I. MOTORYKA NARZĄDÓW ARTYKULACYJNYCH

1. PRZYKŁADOWE ZESTAWY ĆWICZEŃ MOTORYKI NARZĄDÓW ARTYKULACYJNYCH

Przykładowe zestawy ćwiczeń motoryki narządów artykulacyjnych przeznaczone są dla osób, które nie mają problemów logopedycznych i problemów głosowych. W przeciwnym wypadku oraz w razie wątpliwości należy skonsultować się z logopedą lub lekarzem foniatrą.

Jak ćwiczyć?
Najlepiej przed lustrem, obserwując czy ćwiczenie jest wykonane prawidłowo i czy zachowujemy prostą, ale nie usztywnioną sylwetkę ciała. 

Ważne są precyzyjne i  spokojne ruchy oraz dokładne i systematyczne wykonywanie ćwiczeń.

Każde ćwiczenie, w zależności od możliwości czasowych można wykonać 5- 8 razy.

Zestawy można dowolnie łączyć.

Staraj się wykonywać ćwiczenia z lekkością. Nie rób nic na siłę, obserwuj, czy nie wkładasz zbyt wiele wysiłku w wykonanie ćwiczenia. Spróbuj, czy możesz je wykonać bardziej na luzie i przede wszystkim dobrze się baw.

Zestaw I

A)

● Przy zamkniętych ustach powoli wdychaj i wydychaj powietrze przez nos.

● Wykonaj głęboki wdech przez nos i wydech przez szeroko otwarte usta. Przy

wydechu zaciśnij nos.

● Delikatne opukuj i rozcieraj wargi palcami.

● Ułóż szeroki język na dnie jamy ustnej i przy lekko otwartej buzi wykonuj wdech i

wydech przez usta.

● Dmuchaj przez złączone wargi, lekko wysunięte do przodu.

● Przy zwartych szczękach i wargach odciągaj na przemian kąciki ust na boki.

● Naprzemiennie zmieniaj wyraz twarzy: uśmiech- smutek.

● Wyobraź sobie, że nagle zachwycasz się czymś lub spotkała cię bardzo miła

niespodzianka. Ćwicz taki naturalny odruch zachwytu, zaskoczenia jak najczęściej.

W lusterku zauważ przestrzeń, która pojawia się w jamie ustnej i zobacz, jak

pracuje języczek podniebienny.

● Obserwuj ruch żuchwy ( dolna szczęka ) podczas pierwszej fazy ziewania. Staraj się

ten swobodny opad żuchwy ćwiczyć jak najczęściej. Możesz sztucznie wywoływać

ziewanie.

B)

● Zamknij usta. Wyobraź sobie, że żujesz gumę, która jest najpierw bardzo mała i

stopniowo staje się coraz większa. Dbaj o to, aby usta były cały czas zamknięte, a

żuchwa wykonywała wyraźny ruch ku dołowi.

● Rozmasuj policzki ruchem okrężnym, rozcieraj je.

● Zataczaj żuchwą ósemki w pionie i w poziomie.

● Naśladuj naprzemienną wymowę samogłosek u – i .

● Przyłóż opuszkę palca wskazującego do środka złączonych warg (palec ustaw

pionowo); całuj ją i odrywaj palec po każdym cmoknięciu; powtórz nie odrywając

palca- cmoknięcie powinno być długie i nieprzerwane, wargi silnie ściągnięte.

● Żuchwa opuszczona. Oblizuj wargę górną, potem dolną, następie obie.

● Mlaskaj najpierw czubkiem, potem środkiem języka.

● Wykonuj ruchy języka wewnątrz jamy ustnej (usta zamknięte) w prawo i lewo,

dookoła po zębach.

● Wahadełko- przy rozchylonych wargach wykonuj w poziomie wahadłowe ruchy od

jednego do drugiego kącika ust

● Naśladuj parskanie konia prrrr- wibracja dolnej i górnej wargi; obie są

maksymalnie rozluźnione, kąciki ust luźne, powietrze nadyma również policzki.

Zestaw II

A)

● Wykonaj wolny wdech przez usta, wydech przez nos.

● Udawaj ziewanie, swobodnie przy nisko opuszczonej żuchwie: wdech przez nos,

wydech ustami przy szeroko otwartej jamie ustnej. Obserwuj w lusterku jak

pracuje podniebienie miękkie podczas pierwszej fazy ziewania. Zwróć uwagę

na ruch języczka podniebiennego ku górze.

● Delikatnie opukuj policzki opuszkami palców.

● Unoś górną wargę do nosa pokazując dziąsła.

● Nabierz powietrze, zaciśnij wargi i cofaj kąciki ust.

● Zamknij usta i przesuwaj je w prawą i w lewą stronę.

● Rozciągaj usta w nienaturalnym uśmiechu i naprzemiennie stulaj je do gwizdu.

● Językiem wykonuj ruchy wewnątrz jamy ustnej- na boki, ku górze i ku dołowi.

● Buzia otwarta. Umieszczaj język na wardze dolnej, następnie na górnej.

● Żuchwa opuszczona. Dotykaj czubkiem języka po kolei: górnej wargi, lewego i

prawego kącika ust i dolnej wargi.

● Naśladuj żucie trawy przez krowę – przeżuwaj. Język utrzymuj swobodnie

spoczywający na dnie jamy ustnej.

● Swobodnie ziewaj bez wydawania głosu.

● Połóż palec na brodzie i kilkakrotnie przyciągaj brodę do krtani. Łokieć jest

oparty o klatkę piersiową.

B)

● Zamknij usta. Opuszczaj żuchwę spokojnie i powoli, starając się otworzyć jak

najbardziej jamę ustną, ale bez nadmiernego napinania mięśni i tak by nie

krępować swobody warg. Staraj się podczas wykonywania tego ćwiczenia

zachować ich naturalny układ. Później przyśpiesz tempo.

● Wykonuj żuchwą ruch wahadłowy od jednego do drugiego ucha, jakbyś rysował

nią kształt podkowy.

● Czubkiem języka wędruj od zębów górnych do podniebienia miękkiego.

● Grzbiet języka przyciśnij do dziąseł i podniebienia miękkiego, opuszczaj i

podnoś żuchwę.

● Szeroko rozciągnięty język wysuwaj, a następnie cofaj do jamy ustnej; język

powinien być tak szeroki, aby jego brzegi dotykały zębów trzonowych.

● Ujmij szeroki język między zęby trzonowe i delikatnie go żuj.

Przykładowe zestawy ćwiczeń motoryki narządów artykulacyjnych.

● Łopatka - otwórz usta jak do wymowy samogłoski e, wysuń do połowy język i

nie opierając go na dolnych zębach rozciągnij go na boki aż do kącików

rozszerzonych ust. Język powinien być maksymalnie płaski, pozbawiony czubka

i nie chować się w głębi jamy ustnej. Sprawdź palcem rozszerzenie, ułożenie i

napięcie języka.

● Koci grzbiet- czubek języka oprzyj o dolne zęby i rytmicznie wypychaj język do

przodu.

● Wymawiaj energicznie:

ktktktktkt...

tktktktktktktk...

ttkttkttkttkttkttkttkttk...

kktkktkktkktkktkktkkt...

● Wymawiaj cycycycycyycycycy w tempie wolnym umiarkowanym i bardzo

szybkim.

● Naśladuj odgłos lokomotywy- dużej i ciężkiej ciągnącej wagony towarowe

czczczczczcz..

● Naśladuj odgłos lokomotywy ććććććććć..... coraz szybciej aż do pełnego biegu

pociągu. Staraj się rytmicznie wymawiać poszczególne głoski. Usta powinny

być lekko zaokrąglone i wysunięte do przodu, a górna warga odklejona od

dziąsła.

● Śmiej się szczerze i głośno: hahahha..., hihihihii..

● Chrap na wdechu i na wydechu.

● Wypowiadaj długo ciąg: bimbambombimbambom...

● Wymawiaj na jednym tonie przedłużając brzmienie głoski „r” : trrr....., drrrr...

● Wymawiaj samogłoski u,o,a,e,i,y przy zwartych szczękach.

● Starannie wymawiaj:

łałałałałała... pabapabapaba...

Zestaw III

A)

● Przykładaj opuszki palców do powierzchni warg, lekko je ugniataj,

● Wysyłaj całuski, cmokaj.

● Wypychaj policzki językiem.

● Nabieraj powietrze na przemian pod górną i pod dolną wargę.

● Pochyl głowę i luźną, ciężką żuchwą „zamiataj” podłogę

● Swobodnie ziewaj bez wydawania głosu, następnie ziewając wymawiaj lekko

przedłużoną samogłoskę.

● Przy szeroko otwartej jamie ustnej ćwicz wdech przez nos, wydech przez usta.

Zaobserwuj ruchy podniebienia miękkiego w lusterku.

● Buzia otwarta. Licz czubkiem języka zęby górne najpierw od zewnętrznej,

następnie od wewnętrznej strony.

● Buzia otwarta. Unoś szeroki język na górną wargę. Potem na górne zęby.

● Otwórz buzię. Przed nią pionowo ustaw palec wskazujący. Wysuń język w

kształcie strzałki i na opuszce palca rysuj napiętym i wąskim językiem małe

kółeczka.

● Strzałka- rozchyl wargi, wysuń na zewnątrz język tak, by zarysował się wyraźnie

wąski czubek i szersza pozostała część języka (grot). Staraj się, by język nie

dotykał zębów i kącików ust.

● Rurka – otwórz buzię, wysuń delikatnie język. Zaginaj boki języka w kierunku

środka, tak, by język przybrał kształt rurki. Wargi ściągają się i zaokrąglają.

B)

● Zamknij usta. Wykonuj ruchy naśladujące żucie ciągliwego cukierka. Wargi

biorą czynny udział w tym ćwiczeniu.

● Wykonuj leniwe ruchy żuchwy mówiąc swobodnie bla, bla, bla...

● Gwiżdż na różnych wysokościach dźwięków. Początkowo z zatkanym nosem,

później bez zacisku skrzydełek nosa.

● Przy zwartych szczękach wysuń wargi do przodu, zaokrąglij i zwieraj, a

następnie wykonaj ruch w prawo i w lewo (lub do góry i do dołu).

● Wymawiaj przeciągle brrrrrrr. Następnie wymawiaj brrr z językiem

umieszczonym między zębami.

Przykładowe zestawy ćwiczeń motoryki narządów artykulacyjnych.

● Wymawiaj:

ga ge gi go gu

ka ke ki ko ku

ha he hi ho hu

kap-kap-kap-kap-...

ak- ka ok- ko ek- ke uk-ku ik- ki yk- ky

ag- ga og- go eg- ge ug- gu ig- gi ug- gy

● Szybko i energicznie wymawiaj st – st – st .....

● Szybko wymawiaj głoskę „l” (l – l – l – l - ....)

● Rytmicznie wymawiaj głoski t – d – n...

● Wymawiaj dokładnie ni - ny - ni - ny ny - ni - ny – ni

● Wymawiaj niezbyt szybko:

dada kaka dada kaka

momo nono momo nono

mymy lala mymy lala

rara koko rara koko

wawa koko wawa koko

wawa gogo wawa gogo

bibi dyby bibi dyby

Zestaw IV

A)

● Przez wyciągnięte do przodu wargi wypuszczaj powietrze, silnie dmuchając na

miejsce znajdujące się na wprost i daleko od Ciebie.

● Nabierz powietrze, utrzymaj nadęte policzki prze chwilę, po czym gwałtownie

wypuszczaj powietrza.

● Nagryzaj górnymi zębami dolną wargę i dolnymi górną,

● Udawaj ziewanie i pilnuj, by kształt elipsy występujący między dwiema parami

mięśni, które otaczają mały języczek nie dążył do rozszerzenia, ale przeciwnieby

zbliżały się one na skutek ruchu języczka do góry.

● Przy zamkniętych szczękach unoś wargę górną (widoczne są tylko zęby górne),

a następnie opuszczaj wargę dolną (widoczne są tylko zęby dolne).

● Kląskaj językiem (naśladowanie biegnących koni).

● Wysuwaj język przez zwarte zęby. Język siłą powinien się przez nie wysunąć,

górne siekacze skrobią jego grzbiet.

● Wysuwaj język naprzemiennie wąski i szeroki; na początku ćwiczenie wykonuj

powoli, stopniowo przyśpieszaj tempo.

● Młynek - przy zamkniętych ustach krąż językiem najpierw w prawo, później w

lewo.

● Naśladuj bezgłośne wymawianie sylab: „pa”, „ba”, „da” starając się, aby żuchwa

swobodnie i lekko opadała ku dołowi oraz przesuwała się delikatnie ku tyłowi.

Zwróć uwagę na to, aby przedłużać moment rozwarcia szczęki i żuchwy.

B)

● Wymawiaj krótko, dobitnie:

ła ła ła ła ła ...

łe łe łe łe łe ...

ły ły ły ły ły ...

ło ło ło ło ło ...

łu łu łu łu łu ...

● Wypowiadaj powoli i wyraźnie poniższe zdania obserwując ruchy warg:

Łóżko w uszku, uszko w łóżku.

Pchła pchłę pchnęła w popiół.

Łucja grywała na bałałajce.

Przykładowe zestawy ćwiczeń motoryki narządów artykulacyjnych.

● Na maksymalnie rozluźnionej i opuszczonej żuchwie wypowiadaj bla, ble, bli,

blo , blu, wyrazy, mów swoje imię i wypowiadaj całe zdania, dłuższe teksty.

● Przy nieruchomej, opuszczonej nisko żuchwie naśladuj wymawianie:

la- le- li- lo- lu

W tym ćwiczeniu zwróć uwagę na to, że pracuje przede wszystkim język,

wargi wykonują minimalny ruch, żuchwa opada w dół na pierwszym

wypowiedzianym la i w tej pozycji pozostaje- podczas dalszej części ćwiczenia

jest nadal nieruchoma (!). Jeśli nie możesz zapanować jeszcze nad ruchem

żuchwy, pomóż sobie i przytrzymuj ją palcem. Stopniowo wykonuj ćwiczenie

bez trzymania żuchwy.

● Szybko wymawiaj naprzemiennie głoski l, n (l – n – l – n – l – n – l - n...)

● Otwórz usta jak do wymówienia głoski „e”, czubek języka oprzyj u nasady

dolnych siekaczy. Nie poruszając żuchwą, a jedynie opuszczając i podnosząc

tylną część języka wymawiaj:

kak ak kak ak kak ak aka

gaga aga gaga aga gaga aga

akka, agga, akka, agga

● Wymawiaj samogłoski u,o,a,e,i,y, następnie układy samogłosek z przesadną

artykulacją.

a – i – o – e – u – y

a – i – a – i

a – u – a - u

u – i – u - i

i – a – i - a

i – u – i - u

u – a – u – a

● Wymawiaj sylaby, wyrazy, zdania z przedłużaniem samogłosek- pilnuj, by w tym

czasie żuchwa opadała swobodnie.

Zestaw V

A)

● Przeczesuj górną i dolną wargę zębami.

● Wysyłaj całuski, cmokaj.

● Przy zaciśniętych zębach zwieraj i rozwieraj wargi (zwarcie jest silne, rozwarcie

jak największe).

● Naprzemiennie podciągaj w stronę nosa lewą i prawą stronę górnej wargi,

potem- obustronnie.

● Nabierz powietrze tak, by wypchnąć policzki; następnie powietrze przesuwaj

wewnątrz w prawo, w lewo, dookoła.

● Opuszczaj i unoś żuchwę ku górze. Podczas opuszczania pilnuj, by żuchwa lekko

się cofała.

● Naśladuj żucie trawy przez krowę – przeżuwaj. Język utrzymuj swobodnie

spoczywający na dnie jamy ustnej.

● Młynek - przy otwartych ustach- ułóż wargi jak do wymawiania głoski „a”, nie

zmieniając kształtu ust, wykonuj spokojne obroty w prawo i w lewo.

● Buzi otwarta. Język oprzyj na górnej wardze, na zmianę zwężaj i rozszerzaj go.

● Otwórz usta, wysuwaj szeroki język w kierunku brody i unoś zwężony w

kierunku nosa.

● Lekko otwórz usta. Sięgaj językiem na przemian do nosa i do brody. Potem

szybko uderzaj językiem na przemian w górną i w dolną wargę. Żuchwa jest

nieruchoma.

B)

● Wymawiaj szeptem, potem półgłosem (z wyraźnym przytrzymaniem warg przy

głosce "ł")

ała ełe oło yły ułu iłi

ała eła oła uła

ałe ełe ołe ułe

ały eły oły uły

ało eło oło uło

ału ełu ołu ułu

● Wymawiaj coraz szybciej połączenie samogłosek „au”. Szeroko otwieraj wargi

przy „a” i ściągaj je mocno przy u. Potem wymawiaj także „ai”, „ia”, „ua”, „ui”

Przykładowe zestawy ćwiczeń motoryki narządów artykulacyjnych.

● Podczas ziewania ustal maksymalny opad żuchwy, zatrzymaj tam dłoń i staraj

się mówić tak, by żuchwa w czasie wymowy dotykała do dłoni. Wymawiaj w ten

sposób sylaby i krótkie zdania.

● Przy opuszczonej swobodnie żuchwie wypowiadaj najpierw sylabę ”la”-

opierając jej wymowę tylko na ruchu języka - żuchwa pozostaje nieruchoma.

Potem wypowiadaj „la, le, li, lo, lu trzymając się tych samych zasad.

● Przeciągle, płynnie i delikatnie wymawiaj głoskę „r”

-przy średnio otwartych ustach,

-przy zaciśniętych zębach,

-z przesuwaniem żuchwy do przodu, do tyłu, na boki.

● Otwórz usta jak do wymawiania głoski „o”. Język ustaw w pozycji kociego

grzbietu, ale bez przywierania do podniebienia. Nie poruszając żuchwą i nie

odrywając czubka języka od nasady dolnych zębów wymawiaj najpierw powoli a

potem coraz szybciej:

* ajajajajajajajajaj

* ejejejejejejejejej

* ojojojojojojojojoj

* ujujujujujujujujuj

język wybrzuszony w środkowej części powinien wykonać szybki ruch do przodu

i ku górze, a następnie obniżając się, powinien się wycofywać. Zmieniaj

wysokość dźwięku.

● Przy opuszczonej i nieruchomej żuchwie wymawiaj:

* kakakakakaka

* kikikikikikikikiki

* kokokokokoko

* kukukukukuku

język powinien lekko napierać na dolne siekacze.

● Wypowiadaj w szybkim tempie głoski t,t,t,t,...,cz,cz,cz,..,k,k,k,k,..a następnie

poniższe teksty:

Kto tutaj tak tupie?

To tato tutaj tak tupie? Ach, to tato tutaj tak tupie.

To tata Tomka tam tak tka i tka? Tak to tata Tomka tam tak tka i tka.

Matka tka, ojciec tka, a dziecko łka i czka.

Koszt poczt w Tczewie

Przykładowe zestawy ćwiczeń motoryki narządów artykulacyjnych.

● Wymawiaj wyraźnie, przedłużając zwarcie warg na głosce "p"

apa opo upu epe ypy ipi

ap op up ep yp ip

pa po pu pe py pi

● Wymawiaj powoli i wyraźnie:

*nga – nge – ngi – ngo – ngu

* W pociągu na drągu w przeciągu.

* Obłąkany z Konga ogląda dziwoląga.

*Gangster okradł bank w Marengo.

● Wymawiaj dość szybko:

tata tata tata tata

tutu tutu tutu tutu

koko koko koko koko

kiki kiki kiki kiki

gigi gigi gigi gigi

mumu mumu mumu mumu

dydy dydy dydy dydy

nini nini nini nini

wywy wywy wywy wywy

coco coco coco coco

fifi fifi fifi fifi fifi

rere rere rere rere

2. BEZGŁOSOWE ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO

Ćwiczenie 1.

Przy zamkniętych ustach powoli wdychaj i wydychaj powietrze przez nos.

Ćwiczenie 2. 

Wykonaj głęboki wdech przez nos i wydech przez szeroko otwarte usta. Przy wydechu zaciśnij nos.

Ćwiczenie 3.

Wykonaj wolny wdech przez usta, wydech przez nos.

Ćwiczenie 4.

Przy szeroko otwartej jamie ustnej ćwicz wdech przez nos, wydech przez usta. Zaobserwuj ruchy podniebienia miękkiego w lusterku.

Ćwiczenie 5.

Udawaj ziewanie, swobodnie przy nisko opuszczonej żuchwie: wdech przez nos, wydech ustami przy szeroko otwartej jamie ustnej. Obserwuj w lusterku jak pracuje podniebienie miękkie podczas pierwszej fazy ziewania. Zwróć uwagę na ruch języczka podniebiennego ku górze.

Ćwiczenie 6.

Markuj ziewanie i pilnuj, by kształt elipsy występujący między dwiema parami mięśni, które otaczają mały języczek nie dążył do rozszerzenia, ale przeciwnie- by zbliżały się one na skutek ruchu języczka do góry.

Ćwiczenie 7.

Wyobraź sobie, że nagle zachwycasz się czymś lub spotkała cię bardzo miła niespodzianka. Ćwicz taki naturalny odruch zachwytu, zaskoczenia jak najczęściej. W lusterku zauważ przestrzeń, która pojawia się w jamie ustnej i zobacz, jak pracuje języczek podniebienny.

Ćwiczenie 8.

Unoś podniebienie miękkie i staraj się je utrzymać przez dłuższy czas. Unikaj zbytniego wysiłku, stopniowo przedłużaj czas utrzymania podniebienia miękkiego u góry.

Ćwiczenie 9.

Chrap na wdechu i na wydechu.

Ćwiczeni 10.

Wyobraź sobie, udawaj, że ssiesz smoczek.

3. ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO Z UŻYCIEM GŁOSU

Ćwiczenie 1.

Gwizdaj na różnych wysokościach dźwięków. Początkowo z zatkanym nosem, później bez zacisku skrzydełek nosa.

 Ćwiczenie 2.

Śmiej się szczerze i głośno: hahahha..., hihihihii..

 Ćwiczenie 3.

Wymawiaj połączenia głosek:

• ga ge gi go gu

• ka ke ki ko ku

• ha he hi ho hu

Ćwiczenie 4.

Wymawiaj wyraźnie:

• kap-kap-kap-kap-...

• ak- ka    ok- ko     ek- ke     uk-ku     ik- ki       yk- ky  

• ag- ga     og- go     eg- ge    ug- gu     ig- gi     ug- gy

Ćwiczenie 5.

Energicznie wymawiaj sylaby i różne połączenia spółgłosek k,g z samogłoskami np.

ak, ka, ku, uk, ug, ko, ogo, uku, ugu, eke, ege, oku, uku, aka, kuk, uguek, ge itd.

Ćwiczenie 6.

Wymawiaj wyraźnie, przedłużając zwarcie warg na głosce "p"

• apa   opo   upu   epe   ypy    ipi

• ap     op     up     ep     yp     ip

• pa     po     pu     pe     py     pi

Ćwiczenie 7.

Energicznie wymawiaj sylaby i różne połączenia spółgłosek k,g z samogłoskami

ak, ka, ku, uk, ug, ko, ogo, uku, ugu, eke, ege, oku, uku, aka, kuk, uguek, ge itd.

Ćwiczenie 8.

Wymawiaj powoli: nga – ngo - ngu

Ćwiczenie 9.

Wymawiaj powoli i wyraźnie:

• W POCIĄGU NA DRĄGU W PRZECIĄGU.

• OBŁĄKANY Z KONGA OGLĄDA DZIWOLĄGA.

• GANGSTER OKRADŁ BANK W MARENGO.

4. ĆWICZENIA ŻUCHWY BEZGŁOSOWE

Ćwiczenie 1. Ustalanie naturalnego opadu żuchwy/ optymalnego otwarcia ust:

A.Podczas naturalnego ziewania zaobserwuj, na jakim poziomie znajduje się żuchwa w pierwszej fazie ziewania.

B.Zegnij kciuk i oprzyj go na dolnych zębach, opuszka palca dotyka górnych siekaczy, takie umiejscowienie kciuka wskazuje na właściwy stopień otwarcia.

C.Między zęby włóż poziomo złączone palce wskazujący i środkowy.

Ćwiczenie 2.

Obserwuj ruch żuchwy ( dolna szczęka ) podczas pierwszej fazy ziewania. Staraj się ten swobodny opad żuchwy ćwiczyć jak najczęściej. Możesz sztucznie wywoływać ziewanie.

Ćwiczenie 3.

Swobodnie ziewaj bez wydawania głosu.

Ćwiczenie 4.

Zamknij usta. Opuszczaj żuchwę spokojnie i powoli, starając się otworzyć jak najbardziej jamę ustną, ale bez nadmiernego napinania mięśni i tak by nie krępować swobody warg. Staraj się podczas wykonywania tego ćwiczenia zachować ich naturalny układ. Później przyśpiesz tempo.

Ćwiczenie 5.

Opuszczaj i unoś żuchwę ku górze. Podczas opuszczania pilnuj, by żuchwa lekko się cofała.

Ćwiczenie 6. 

Naśladuj żucie trawy przez krowę – przeżuwaj. Język utrzymuj swobodnie spoczywający na dnie jamy ustnej.

Ćwiczenie 7.

Kląskaj wykonując jednocześnie opad żuchwy.

Ćwiczenie 8.

Zamknij usta. Wykonuj ruchy naśladujące żucie ciągliwego cukierka. Wargi biorą czynny udział w tym ćwiczeniu.

Ćwiczenie 9.

Zamknij usta. Wyobraź sobie, że żujesz gumę, która jest najpierw bardzo mała i stopniowo staje się coraz większa. Dbaj o to, aby usta były cały czas zamknięte, a żuchwa wykonywała wyraźny ruch ku dołowi.

Ćwiczenie 10.

Pochyl głowę i luźną, ciężką żuchwą zamiataj podłogę.

Ćwiczenie 11.

Połóż palec na brodzie i kilkakrotnie przyciągaj brodę do krtani. Łokieć jest oparty o klatkę piersiową.

Ćwiczenie 12.

Naśladuj bezgłośne wymawianie sylab: „pa”, „ba”, „da” starając się, aby żuchwa swobodnie i lekko opadała ku dołowi oraz przesuwała się delikatnie ku tyłowi. Zwróć uwagę na to, aby przedłużać moment rozwarcia szczęki i żuchwy.
Ćwiczenie 13.

Wykonuj żuchwą ruch wahadłowy od jednego do drugiego ucha, jakbyś rysował nią kształt podkowy.

Ćwiczenie 14.

Zataczaj żuchwą ósemki w pionie i w poziomie.

5. ĆWICZENIA ŻUCHWY Z UŻYCIEM GŁOSU

Ćwiczenie 1.

Wykonuj leniwe ruchy żuchwy mówiąc swobodnie bla, bla, bla...

Ćwiczenie 2.

Podczas ziewania ustal maksymalny opad żuchwy, zatrzymaj tam dłoń i staraj się mówić tak, by żuchwa w czasie wymowy dotykała do dłoni. Wymawiaj w ten sposób sylaby i którkie zdania. 

Ćwiczenie 3.

Na maksymalnie rozluźnionej i opuszczonej żuchwie wypowiadaj bla, ble, bli, blo , blu, wyrazy, mów swoje imię i wypowiadaj całe zdania, dłuższe teskty.

Ćwiczenie 4.

Przy opuszczonej swobodnie żuchwie wypowiadaj najpierw sylabę ”la” opierając jej wymowę tylko na ruchu języka - żuchwa pozostaje nieruchoma. Potem wypowiadaj „la, le, li, lo, lu trzymając się tych samych zasad.

Ćwiczenie 5.

Wymawiaj sylaby, wyrazy, zdania z przedłużaniem samogłosek- pilnuj, by w tym czasie żuchwa opadała swobodnie.

6. ĆWICZENIE JĘZYKA BEZGŁOSOWE

Ćwiczenie 1.

Ułóż szeroki język na dnie jamy ustnej i przy lekko otwartej buzi wykonuj wdech i wydech przez usta.

Ćwiczenie 2.

Opuść żuchwę i połóż swobodnie bezwładny język na dolnej wardze- spłaszczony i rozszerzony tak, by jego boki dotykały kącików warg.

Ćwiczenie 3.

Żuchwa opuszczona. Dotykaj czubkiem języka po kolei: górnej wargi, lewego i prawego  kącika ust i dolnej wargi.

Ćwiczenie 4.

Wykonuj ruchy języka wewnątrz jamy ustnej (usta zamknięte) w prawo i lewo, dookoła po zębach.

Ćwiczenie 5.

Językiem wykonuj ruchy wewnątrz jamy ustnej- na boki, ku górze i ku dołowi.

Ćwiczenie 6.

Buzia otwarta. Licz czubkiem języka zęby górne najpierw od zewnętrznej, następnie od wewnętrznej strony.

Ćwiczenie 7.

Czubkiem języka wędruj od zębów górnych do podniebienia miękkiego.

Ćwiczenie 8.

Grzbiet języka przyciśnij do dziąseł i podniebienia miękkiego, opuszczaj i podnoś żuchwę.

Ćwiczenie 9.

Kląskaj językiem.

Ćwiczenie 10.

Naśladuj ssania cukierka.

Ćwiczenie 11.

Mlaskaj najpierw czubkiem, potem środkiem języka.

Ćwiczenie 12.

Wolno, następnie coraz szybciej masuj czubkiem języka zęby, następnie wałek dziąsłowy, podniebienie.

Ćwiczenie 13.

Ujmij szeroki język między zęby trzonowe i delikatnie go żuj.

Ćwiczenie 14.

Wysuwaj język przez zwarte zęby. Język siłą powinien się przez nie wysunąć, górne siekacze skrobią jego grzbiet.

Ćwiczenie 15.

Ostrz czubek języka o górne zęby, przy szeroko otwartych ustach.

Ćwiczenie 16.

Masuj język poprzez nagryzanie czubka języka zębami.

Ćwiczenie 17.

Żuchwa opuszczona. Oblizuj wargę górną, potem dolną, następie obie.

Ćwiczenie 18.

Buzia otwarta. Umieszczaj język na wardze dolnej, następnie na górnej.

Ćwiczenie 19.

Buzia otwarta. Unoś szeroki język na górną wargę. Potem na górne zęby.

Ćwiczenie 20.

Buzi otwarta. Język oprzyj na górnej wardze, na zmianę zwężaj i rozszerzaj go.

Ćwiczenie 21.

Lekko otwórz usta. Sięgaj językiem na przemian do nosa i do brody. Potem szybko uderzaj językiem na przemian w górną i w dolną wargę. Żuchwa jest nieruchoma.

Ćwiczenie 22.

Szeroko rozciągnięty język wysuwaj, a następnie cofaj do jamy ustnej; język powinien być tak szeroki, aby jego brzegi dotykały zębów trzonowych.

Ćwiczenie 23.

Otwórz buzię. Przed nią pionowo ustaw palec wskazujący. Wysuń język w kształcie strzałki i na opuszce palca rysuj napiętym i wąskim językiem małe kółeczka.

Ćwiczenie 24.

Wysuwaj język naprzemiennie wąski i szeroki; na początku ćwiczenie wykonuj powoli, stopniowo przyśpieszaj tempo.

Ćwiczenie 25.

Otwórz usta, wysuwaj szeroki język w kierunku brody i unoś zwężony w kierunku nosa.

Ćwiczenie 26.

Łopatka - otwórz usta jak do wymowy samogłoski e, wysuń do połowy język i nie opierając go na dolnych zębach rozciągnij go na boki aż do kącików rozszerzonych ust. Język powinien być maksymalnie płaski, pozbawiony czubka i nie chować się w głębi jamy ustnej. Sprawdź palcem rozszerzenie, ułożenie i napięcie języka.

Ćwiczenie 27.

Strzałka- rozchyl wargi, wysuń na zewnątrz język tak, by zarysował się wyraźnie wąski czubek i szersza pozostała część języka (grot). Staraj się, by język nie dotykał zębów i kącików ust.

Ćwiczenie 28.

Młynek - przy zamkniętych ustach krąż językiem najpierw w prawo, później w lewo.

Ćwiczenie 29.

Młynek - przy otwartych ustach- ułóż wargi jak do wymawiania głoski „a”, nie zmieniając kształtu ust, wykonuj spokojne obroty w prawo i w lewo.

Ćwiczenie 30.

Koci grzbiet- czubek języka oprzyj o dolne zęby i rytmicznie wypychaj język do przodu.

Ćwiczenie 31.

Wahadełko- przy rozchylonych wargach wykonuj w poziomie wahadłowe ruchy od jednego do drugiego kącika ust.

Ćwiczenie 32.

Rurka – otwórz buzię, wysuń delikatnie język. Zaginaj boki języka w kierunku środka, tak, by język przybrał kształt rurki. Wargi ściągają się i zaokrąglają.

Ćwiczenie 33.

Przy nieruchomej, opuszczonej nisko żuchwie naśladuj wymawianie:

la- le- li- lo- lu

W tym ćwiczeniu zwróć uwagę na to, że pracuje przede wszystkim język, wargi wykonują minimalny ruch, żuchwa opada w dół na pierwszym wypowiedzianym la i w tej pozycji pozostaje- podczas dalszej części ćwiczenia jest nadal nieruchoma (!). Jeśli nie możesz zapanować jeszcze nad ruchem żuchwy, pomóż sobie i przytrzymuj ją palcem. Stopniowo wykonuj ćwiczenie bez trzymania żuchwy.

7. ĆWICZENIE JĘZYKA Z UZYCIEM GŁOSU

Ćwiczenie 1.

Szybko wymawiaj głoskę „l” (l – l – l – l - ....)

Ćwiczenie 2.

Szybko wymawiaj naprzemiennie głoski l, n (l – n – l – n – l – n – l -  n...)

Ćwiczenie 3.

Szybko wymawiaj sylaby: la, lo, le, lu przy opuszczonej i nieruchomej żuchwie.

Ćwiczenie 4.

Śpiewaj lalala, lalala, lalala...., lelele...., lololo.....

Ćwiczenie 5.

Szybko i energicznie wymawiaj st – st – st .....

Ćwiczenie 6.

Przy opuszczonej i nieruchomej żuchwie wymawiaj:

• kakakakakaka

• kikikikikikikikiki 

• kokokokokoko

• kukukukukuku

język powinien lekko napierać na dolne siekacze.

Ćwiczenie 7.

Otwórz usta jak do wymówienia głoski „e”, czubek języka oprzyj u nasady dolnych siekaczy. Nie poruszając żuchwą, a jedynie opuszczając i podnosząc tylną część języka wymawiaj:   

• kak ak kak ak kak ak aka     

• gaga aga gaga aga gaga aga

• akka, agga, akka, agga

Ćwiczenie 8.

Wymawiaj energicznie:

• ktktktktkt...

• tktktktktktktk...

• ttkttkttkttkttkttkttkttk...

• kktkktkktkktkktkktkkt...

Ćwiczenie 9.

Rytmicznie wymawiaj ciąg głosek t – d – n...

Ćwiczenie 10.

Wymawiaj sylaby  ni - ny - ni - ny   ny - ni - ny - ni

Ćwiczenie 11.

Wymawiaj trrrtrrrtrrrrtrrrrrr- drrrrdrrrrdrrrrdrrrr.

Ćwiczenie 12.

Przeciągle, płynnie i delikatnie wymawiaj głoskę „r”

• przy średnio otwartych ustach,

• przy zaciśniętych zębach,

• z przesuwaniem żuchwy do przodu, do tyłu, na boki.

Ćwiczenie 13.

Otwórz usta jak do wymawiania głoski „o”. Język ustaw w pozycji kociego grzbietu, ale bez przywierania do podniebienia. Nie poruszając żuchwą i nie odrywając czubka języka od nasady dolnych zębów wymawiaj najpierw powoli a potem coraz szybciej: 

• ajajajajajajajajaj

• ejejejejejejejejej

• ojojojojojojojojoj

• ujujujujujujujujuj

język wybrzuszony w środkowej części powinien wykonać szybki ruch do przodu i ku górze, a następnie obniżając się, powinien się wycofywać. Zmieniaj wysokość dźwięku.

Ćwiczenie 14.

Naśladuj odgłos lokomotywy ććććććććć..... coraz szybciej aż do pełnego biegu pociągu. Staraj się rytmicznie wymawiać poszczególne głoski. Usta powinny być lekko zaokrąglone i wysunięte do przodu, a górna warga odklejona od dziąsła. 

Ćwiczenie 15.

Naśladuj odgłos lokomotywy- dużej i ciężkiej ciągnącej wagony towarowe czczczczczcz...

Ćwiczenie 16.

Wymawiaj cycycycycyycycycy w tempie wolnym umiarkowanym i bardzo szybkim.

Ćwiczenie 17.

Wymawiaj dość szybko:

• tata tata tata tata

• tutu tutu tutu tutu

• koko koko koko koko

• kiki kiki kiki kiki

• gigi gigi gigi gigi

• mumu mumu mumu mumu

• dydy dydy dydy dydy

• nini nini nini nini

• wywy wywy wywy wywy  

• coco coco coco coco

• fifi fifi fifi fifi fifi

• rere rere rere rere          

Ćwiczenie 18.

Wymawiaj niezbyt szybko:   

• dada kaka dada kaka 

• momo nono momo nono  

• mymym lala mymy lala

• bubu tete bubu tete

• rara koko rara koko

• wawa koko wawa koko

• wawa gogo wawa gogo

• tete susu tete susu

• bibi dyby bibi dyby

• lulu fifi lulu fifi   

• cici sysy cici sysy

8. ĆWICZENIE WARG BEZGŁOSOWE

Ćwiczenie 1.

Masaż warg

• opuszką palca obwódź zamknięte wargi, lekko je masując,

• przykładaj opuszki palców do powierzchni warg, lekko je ugniataj,

• delikatne opukuj wargi palcami,

• rozcieraj wargi palcami,

• nagryzaj górnymi zębami dolną wargę i dolnymi górną,

• przeczesuj górną i dolną wargę zębami.

Ćwiczenie 2.

Przyłóż opuszkę palca wskazującego do środka złączonych warg (palec ustaw pionowo); całuj ją i odrywaj palec po każdym cmoknięciu; powtórz nie odrywając palca- cmoknięcie powinno być długie i nieprzerwane, wargi silnie ściągnięte.

Ćwiczenie 3.

Wysyłaj całuski, cmokaj.

Ćwiczenie 4.
Nadymaj policzki, po czym gwałtownie uwolnij nagromadzone w jamie ustnej powietrze.

Ćwiczenie 5.

Nabierz powietrze, zaciśnij wargi i cofaj kąciki ust.

Ćwiczenie 6.

Nabieraj powietrze na przemian pod górną i pod dolną wargę.

Ćwiczenie 7.

Zaciśnij wargi tak, by była niewidoczna ich czerwień. Ćwiczenie wykonuj przy otwartych zębach, ale zamkniętej buzi.

Ćwiczenie 8.

Przy zaciśniętych zębach zwieraj i rozwieraj wargi (zwarcie jest silne, rozwarcie jak największe).

Ćwiczenie 9.

Zamknij usta i przesuwaj je w prawą i w lewą stronę.

Ćwiczenie 10.

Naprzemiennie zmieniaj wyraz twarzy: uśmiech- smutek.

Ćwiczenie 11.

Rozciągaj usta w nienaturalnycm uśmiechu i naprzemiennie stulaj je do gwizdu.

Ćwiczenie 12.

Unoś górną wargę do nosa pokazując dziąsła.

Ćwiczenie 13.

Naprzemiennie podciągaj w stronę nosa lewą i prawą stronę górnej wargi, potem- obustronnie.

Ćwiczenie 14.

Przy zwartych szczękach i wargach odciągaj na przemian kąciki ust na boki.

Ćwiczenie 15.

Przy zamkniętych szczękach unoś wargę górną (widoczne są tylko zęby górne), a następnie opuszczaj wargę dolną (widoczne są tylko zęby dolne).

Ćwiczenie 16.

Przy zwartych szczękach wysuń wargi do przodu, zaokrąglij i zwieraj, a następnie wykonaj ruch w prawo i w lewo (lub do góry i do dołu).

Ćwiczenie 17.

Wywijaj wargi do środka i na zewnątrz.

Ćwiczenie 18.

Naśladuj naprzemienną wymowę samogłosek u – i .

Ćwiczenie 19.

Naśladuj wymawianie głosek u - e; najpierw przy oddalonych zębach, później przy zaciśniętych.

Ćwiczenie 20.

Dmuchaj przez złączone wargi, lekko wysunięte do przodu.

Ćwiczenie 21.

Wysuwaj wargi i chuchaj.

Ćwiczenie 22.

Przez wyciągnięte do przodu wargi wypuszczaj powietrze, silnie dmuchając na miejsce znajdujące się na wprost i daleko od Ciebie.

Ćwiczenie 23.

Wyciągniętymi do przodu wargami pij jakby spływającą z góry po skale wodę. Ruchy warg są bardzo szybkie.

9. ĆWICZENIE WARG GŁOSOWE

Ćwiczenie 1.

Naśladuj parskanie konia prrrr- wibracja dolnej i górnej wargi; obie są maksymalnie rozluźnione, kąciki ust luźne, powietrze nadyma również policzki.

Ćwiczenie 2.

Naśladuj parskanie konia prrrrrrr - przyciskając kąciki ust do łuków zębowych.

Ćwiczenie 3.

Wymawiaj przeciągle brrrrrrr. Następnie wymawiaj brrr z językiem umieszczonym między zębami.

Ćwiczenie 4.

Mrucz różne proste melodyjki, odczuwając wibracje na wargach.

Ćwiczenie 5.

Wymawiaj samogłoski u,o,a,e,i,y przy zwartych szczękach.

Ćwiczenie 6.

Wymawiaj  samogłoski u,o,a,e,i,y z przesadną artykulacją.

Ćwiczenie 7.

Wymawiaj układy samogłosek z przesadną artykulacją

• a – i – o – e – u – y

• a – i – a – i  

• a – u – a - u

• u – i – u - i

• i – a – i - a

• i – u – i - u

• u – a – u – a

Ćwiczenie 8.

Wymawiaj coraz szybciej połączenie samogłosek „au”. Szeroko otwieraj wargi przy „a” i ściągaj je mocno przy u. Potem wymawiaj także „ai”, „ia”, „ua”, „ui”

Ćwiczenie 9.

Starannie wymawiaj połączenia:

• łałałałałała...

• pabapabapaba...

Ćwiczenie 10. Wymawiaj szeptem, potem półgłosem (z wyraźnym przytrzymaniem warg przy głosce "ł")

• ała    ełe    oło    yły    ułu    iłi

• ała eła oła uła

• ałe ełe ołe ułe

• ały eły oły uły

• ało eło oło uło

• ału ełu ołu ułu

Ćwiczenie 11.
Wymawiaj krótko, dobitnie:

• ła ła ła ła ła ...

• łe łe łe łe łe ...

• ły ły ły ły ły ...

• ło ło ło ło ło ...

• łu łu łu łu łu ...

Ćwiczenie 12.

Wypowiadaj długo ciąg: bimbambombimbambom...

Ćwiczenie 13.

Wypowiadaj powoli i wyraźnie poniższe zdania obserwując ruchy warg:

ŁÓŻKO W USZKU, USZKO W ŁÓŻKU.

PCHŁA PCHŁĘ PCHNĘŁA W POPIÓŁ.

ŁUCJA GRYWAŁA NA BAŁAŁAJCE.

Ćwiczenie 14.

Wypowiadaj w szybkim tempie głoski t,t,t,t,...,cz,cz,cz,..,k,k,k,k,..a następnie poniższe teksty:

KTO TUTAJ TAK TUPIE?

TO TATO TUTAJ TAK TUPIE? ACH, TO TATO TUTAJ TAK TUPIE.

TO TATA TOMKA TAM TAK TKA I TKA? TAK TO TATA TOMKA TAM TAK TKA I TKA.

MATKA TKA, OJCIEC TKA, A DZIECKO ŁKA I CZKA.

KOSZT POCZT W TCZEWIE.

10. ĆWICZENIE POLICZKÓW

Ćwiczenie 1.

Masaż policzków.

• Delikatnie opukuj policzki opuszkami palców.

• Rozmasuj policzki ruchem okrężnym, rozcieraj je.

Ćwiczenie 2.

Nadbierz powietrze tak, by wypchnąć policzki; następnie powietrze przesuwaj wewnątrz w prawo, w lewo, dookoła. 

Ćwiczenie 3.

Nabierz powietrza, utrzymaj nadęte policzki prze chwilę, po czym gwałtownie wypuszczaj powietrza.

Ćwiczenie 4.

Nadymaj policzki powietrzem ,po czym powoli je wypuszczaj w taki sposób, jakby uciekało ono z przebitej dętki albo dziurawego balonika.

Ćwiczenie 5.

Wciągaj i nadymaj policzki („gruby-chudy policzek”).

Ćwiczenie 6. 

Wypychaj policzki językiem.