Sztuka książki i historia drukarstwa w kontekście historii kultury

– wykład

dr Joanna Krauze-Karpińska

17.10.2009

Do XVIII w. był okres starodruczny (starym drukiem).

HISTORIA WYDAWNICTW

Co to jest wydawnictwo?

To historia książki.

Książka to produkt materializacji graficznej,

w celu określenia zawartości,

upowszechniania, utrwalania i przekazania wśród ludzi.

Posiada: 1) aspekt społeczny

2) aspekt fizyczny

Def. UNESCO: Książka to tekst drukowany zawierający nie więcej niż 49 stron.

Książka jest starsza niż druk, ponieważ można było pisać ją ręcznie. Dlatego mówi się, że z momentem wynalezienia pisma powstała książka.

Zaczniemy od średniowiecza, gdzie istniała rzesza kopistów, którzy ją przepisywali.

Rozrosła się ona wraz z upowszechnieniem pisma. Stało się to w przez dwa środowiska:

a) uniwersyteckie (pozycje naukowe);

b) zakonne (p.w. benedyktyni, religijne kształcenie).

Pojawiali się też inni zleceniodawcy pochodzący z zamożnych środowisk, np. książęta, królowie.

Dla nich powstawały książki świeckie (dla przyjemności) i religijne (pomagające w kontemplacji).

Książka miała różne formy.

a) zwoje papirusów (Morze Śródziemne)

b) cienki papier, składano go jak harmonijka (Chiny)

c) pergamin ze skóry wołowej (Europa). Miał on ograniczoną wielkość (potem je łączono=składano na pół i zszywano; tak powstał np. Kodex). Arkuszy pergaminu można było złożyć wiele.

POWSTANIE KSIĄŻKI

— oprawić i uchronić przed zniszczeniem (deska okryta skórą).

— były wzorce i kopiowano je.

— liniowano pergamin

— zapis

— dodawanie inicjałów

— iluminacje

(czasem było kilku kopistów)

Tak przepisany tekst oddawano do introligatora (to był drogi produkt).

Duży nakład pracy + drogi pergamin.

Pisano ścisło od gry do dołu, używano abrewiatury (skróty często stosowanych wyrazów).

Na końcu był kolofon, w którym były informacje o tytule, kopiście, czasie sporządzenia.

WYGLĄD

np. Psałterz Floriański (3-jęzkowy: łac., pol., niem.) dla Królowej Jadwigi (z imionami kontemplacyjnymi „MM” – Maria Marta). Królowa zmarła więc psałterz nie został zakończony.

• Tekst,

• ozdobniki (na marginesach),

• inicjały,

• litery nowych wersetów pisane nowym atramentem,

np. Francja – Ramound de la Rosé

(cenna, niecodzienna)

Jak ułatwić powstanie książki? Potanić?

1. DRZEWORYT – technika graficzna z Indii, Chin (z tkanin), rozwinięta przez kontakty kupieckie (p.w. religijne, np. codzienne modlitwy).

Najstarsze datowane drzeworyty to: a) Madonna z 4 świętymi (1418),

b) św. Krzysztof.

Powstała dzięki temu książka kserograficzna, rytowana na deskach drewnianych (nietrwała) i odbijana na pergaminie. Ważna była precyzja wykonania lustrzanego odbicia.

2. PŁYTY METALOWE rytowane (Niemcy, Niderlandy). Wycinało się tło, a reszta było wypukła (druk wypukły). Tylko do tekstów niedługich.

np. taniec śmierci (wszyscy jesteśmy śmiertelni), np. staloryt – trwalsze niż drewniana i ostrzejsza.

3. Jan GUTENBERG z Moguncji (poł. XV w.) - mieszczanin (Strasburg, był tam złotnikiem), zorganizował warsztat i wydrukował Biblię 42-stronicową. Wynalazł ruchomą czcionkę (ale to prawda i nieprawda), ponieważ wynalazł on maszynę do produkcji ruchomej czcionki.

Różni pracowali nad tym, żeby wynaleźć druk (nie wiadomo czy on pierwszy jest naprawdę), np. we Francji Wilhelm [Fiszé] opowiada o Gutenbergu zanim on sam zaczął zajmować się drukarstwem.

Do wyrobu czcionki potrzebna była:

— PATRYCA (stempel)

W miękkiej blasze wykonywano odcisk litery i tą blaszkę wkładano do komory metalowej i tam wlewano materiał (stop antymonu, ołowiu, cynku). Było to plastyczne, trwałe.

a) matrycę można było wkładać do pojemniczka i odbijać różne czcionki.

b) oczko – kształt litery

c) główka

d) stopa czcionki – litera ze słupkiem

e) sygnatura (rowek – żeby się nie myliło jak ją złożyć)

f) Ważna jest linia dolnego rysunku czcionki (u dołu litery). To pomagało, żeby równa była dolna granica (odsadka = obzac[an]) i nie skakał tekst.

— PRASA DRUKARSKA (która miała dawać gwarancję precyzji)

Podstawą była prasa do winogron.

Pierwsza część była od podłogi do sufitu stabilna (umieszczona na niej śruba, żeby tekst odbić na pergaminie). Druga część ruchoma. Kładło się papier w ramce lekko zwilżony, przyciskało się śrubę i tekst był odbity. Stemple skórzane wyrównywały (zbierały nadmiar farby).

Druk Biblii trwał 2 lata (200 egzemplarzy), 150 na papierze, ok. 35 na pergaminie, np. jedna sztuka jest w Polsce w Pelplinie (z jedną czcionką odbitą z boku, bo wypadła). Zużyto na nią 290 znaków i ok. 50 tysięcy czcionek. Oprócz Biblii wydrukował Psałterz Moguncki + kilka drobnych druków.

Zadłużył się u Jana Husta i ten przejął jego drukarnię wraz z jego uczniem.

Ilu ludzi potrzebnych jest do drukowania książek? W XVIII w. na potrzeby króla Stanisława Augusta Piotr Dipur – drukarz pisał, że do obsługi jednej prasy potrzeba 4 zecerów, 2 precerów + czeladź drukarska (odbiór i podawanie papieru), czyli ok. 10 osób. Gutenberg miał prawdopodobnie 1 prasę.

ok. 1460 – powstają warsztaty, np. w Norymberdze.

Antoni Koberger posiada wielką drukarnię, w tym 24 prasy, 100 pracowników. Drukuje, np. Kronikę świętą Hartzmana Szenkla + plan Wrocławia i Krakowa (w niej).

Włochy (Subiacco) – uczniowie Szebeka przenoszą się do Rzymu.

Wenecja (dużo oficyn), p.w. Manucjuszów (1494) do 1515 r. działała. Wyrasta ze średniowiecznych korzeni. August Manucjusz (humanista) znał grekę, łacinę, dworzanin na różnych dworach, światły.

Opracował 2 rodzaje czcionki: łacińską kursywą i grecką (trudną do zaprojektowania, np. przez akcenty).

Wydrukował 28 dzieł w języku greckim (znanych wcześniej jako rękopiśmienne).

INKANUBUŁY (na polskich ziemiach), pochodzące p.w. z Wenecji.

Ok. 1470 r. powstaje 1 drukarnia we Francji (Sorbona), sprowadzona z Niemiec.

Ok. 1475 r. Jan Gitré zrobił nową czcionkę - baskarda, którą wydrukował np. Godzinki.

1473 Hiszpania

od 1475 Walencja, Saragossa.

St. Polak w Hiszpanii w Sewilli.

Foź Wilhelm ok, 90 druków, w tym 74 po angielsku.

Polska 1473 r. Kraków (Almana Crakoviensis – kalendarz na 1474 r.), Kasper Sztarbe, Fiol Szwajbel (liturgia wschodnia; cyrylica, 4 teksty), 1475 Wrocław (Królestwo Czech), Kasper Elian (8 druków), Konrad Banbaurder (Gdańsk)

Kunabuła (kolebka, powijaki) = pierwociny drukarstwa.

Karta tytułowa (pełne dane o druku, nazwisko, rok wydania, miejsce).

Inkunabuły nie miał karty tytułowej był wykaz rejestru (może być przedmowa, czasem była czysta, żeby nie niszczył się tekst). Dane były w kolofonie. Wybijany był tylko tekst. Reszta była dorabiana ręcznie, np. historia Rodu Sforców – Włochy. Potem był drzeworyt i wypiera iluminacje.

Produkcja papieru. Na sitach z kadzi wyciągano odpowiednią ilość, powstawał wtedy arkusz. Wymiary uzależnione od sita. Wielki to regalis (70-50 cm) i mniejszy (50/30 cm).

Składano na dwa sposoby: infolio (2 karty) lub inquarta (4 karty). Było na nich widać rysunek sita: kresy (poziomo), prążki (pionowo), drobne druciki, przeplatane.

Na środku był filigram (znak wodny), wzór z drucików (np. głowa błazna lub MB z dzieciątkiem). To był znak danej papierni.

Jeśli arkusz był mniejszy niż folio wymyślono system składania u dołu strony (pośrodku zszycie). Opatrywano sygnaturą (żeby było łatwo składać). A i numer składki (potem podwójne AA jeśli alfabet się skończył). Połączono na koniec wykaz składek (rejestr).

Dołączono spis nagłówków (spis treści) od lat 70 pojawia się foliowanie (numeracja karta), paginowanie w następnym wieku.

Kustosz (zewnętrzny róg każdej strony), następny fragment z następnej strony.

Wydawnictwo przygotowuje wykazy druków starych (inkunabułów), np. w Polsce Incunabula quae in bibliotheca Poloniae aservantur (I tom – wszystkie inkunabuły w Polsce, przeszło 5700 z XV wieku.