Śląsku, ale przybyłe tu dopiero po roku 1904. W okresie boomu gospodarczego przed I wojną światową na Śląsku osiedlało się bowiem wielu Niemców, którzy potrzebni byli w administracji gwałtownie rozwijających się miast, oraz w przemyśle, gdzie brakowało wysokowykwalifikowanej kadry technicznej.

Kampania plebiscytowa toczyła się w atmosferze terroru stosowanego zarówno przez organizacje niemieckie jak i polskie. W wyniku różnego rodzaju zamachów, napadów i walk w okresie tym zginęło po obu stronach prawie 3000 osób.

III powstanie śląskie wybuchło w nocy z 2/3 maja 1921 r. Z jego przebiegiem wiąże się wiele kontrowersji co do polityki Korfantego, który, nie wierząc w powodzenie powstania (widział je jedynie jako zbrojną manifestację) nakazał wstrzymanie walk, gdy do Polaków należała jeszcze inicjatywa na froncie. Zwolennikiem kontynuowania walk był m.in. płk. Maciej Mielżyński. Obrońcy Korfantego wskazują, że sukcesy powstańcy odnosili w starciach ze słabo uzbrojonymi formacjami Grenzschutzu i miejscowymi bojówkami niemieckimi, natomiast nie mogli mieć szans w starciu z regularną armią niemiecką. Tymczasem Polska zaangażowana w konflikty na wschodzie nie potrafiła zdecydowanie poprzeć walki powstańców, a rząd polski zdecydowanie odciął się od odpowiedzialności za zryw, przez co kontynuacja walki jedynie pogorszyłaby pozycję powstańców. Ostatecznie w 1922 roku podpisano w Genewie dość korzystną dla Polski konwencję w sprawie Śląska, wg której obszar przyznany Polsce powiększony został do ok. 1/3 spornego terytorium. Konwencja była też bardzo korzystna dla Polski jeśli chodzi o istniejące na nim obiekty przemysłowe. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla. Miało to ogromne znaczenia dla gospodarczego bytu II Rzeczypospolitej. Na obszarze przyznanym Polsce mieszkało 736 tys. Polaków i 260 tys. Niemców. Natomiast po stronie niemieckiej 532 tys. mieszkańców stanowili Polacy a Niemcy 637 tys. Tak więc cel powstania został w dużej mierze osiągnięty.

• 1919 - traktat wersalski z Niemcami

Traktat wersalski - 28 czerwca 1919 roku. Został ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku i z tą datą wszedł w życie. Traktat ustalał wiele granic międzypaństwowych w Europie oraz wprowadzał nowy ład polityczny.

Traktat wersalski został zawarty podczas paryskiej konferencji pokojowej, trwającej od 18 stycznia 1919 roku do 21 stycznia 1920 roku. Brało w niej udział 27 zwycięskich państw. Polska była reprezentowana przez Ignacego Paderewskiego, Romana Dmowskiego oraz Władysława Grabskiego. Państwa pokonane w I wojnie światowej (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria) nie zostały dopuszczone do konferencji. Przedstawiono im tylko traktaty do podpisania. Rosja Radziecka nie została zaproszona, gdyż mocarstwa Ententy nie uznawały rządu bolszewickiego.

Po zawarciu traktatu z Niemcami nastąpiło zawarcie dalszych porozumień pokojowych z państwami pokonanymi:

10 września 1919 z Austrią w Saint-Germain-en-Laye

27 listopada 1919 z Bułgarią w Neuilly

4 czerwca 1920 z Węgrami w Trianon

10 sierpnia 1920 z Turcją w Sevres

W pierwszej części traktatu (artykuły 1-26), liczącego łącznie 440 artykułów zapisano powołanie Ligi Narodów.

Dalsze części dotyczyły losów Niemiec.

Straty terytorialne Niemiec

• Alzacja i Lotaryngia (na rzecz Francji)

• Eupen i Malmedy oraz Morsnet (na rzecz Belgii)

• Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, bez Gdańska, który uzyskał status Wolnego Miasta (na rzecz Polski). Zaś na Mazurach i Górnym Śląsku miały zostać przeprowadzone plebiscyty wśród ludności

• Plebiscyt w Szlezwiku wygrany przez Danię

• Okręg Kłajpedy i okręg Saary przeszły pod międzynarodową kontrolę

• niemieckie terytoria kolonialne rozdzielono pomiędzy zwycięzców i przekazano pod opiekę Ligi Narodów, tworząc tam mandaty A, B i C.

Demilitaryzacja Niemiec

Wprowadzenie demilitaryzacji Nadrenii polegało na tym, że na terenie lewobrzeżnej Nadrenii i 50-kilometrowym pasie wzdłuż prawego brzegu Renu zakazano Niemcom posiadania wojsk.

W części V traktatu nakazano zmniejszenie liczebności armii niemieckiej do 100 tys. żołnierzy oraz zakazano wprowadzania powszechnego obowiązku służby wojskowej (Reichswehra). Miał obowiązywać zakaz wyposażania armii w czołgi i samoloty bojowe. Marynarka wojenna (Reichsmarine) mogła posiadać: 6 pancerników, 6 lekkich krążowników, 12 kontrtorpedowców (niszczycieli), 12 torpedowców.

Nie wolno było Reichsmarine posiadać okrętów podwodnych i lotnictwa morskiego. Liczebność personelu marynarki miała być zredukowana do 15 tys. ludzi. W traktacie zapisano, że wymiana okrętów może nastąpić po 15-20 latach od chwili ich zwodowania oraz zapisano limity wyporności nowych okrętów (np. pancerniki - 10 000 t, krążowniki - 6 000 t).
Fortyfikacje musiały zostać zniszczone.

Ciężary ekonomiczne nałożone na Niemcy

Na konferencji zapadła jedynie decyzja, iż po raz pierwszy w historii, reparacje wojenne zostaną wypłacone jako rekompensata za faktycznie poniesione w wyniku działań wojennych straty. Oszacowanie ich wysokości oraz możliwości płatniczych Niemiec pozostawiono Komisji Odszkodowań, która zakończyła swoją pracę w maju 1921 ustalając ich wysokość na 132 mld marek w złocie. Była to suma nierealistycznie wysoka głównie dzięki staraniom Francji, która widziała w reparacjach środek hamowania wzrostu potęgi gospodarczej Niemiec, których rewanżyzmu obawiała się przez cały okres międzywojnia. Mimo początkowej determinacji francuskiej by je wyegzekwować (okupacja zagłębia Ruhry-styczeń '23) nigdy nie zostały spłacone. Na ich redukcji zależało głównie USA, które, w przeciwieństwie do Francji, środek utrzymania pokoju w Europie widziały w silnych gospodarczo Niemczech (plany Dawesa i Younga- redukcja Niemieckiego zadłużenia)

Zobowiązania polityczne

• Niemcy zobowiązały się do poszanowania suwerenności Austrii i wyrzekały się Anschlussu

• Niemcy uznały niepodległość Czechosłowacji i Polski

Żegluga

W Wersalu za międzynarodowe uznano następujące rzeki:

• Łaba począwszy od ujścia Wełtawy i Wełtawa do Pragi

• Odra od ujścia Opawy

• Niemen od Grodna

Ponadto zagwarantowano wolność przepływu przez Kanał Kiloński dla statków handlowych i pasażerskich oraz okrętów wojennych państw "będących w pokoju z Niemcami".

Sankcje

Zwycięskie mocarstwa postawiły w stan oskarżenia cesarza Wilhelma II za "najwyższą obrazę moralności międzynarodowej i świętej powagi traktatów". Ustanowiono specjalny trybunał dla oskarżonego władcy, składający się z 5 sędziów z USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. Zwrócono się ponadto do rządu Holandii z prośbą o wydanie cesarza (odmówili). Niemcy zostały zobowiązane do przekazania na wniosek mocarstw osób oskarżonych o popełnienie w czasie wojny czynów uznanych za zbrodnicze, "sprzeczne z prawami i zwyczajami wojennymi". Oskarżeni o popełnienie czynów przeciwko obywatelom danego mocarstwa mieli być sądzeni przed trybunałem tego państwa.

Gwarancje

Tytułem zagwarantowania przestrzegania traktatu przez Niemcy, mocarstwa zachodnie zdecydowały się terytorium Niemiec na zachód od Renu (z kilkoma przyczółkami na wschodzie) na okres od 5 do 15 lat (3 strefy okupacyjne) okupować.

Ocena i następstwa traktatu wersalskiego

Wiele postanowień traktatu wersalskiego było krytykowane jako niewykonalne. Swój protest złożył między innymi angielski ekonomista John Maynard Keynes, który był doradcą podczas rokowań. Sprzeciw wobec traktatu wersalskiego wśród mieszkańców Niemiec stanowił podłoże popularności nazistów, która w efekcie doprowadziło do objęcia władzy przez Adolfa Hitlera. Hitlerowskie Niemcy odrzuciły ograniczenia traktatu w roku 1935.

Traktat wersalski miał wpływ na politykę wielu państw europejskich i w znacznym stopniu ukształtował zjawiska historyczne w dwudziestoleciu międzywojennym. Rozpad systemu wersalskiego był w dużej mierze wynikiem wycofania się USA z projektu Ligi Narodów, wykluczenia dwóch najsilniejszych krajów kontynentalnej Europy- Niemiec i Rosji Radzieckiej, które by wyjść z izolacji zawarły umowę w Rapallo.

• 13-19 sierpnia 1920 - cud nad Wisłą

Bitwa warszawska - 13-25 sierpnia 1920 r. Uznawana jest za 18 przełomową bitwę na świecie.

Decydująca bitwa wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921, zdecydowała o zachowaniu niepodległości przez Polskę. Decydującą rolę odegrał manewr oskrzydlający wojska sowieckie przeprowadzony przez Józefa Piłsudskiego.

Marszałek Piłsudski zgromadził w rejonie rzeki Wieprz sześć dywizji piechoty (1 DPLeg., 2 DPLeg., 3 DPLeg., 14 DP, 16 DP, 21 DP) oraz IV Brygadę Kawalerii.

Reszta sił polskich miała w tym czasie bronić podejść do Warszawy oraz linii dolnej Wisły. Południowy odcinek frontu był słabo obsadzony i głównym zadaniem jednostek polskich była zaciekła obrona Lwowa.

16 sierpnia 1920 rozpoczęło się uderzenie 4 Armii ('Grupy Uderzeniowej') znad Wieprza na tyły sowieckich armii atakujących Warszawę. Po przełamaniu słabej obrony Grupy Mozyrskiej, jednostki polskie praktycznie bez oporu wyszły na linię Bugu.

W tym samym czasie reszta wojsk polskich przeszła do kontrofensywy na całej długości frontu. 5 Armia znad Wkry uderzyła na XV i III Armie bolszewickie. Wskutek braku łączności z dowództwem i zmęczenia żołnierzy, większa część wojsk bolszewickich przeszła do nieskoordynowanego odwrotu. Część sił bolszewickich, 3 korpus kawalerii braci Gaj-Chan (dwie dywizje) oraz część 4 i 15 armii (6 dywizji) nie mogąc się przebić na wschód 24 sierpnia 1920 roku przekroczyła granicę niemiecką i schroniła się na terytorium Prus Wschodnich.

W wyniku bitwy warszawskiej strona polska straciła ok. 4500 zabitych, 22 000 rannych i 10 000 zaginionych. Straty strony sowieckiej nie są znane. Przyjmuje się, że ok. 25 000 bolszewików poległo lub było ciężko rannych, 60 000 trafiło do niewoli, zaś 45 000 zostało internowanych przez Niemców.

• 2 lutego 1921 - układ sojuszniczy z Francją, którego ostrze kierowało się przeciwko ekspansji niemieckiej

• 2 marca 1921 - układ z Rumunią

• 17 marca 1921 - konstytucja marcowa >> patrz wykłady z historii ustroju Polski w XX w.

Ustrój RP w świetle konstytucji marcowej

Od 17 marca 1921 roku państwo polskie nosiło nazwę Rzeczpospolitej Polskiej, którą po II wojnie światowej nazywano Drugą Rzeczpospolitą, dla odróżnienia od Pierwszej - szlacheckiej.

Na mocy Konstytucji marcowej w Polsce wprowadzono ustrój demokratycznej republiki parlamentarnej - system parlamentarno-gabinetowy, w której władzę zwierzchnią sprawował naród przez organy w trójpodziale władzy.

Władza ustawodawcza

Dwuizbowy parlament o stanowisku nadrzędnym wobec organów państwa; Sejm -444posłów i Senat 111 - senatorów (z głosem ostatecznym Sejmu), obie izby obradujące jednocześnie to Zgromadzenie Narodowe.

Parlament wybierany miał być co 5 lat w wyborach pięcioprzymiotnikowych. Senat, jako izba wyższa, nie miał inicjatywy ustawodawczej, miał natomiast prawo veta zawieszającego, czyli wstrzymania projektu ustawy na 60 dni. Sejm mógł uchwalić wstrzymaną przez Senat ustawę kwalifikowaną większością 11/20 głosów. Parlament maił także prawo udzielenia amnestii w drodze ustawodawczej.

Parlament mógł być rozwiązany przed końcem kadencji przez Sejm lub prezydenta za zgodą 3/5 Senatu.

Prawa wyborcze

Prawa wyborcze czynne:

• do Sejmu: 21 lat

• do Senatu: 30 lat

Prawa wyborcze bierne:

• do Sejmu: 25 lat

• do Senatu: 40 lat

Władza wykonawcza

Władza wykonawcza sprawowana była przez premiera, radę ministrów, podporządkowanych Sejmowi, oraz prezydenta, którego decyzje wymagały zatwierdzenia przez rząd.

Prezydent

Prezydent był wybierany na siedmioletnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe bezwzględną wiekszością głosów. Miał on prawo odwołać rząd, zwoływać sesje sejmowe, obsadzać funkcje wojskowe, posiadał najwyższą zwierzchność nad siłami zbrojnymi, nie był natomiast dowódcą naczelnym w czasie wojny, mógł natomiast wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój za uprzednią zgodą Sejmu. Prezydent posiadał także prawo darowania i łagodzenia kar, pełnił funkcję reprezentacyjną (w stosunkach międzynarodowych także akceptująca i koordynującą). Akt podpisany przez prezydenta nabierał mocy po podpisaniu go także przez premiera i odpowiedniego ministra. Prezydent nie miał żadnych uprawnień ustawodawczych. W razie popełnienia przestepstwa, prezydent mógł być sądzony tylko na wniosek Sejmu przez Trybunał Stanu.

Prezydenci, którzy byli wykonawcami tej konstytucji to: Gabriel Narutowicz, Stanisław Wojciechowski i Ignacy Mościcki.

Rada Ministrów

Premiera i ministrów mianował prezydent, za akceptacją Sejmu. Rząd był odpowiedzialny przed Sejmem. Miał największą władzę.

Władza sądownicza

Władzę sądowniczą sprawować miały niezawisłe sądy, złożone z nieusuwalnych sędziów, które rozpoznawały sprawy na jawnych rozprawach.

Podział administracyjny

Państwo zostało podzielone na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie, stanowiące jednostki samorządu terytorialnego. W organizacji administracji państwowej wprowadzono zasadę dekoncentracji.

• 19 marca 1921 - traktat ryski z Rosją Radziecką

Traktat ryski (pokój ryski) - podpisany 18 marca 1921 roku przez Polskę, Rosję Radziecką i Ukrainę Radziecką. Kończył on wojnę polsko-bolszewicką z lat 1919-1920, ustalał przebieg granic między tymi państwami oraz regulował inne sporne dotąd kwestie.

Okoliczności rozpoczęcia rokowań

Rokowania polsko-sowieckie rozpoczęły się już w lipcu 1920 roku w Mińsku w sytuacji zagrożenia przez wojska sowieckie niepodległości Polski. Jesienią 1920 roku przeniesione zostały na bardziej neutralny grunt do Rygi. Po zwycięstwie w bitwie warszawskiej i kampanii niemeńskiej polska delegacja miała znacznie korzystniejsze karty w swych rękach. Jako przedstawicieli RP do Rygi wysłano Jana Dąbskiego, Henryka Strasburgera i Leona Wasilewskiego. Większość składu grupy (poza Wasilewskim i Strasburgerem) należała do stronnictw prawicy, przeciwnej budowie federacji polsko-białorusko-litewskiej i niepodległości Ukrainy. Już na początku właściwych rozmów polska delgacja uznała USRR, zrywając jednocześnie stosunki z URL, z którą wiązała Polskę umową sojusznicza z wiosny 1920 roku. Nie da się tego nazwać inaczej jak zdradą sojusznika, tym bardziej, że osłabieni czteroletnią wojną bolszewicy byli w stanie zgodzić się na warunki bardzo korzystne dla RP: proponowali oddanie Białorusi w granicach z 1772 roku (z Mińskiem, Połockiem i Witebskiem), opory stawiali tylko w kwestii ukraińskiej (Kijów koniecznie chcieli zatrzymać przy sobie), istniało jednak znaczne pole przetargu, którego strona polska nie wykorzystała.

Postawa polskiej delegacji

Na prawicy obawiano się, że powstanie niepodległej Ukrainy doprowadzi wcześniej czy później do sojuszu tejże z Niemcami i odebrania Polsce Lwowa i Wołynia. Zwolennicy teorii inkorporacji przestrzegali również, że przyjęcie w skład RP całej, prawosławnej w większości Białorusi zniweczy plany polonizacyjne tych ziem. Na budowę federacji z Litwą i Białorusią nie chcieli się z kolei godzić, bojąc się odstąpienia im Wilna i Grodna, a więc zmniejszenia Polski do granic etnograficznych.

Granica

Polska otrzymała ziemie na wschód od Bugu, należące przed 1914 rokiem do Rosji: zachodnią część Wołynia i Polesia z Brześciem, Pińskiem i Łuckiem, gubernie: grodzieńską oraz wileńską wraz z zachodnią częścią Mińszczyzny (Nieśwież). Rosja i Ukraina uznały polskie prawa do Galicji Wschodniej, przed 1914 rokiem wchodzącej w skład monarchii habsburskiej. Granica polsko-ukraińska, polsko-białoruska i polsko-rosyjska przebiegała w zasadzie wzdłuż linii II robioru z 1793 roku (z korekturą na rzecz Polski w postaci części Wołynia i Polesia, z malowniczo położonym miastem Pińskiem).

Po stronie polskiej pozostawiono w Rydze ogromne połacie ziem ukraińskich i białoruskich (w szczególności Wołyń i Polesie, ale też tereny późniejszego województwa stanisławowskiego), z kolei po radzieckiej stronie kordonu znalazła się całkiem spora mniejszość polska i katolicka (tereny wokół Słucka i Mińska, wschodni Wołyń i Kijów).

Inne postanowienia

Poza tym traktat przewidywał wypłatę Polsce tytułem rekompensaty za wkład ziem polskich w budowanie gospodarki rosyjskiej (w okresie rozbiorów) kwoty 30 mln rubli w złocie (ustalenia te nie zostały jednak nigdy spełnione). Zobowiązywał też stronę radziecką do zwrotu zagrabionych w czasie zaborów dzieł sztuki i zabytków (zwrócono naprawdę niewiele, m.in. pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, który do 1924 roku umieszczony był w Homlu jako ozdoba pałacu Paskiewicza).

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej reprezentowali: Jan Dąbski, Stanisław Kazik, Edward Lechowicz, Henryk Strasburger, Leon Wasilewski.

Rząd Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad (z upoważnieniem rządów Białoruskiej SRR i Ukraińskiej SRR) reprezentowali: Adolf Joffe, Jakób Hanecki, Emanuel Kwiring, Jur Kociubiński, Leonid Oboleński.

• 16 grudnia 1922 - zabójstwo prezydenta Narutowicza

• 28 kwietnia 1924 - powołanie Banku Polskiego, początek reformy walutowej Grabskiego

Funkcjonując w trudnej sytuacji społecznej gabinet Grabskiego zdecydował się, przede wszystkim, na ściągnięcie pieniędzy od warstw najbogatszych, co w szybkim tempie doprowadziło do zrównoważenia budżetu, oraz przysporzyło rządowi sympatii i poparcia społecznego. Grabski publicznie zapowiedział natychmiastowe zaprzestanie dodruku pieniądza. Dzięki przychylności bogatszej części społeczeństwa, już w kwietniu 1924 r. rząd mógł przeprowadzić reformę walutową i założyć Bank Polski, niezależny od struktur państwowych. Akcje Banku zostały wykupione na wolnym rynku, co pozwoliło na wprowadzenie nowej waluty (złoty polski), bez uciekania się do zagranicznej pomocy finansowej.

Pomyślny wynik reformy gospodarczej wzmocnił pozycję Polski w konfrontacji z silnymi ekonomicznie Niemcami, próbującymi — w 1925 r. — narzucić II Rzeczypospolitej swą dominację gospodarczą. Rząd niemiecki podjął wówczas decyzję o powstrzymaniu się od zakupu najważniejszego towaru eksportowego państwa polskiego — węgla kamiennego.

W 1925 r. parlament zakończył prace nad ustawą o reformie rolnej. Po burzliwej debacie, dzięki głosom koalicji prawicowo-centrowej i przy wsparciu socjalistów, przyjęto zapis, według którego parcelacji, czyli podziałowi, miały podlegać majątki ziemskie powyżej 180 ha, a na wschodzie kraju — gdzie istniały olbrzymie obszary przeznaczone pod uprawę zbóż oraz leśne — powyżej 300 ha. Podniesiono również granicę parcelowanych majątków uprzemysłowionych do 700 ha. Właściciel majątku — sam lub za pośrednictwem odpowiednich urzędów — miał dokonać podziału w ciągu 2 lat. Tylko w tym okresie przysługiwało mu pełne odszkodowanie z kasy państwowej za utraconą własność. Skarb państwa gwarantował rolnikom możliwość uzyskania długoterminowych kredytów.

• 12-14 maja 1926 - zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji)

Przewrót majowy - zamach stanu dokonany przez Józefa Piłsudskiego 12 maja - 14 maja 1926 r.

Przyczyny wewnętrzne

W listopadzie 1925 upadł rząd Władysława Grabskiego, który został zastąpiony gabinetem Aleksandra Skrzyńskiego. Miał on szerokie poparcie w parlamencie od endecji do PPS, ministrem spraw wojskowych został gen. Lucjan Żeligowski. Jednakże po utracie poparcia PPSu gabinet Skrzyńskiego upadł na początku maja 1926. Powstał wówczas kolejny rząd Wincentego Witosa utworzony przez PSL Piast i Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (tzw. Chjeno-Piast). Nie miał on poparcia społecznego po kompromitacji pierwszego gabinetu tych partii z 1923. Obawiano się również możliwości prawicowego zamachu stanu.

Przyczyny zewnętrzne

Do tych przyczyn można zaliczyć dwa główne wydarzenia. Rozpoczęcie w czerwcu 1925 wojny handlowej z Republiką Niemiecką oraz podpisanie 16 października tego roku traktatu w Locarno.

Przebieg

10 maja 1926 utworzono rząd Chjeno-Piasta, jednocześnie Józef Piłsudski udzielił wywiadu Kurierowi Porannemu, w którym powiedział m. in. że: ...staje do walki ze złem... (tzn. z sejmokracją), zapowiedział również sanację życia poltycznego. Gazeta została skonfiskowana. W nocy z 11 na 12 maja w warszawskim garnizonie ogłoszono alarm, część oddziałów wymaszerowała do Rembertowa i oddała się pod dowództwo Piłsudskiego. 12 maja wyruszyły one na stolicę i zajęły mosty na Wiśle, a w mieście legalny rząd ogłosił stan wyjątkowy.

Około godziny 17 na moście Poniatowskiego doszło do spotkania Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. Marszałek chciał ustąpienia gabinetu Witosa, prezydent żądał natomiast kapitulacji przeciwnika. Po załamaniu się pertraktacji około godziny 19 rozpoczęły się pierwsze walki. Dzień później próbę mediacji podjęli arcybiskup Aleksander Kakowski oraz marszałek Sejmu Maciej Rataj. Rozmowy te również nie przyniosły efektu. 14 maja PPS udzielił poparcia buntownikom i ogłosił strajk generalny poparty przez Związek Zawodowy Kolejarzy. Strajk ten odciął stolicę od reszty kraju i znacznie utrudnił sprowadzenie wiernych rządowi oddziałów. Nie chcąc kontynuować walki, która mogła się przerodzić w wojnę domową Wojciechowski i Witos podali się do dymisji.

W czasie walk zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów, a łączna liczba rannych wyniosła 900 osób.

W wyniku zamach powstał gabinet Kazimierza Bartla, w którym Piłsudski został ministrem spraw wojskowych. 31 maja Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego na prezydenta, ten jednak nie przyjął funkcji, ostatecznie głową państwa został Ignacy Mościcki

• 4 grudnia 1926 - w poznańskim "Hotelu Bazar" powstaje Obóz Wielkiej Polski. Inicjatorem był Roman Dmowski

Obóz Wielkiej Polski (OWP) (1926-33) był prawicowa, nacjonalistyczną organizacją polityczną.

• 1926 utworzonie z inicjatywy Romana Dmowskiego jako próba połączenia całej antysanacyjnej prawicy.

• 1933 rozwiązanie przez władze państwowe (funkcjonuje dalej w Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego).

• 1934 przekształcenie w Obóz Narodowo-Radykalny (ONR).

• 16 listopada 1930 - tzw. "wybory brzeskie"

Wybory "brzeskie" - nazwa wyborów do Sejmu RP z 16 listopada 1930 r.

W nowo wybranym Sejmie BBWR zajął 55 % miejsc. Zmęczone politycznymi walkami społeczeństwo postanowiło zagłosować na ugrupowanie, które w swoim programie miało stworzenie silnego i stabilnego państwa. Wg opinii niektórych historyków wybory te zostały częściowo sfałszowane na korzyść ówczesnego obozu rządowego.

• 25 lipca 1932 - pakt o nieagresji ze Związkiem Sowieckim

• 26 stycznia 1934 - deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami

• 14 kwietnia 1934 - powstaje Obóz Narodowo-Radykalny, organizacja polityczna studentów i młodej inteligencji prawicowej

Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) - prawicowe ugrupowanie polityczne, składające się z młodej inteligencji oraz studentow.

• 1934 założenie przez byłych działaczy Obozu Wielkiej Polski

• po 3 miesiącach rozwiązany przez władze państwowe działa dalej nielegalnie,

• 1935 rozpadł się na ONR-Falanga i ABC.

• 23 kwietnia 1935 - ustanowienie konstytucji kwietniowej >> patrz wykłady z historii ustroju Polski w XX w.

Ustrój RP w świetle konstytucji kwietniowej

O zmianie konstytucji mówiło się od zamachu majowego (12 maja 1926).

Stanisław Car - autor tez konstytucyjnych. 23 marca 1935 roku Sejm przyjął poprawki Senatu w sprawie nowej konstytucji, a 28 kwietnia 1935 podpisał ją prezydent Mościcki.

Na mocy Konstytucji kwietniowej w Polsce wprowadzono ustrój prezydencki-autorytarny. Ustawa konstytucyjna została uchwalona z naruszeniem przepisów konstytucji marcowej dotyczących zmiany konstytucji i zwierzchnictwa narodu, co było wyrazem faszyzujących tendencji obozu rządzącego. W swoim manifeście PKWN uznał Konstytucję kwietniową za bezprawną.

Władza ustawodawcza

Dwuizbowy parlament - Sejm - 208 posłów i Senat 96 - senatorów.

Parlament wybierany miał być co 5 lat, w wyborach czteroprzymiotnikowych - nieproporcjonalnych, 1/3 senatorów mianował prezydent.

Sejm sprawował funkcje ustawodawcze, uchwalał budżet i podatki, kontrolował działalność rządu (mógł żądać ustąpienia rządu, pociągać premiera do odpowiedzialności konstytucyjnej). Władza nie należała do Sejmu.

Prawa wyborcze

Prawa wyborcze czynne:

• na Sejm: 24 lat

• do Senatu: 30 lat

Prawa wyborcze bierne:

• na Sejm: 30 lat

• do Senatu: 40 lat

Władza wykonawcza

Władza wykonawcza sprawowana była przez prezydenta, premiera, radę ministrów.

Prezydent

Prezydent otrzymał władzę zwierzchnią względem parlamentu i rządu - jednolitą i niepodzielną, był odpowiedzialny przed Bogiem i historią. Konstytucja nadała mu prerogatywy nie wymagające kontrasygnaty odpowiednich ministrów. Mógł mianować premiera i ministrów, zwoływać i rozwiązywać Sejm i Senat, wyznaczać terminy ich sesji, powoływać 1/3 senatorów. Posiadał także prawo wskazania następcy na czas wojny, kandydata na prezydenta, mianowania lub odwołania naczelnego wodza sił zbrojnych. Dysponował prawem łaski, wydawania dekretów w czasie wojny, zarządzenia powszechnego głosowania. Za kontrasygnatą odpowiednich organów prezydent mógł wydawać dekrety o stanie wojny lub pokoju, mianować ministrów, wstrzymywać ustawy (veto zawieszające) oraz powoływać Sejm i Senat w zmniejszonym składzie. Pełnił funkcję reprezentacyjną w stosunkach międzynarodowych i posiadał zwierzchność nad siłami zbrojnymi.

Zgromadzenie Elektorów i wybory prezydenckie

Zgromadzenie Elektorów było organem uczestniczącym w wyborze prezydenta. Składało się z Marszałków Sejmu i Senatu, premiera, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i 75 elektorów (wybranych w 2/3 przez Sejm i w 1/3 przez Senat).

Kandydata na prezydenta mialo wybierać Zgromadzenie Elektorów. Ustępujący prezydent mógł wskazać innego kandydata, jeżeli wskazał, obywatele w głosowaniu powszechnym wybierać mieli między kandydatem Zgromadzenia Elektorów a kandydatem prezydentem. Jeżeli prezydent nie wskazał kandydata, kandydat Zgromadzenia Elektorów miał być uznany prezydentem.

Rada Ministrów

Premiera i ministrów mianował prezydent. Rząd był odpowiedzialny przed prezydentem.

Władza sądownicza

Władzę sądowniczą sprawować miały niezawisłe sądy, złożone z nieusuwalnych sędziów, których mianował prezydent.

• 12 maja 1935 - śmierć Józefa Piłsudskiego

• 1936 - utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego

Centralny Okręg Przemysłowy (COP), ośrodek przemysłu ciężkiego budowany w 1936-1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski. Był jednym z największych przedsięwzięć ekonomicznych Drugiej Rzeczpospolitej, Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937-1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych. Budowę COP rozpoczęto z inicjatywy wicepremiera i jednocześnie ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego, który opracował czteroletni plan inwestycyjny, obejmujący okres 1 VII 1936-30 VI 1940. COP był dalej rozwijany w epoce PRL.

COP, podzielony na 3 rejony:

• A - surowcowy kielecki,

• B - aprowizacyjny lubelski

• C - przemysłu przetwórczego sandomierski.

COP obejmował swoim zasięgiem obszary dawnych województw (sprzed reformy administracyjnej 1999 r.): kieleckiego, tarnobrzeskiego, tarnowskiego, rzeszowskiego oraz częściowo radomskiego, krakowskiego i lubelskiego.

Zgodnie z potrzebami obronności kraju plan zakładał zbudowanie kosztem 1800-2400 mln zł) nowych bądź modernizację już istniejących zakładów przemysłu zbrojeniowego. Początkowo COP miał być zlokalizowany tylko w tzw. trójkącie bezpieczeństwa, a więc na terenach najbardziej oddalonych od granicy z Niemcami i ze Związkiem Radzieckim, położonych w widłach Sanu i Wisły, a od południa osłoniętych pasmem Karpat. Potem jednak strefa COP została powiększona o przyległe tereny ówczesnych woj.: kieleckiego, lubelskiego, lwowskiego i krakowskiego. Łącznie obszar COP liczył ok. 60 tys. km² i ponad 5,6 mln ludności (93 osoby na km²), z której ponad 80% stanowili mieszkańcy ubogich, przeludnionych wsi. Nadmiar siły roboczej (ukryte bezrobocie) szacowano tu na 500-700 tys. osób. Poszczególne regiony COP uzupełniały się wzajemnie. Region kielecki, bogaty w kopaliny, miał stanowić zaplecze surowcowe; region lubelski miał być zapleczem rolniczym, a region sandomierski bazą energetyczną (ropa naftowa, gaz ziemny, elektrownie wodne).

Inwestycjom COP towarzyszyła rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej i energetycznej. Najważniejszymi inwestycjami były hydroelektrownie w Porąbce na Sole i w Rożnowie na Dunajcu. Pod Rozwadowem powstały huta, zakłady zbrojeniowe i miasto, którym nadano nazwę Stalowa Wola. Produkowano tam m.in. haubice 100 mm. W Dębicy zbudowano fabrykę kauczuku syntetycznego, opon, farb; w Mielcu - Polskie Zakłady Lotnicze; w Rzeszowie - fabrykę silników lotniczych i sprzętu artyleryjskiego; w Niedomicach pod Tarnowem - fabrykę celulozy do produkcji prochu. Rozbudowano istniejące już zakłady zbrojeniowe i wytwórnie amunicji. Wydatki na budowę COP pochłonęły ze środków państwowych i z Funduszu Obrony Narodowej sumę 2000 mln zł. Zakłady zbrojeniowe COP przyczyniły się do lepszego wyposażenia armii w 1939, choć wybuch wojny nie pozwolił na dokończenie inwestycji.

• 2 lutego 1937 - utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego

Obóz Zjednoczenia Narodowego, popularnie nazywany też Ozon, to organizacja polityczna założona w 1936 roku przez marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.

Celem organizacji było wzmożenie obronności państwa i wdrażanie postanowień konstytucji kwietniowej. Obóz Zjednoczenia Narodowego wywodził się ze środowisk sanacyjnych.

OZN kierował początkowo płk Adam Koc, a następnie gen. Stanisław Skwarczyński.

Organizacja, ta była oskarżana o tendencje faszystowskie.

• 1 stycznia 1939 - śmierć Romana Dmowskiego

• 31 marca 1939 - gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego)

• 23 sierpnia 1939 - pakt Związku Radzieckiego z hitlerowskimi Niemcami (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow)

Pakt Ribbentrop-Mołotow - nazwa odnoszona zarówno do samego Paktu o Nieagresji pomiędzy III Rzeszą Niemiecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Rad, jak i w szczególności do tajnego protokołu dodatkowego z 23 sierpnia 1939 roku stanowiącego załącznik do tego Paktu.

Przy okazji uzgadniania paktu Stalina z Hitlerem, podpisani pod nim pełnomocnicy obu stron - Joachim von Ribbentrop i Wiaczesław Mołotow przedyskutowali w najściślej tajnych rozmowach sprawę granicy ich obopólnych stref interesów w Europie Wschodniej.

Rozmowy te doprowadziły do następujących wniosków:

1. kraje bałtyckie (Estonia, Łotwa) i Finlandia staną się strefą wpływów i przyszłym terytorium ZSRR, a północna granica Litwy (z Łotwą) stanowić ma granicę pomiędzy strefami interesów Niemiec i ZSRR.

2. na obszarach należących do państwa polskiego, strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu

3. strona radziecka podkreśla swoje zainteresowanie Besarabią, ze strony niemieckiej stwierdza się zupełne desinterressement odnośnie tego terytorium.

Już w trakcie trwania II wojny światowej, 28 września 1939, kiedy doszło do spotkania nacierających z zachodu Niemców z Armią Czerwoną i los Polski był w tej kampanii przesądzony, doszło do doprecyzowania postanowień niemiecko-sowieckich, zwanego drugim układem Ribbentrop-Mołotow. Dokonano następujących modyfikacji: ZSRR zgodził się na odstąpienie Niemcom Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na oddanie Litwy do sowieckiej strefy wpływów. Wkrótce (10 października) Wileńszczyzna została przekazana Litwie w zamian za zgodę na stacjonowanie garnizonów radzieckich na jej terytorium. Podobne układy wymuszono 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie.

• 25 sierpnia 1939 - układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią

Polska podczas drugiej wojny światowej

Wojna w Polsce - rok 1939

Wydarzenia poprzedzające

• 23 sierpnia - podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow między Trzecią Rzeszą a Związkiem Radzieckim o podziale stref wpływów w Europie Środkowej (patrz wyżej).

Działania wojenne

• 1 września

• Wejście wojsk niemieckich na terytorium Wolnego Miasta Gdańsk i Polski, rozpoczęcie działań wojennych w Europie (operacja Fall Weiss).

• o 4:40 rano I dywizjon 76 pułku Luftwaffe bombowców nurkowych imienia Immelmanna, pod dowództwem kapitana Waltera Siegela rozpoczął bombardowanie polskiego miasta Wieluń. Rozpoczęła się II wojna światowa.

• o 4:45 niemiecki pancernik szkolny Schleswig-Holstein rozpoczął ostrzeliwanie Polskiej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte.

• W Wolnym Mieście Gdańsku toczyły się walki o budynek Poczty Polskiej na placu Heweliusza. Po 14 godzinach walk, gdy atakujący Niemcy podpalili budynek miotaczami ognia, polscy pocztowcy skapitulowali.

• Około 7:00 w rejonie Olkusza został zestrzelony pierwszy niemiecki samolot. Zwycięstwo odniósł podporucznik Władysław Gnyś ze 121 Eskadry Krakowskiej

• Rozpoczęła się bitwa pod Mławą.

• Wołyńska Brygada Kawalerii stoczyła pod Mokrą bitwę z niemiecką 4 Dywizją Pancerną.

• Około godziny 18:00 niemieckie bombowce Ju-87 zaatakowały stawiacz min ORP Gryf i 6 trałowców.

• 2 września - pod Jordanowem 10 Brygada Kawalerii pod dowództwem płk. Maczka zniszczyło 50 czołgów niemieckich należących do XXII Korpusu Pancernego.

• 3 września

• Zakończyła się bitwa pod Mławą.

• Wojska niemieckie zajęły Częstochowę i Katowice.

• Luftwaffe zatopiła dwa okręty polskie, zatonął stawiacz min - ORP Gryf i kontrtorpedowiec - ORP Wicher.

• W Bydgoszczy doszło do walk jednostek polskich z niemieckimi dywersantami wspomaganymi przez miejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend). Część pojmanych Niemców rozstrzelano, innych wysiedlono. Propaganda niemiecka nadała tym wydarzeniom nazwę "Blutsonntag" - "krwawa niedziela". Po wkroczeniu Wehrmachtu rozpoczęły się represje na ludności polskiej za udział w "krwawej niedzieli" - egzekucje i wywózki do obozów koncentracyjnych.

• 4 września

• Rozpoczęła się ewakuacja z Warszawy centralnych instytucji państwowych.

• W Katowicach po przełamaniu 3 września obrony prowadzonej przez kompanię 3 batalionu kpt. Pawła Staszkiewicza z 201 Pułku Piechoty, kompanię kolarzy oraz około 100-osobowy oddział ochotników pod dowództwem powstańca śląskiego Nikodema Renca, padła ostatnia reduta - wieża spadochronowa - broniona przez śląskich harcerzy. Żołnierze Wehrmachtu zrzucili na ziemię z 50-metrowej wysokości ostatnich rannych obrońców. Katowice zajęły 239 Dywizja piechoty XIV Armii oraz 56 i 68 pułk Grenzschutzu. Po zajęciu miasta Niemcy spalili synagogę przy ul. Mickiewicza.

• 6 września

• Wojska niemieckie zajęły Kraków.

• 7 września

• Poddała się placówka Westerplatte.

• Rząd RP i Naczelny Wódz opuścili Warszawę.

• 8 września

• Próba zdobycia Warszawy z marszu przez wojska niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Szturm odparto na rogatkach miasta (Ochota, ulica Grójecka i Częstochowska).

• Wojska niemieckie zajęły Łódź.

• 9 września - rozpoczęła się bitwa nad Bzurą.

• 10 września

• Wojska niemieckie zajęły Poznań.

• Pierwsza masowa egzekucja Polaków w Bydgoszczy (rozstrzelano ok. 1500 osób).

• 14 września - wojska niemieckie zajęły Gdynię.

• 15 września - wojska niemieckie zajęły Przemyśl.

• 17 września

• wejście wojsk radzieckich na terytorium Polski.

• rozpoczęła się I bitwa pod Tomaszowem Lubelskim Armii Kraków i Lublin (do 20 września).

• 17/18 września - Rząd RP opuścił terytorium Polski.

• 18 września - internowanie władz polskich w Rumunii.

• 19 września - padła Kępa Oksywska.

• 20 września - koniec bitwy nad Bzurą.

• 21 września

• Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, przekazał wszystkim dowódcom grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa na ziemiach polskich rozkaz o rozwiązaniu "problemu żydowskiego na okupowanych terytoriach".

• rozpoczęła się II bitwa pod Tomaszowem Lubelskim Frontu Północnego (do 26 września).

• 22 września

• Polska załoga Lwowa pod dowództwem gen. bryg. Władysława Langnera, nie chcąc oddać miasta w ręce Niemców, skapitulowała przed oddziałami Armii Czerwonej. Rosjanie nie dotrzymali warunków kapitulacji i wzięli do niewoli żołnierzy polskich.

• Rozpoczęła się bitwa pod Tomaszowem Lubelskim.

• 27 września

• utworzenie Służby Zwycięstwu Polski.

• Morańce; ostatnia szarża kampanii wrześniowej.

• 28 września

• Kapitulacja Warszawy.

• Podpisanie w Moskwie niemiecko-radzieckiego układu granicznego.

• 29 września - złożyła broń załoga twierdzy w Modlinie.

• 30 września - pierwsze oddziały niemieckie wkroczyły do Warszawy.

• 2 października

• Kapitulacja garnizonu na Półwyspie Helskim.

• 5 października

• Pod Kockiem Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie pod dowództwem gen. bryg. Franciszka Kleeberga stoczyła ostatnią bitwę z Niemcami, po czym skapitulowała.

• Broni nie złozył major Henryk Dobrzański (pseudonim Hubal). Pod koniec września zebrał oddział, który walczył przez szereg miesięcy, zapoczątkowując działania partyzanckie.

• W Warszawie odbyła się z udziałem Adolfa Hitlera defilada wojsk niemieckich.

• 8 października - Hitler podpisał w Berlinie dekret o włączeniu do III Rzeszy polskich ziem zachodnich i północnych.

• 12 października - Hitler podpisał dekret o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa.

• 26 października

• Weszły w życie dekrety Hitlera o zastąpieniu administracji wojskowej okupowanej Polski przez administrację cywilną, była to równocześnie oficjalna proklamacja Generalnego Gubernatorstwa. Urząd Generalnego Gubernatora objął dr Hans Frank.

• Został aresztowany Stefan Starzyński, prezydent Warszawy.

• 6 listopada - początek Sonderaktion Krakau skierowanej przeciwko inteligencji krakowskiej.

• 11 listopada - zostali aresztowani profesorowie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

• 13 listopada - utworzenie Związku Walki Zbrojnej w miejsce dotychczasowej Służby Zwycięstwu Polski. Na czele ZWZ stanął gen. broni Kazimierz Sosnkowski, przebywający wówczas we Francji.

• 26 grudnia - w odwecie za śmierć dwóch niemieckich żołnierzy zabitych przez kryminalistów, Niemcy rozstrzelali 107 mieszkańców Wawra i Anina.

Wojna w Polsce - rok 1940

• 6 stycznia - w Poznaniu hitlerowcy przeprowadzili masową egzekucję Polaków.

• 10 lutego - Sowieci rozpoczęli masowe deportacje ludności polskiej z terenów zajętych po 17 września 1939 przez Armię Czerwoną.

• 30 kwietnia - pod Anielinem zginął w walce z żołnierzami 327 niemieckiej Dywizji Piechoty legendarny dowódca Oddziału Wydzielonego WP major Henryk Dobrzański "Hubal".

• 2 maja - do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen wyjechał pierwszy transport więźniów z Pawiaka.

• 20 maja - rozpoczęto budowę obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, największego na ziemiach polskich.

• 31 maja - w Parku Łazienkowskim został wysadzony w powietrze przez okupantów niemieckich pomnik Fryderyka Chopina i wywieziony na złom.

• 13 czerwca - Namiestnik Rzeszy w Kraju Warty Arthur Greiser zakazał Polakom uprawiania wędkarstwa.

• 14 czerwca - do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu przybył pierwszy transport Polaków, 728 polskich więźniów z Tarnowa.

• 20 czerwca - niemieccy okupanci przeprowadzili masowe egzekucje wśród więźniów politycznych w Palmirach pod Warszawą. Rozstrzelano takich polityków jak Marian Niedziałkowski, Maciej Rataj, literatów Stanisława Piaseckiego, Włodzimierza Hulewicza oraz słynnego sportowca Janusza Kusocińskiego.

• 3 lipca - w Warszawie utworzono Zbiorową Delegaturę Rządu RP na czele z Tymczasowym Delegatem Rządu, pułkownikiem Janem Skorobohatym - Jakubowskim.

• 1 października - gubernator Generalnego Gubernatorstwa wydał rozkaz otoczenia murem dzielnicy żydowskiej w Warszawie.

• 16 października - zostało oficjalnie utworzone warszawskie getto.

• 3 grudnia - Cyryl Ratajski został wybrany delegatem rządu na kraj.

• 27 grudnia - utworzono Organizację Małego Sabotażu "Wawer".

Wojna w Polsce - rok 1941

• 15 lutego - został dokonany pierwszy zrzut cichociemnych

• 20 kwietnia - utworzono Uniwersytet Rzeszy w Poznaniu.

• 1 maja - na Stadionie Miejskim przy ul. Dolna Wilda w Poznaniu hitlerowcy założyli obóz pracy dla Żydów.

• 8 maja - ogłoszony został komunikat o rozpoczęciu formowania Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki

• 9-10 czerwca - odbył się w Moskwie I zjazd ZPP

• 22 czerwca 1941 roku - agresja III Rzeszy na ZSRR. Do tego czasu Polska była głównym sojusznikiem Wielkiej Brytanii w walce z Hitlerem. Polska miała największe podziemie niepodległościowe w Europie oraz siły zbrojne poza krajem.

Odtąd największą siłą stał się Związek Radziecki, który zyskał ogromne znaczenie polityczne. Interesy Polski zeszły teraz na boczny plan.

• 4 lipca - dokonano egzekucji polskich uczonych we Lwowie.

• 1 sierpnia - na mocy dekretu Hitlera tereny dawnych województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego, pod nazwą dystryktu galicyjskiego, weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa.

• 3 września - w oświęcimskim obozie koncentracyjnym odbyła się pierwsza masowa egzekucja 600 radzieckich jeńców wojennych i 250 chorych na gruźlicę Rosjan przy pomocy wyprodukowanego przez IG-Farben trującego gazu cyklon B.

• 13 października - Heinrich Himmler, Reichsführer SS i szef Policji Niemieckiej, wydał dowódcy SS i policji w dystrykcie Lublin, Odilo Globocnikowi, rozkaz rozpocząć zagładę Żydów w Generalnej Guberni ("Operacji Reinhardt")

• listopad - utworzono obóz koncentracyjny w Lublinie na Majdanku.

• 8 grudnia - założono obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem.

• Grudzień - roku - Hitler wypowiedział wojnę USA. W ten sposób kraj ten stał się jednym z państw prowadzących wojnę z III Rzeszą.

Jednak na kontynencie europejskim główny wkład w prowadzonej wojnie z Hitlerem HHH(biorąc pod uwagę siły zbrojne) odgrywał Związek Radziecki. Tak było do samego końca wojny.

• 27/28 grudnia - zrzucono do Polski grupę inicjatywną polskich komunistów. Wśród nich znajdowali się Paweł Finder i Marceli Nowotko.

Wojna w Polsce - rok 1942

• ZSRR ponosił w pierwszym etapie wojny ogromne klęski. Jednocześnie Stalin już wtedy myślał o ewentualnym zagospodarowaniu przyszłego zwycięstwa. W tym celu na ziemiach polskich zostaje 5 stycznia 1942 roku zrzucona grupa inicjatywna PPR.

• 6 stycznia - na zebraniu kierownictwa Związku Walki Wyzwoleńczej z udziałem mjr. Bolesława Mołojca - odpowiedzialnego z ramienia Sekretariatu Komitetu Centralnego PPR za sprawy wojskowe, podjęto decyzję o powołaniu organizacji zbrojnej Gwardii Ludowej, ustalono zasady formowania i dowodzenia. Do marca powstały pierwsze struktury Gwardii Ludowej.

• 14 lutego - przekształcono Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową. Na jej czele stanął gen. Stefan "Grot" Rowecki.

• 17 marca - w obozie Bełżcu zagazowano 3000 osób.

• 12 maja - w obozie koncentracyjnym w Auschwitz-Birkenau dokonano pierwszej masowej zagłady więźniów przy pomocy gazu.

• 16 maja - z obozu koncentracyjnego Auschwitz (w Oświęcimiu) udaje się ucieczka dwóch więźniów zorganizowana przez Armię Krajową w celu przedstawienia kierownictwu polskiego ruchu oporu w Warszawie szczegółowych sprawozdań na temat obozu.

• 19 lipca - Heinrich Himmler, Reichsführer SS i szef Policji Niemieckiej wydał rozkaz przesiedlenia całej ludności żydowskiej Generalnej Guberni w terminie do 31 grudnia 1942 r.

• 22 lipca - rozpoczyna się likwidacja getta warszawskiego.

• 23 lipca - w nowo zbudowanym obozie w Treblince zginęło w komorach gazowych 6250 żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci.

Wojna w Polsce - rok 1943

• 18 stycznia - w getcie warszawskim grupy Żydowskiej Organizacji Bojowej podjęła walkę z Niemcami

• Luty - pod egidą komunistów powstaje Związek Patriotów Polskich. Główną role w Związku odgrywa Wanda Wasilewska. Związek jest centralnym biurem polskich komunistów.

• 26 marca - Akcja pod Arsenałem - odbicie więźniów przez AK

• 12 kwietnia - Niemcy podali informację o odkryciu grobów w Katyniu.

• 19 kwietnia - w getcie warszawskim rozpoczęło się powstanie

• 8 maja - zakończyło się powstanie w getcie warszawskim

• 15 maja - w ZSRR rozpoczęto formowanie 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki. Jej dowódcą został płk (później gen.) Zygmunt Berling. Był to w pełni profesjonalny oficer armii przedwojennej. Walczył w Legionach (II Brygada), był dowódca 4 Pułku Piechoty Legionów, w ostatnim roku przed wojną bez przydziału. W armii Andersa został szefem sztabu 5 DP, później komendantem bazy ewakuacyjnej, ale pozostał w ZSRR, co zresztą zostało uznane za dezercję. W polskich oddziałach stworzonych w ZSRR znaleźli się byli zesłańcy i lagiernicy. Zostali wcieleni do nich ponieważ nie mieli innego wyjścia - tylko w ten sposób mieli możliwość powrotu do Polski.

W okupowanej Polsce rozwija się PPR.

• 11 czerwca - Heinrich Himmler zarządził likwidację wszystkich gett na terenie Polski

• 30 czerwca - w Warszawie został aresztowany komendant główny AK Stefan Rowecki "Grot".

• 4 lipca - późnym wieczorem w drodze powrotnej do Londynu, samolot wiozący premiera-Naczelnego Wodza, tuż po starcie z brytyjskiej bazy w Gibraltarze runął do morza. W katastrofie zginął gen. Sikorski, jego córka Zofia, szef jego sztabu, szef oddziału operacyjnego sztabu, oficer łącznikowy między premierami polskim i brytyjskim i inne towarzyszące osoby.

• 5 lipca - po dotarciu o śmierci Sikorskiego urzędowanie rozpoczął dotychczasowy wicepremier Mikołajczyk, co stało się za wiedzą i zgodą prezydenta.

• 5 lipca - została utworzona komórka Komendy Głównej AK - Kierownictwo Walki Podziemnej.

• 17 lipca - generał Tadeusz Komorowski "Bór" został mianowany dowódcą Armii Krajowej.

• 20 sierpnia - w akcji skierowanej przeciw niemieckiej straży granicznej pod wsią Sieczychy poległ Tadeusz Zawadzki (ps. Zośka).

• późne lato - zdecydowano o przekształceniu oddziałów znajdujących się pod dowództwem gen. Berlinga w korpus, a 16 marca 1944 r. dekret Rady Najwyższej ZSRR stanowił o stworzeniu I Armii Polskiej.

• 31 grudnia - powstała Krajowa Rada Narodowa, która w założeniu ma być podziemnym parlamentem. Reprezentuje jednak wyłącznie grupy komunistyczne i prokomunistyczne. W ten sposób tworzone są struktury polityczne i wojskowe komunistów w celu przejęcia władzy w Polsce.

Wojna w Polsce - rok 1944

• 1 stycznia - Ogłoszono deklarację programową Krajowej Rady Narodowej. Zostaje powołana Armia Ludowa.

• 4/5 stycznia - czołówki Armii Czerwonej wkroczyły - po raz drugi od 17 września 1939 r. - na terytorium RP.

• 15 stycznia - siłami Okręgu Wołyń AK rozpoczęto Akcję "Burza".

• 1 lutego - AK dokonała zamachu na Franza Kutscherę, dowódcę SS i policji w dystrykcie warszawskim.

• 15 kwietnia - Hitlerowcy dokonali egzekucji więźniów Pawiaka w ruinach warszawskiego getta.

• 20 maja - Patrol AK odnalazł nad Bugiem niewypał niemieckiej rakiety V-2, która w częściach została przekazana do Londynu. Odkrycie ułatwiło Anglikom prace nad zneutralizowaniem niemieckiej broni tego typu.

• 7 lipca - Operacja "Ostra Brama". Oddziały AK brały udział w walkach o Wilno razem z Armią Czerwoną. Następnie, po zakończeniu walk, polskie oddziały zbrojne zostały rozbrojone i internowane przez NKWD.

• 1 sierpnia - Początek Powstania Warszawskiego.

• 9-16 sierpnia - W okolicach Studzianek pod Kozienicami doszło do bitwy pancernej jednostek polskiej 1. Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte i radzieckiej 8. Armii 1. Frontu Białoruskiego z niemiecką 1. Dywizją Pancerno-Spadochronową "Hermann Goering".

• 2 października - Kapitulacja Powstania Warszawskiego.

• 21 lipca - powstaje w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z Edwardem Osóbką Morawskim na czele.

Osóbka Morawski nigdy nie należał do partii komunistycznych, podczas okupacji był członkiem małej partii socjalistycznej o programie prokomunistycznym.

• 22 lipca - Zostaje ogłoszony Manifest PKWN, który obejmuje władzę w Lublinie.

• 23 lipca - Wyzwolony został obóz koncentracyjny w Majdanku.

• 23 lipca - Jednostki AK, które walczyły o Lwów po wyzwoleniu miasta zostały otoczone przez wojska służb wewnętrznych, a następnie rozbrojone i wzięte do niewoli.

• 23 lipca - w dzień po ogłoszeniu w Moskwie wiadomości o utworzeniu PKWN i podaniu do wiadomości tekstu jego manifestu, Stalin wyraził zgodę na odbycie rozmów z Mikołajczykiem.

• 26 lipca - zabezpieczeniem porządku na terenie przyfrontowym na ziemiach polskich zajmować się będzie, na mocy umowy polsko-radzieckiej, sowieckie organa bezpieczeństwa. NKWD dzięki temu mogło (i robiło to) operować na terytorium całej Polski.

• 27 lipca - PKWN podpisuje umowę z rządem radzieckim o granicy polsko-radzieckiej. Stalin uzyskuje to co chciał - polskie Kresy Wschodnie.

• 16 sierpnia - definitywne zakończenie rozgraniczenia między Polską a ZSRR. Polacy uzyskali Puszczę Białowieską.

• 24 listopada - Mikołajczyk złożył dymisję

• 31 grudnia - Krajowa Rada Narodowa powołuje Rząd Tymczasowy.

Na czele Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego staje Stanisław Radkiewicz.

Komuniści uważali, że w walce o władzę potrzebne są im „resorty siłowe”, tajna policja. Rozwój tych struktur przebiegał bardzo szybko.

Na koniec 1944 roku Resort Bezpieczeństwa Publicznego liczył około 20 tys. ludzi. Około 3 tys. to pracownicy UBP. Reszta to MO oraz pracownicy więziennictwa.

Do Urzędu Bezpieczeństwa przyjmowano tylko i wyłącznie chętnych.

Wojna w Polsce - rok 1945

• 1 stycznia - PKWN przekształca się w Rząd Tymczasowy

• 12 stycznia - Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę, dzięki której spod okupacji niemieckiej zostały uwolnione tereny Polski na zachód i północ od Wisły i Narwi.

• 16 stycznia - 2 Dywizja Piechoty Wojska Polskiego sforsowała Wisłę w okolicach Łomianek.

• 17 stycznia - 1 Armia Wojska Polskiego zdobyła Warszawę.

• 19 stycznia - oddziały Wojska Polskiego defilowały w wyzwolonej spod okupacji niemieckiej Warszawie.

• 1 lutego - oddziały Armii Czerwonej uchwyciły w rejonie twierdzy Kostrzyń przyczółki na zachodnim brzegu Odry.

• 2 lutego - oddziały 1 Armii Wojska Polskiego dotarły do skraju głównych pozycji Wału Pomorskiego (Pommernstellung).

• 23 lutego - Poznań został wyzwolony spod okupacji niemieckiej. Skapitulował garnizon niemiecki na cytadeli.

• 1 marca - część 1. Warszawskiej Brygady Kawalerii pod Borujskiem wykonała ostatnią bojową szarżę WP.

• 8 marca - 1 Armia Wojska Polskiego rozpoczęła walki o Kołobrzeg.

• 18 marca - 1 Armia Wojska Polskiego zdobyła Kołobrzeg.

• 27 marca - NKWD aresztowało 16 przywódców Polski Podziemnej. Zostali przewiezieni do Moskwy. Sąd wydał wyrok 21 czerwca 1945 roku (proces szesnastu).

• 16 kwietnia - rozpoczęła się ofensywa wojsk radzieckich i polskich wzdłuż linii Odry do Nysy Łużyckiej, której celem było zdobycie Berlina.

• 6 maja - skapitulowała twierdza Wrocław (Festung Breslau).

• 8 maja - kapitulacja III Rzeszy.

• 14 maja - o godz. 12.00 skapitulowała niemiecka załoga na Półwyspie Helskim.

• 28 czerwca - Bierut powołał TRJN , który następnie został uznany przez ZSRR, Francję, Wielką Brytanię, Chiny i USA

Grudzień 1945 - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego:

Urzędy Bezpieczeństwa liczyły około 24 tys. ludzi.

MO (policja kryminalna) liczyła około 70 tys. ludzi.

Więziennictwo i straż więzienna liczyła około 7 tys. ludzi.

KBW (jednostki wojskowe) liczyły około 32 tys. ludzi.

Polska Rzeczpospolita Ludowa to oficjalna nazwa państwa polskiego w okresie od 1952 do 1989 roku.

W historiografii i publicystyce przyjmuje się, że okres sprawowania władzy przez komunistów w latach 1944-1989 nazywa się PRL, mimo że w latach 1944-1952 istniała jeszcze II RP. Fakt, że komuniści nieprzerwanie sprawowali władze w tym czasie, powoduje że stosuje się tego określenia.

W okresie 1989-1991 państwo to uległo przekształceniu w całkowicie suwerenną Trzecią Rzeczpospolitą.

Lata 1944-1953

Za początek Polski Ludowej powszechnie uważa się 22 lipca 1944 roku - dzień ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (tzw. Manifest Lipcowy). Oficjalnie PKWN, zwany również Komitetem Lubelskim, powołany został przez Krajową Radę Narodową (KRN) w Lublinie 21 lipca 1944 roku, w rzeczywistości jednak powstał dwa dni wcześniej w Moskwie - KRN chodziło o stworzenie wrażenia, że Polacy z własnej inicjatywy powołują rząd na ziemiach wyzwolonej Polski, położonych między frontem radziecko-niemieckim, a tzw. linią Curzona.

PKWN przystąpił do organizowania "władzy ludowej" na wyzwolonym obszarze Polski, na zachód od linii Curzona. Wyrażało się to m. in. w wydawaniu dekretów, przewidujących karę śmierci za wiele przestępstw o charakterze politycznym (np. kodeks karny Wojska Polskiego z 23 września 1944 r.).

Na "wyzwolonych" ziemiach polskich, niezależnie od nowych władz działało radzieckie NKWD, aresztując osoby związane z Armią Krajową i organizując ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR.

W grudniu 1944 roku Krajowa Rada Narodowa, tymczasowy parlament polski, przekształciła PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Premierem został przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski.

W czerwcu 1945 roku, w wyniku porozumienia przedstawicieli Rządu Tymczasowego z niektórymi działaczami politycznymi z kraju i emigracji powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk, emigracyjny działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego.

Powstały system polityczny zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w państwie (kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki) w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. W kwietniu 1945 roku podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965 roku, a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami "demokracji ludowej". W październiku 1945 roku podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych. W lipcu 1945 roku, na konferencji w Poczdamie, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. Do 1947 roku PPR (w 1945 r. należało 235 tys. osób) umocniła swoją władzę w kraju, likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną - założone w 1945 roku PSL Stanisława Mikołajczyka.

Komuniści zdawali sobie sprawę, że szybkie wybory mogą skończyć się dla nich niepowodzeniem. Dlatego 30 stycznia 1946 roku przeprowadzili referendum gdzie postawiono trzy pytania. Dotyczyły one reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, utrwalenia granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zniesienia Senatu.

PPR oraz jego sojusznicze ugrupowania PPS, SL i SD stanęły na stanowisku głosowania „3 razy tak”.

PSL Mikołajczyka stał na stanowisku utrzymania Senatu.

Referendum zostało sfałszowane niemal w całym kraju. Wyjątek: Kraków.

Plebiscyt ludowy był próbą generalnym dla komunistów przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego.

Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego w 1946 roku i wybory do Sejmu Ustawodawczego - polskiej Konstytuanty 19 stycznia 1947 roku. Jednocześnie prowadzono odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, które przyniosły straty ok. 40% majątku narodowego. Szczególne znaczenie miał przy tym Plan 3-letni (1947-1949) - zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu.

21 października 1947 - Mikołajczyk ucieka przez Trójmiasto z Polski do wielkiej Brytanii dzięki pomocy ambasady Wielkiej Brytanii i USA. W ciągu kolejnych dni udało się to także Bagińskiemu i Korbońskiemu.

Od 1947 roku dotychczasowy przewodniczący KRN Bolesław Bierut jest prezydentem RP.

8 lutego 1947 roku premierem został Józef Cyrankiewicz.

Cyrankiewicz jeszcze przed wojną był działaczem PPS w Krakowie. W czasie wojny trafił do obozu w Auschwitz. Po wojnie stanął na czele grupy w PPS , która chciała ścisłej współpracy z PPR, a następnie zjednoczenia z nią. Tzw. grupa jednolitofrontowa. Brał udział w kongresie „zjednoczeniowym”. Był premierem do 1971 roku (w przerwach w latach 50.).

9 lutego 1947 roku została uchwalona Mała Konstytucja. Obowiązywała ona do 22 lipca 1952 roku kiedy to uchwalono Konstytucję PRL, która wcześniej została zaakceptowana przez Stalina, który osobiście naniósł na nią kilkadziesiąt poprawek.

Głową państwa od 1944 do 1947 roku był przewodniczący KRN Bolesław Bierut.

Głową państwa od 1947 do 1952 roku był Prezydent RP Bolesław Bierut.

Głową państwa od 1952 do 1989 roku był przewodniczący Rady Państwa. Konstytucja PRL zniosła urząd prezydenta wprowadzając na jego miejsce kolegialną głowę państwa - Radę Państwa. W roli głowy państwa występował przewodniczący rady Państwa.

W 1989 roku wprowadzono na powrót urząd prezydenta. Prezydentem PRL został gen. Wojciech Jaruzelski. W trakcie jego urzędowania zmieniono nazwę kraju z PRL na III RP. Z tego punktu widzenia Jaruzelski był prezydentem PRL i RP. Po jego dymisji w 1990 roku w wyborach, teraz już powszechnych, prezydentem RP został Lech Wałęsa.

Rozpoczęła się walka w PPR między dwoma liderami: Bierutem i Gomułką.

Gomułka dość szybko naraził się radzieckim towarzyszom swoją samodzielnością w szeregu kwestii:

• W 1947 roku w obliczu narastającego konfliktu między ZSRR a Jugosławią Gomułka wystąpił przeciw tworzeniu w Polsce Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych, które miało być narzędziem w walce z Jugosłowianami.

• Gomułka wystąpił przeciwko kolektywizacji - tworzenia przymusowych spółdzielni rolnych na wzór radzieckich kołchozów.

• Gomułka podkreślał w wystąpieniach pozytywną role PPS w walce o odzyskanie niepodległości przez Polskę przed i w czasie I wojny światowej.

Latem 1948 roku na Plenum sierpniowo-wrześniowym zostało potępione „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne” Gomułki.

Gomułka został zwolniony z partii. 2 sierpnia 1951 roku aresztowano go.

PZPR w 1948 i 1990 roku to dwie różne partie (w sposób mentalny).

1948 - ludzie którzy stali na jej czele mieli staż w czasie międzywojnia w KPP. Byli związani z pewnymi ideami w które wierzyli i za które często siedzieli w polskich więzieniach. Wielu z nich przeszło przez łagry. Byli zupełnie innymi działaczami partyjnymi od tych którzy przyszli do PZPR w latach 60 ze Związku Młodzieży Polskiej. Oni byli bezideowi. 1990 - rozwiązanie PZPR.

Po ucieczce byłego premiera rządu RP na emigracji (21 października) działacze PSL doszli do wniosku, że muszą dogadać się z komunistami. Doszło do Kongresu Zjednoczeniowego Ruchu Ludowego. 15 listopada 1949 roku Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Ludowe połączyły się w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Jego przewodniczącym został Józef Niećko.

Później nowo powstała partia zmieniła nazwę na PSL.

W 1948 roku nastąpił zwrot polityczny, oznaczający nasilenie się stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce i eliminację z życia politycznego idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu przez odsunięcie od władzy Gomułki oraz „zjednoczenie” partii politycznych i organizacji społecznych na warunkach narzuconych przez komunistów.

W lipcu 1948 roku powstał Związek Młodzieży Polskiej, powstały z połączenia czterech organizacji młodzieżowych.

Na Zjeździe „zjednoczeniowym” w dniach 15 - 21 grudnia 1948 roku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej.

W 1949 roku powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL oraz Centralna Rada Związków Zawodowych, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację

W sierpniu 1950 kierownictwo Stronnictwa Pracy podjęło decyzję o samo rozwiązaniu się partii, zalecając równocześnie swym członkom aby ci wstąpili do Stronnictwa Demokratycznego.

Uprzemysłowienie kraju kontynuowano w latach 1950-1955 (Plan 6-letni), redukując tym samym środki na rolnictwo a rozbudowując głównie przemysł ciężki, zbrojeniowy, maszynowy, energetyczny. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa; trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja).

W 1950 roku zawarto umowę pomiędzy kościołem katolickim a państwem, zakładającą przejęcie majątków kościelnych i Caritasu.

22 lipca 1952, w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Konstytucja Lipcowa).

Jednocześnie wzmacniano totalitarny system rządów, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Wzmogły się również ataki na Kościół i duchowieństwo (internowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego w latach 1953-1956). Konsekwencje zaostrzonego kursu politycznego ponieśli też niektórzy działacze partii (uwięzienie Gomułki w 1951 roku).

Przynależność Polski do bloku państw demokracji ludowej utrwaliło członkostwo w strukturach gospodarczych (od 1949 roku w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i wojskowo-politycznych (od 1955 roku w Układzie Warszawskim) tychże państw.

Lata 1954-1979

Poprzedzony krytyką metod rządzenia (w jej wyniku rozwiązano MBP w 1954 roku), zwłaszcza po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (luty 1956 roku) oraz demonstracjami robotniczymi (czerwiec 1956) w Poznaniu, w październiku 1956 roku dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny (tzw. przesilenie październikowe).

Na VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR przeprowadzono krytykę polityki partii w latach ubiegłych (okres tzw. kultu jednostki), I sekretarzem KC wybrano Władysława Gomułkę, wypuszczonego w lecie 1956 roku z więzienia. Przyjęto także program wykorzenienia kultu jednostki, częściowej modyfikacji systemu polityczno-ekonomicznego (ograniczenie represji, rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich, modernizacja zarządzania gospodarką - powołanie rad robotniczych). Niestety, w następnych latach nową politykę realizowano połowicznie i z zahamowaniami, a próby reformowania gospodarki w końcu lat 60-tych, w warunkach rosnących dysproporcji i opóźnień, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów (spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, stagnacja płac realnych). W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. Nasilenie nastąpiło w okresie 1965-66 (obchody millennium chrześcijaństwa w Polsce, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie głównie wśród inteligencji z polityki społecznej i kulturalnej. W marcu 1968 roku rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji (wydarzenia marcowe). W tym okresie także nastąpiły zmiany w kierownictwie PZPR i władz państwowych (wyeliminowanie zwolenników liberalizacji systemu politycznego).

W sierpniu 1968 roku jednostki Ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji (praska wiosna).

Po kolejnym kryzysie politycznym w grudniu 1970 roku (bunt robotników na Wybrzeżu) ze stanowiska ustąpił I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka. Na VII plenum KC PZPR funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW w Katowicach. Wówczas sformułowano nową politykę społeczno-ekonomiczną, tzw. strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, zakładającą utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Rozwój kraju w latach 1971-75, finansowany wysokimi kredytami zagranicznymi, przejawił się we wzroście dochodu narodowego o ok. 60%, a płac realnych o ok. 40%. Przyczyną załamywania się tej polityki po 1975 roku było niepodjęcie reform politycznych i gospodarczych, wysoka akumulacja dochodu narodowego, zadłużenie zagraniczne i in. Załamanie to spowodowało robotnicze wystąpienia w czerwcu 1976 roku (m.in. w Radomiu i Ursusie). W następnych latach narastającemu kryzysowi politycznemu i gospodarczemu (w 1979 roku spadek dochodu narodowego - pierwszy raz po wojnie) towarzyszyła tzw. propaganda sukcesu.

Komitet Obrony Robotników. Grupa opozycjonistów wystosowała 23 września 1976 roku "Apel do społeczeństwa i władz PRL", w którym ogłoszono powstanie Komitetu Obrony Robotników - ofiar represji w związku z wydarzeniami 25 czerwca 1976.
KOR w "Apelu" domagał się:

• przyjęcia do pracy wszystkich zwolnionych

• amnestionowania skazanych i więzionych za udział w strajkach

• ujawnienia rozmiarów zastosowanych represji

• ukarania osób winnych łamania prawa.

"Apel" podpisało 14 osób (członków-założycieli KOR):

Jerzy Andrzejewski, Stanisław Barańczak, Ludwik Cohn, Jacek Kuroń, Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, Antoni Macierewicz, Piotr Naimski, Antoni Pajdak, Józef Rybicki, Aniela Steinsbergowa, Adam Szczypiorski, ks. Jan Zieja, Wojciech Ziembiński.

W składzie KOR znaleźli się ludzie o różnych światopoglądach (od chadeków, poprzez prawicę do lewicę i socjalistów). 29 września wyszedł pierwszy numer "Komunikatu KOR", w którym podano nazwiska 33 członków KOR i ich adresy oraz telefony. Utajnione były jedynie nazwiska zaufanych adwokatów opozycji: Władysława Siły-Nowickiego, Jana Olszewskiego i Jacka Taylora. Wydawano także "Biuletyn Informacyjny". Działalność KOR-u szeroko komentowało Radio Wolna Europa, dzięki czemu złamany został monopol państwa na informowanie społeczeństwa.

W 1977 roku władze przystąpiły do kontrofensywy wobec opozycji. 7 maja 1977 r. znaleziono ciało krakowskiego studenta Stanisława Pyjasa. Jego śmierć wstrząsnęła środowiskiem opozycji - organizowano czarne procesje, msze żałobne, rozdawano ulotki. Podczas czarnej procesji 15 maja powołano Studencki Komitet Solidarności, który miał zainicjować prace nad stworzeniem autentycznej i niezależnej reprezentacji studentów. SKS domagał się wyjaśnienia okoliczności śmierci Pyjasa oraz ukarania sprawców "profanacji po Staszku" (w Krakowie trwały w tym czasie juwenalia zorganizowane przez Socjalistyczny Związek Studentów Polskich). W następstwie wydarzeń krakowskich aresztowano Kuronia, Michnika, Macierewicza i innych (w sumie ponad 50 osób). Aresztowania trwały do 20 maja, kiedy w nocy zaczęto zwalniać uwięzionych. W więzieniu pozostawało jednak jeszcze 9 najaktywniejszych działaczy i współpracowników KOR-u. Zorganizowano wówczas głodówki - najsłynniejsza z nich rozpoczęła się 24 maja w kościele św. Marcina w Warszawie. Uczestniczyli w niej:

Bogusław Blajfer, Danuta Chomicka, Lucyna Chomicka, Bohdan Cywiński, Jerzy Geresz, ks. Aleksander Hauke-Ligowski, Barbara Toruńczyk, Henryk Wujec

Później dołączyli do nich: Eugeniusz Kloc, Ozjasz Szechter, Joanna Szczęsna, Stanisław Barańczak, Zenon Pałka i Kazimierz Świtoń. Głodówkę podjęto jako apel o uwolnienie wszystkich ofiar wypadków czerwcowych i tych, którzy stanęli w ich obronie. Za pośrednictwem Tadeusza Mazowieckiego oświadzcznie głodujących przekazano Radzie Państwa, episkopatowi i dziennikarzom. Ekipa Gierka przestraszyła się nacisków Zachodu i 19 lipca (w związku ze świętem 22 lipca) ogłoszono amnestię. Objęła ona 5 więzionych jeszcze robotników oraz aresztowanych korowców. Wszyscy wyszli na wolność 23 lipca 1977 r. Główny cel postawiony przez KOR został osiągnięty.

Następcą KOR-u był Komitet Samoobrony Społecznej KOR. Po uwolnieniu z aresztu członków Komitetu Obrony Robotników w lipcu 1977 roku, KOR zaczął zastanawiać się nad sensem dalszej działalności. Np. Adam Michnik przekonywał, że KOR należy przekształcić w komitet złożony z ludzi o wybitnym autorytecie moralnym, ale nie działających politycznie i nie kierujących bezpośrednio inicjatywami opozycyjnymi. 29 września 1977 r. odbyło się zebranie KOR-u, na którym przyjęto tekst "Deklaracji Ruchu Demokratycznego" oraz podjęto uchwałę o przekształceniu Komitetu Obrony Robotników w KSS KOR. Uchwały nie poprali trzej członkowie KOR, którzy działali już w ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela.
W uchwale napisano, że KSS KOR w dalszym ciągu będzie udzielać pomocy osobom represjonowanym w związku z wydarzeniami z czerwca 1976 r. Zadaniami KSS KOR było także:

• Walka z represjami stosowanymi z powodów politycznych, światopoglądowych, wyznaniowych, rasowych i udzielanie pomocy ludziom z tych powodów prześladowanym.

• Walka z łamaniem praworządności i pomoc pokrzywdzonym w jej wyniku.

• Walka o instytucjonalne zabezpieczenie praw i wolności obywatelskich.

• Popieranie i obrona wszelkich inicjatyw społecznych zmierzających do realizacji praw człowieka i obywatela.

W nazwie wyraz "robotniczy" zastąpiono "społeczny", gdyż nowy cel Komitetu nie miał ograniczać się tylko do robotników. Odtąd wszystkie warstwy społeczne mogły liczyć na pomoc. W trakcie spotkania postanowiono także zachować w nazwie "KOR", jednak już nie jako skrót, tylko raczej "znak rozpoznawczy". KSS KOR był już typową opozycją polityczną. Wydawano oświadczenia, pisano petycje itp. Członkowie KSS KOR brali udział w strajkach w sierpniu 1980.

Oficjalne rozwiązanie KSS KOR nastąpiło na zjeździe NSZZ Solidarność 23 września 1981 roku.

Lata 1980-1989

W lipcu / sierpniu 1980 wybuchł kolejny kryzys polityczny, wynikiem czego były masowe strajki w całym kraju, zwłaszcza na Wybrzeżu. Zakończyły się one podpisaniem porozumień społecznych w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju, w których uznano słuszność protestu robotników i przyjęto ich postulaty (m.in. zgoda na tworzenie związków zawodowych).

Sierpień 1980

Wraz z narastającym kryzysem gospodarczym i rosnącym zadłużeniem zagranicznym (około 20 miliardów dolarów) sytuacja gospodarcza Polski pogarszała się. 1 lipca 1980 roku władze ogłosiły podwyżkę cen żywności. Było to bezpośrednim impulsem do wybuchu pokojowo przebiegającego buntu społecznego. Początkowe strajki robotnicze w Lublinie, przeniosły się na Wybrzeże, a potem na cały kraj, łącznie z kopalniami węgla na Górnym Śląsku.

Wydarzenia tamtego okresu historii Polski określa się mianem Sierpień 1980.

30 sierpnia Kazimierz Barcikowski w imieniu rządu i Marian Jurczyk w imieniu MKS, podpisali porozumienie w Szczecinie o zakończeniu strajku.

31 sierpnia po długich negocjacjach z delegacjami rządowymi komitet strajkowy w Stoczni Gdańskiej, z Lechem Wałęsą na czele, podpisał porozumienie. W porozumieniu znalazły się postulaty ekonomiczne, ale także polityczne, z których najważniejszym była zgoda na utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność".

3 września porozumienie między stroną rządową a strajkującymi podpisano także w Jastrzębiu. Skończyło się tym samym „gorące lato” 1980 roku, które przyniosło solidarny protest całego społeczeństwa i zmusiło władzę do respektowania potrzeb i oczekiwań obywateli.

Władze komunistyczne, nie mogąc liczyć na bezpośrednie wsparcie ze strony Kremla uległy żądaniom strajkujących. We wrześniu 1980 roku, na VI Plenum PZPR, pod presją wydarzeń zmuszony do ustąpienia został I Sekretarz KC Edward Gierek („z powodu choroby serca”), którego na tym stanowisku zastąpił Stanisław Kania. W partii tworzyły się różne frakcje, które albo przyjmowały twarde stanowisko licząc na interwencję radziecką dla stłumienia kontrrewolucji lub bardziej umiarkowane, które liczyły na stopniowe "obłaskawienie" i demontaż tworzącej się opozycji społecznej.

W pewnej fazie akcji strajkowej, robotnicy uzyskali znaczące poparcie, ze strony grupy dysydentów głównie związanych z KOR-em. Doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS) w Gdańsku byli między innymi: Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Wielowieyski.

Okres od powstania i rejestracji związku zawodowego "Solidarność" do wprowadzenia stanu wojennego był bardzo burzliwy. Był to okres wytężonej aktywności społecznej i politycznej milionowych rzesz Polaków, który zaowocował powstaniem szerokiego, obejmujące różne warstwy środowiska, ruchu społecznego skupionego wokół Solidarności. Było to gremialne przeciwstawienie się systemowi komunistycznemu. W zdecydowanej większości zakładów pracy (oprócz jednostek zmilitaryzowanych) powstawały komórki wolnych związków zawodowych, a prorządowe związki zostały spychane na dalszy plan. Wkrótce powstała " Solidarność Rolnicza", a także reprezentacja środowisk studenckich - "Niezależne Zrzeszenie Studentów" (NZS).

Władze próbowały przeciwdziałać i hamować rozwój ruchu społecznego. Działacze byli aresztowani, nasilała się propaganda skierowana przeciw Solidarności. Po stronie związku też pojawiały się grupy nie wahające się przed konfrontacją. W okresie napięcia, bliskiego konfrontacji 10 listopada 1980 roku doszło do rejestracji NSZZ Solidarność. Powstał Tygodnik Solidarność, którego pierwszym redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki.

Nieco wcześniej odbyła się druga część Plenum KC na którym zdecydowano o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu PZPR.

W dniu 11 lutego 1981 roku generał Wojciech Jaruzelski, minister obrony narodowej, objął także stanowisko premiera. W Sejmie apelował w swoim wystąpieniu o 90 spokojnych dni.

Niektóre elementy we władzach komunistycznych przyjęły kurs konfrontacyjny. Miała miejsce tzw. prowokacja bydgoska. Siły milicji pobiły trzech działaczy Solidarności (m.in. Jana Rulewskiego). Władze związku zażądały wyjaśnienia przyczyny i przebiegu zajść, grożąc przeprowadzeniem strajku generalnego. Pod koniec marca 1981 ten okres napięcia zbiegł się z trwającymi w Polsce manewrami sił Układu Warszawskiego. W wyniku mediacji prymasa Stefana Wyszyńskiego doszło do spotkania Lecha Wałęsy i wicepremiera Rakowskiego. Zawarto porozumienie, które mówiło, że Solidarność odwoła strajk. W kwietniu Jaruzelski i Kania udali się z wizytą do Moskwy. W kraju zakończyły się manewry Sojusz 81, ale radziecka obecność wojskowa w Polsce była poważnym zagrożeniem stłumienia siłą ruchu solidarnościowego. 12 maja 1981 roku zarejestrowano Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność. Była to organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych. Wywalczyli oni konstytucyjne zagwarantowanie prawa do indywidualnej własności ziemi.

We wrześniu 1980 r., na VI plenum KC PZPR wybrano na I sekretarza KC PZPR Stanisława Kanię, który objął tę funkcję po ustąpieniu Gierka. Jednocześnie sformułowano teorię tzw. socjalistycznej odnowy. W następnych miesiącach dochodziło do kolejnych strajków lokalnych i ogólnopolskich, pogłębiał się gospodarczy upadek kraju (wprowadzenie reglamentacji wielu towarów). IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu 1981 r. potwierdził impas polityczny rządzącej partii i jej niezdolność do zasadniczych reform społeczno-gospodarczych.

W październiku 1981 r. I sekretarzem KC PZPR został Wojciech Jaruzelski. Wobec zagrożenia zbrojną interwencją radziecką Rada Państwa - uzasadniając decyzję niebezpieczeństwem katastrofy narodowej - 13 grudnia 1981 wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski.

Okres stanu wojennego

Stan wojenny został wprowadzony przez władze komunistyczne PRL w 16 miesięcy po strajkach w 1980 r., które doprowadziły do powstania Solidarności i odwilży politycznej w Polsce.

Oficjalnym powodem ogłoszenia stanu wojennego była pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju, której przejawami były m.in. brak zaopatrzenia w sklepach (także żywności), oraz zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego w kraju wobec zbliżającej się zimy, a także groźba interwencji zbrojnej przez pozostałe państwa Układu Warszawskiego, za które władze komunistyczne obarczały swoich nowych przeciwników politycznych. Pomimo ciężkich represji nie doprowadził do załamania ruchu antykomunistycznego, który osiem lat później zwyciężył doprowadzając do obalenia ustroju komunistycznego.

Kalendarium

• 13 grudnia 1981 (niedziela)

• wprowadzenie stanu wojennego dekretem Rady Państwa pomimo tego, że dekret nie był jeszcze opublikowany

• powołanie do życia (niezgodnie z Konstytucją) Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON), władzę w PRL przejmuje wojsko

• internowano większość członków Komisji Krajowej Solidarności

• zawieszono naukę w szkołach i na uczelniach

• przerwano łączność telefoniczną

• wprowadzono godzinę milicyjną

• prymas Józef Glemp w kazaniu potępia stan wojenny i apeluje o spokój

• 14 grudnia 1981 (poniedziałek) - pierwszy dzień roboczy stanu wojennego. Solidarność w odpowiedzi na wprowadzenie stanu wojennego zaczyna organizować strajki. Wojsko otacza Stocznię Gdańską

• 15 grudnia 1981 - pacyfikacja kopalni "Manifest Lipcowy"

• 16 grudnia 1981 - pacyfikacja kopalni Wujek przez ZOMO i wojsko, zamordowano 9 protestujących, a 21 górników zostaje rannych

• 17 grudnia 1981 - ZOMO rozbija manifestacje w Gdańsku i w Krakowie. W Gdańsku ginie jedna osoba a dwie inne zostają ranne.

• 20 grudnia 1981 - koniec strajku w Porcie Gdańskim

• 21 grudnia 1981 - Ambasador PRL w Stanach Zjednoczonych Romuald Spasowski prosi o azyl polityczny. Sąd wojskowy w PRL zaocznie skazuje go potem na karę śmierci.

• 23 grudnia 1981 - pacyfikacja Huty Katowice. Stany Zjednoczone wprowadzają sankcje gospodarcze przeciwko PRL.

• 28 grudnia 1981 - pacyfikacja kopalni Piast, koniec ostatniego strajku okupacyjnego. Ambasador PRL w Japonii Zdzisław Rurarz prosi o azyl polityczny w Stanach Zjednoczonych. Zostanie on zaocznie skazany na karę śmierci przez sąd wojskowy.

• 4 stycznia 1982 - wznowienie zajęć w szkołach

• 6 stycznia 1982 - władze rozwiązują Niezależne Zrzeszenie Studentów

• 1 lutego 1982 - podwyżka cen

• 5 lutego 1982 - rozpoczynają się, najpierw w Świdniku, potem w innych miastach, manifestacje spacerowe - masowe wychodzenie na spacery w czasie trwania dziennika telewizyjnego o 19:30

• 8 lutego 1982 - wznowienie zajęć na wyższych uczelniach

• 11 lutego 1982 - celem zwalczenia manifestacji spacerowych w Świdniku wprowadza się godzinę milicyjną od 19:30

• 22 kwietnia 1982 - powstaje Tymczasowa Komisja Koordynacyjna Solidarności

• 31 sierpnia 1982 - demonstracje w całym kraju w rocznicę porozumień sierpniowych. Trzech demonstrantów zabitych przez milicję w Lubinie

• 31 grudnia 1982 - zawieszenie stanu wojennego

• 14 maja 1983 - milicjanci zamordowali Grzegorza Przemyka

• 19 maja 1983 - pogrzeb Grzegorza Przemyka

• 22 lipca 1983 - zniesienie stanu wojennego, rozwiązanie WRON

Okres po stanie wojennym

Jeszcze przed zniesieniem stanu wojennego oraz po jego zniesieniu próbowano realizować koncepcję frontu porozumienia narodowego, tworząc struktury Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1983 r. powstały nowe związki zawodowe, w listopadzie 1984 r. powołano Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Od 1982 r. wprowadzano nieskutecznie reformę gospodarczą. Dokonywano też zmian systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in. w 1985 r. powołano Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny, w 1986 r. Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa, w 1987 r. Rzecznika Praw Obywatelskich. W kwietniu i sierpniu 1988 roku nastąpiła kolejna fala strajków. W tej sytuacji zostały podjęte zakulisowe negocjacje przedstawiciela władz, gen. Czesława Kiszczaka z oficjalnie osobą prywatną, a faktycznie przywódcą opozycji Lechem Wałęsą. Negocjacje zostają zamrożone po zmianie rządu, powołaniu na premiera Mieczysława Rakowskiego i ogłoszeniu przez niego likwidacji Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W sytuacji impasu zaktywizowali się działacze Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) wraz z jego przewodniczącym, Alfredem Miodowiczem, który nieoczekiwanie uzyskał akceptację na debatę telewizyjną z dalej uznawanym za osobę prywatną Lechem Wałęsą. Debata odbyła się 30 listopada 1988 roku. W odczuciach odbiorców A. Miodowicz reprezentował władze (choć nie był już członkiem władz PZPR), a L. Wałęsa - opozycję. Debata zademonstrowała doskonałe przygotowanie L. Wałęsy (doradzał mu znany dziennikarz telewizyjny Andrzej Bober i według niepotwierdzonych informacji również inny znawca mediów Jacek Fedorowicz) oraz bezbarwność jego adwersarza, co w odbiorze społecznym jednoznacznie było uznane za zwycięstwo opozycji. Oficjalnie wydarzenie nie było komentowane, ale spowodowało powrót do negocjacji.

Podczas kolejnych spotkań ministra spraw wewnętrznych, Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy w Magdalence opracowano postulowaną koncepcję dialogu przedstawicieli opozycji, władz oraz Kościoła Katolickiego - negocjacje Okrągłego Stołu, którego obrady, trwające od lutego do kwietnia 1989 r. zakończyły się podpisaniem porozumienia. X plenum KC PZPR, trwające od listopada 1988 r. do stycznia 1989 r. poparło formę pluralizmu politycznego i społecznego. Istotnym elementem porozumienia było uzgodnienie pewnych zmian ustrojowych w postaci reaktywowania Senatu, urzędu prezydenta i przeprowadzenia częściowo wolnych wyborów do Sejmu (z 460 mandatów 35 % dla strony obywatelskiej jak nazwano opozycję i 65 % dla strony rządowej, czyli PZPR wraz z ZSL i SD) oraz całkowicie wolne do Senatu (100 mandatów).

Przygotowania do wyborów były bardzo intensywne, ale nikt nie spodziewał się znanego obecne ich wyniku, dlatego też np. strona obywatelska apelowała o skreślanie tzw. listy krajowej strony rządowej, co miało na celu demonstrację i osłabienie strony rządowej.

4 czerwca 1989 roku odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, zakończone zupełnie nieoczekiwanym dla obu stron przygniatającym zwycięstwem kandydatów wysuniętych przez Komitet Obywatelski "Solidarność" - zdobyli oni 35 % mandatów do Sejmu oraz 99 mandatów do Senatu (1 mandat zdobył kandydat niezależny, pilski przedsiębiorca Henryk Stokłosa). Jednocześnie powstała sytuacja kryzysu konstytucyjnego, gdyż przedwyborcze apele strony obywatelskiej o skreślanie listy krajowej równie nieoczekiwanie spowodowały, że praktycznie w całości lista ta przepadła, co uniemożliwiało ukonstytuowanie się Sejmu. W tej sytuacji uzgodniono zmianę reguł w trakcie gry, czyli zmianę ordynacji i przeprowadzenie drugiej tury wyborów. Jednocześnie nowa sytuacja spowodowała szybkie odchodzenie strony obywatelskiej od ustaleń Okrągłego Stołu, czego wyrazicielem stał się redaktor naczelny "Gazety Wyborczej" Adam Michnik w historycznym artykule z 3 lipca 1989 roku - "Wasz prezydent, nasz premier".

Sprawująca dotychczas władzę koalicja polityczna (dysponująca zagwarantowaną w porozumieniu Okrągłego Stołu przewagą w parlamencie) doprowadziła do wyboru prezydenta - Wojciecha Jaruzelskiego (jednogłośnie, czyli przewagą jednego głosu za sprawą prawdopodobnie wstrzymania się od głosu posła OKP Andrzeja Wielowieyskiego) i premiera - Czesława Kiszczaka, ale nie zdołała sformować rządu. W sierpniu 1989 r. ukształtował się sojusz polityczny (KO "S", ZSL, SD), w którego wyniku powołano nowy rząd z Tadeuszem Mazowieckim na czele z udziałem przedstawicieli PZPR.

Jako datę kończącą okres Polski Ludowej można przyjąć 29 grudnia 1989 roku, kiedy to uchwalono ustawę o zmianie Konstytucji PRL i w której zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolitą Polską, bądź datę 4 czerwca 1989 roku - datę pierwszych, częściowo wolnych wyborów (data taka jest związana też ze słynnym, wygłoszonym nieoczekiwanie 28 października 1989 r. w Dzienniku TVP oświadczeniem znanej aktorki Joanny Szczepkowskiej "Proszę państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm" - oświadczenia przyjętego wówczas niejednoznacznie, a po latach uznawanego za symboliczne).

Postacie związane z ruchem niepodległościowym i antykomunistycznym

Andrzej Czuma, Władysław Frasyniuk, Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, Antoni Macierewicz, Tadeusz Mazowiecki, Adam Michnik, Leszek Moczulski, Karol Modzelewski, Kornel Morawiecki, Stefan Niesiołowski, Jan Olszewski, Janusz Onyszkiewicz, Zbigniew Romaszewski, Jan Rulewski, Lech Wałęsa

Osoby we władzach PRL

Jerzy Albrecht, Edward Babiuch, Kazimierz Barcikowski, Bolesław Bierut, Jakub Berman, Józef Cyrankiewicz, Dyzma Gałaj, Edward Gierek, Władysław Gomułka, Stanisław Gucwa, Henryk Jabłoński, Piotr Jaroszewicz, Wojciech Jaruzelski, Franciszek Jóźwiak, Stanisław Kania, Zenon Komender, Wincenty Kraśko, Władysław Kruczek, Oskar Lange, Hilary Minc, Zbigniew Messner, Józef Ozga-Michalski, Alfred Miodowicz, Mieczysław Moczar, Zygmunt Moskwa, Edward Ochab, Edmund Osmańczyk, Bolesław Paiecki, Bolesław Podedworny, Mieczysław Rakowski, Ryszard Reiff, Albin Siwak, Włodzimierz Sokorski, Ignacy Loga-Sowiński, Marian Spychalski, Ludomir Stasiak, Tadeusz Szelachowski, Franciszek Szlachcic, Mieczysław Róg-Świostek, Józef Światło, Jerzy Urban, Czesław Wycech, Tadeusz Wrzaszczyk, Aleksander Zawadzki, Jerzy Ziętek, Zdzisław Żandarowski, Michał Żymierski, Andrzej Żabiński.

43

---