„Lalka" jest to powieść autorstwa Bolesława Prusa. Wydawana była na łamach „Kuriera Codziennego" w latach 1887-1889. Powieść ta została uznana za najwybitniejsze dzieło polskiego realizmu. „Lalka" jest powieścią realistyczną z wielu względów. Świadczy o tym jej budowa, opis konkretnych przypadków, głęboka analiza postępowania i biografii bohaterów. Pragnę bliżej przedstawić argumenty świadczące o tym, że „Lalka" została uznana za powieść realistyczną.
Przede wszystkim „Lalka" ma jasno określony czas i miejsce akcji. Akcja powieści toczy się na przestrzeni 1878 i 1879 roku. Jednakże w powieści zawarte są także wspomnienia, które sięgają wcześniejszych lat. Widoczne jest to bardzo wyraźnie w pamiętniku starego subiekta. Odnoszą się one do wojny napoleońskiej oraz wydarzeń związanych z Wiosną Ludów. Jeśli chodzi o miejsce akcji to głównym, bardzo szczegółowo opisanym miastem jest Warszawa. Autor przywiązuje ogromną wagę do opisów miejsc. To także cecha powieści realistycznej. W powieści znajduje się opis dokładnej mapy Warszawy, zawiera on nazwy ulic, charakterystyczne elementy otaczającego świata. Prus z ogromną precyzją opisuje wszystkie miejsca, czyniąc powieść bardziej realną i prawdziwą dla czytelnika. Zagłębiając się w opis Warszawy czy Paryża czujemy się obecni na tej ulicy, przy tym konkretnym budynku. Prus ukazuje także różne oblicza tych miast. Autor opisuje miasto oczami mieszczanina, arystokraty, przedstawiciela inteligencji oraz Żyda. Nie brakuje tu także perspektywy biedoty. To wszystko sprawia, że całościowy opis miasta jest nad wyraz realny i prawdziwy. Autor skupił się także na opisie Paryża. Jest on również bardzo szczegółowy, zawiera opisy parków, ulic oraz najważniejszych atrakcji ówczesnego Paryża.
„Jeżeli
autor przypatrując się społeczeństwu,
dostrzeże
w nim jakieś nowe charaktery ludzkie,
jakieś
nowe cele, do których ci ludzie dążą,
czyny,
które spełniają i rezultaty, jakie osiągają,
i
w ten sposób bezstronny opisuje to, co widział,
wówczas
tworzy on powieść lub dramat realistyczny”
Bolesław
Prus
Powieść
jest jednym z głównych gatunków epickich czasów nowożytnych. Ten
fabularny utwór, pisany prozą, odznacza się większym rozmiarem i
swobodą wielowątkowej kompozycji. Charakterystyczną dla niego jest
również zróżnicowana forma narracji oraz wyraźne nastawienie
poznawcze. Powieściopisarze podejmują obecnie problematykę
społeczno-obyczajową, psychologiczną, fantastycznonaukową,
polityczną, sensacyjną i kryminalną. Szerokość zakresu
podejmowanych w dziełach problemów nadaje im swobodny wyraz.
W
dzisiejszych czasach powieść jako gatunek jest bardzo
rozpowszechniona i rozbudowana, lecz jeszcze w XVII i XVIII wieku
poetyki normatywne w ogóle go nie uwzględniały, lub zaliczały go
co najwyżej do gatunków niskich. Za rzeczywiste początki powieści
przyjęto brać siedemnastowiecznego „Don Kichota” Cervantesa
oraz utwór Defoe „Robinson Crusoe” z przełomu XVII i XVIII
wieku. Właśnie XVIII wiek przyniósł rozwój gatunku. W tym czasie
powstały między innymi „Nowa Heloiza” J.J. Rousseau i
„Cierpienia
młodego Wertera”
J.W. Goethe. Wiek XIX stał się okresem najbujniejszego rozkwitu
powieści. Właśnie wtedy pisarz angielski Walter Scott stworzył
nową odmianę - powieść historyczną. Ukształtował się również
nurt dojrzałego realizmu, w którym to ewolucji uległy m.in. formy
narracji i kompozycje wątków fabularnych, jak również
przekształcił się zasięg tematyczny i co najważniejsze -
światopogląd.
Realizm
w dziełach twórców pozytywizmu przejawiał się w prawdziwym i
wiernym odtwarzaniu rzeczywistości w literaturze. Powieść
realistyczną charakteryzuje naczelna pozycja narratora, kompozycja
zamknięta, oparcie fabuły na przebiegu określonej akcji,
wprowadzenie postaci typowych dla danych grup społecznych lub
pokoleń oraz zaznaczenie psychologicznej motywacji ich działań.
Przedstawiciele nurtu uważali, że dzieło literackie ma zawierać
odzwierciedlenie ludzkich doświadczeń i zachowań oraz opis
typowych charakterów. Pisarz musiał posiadać bardzo szeroką i
szczegółową wiedzę, bez której nie podołałby przedstawieniu
studium społeczeństwa, szczególnie, że pozytywiści dążyli do
uszczegółowienia obrazu. Filarem realizmu było więc przekonanie
twórców o poznawalności świata.
W
Polsce istotne znaczenie dla uformowania się dojrzałego realizmu
miały dzieła pisarzy europejskich. Również dzieła Tołstoja i
Dostojewskiego powstały przed wielkimi polskimi powieściami
pozytywizmu. Dodatkowo jednak realizm krytyczny w Polsce wzbogacony
został przez rodzimą tradycję, czyli: gawędy, pamiętniki i
gatunki dziennikarskie, jak również nowele, których twórcami byli
zwykle ci sami ludzie, którzy tworzyli wielkie dzieła. Pisarze
spoglądali krytycznie na konflikt między utrwalonymi tradycyjnymi
zasadami postępowania a nowym spojrzeniem na świat. Paradoksalnie
bohater stawał się nie tylko indywidualnością, ale i typowym
przedstawicielem danej warstwy społecznej. Postaci literackie
posiadały ogromnie złożoną psychikę, natomiast ich losy
przedstawiane były w całej swej złożoności.
Zapewne
najdonioślejszym dziełem polskiej dziewiętnastowiecznej literatury
stała się „Lalka” Bolesława Prusa. Została wydana w 1890 roku
i stopniowo zdobywała sobie coraz to większe rzesze
czytelników.
Głównym
bohaterem powieści jest Stanisław Wokulski - 46-cio letni wdowiec.
Jest on człowiekiem bardzo zawziętym, wytrwałym i aktywnym, wręcz
„szalonej energii” i właśnie głównie dzięki tym cechom
zdobywa ogromny majątek i staje się człowiekiem sukcesu. Stachu
rozwija swoją działalność, zakłada spółkę do handlu ze
wschodem, poznaje wpływowych i poważanych ludzi, powoli zaskarbia
sobie zaufanie wyższych sfer. Jednym słowem pnie się energicznie
po drabinie sukcesu. Na dodatek jest filantropem i pomaga ludziom,
mniej hojnie obdarzonych przez los. Tak właśnie wygląda typowy dla
epoki wizerunek Wokulskiego. Jednak twórca realizmu nie poprzestał
na ukazaniu tylko jednej, afirmowanej w pozytywizmie strony
człowieka. Okazuje się bowiem, że motywem i motorem działania
Stacha jest miłość. To głównie uczucie do kobiety popycha go do
realizowania założeń epoki. W jego postaci przeplatają się
motywy romantyzmu i pozytywizmu. Bohater przeżywa niesamowicie
głębokie rozterki i dylematy, miota się między uczuciem i
rozumem, co czyni jego postać niesamowicie złożoną wewnętrznie.
Twórca nie opisuje jedynie powierzchownie działań i czynów
bohatera, ale wkracza w jego prywatną sferę, odkrywa przed nami
jego skomplikowaną psychikę i najskrytsze myśli. Bez
dokładniejszego zagłębiania się w postać Stacha zauważyć można
jedynie, że jest on typowym przedstawicielem swojej klasy, ot
dorobkiewiczem. Złożoność postaci obserwujemy dopiero po bliższym
i dokładniejszym przyjrzeniu się jej - może właśnie dlatego jest
ona tak uniwersalna, choć zarazem charakterystyczna dla swojej
epoki.
Na
bliższe przyjrzenie się zasługuje też postać narratora w
„Lalce”. Oprócz zwykłej, beznamiętnej narracji w sytuację
wprowadza nas Pamiętnik starego subiekta. To właśnie te części
powieści wnoszą elementy ironii i swoistej automatycznej oceny do
wprowadzonej przez pisarza sytuacji. Pamiętnik Rzeckiego w dużej
części utrzymany jest w stylu emocjonalnym i uczuciowym. To z niego
dowiadujemy się o przeszłości bohaterów i to właśnie Ignacy
wypowiada względnie obiektywne sądy o posunięciach Wokulskiego.
Owe dwa typy narracji pozwalają czytelnikowi spojrzeć na tę samą
sprawę z dwóch różnych perspektyw. Dodatkowo narrator wprowadza
elementy humorystyczne, dla przykładu sygnalizując wprost stosunek
do państwa Krzeszowskich lub przedstawiając w niepospolity sposób
postaci studentów.
Założeniem
twórców realizmu krytycznego było przedstawienie takich postaci i
sytuacji, które znalazłyby swe odzwierciedlenie w rzeczywistości.
Trzymając się tych zasad Prus umieszcza swoich bohaterów w
realiach dziewiętnastowiecznej Warszawy. Dla uwiarygodnienia
opisywanej właśnie sytuacji wprowadzone są dokładne opisy ulic,
parku, budynków i kościołów. Bohaterowie powieści noszą
odpowiednie dla ducha epoki stroje i wygłaszają popularne poglądy.
Prus tak dalece posunął się w wysiłkach urealnienia sytuacji, że
opisy i relacje takich zdarzeń, jak wyścigi na Służewcu
wyszukiwał z autentycznych kronik drukowanych w gazetach. Powieść
nie traktuje o niesamowitych i rzadko spotykanych sytuacjach, a
bohaterowie pomimo swoich charakterystycznych i czasem
przejaskrawionych cech są jednak zwykłymi ludźmi. Z pewnością
więc historia opisana w „Lalce” mogła przydarzyć się
naprawdę.
Wyznacznikiem
powieści realizmu dojrzałego było również odpowiednie
przedstawienie przekroju społeczeństwa. Prus z zadziwiającą
znajomością tematu, poprzez wprowadzanie kolejnych postaci, opisuje
różne środowiska społeczne. Szczególnie wyraźnie naznaczona
zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym świetle.
To ona wciąż „pociąga za sznurki”, ale nie ma najmniejszego
względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym światem
wyższych sfer, bo po prostu tylko ten świat poznała.
Przedstawiciele wyżyn społecznych są przekonani, że zostali
powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym
w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywiście
w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsądkiem). Choć Wokulski
krytykuje ten stan rzeczy, jego wybranką serca staje się przykładna
przedstawicielka arystokracji - Izabela Łęcka. Kolejnym stanem,
opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. Środowisko niesamowicie
zróżnicowane pod względem narodowościowym i majątkowym.
Zaliczają się do niego na równi ci, którzy żyją sobie własnym,
niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich
majątków nie mogą utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer.
Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie,
żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostają
charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana
jest na Żydów - ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem
zazdrości innych ludzi. Generalnie jednak sąd nad mieszczaństwem
nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy.
Najciekawszym jednak, bo niesamowicie naturalistycznym jest
obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyją oni
najczęściej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie
posiadają żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie
jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Są po prostu
szarymi, nic nie znaczącymi, ale bardzo poczciwymi ludźmi. Ciężko
pracują na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebują więc
opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże
im stanąć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie
społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech
negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa
polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego
upadku.
Z
ogólnego wizerunku powieści wyróżnia się również sposób
przedstawienia wyglądu postaci i ich przeżyć wewnętrznych. Łatwo
zauważyć, że znalezienie w treści książki opisu wyglądu
zewnętrznego Wokulskiego wymaga nielada wysiłku. A jeśli już
natrafimy na taki fragment ogranicza się on jedynie do jednego,
dwóch zdań („czerwone ręce”). Bez trudu, natomiast, wyszukać
można cytaty, mówiące o jego aktualnym stanie psychicznym,
nastroju, czy przemyśleniach. Pisarz skupia się więc wyraźnie na
bogatym i różnorodnym wnętrzu głównego bohatera. Co chwila
targany jest on silnymi uczuciami, co chwila też wylewa przed nami
swoje żale i głębokie przemyślenia. Zupełnie inaczej
przedstawiają się natomiast prezentacje panny Izabeli. Dominują w
nich zachwyty nad urodą pięknej panny. Gdy tylko się pojawia
natychmiast uwaga narratora zwrócona zostaje ku jej anielskim rysom
i boskiej figurze. Izabela olśniewa swą fizycznością, więc nikt
nie zajmuje się jej wnętrzem (musi być przecież tak samo piękne).
Wybranka Wokulskiego niewiele mówi, prowadzi jedynie zwykłe
konwencjonalne rozmowy, lub posługuje się grzecznościowymi
formułkami. Tylko od czasu do czasu autor zdradza nam wizerunek
prawdziwej panny Łęckiej, ukazując jej niepospolity narcyzm i
pustkę duchową.
Tak
głęboka analiza dziewiętnastowiecznych poglądów na świat,
ówczesnego społeczeństwa, różnorakich zależności, a w końcu i
poszczególnych bohaterów jednoznacznie prowadzą ku stwierdzeniu,
iż „Lalka” Bolesława Prusa jest najwybitniejszą powieścią
realizmu krytycznego. Pisarz podejmuje problemy z bardzo szerokiego
zakresu tematów. Wnikliwie opisuje poszczególne sytuacje, skupia
się nad wizerunkami swoich bohaterów, wprowadza zarówno elementy
komiczne, jak i tragiczne. Wprowadzona jest również zróżnicowana
narracja i spojrzenie na dany problem z różnych punktów widzenia.
O czym traktuje powieść? O miłości, przyjaźni, polityce, polskim
społeczeństwie, interesach, pracy i o złożoności człowieka.
Prus przedstawia nam cały wachlarz różnorodnych charakterów i
osobowości, ich marzenia i niespełnione nadzieje, a także
codzienne rozterki i szczęście. Posługuje się różnorodnymi
formami wypowiedzi, urozmaica tekst, wprowadzając pamiętnik
Rzeckiego i rozbudowane monologi wewnętrzne. Historia i wszelkie
sytuacje opisane w „Lalce” swobodnie mogłyby okazać
fragmentami, wyrwanymi z życia autentycznych, żyjących w
XIX wieku ludzi. I choć nie sposób ogarnąć na kilku stronach
różnorodności i bogactwa dzieła Prusa nie można nie uznać go za
czołową powieść realizmu krytycznego w Polsce.