Historia gospodarcza świata (2011) Wykład| Prof. S. Kowal

Demograficzne uwarunkowania rozwoju cywilizacyjny

Świat nie zajmował się procesami demograficznymi, kiedy śmiertelność była bardzo wysoka. Dopiero, kiedy człowiek zdał sobie sprawę z faktu, że ma wpływ na procesy np. produkcji żywności czy opieki zdrowotnej. W przypadku braku wzrostu gospodarczego wraz z wzrostem liczby ludności społeczeństwo ubożeje nieproporcjonalnie, ponieważ zawsze znajdą się ludzie, którzy będą „chcieli żyć na poziomie światowym”.

Wpływ krajów „ludnych” na sytuację międzynarodową. Przykład Chin i Indii (ponad 1 mld ludzi w każdym z nich). Stosunki demograficzne

Przewrót techniczny (praca rąk ludzkich została zastąpiona maszynami) był jednym z czynników, który przyśpieszył wzrost liczby ludności. W przedziale 1750-1800 po raz pierwszy zaczęto mówić o potrzebie ograniczenia liczby urodzin. Malthus dostrzegł związek między produkcją żywności a wzrostem liczby ludności. Obserwował on procesy zachodzące w Anglii. „Ogradzanie” – odbieranie ziemi chłopom, powodujące ich migrację do miast. Brak pieniędzy powoduje problemy demograficzne. Uchwalono w tych latach „prawo dla ubogich” zobowiązujące do pomocy ludziom ubogim. Obowiązek świadczenia tych pieniędzy spadł nagminny. Malthus stwierdził, że zasiłki te nie mają sensu, ponieważ nie wpływają one na polepszenie sytuacji, ponieważ problem tkwił w problemach z produkcją żywności. Spadek produkcji powodował wzrost chorób i śmiertelności a to prowadziło do problemów demograficznych. Zasiłki sprzyjały zapewnieniu lepszego bytu, ale nie zmniejszały problemów z produkcją żywności. Do tego zwiększały prokreację. Aby człowiek mógł się sam wyżywić potrzebuje 1 hektara na osobę. Malthus popełnił jednak błąd. Założył on stały związek między ilością ziemi, produkcji żywności a problemami demograficznymi. Problem ten głównie dotyczył Wielkiej Brytanii z powodu braku ziemi uprawnej. To samo zjawisko objęło cały świat 200 lat później.

Pomiędzy 1950 a 2000 rokiem liczba ludności na świecie wzrosła o ponad 130%. Po II Wojnie Światowej rozwój gospodarczy przewyższył wzrost demograficzny – przewyższał 4% w skali roku. Obecnie problemem nie jest produkcja żywności a jej transport.

Za czasów Malthusa problemy demograficzne były zupełnie inne niż obecnie. Związane to jest z zmianą kultury żywienia, co pociągnęło za sobą zmiany w produkcji żywności. Przyrost ten w Europie związany był wraz z zmianami cywilizacyjnymi. W drugiej kolejności dopiero rozwój medycyny i higieny. Zamożność ludzi także zwiększała się wraz z rozwojem technicznym, co powodowało polepszenie warunków życia, co miało znaczący wpływ na procesy demograficzne. W trzecim świecie problem ten utrzymywał się dłużej, stąd wsparcie z Europy. To zmniejszyło śmiertelność, a zatem zwiększyło to liczbę ludności, ale nie zmieniła się produkcja żywności. Nie było to rozwiązaniem problemu. Przykład Chin!

Transport w XIX i XX wieku

Mechanizacja transportu była jednym z znaczących czynników, jaki pojawił się w XIX i następnie XX wieku. Początkiem było pojawienie się silnika parowego.

1. Cykl Kontratiewa – Schumpetera 1790-1850 – drogi mytnicze, kanały, pierwsze linie kolejowe, rozwój transportu prowadzi do połączenia rynków lokalnych w jeden rynek ogólnonarodowy → przestrzenne poszerzenie rynku → bodziec popytowy → wzrost produkcji i asortymentowe poszerzenie rynku.

„Rakieta” Stephensona

Cykl Kontratiewa – Schumpetera 1850-1896 – mechanizacja transportu, pierwsza rewolucja prędkości z 5-16 km/h do 45-100 km/h. Ekspansja kolei – 1825 pierwsza towarowa linia kolejowa, Stockton – Datlingtton, 1830 – pierwsza pasażersko-towarowa linia kolejowa Manchester – Liverpool, 1869 kolej trans amerykańska, 1901 kolej transsyberyjska. Drogi z twardą nawierzchnią, tunele: Mont Cenis 1871 (dynamit 1862), mosty żelbetowe i stalowe (także wiszące). Żegluga parowa, kanały: Sueski 1869 (!), Kiloński 1894, Panamski 1914. Mechanizacja łączności – informacja jest szybsza od człowieka, 1838 telegraf Morse’a, 1876 A. Bell-telefon, 1888 - H. Hertz – fale elektromagnetyczne, 1896 G. Marconi – radio (telegraf bez drutu).

Cykl Kontratiewa – Schumpetera 1896-1945 – dominacja transportu zbiorowego → kolej (nasycenie sieci) i żegluga morska (parowce i motorowce – rozwój). Rozwój mechanicznego transportu indywidualnego → samochód (powszechny w USA) → transport „od drzwi do drzwi” → budowa dróg przystosowanych do ruchu samochodowego → pierwsze autostrady (Włochy, USA, Niemcy) → rozwój przedmieść i przeniesienie fabryk poza centrum. Początki transportu lotniczego (sterowce, samoloty → poczta i ludzie). Upowszechnianie łączności indywidualnej (telefon) i zbiorowej (radio), 1904 J. Fleming – lama katodowa, 1920 – radio Marconi i Popow, 1925 – J. Baird – telewizja. 1936 – Wielka Brytania pierwsza telewizja nadająca na stałe.

2. Cykl Kontratiewa – Schumpetera 1945-1990 – Druga rewolucja prędkości z 45-100 km/h do 100-1000 km/h. Samochody – dobro powszechnego użytku → popyt wtórny (generowanie popytu w innych dziedzinach przemysłu przez jeden element) – samoloty (1949 – De Havilland „Comet”, 1969 – Boeing 747, Concorde), rakiety i podbój kosmosu (1957 – sputnik, 1962 Telstar – pierwszy satelita telekomunikacyjny, 1969 lądowanie na księżycu). Dominacja transportu indywidualnego na lądzie (samochód) → suburbia i zbiorowego w powietrzu → kurczenie się sieci kolejowej i jednoczesny rozwój szybkiej kolei TGV i metra. Przewozy morskie (maszynę parową wypierają: turbina silnik wysokoprężny) → wzrost przewozu z 550 mln ton w 1950 do 3313 mln ton w 1974. Logistyka i integracja międzygałęziowa w transporcie → palety, kontenery, ładunki cało pojazdowe (…) Cyfryzacja łączności, pojawienie się internetu, wywodzący się ARPAnetu z 1967 i łączność mobilna.

Pieniądz i kredyty w rozwoju i funkcjonowaniu gospodarki

Główni działacze i ekonomiści – ekonomia?!

Poglądy na pieniądz zmieniały się z różnych powodów – ideologicznych, religijnych czy np. eksperymentalnych. Odkrywanie błędów budziło refleksje. Ekonomia jako samodzielna dyscyplina studiów ukształtowała się późno – około XIX wieku. Wcześniej nie miała ona typowo charakteru badawczego – zajmowano się bardziej administracją. Leopold Kronenberg w Polsce w okresie zaborów tworzył szkoły ekonomiczne. W XIX wieku przedsiębiorcy zrozumieli, że badanie wpływu gospodarki i różnych elementów może być przedmiotem konkretnych badań i rozważań. Zauważenie dynamiki rozwoju gospodarki także przyczyniło się do rozwoju ekonomii. Nie oznacza to, że wcześniej tych badań nie rozważano. Nie potrafiono bowiem wcześniej tego ująć jako dyscypliny badawczej.

Odkrycie Ameryki zwiększyło podaż złota w europie. Wcześniej ilość złota była nieznaczna. Kongres Wiedeński również miał znaczący wpływ na rozwój pieniądza. 1796 rok – Bank Anglii, Banki Florenckie. W przeszłości rolą banków było ułatwianie transakcji, działalność kredytowa została rozwinięta później. Anglia była prekursorem w rozwoju bogactwa narodowego. Hiszpania będąca w XVII i XVII wieku bardzo bogatym państwem nie wykorzystywała w ten sposób, co Anglia swojego bogactwa. Nowa funkcja pieniądza pojawiła się wraz z rozwojem gospodarczym. Kiedy człowiek dostrzegł wpływ swoich działań na własny los i los państwa, zaczął się interesować czynnikami warunkującymi bogactwo. Etyka katolicka była przeciwna pożyczką/oprocentowaniu ich. Myśliciele XVIII wieku doprowadzili do zauważenia roli pieniądza. Dotarto wówczas do wniosku, że pieniądz musi opierać swoją wartość na takim towarze, który ma oparcie w twardej wartości – kruszce, srebro i złoto. Fakt, że bankierami byli Żydzi lub protestanci wywodził się z etyki religijnej, która nie zabraniała im pobierania „procentów”. W wyniku rozwoju gospodarczego uznano, że zrównoważony i efektywny handel jest możliwy tylko, jeśli istnieje instytucja/organizacji to regulująca. Stąd pojawienie się banków – Bank Anglii a później banki narodowe, które ułatwiały handel. Pojawił się kredyt w nowej formie – zamiast pożyczki jednorazowej i jednorazowej spłaty pojawiły się pożyczki znacznie większe, spłacane w ratach. Powstanie banków potrzebne było w celu gromadzenia, udzielania pożyczek, sygnować jakość pieniądza znakiem państwa – zapobieganie psuciu waluty. Bank Polski powstał w 1828 roku. Depozyty itp. Były domeną banków komercyjny. Pierwszym krajem, który wprowadził system waluty kruszcowej była Anglia. Trudnością w wprowadzeniu waluty światowej były braki w kruszcach. Tylko najbogatsze kraje były w stanie wprowadzać takie waluty. Inna państwa wprowadziły waluty bimetaliczne. Pieniądz towarowy – pieniądz mający swoją wartość. Rozwój pieniądza papierowego związany był z wygodą noszenia kwitów zamiast realnych pieniądz. Banki doszły jednak do wniosku, że nigdy nie zdarza się sytuacja, w której wszyscy pobierają swoje depozyty, więc pojawiły się „kwity lewe” – kredyty. Pieniądz bimetaliczny – jego wadą było ustalić relacje między złotem a srebrem. Był to problem nie do rozwiązania. W Europie pojawiła się Unia Łacińska – 1865 – rozwiązana w 1927 – formalnie, praktycznie nie działała. Ustalała ona wartość srebra i złota.

Podczas I Wojny światowej liczba aliantów pod koniec wojny znacząco wzrosła, ponieważ wraz z przechyleniem się szali zwycięstwa na stronę Aliantów, coraz więcej państw chciało czerpać korzyści z zwycięstwa. Państwa będące w sojuszu wcześniej chciały odrobić straty. Jednym z sposobem finansowania wojny było publikowanie obligacji wojennych – „zadłużanie się u własnych obywateli”. Było to charakterystyczne dla obywateli, ponieważ nie mieli oni doświadczenia w finansach, przez co nie wiedzieli, jakie ryzyko podejmują. Banki były bardziej sceptyczne – nie chciały podejmować zbędnego ryzyka finansowego. Nie stosowano na szeroką skalę „dodrukowywania” pieniędzy. Na czas wojny system waluty złotej tracił więc rację bytu. Po wojnie wiele państw zaczęło więc cierpieć na gwałtowny wzrost inflacji – nawet do 35 bilionów %. Wielka Brytania po wojnie próbowała powrócić do systemu waluty złotej – parytetu, ale niestety nie przyniosło to spodziewanego rezultatu. Skutki I Wojny Światowej przewyższały wyobrażenia polityków – nie wiedzieli, do czego może dojść. Państwa europejskie zaczęły się więc zadłużać w innych państwach, których sytuacja gospodarcza po wojnie była lepsza. Krajami, udzielającymi kredytów były głównie Stany Zjednoczone czy też Szwecja. „Drapacze chmur zostały wykorzystane w USA podczas wielkiego kryzysu po to, aby dostać się z ostatniego piętra na parter bez użycia spadochronu”. W Polsce inflacja wynosiła 18 tyś %. I Wojna Światowa kosztowała ok. 326 mld $. Uznano więc, że najlepszym wyjściem będzie zrzucenie winy i kosztów za wojnę na przegranych. Jednakże nie tylko przegrani byli obciążeni kosztami. Polska także była obarczona kosztami, ponieważ podczas ustalania podmiotów mających „zapłacić za wojnę” uznawano Niemcy w granicach 1914 roku. Polska miała ostatecznie otrzymać ok. 1 % reparacji wojennych. Tym samym Polska była płacącym i opłacanym. USA bardzo mocno popierały reparacje, ponieważ chciały spłaty długów zaciągniętych przez państwa europejskie w amerykańskich bankach. Polski budżet w 1925 roku wynosił 2,5 mld $ (sic!) Budżet niemiecki był 10 krotnie większy od polskiego.

„Historia finansów współczesnego świata od 1900 roku Wojciech Morawski”

Podczas II Wojny Światowej przykładem działań finansowych może być sprzedaż broni przez USA. W pierwszej kolejności działała sprzedaż broni za złoto i odbiór „osobisty”. Z racji jednak faktu, że Wielka Brytania, najbardziej zainteresowana zakupem broni nie miała wystarczających zasobów złota. Wprowadzono więc system Land Lease – „wynajem broni”. (sic!)

System z Breton Woods – czysta teoria (…) Wiedziano wówczas, że nie ma powrotu do systemu waluty złotej. Problemem był brak konkretnego pomysłu. Po pierwszej wojnie światowej waluta złota nie odzyskała sprawności sprzed wojny. Spowolniła się i pogorszyła wymienialność waluty papierowej na złotą.

Po II Wojnie Światowej pojawił się nowy rodzaj kryzysów – kryzys naftowy. Cechą charakterystyczną było to, że kryzysy te były nieprzewidywalne – prowadziły np. do wojen na bliskim wschodzie. Przed tym konfliktem cena ropy naftowej wynosiła niewiele ponad 10 $.

James Baker – program pomocy dla zadłużonych państw. Nicholas Brady – jego plan polegał na tym, że jeśli państwa, która otrzymywały pomoc nie zadłużały się więcej to część kredytów była umarzana.

Ceny żywności od 1990 do 2011 roku

Zmiany społeczne w XX wieku

Czynniki determinujące zmiany społeczne:

• Demograficzne – eksplozja demograficzna, migracje urbanizacja

• Gospodarcze – industrializacja, masowa konsumpcja dóbr trwałego użytku, budowa państwa dobrobytu

• Polityczne – upadek monarchii, demokracje, państwa totalitarne („inżynieria społeczna” – zacierała stary porządek społeczny) wojny

• Środki masowego przekazu – prasa, kino, radio, TV, (jedno- kierunkowy kanał przekazu informacji)

Urbanizacja

Proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się miejskiego stylu życia – w miastach żyło: w 1900 14%, 1980 43% (w krajach rozwiniętych 73%) – specyfika miejskich stosunków społecznych – problem „samotności w tłumie”.

Klasy i warstwy społeczne

• Zagłada chłopstwa

• Marginalizacja szlachty i arystokracji

• Od homogenicznej do heterogenicznej klasy robotniczej

• Stara i nowa klasa średnia (rola wykształcenia – studenci, jako quasi klasa społeczna)

• Klasa wyższa

• Elita społeczna: posiadania, polityczna, intelektualna (naukowa, artystyczna, techniczna, ekonomiczna)

• Mobilność społeczna i zacieranie starych podziałów społecznych

• Struktura zatrudnienia – tabela???

Emancypacja kobiet – szklane sufity i lepkie podłogi (?) Przejście od społeczeństwa produkcyjnego do konsumpcyjnego. Od oszczędności do kredytu. Od kolektywu do jednostki. Od etyki pracy do etyki konsumpcji.