GATUNKI:
Epos bohaterski (rycerski) - gatunek epicki, wierszowany, który w stylu podniosłym opiewa dzieje mitycznych lub historycznych bohaterów na tle ważnych wydarzeń, przełomowych dla danej społeczności /ILIADA Homera/
Cechy gatunkowe:
* Inwokacja - apostrofa skierowana
do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła
* Paralelizm -
równoległość dwóch płaszczyzn, wątków: świata bogów i
ludzi, miedzy którymi istnieje kontakt
* Obiektywny,
wszechwiedzący i zdystansowany narrator
* Styl podniosły i
patetyczny - zgodnie z zasadą decorum
* Retardacja- wstrzymanie
akcji poprzez wprowadzenie opisów; ma to wzbudzić napięcie u
czytelnika
* Szczegółowe i realistyczne opisy
* Wspaniałe
opisy scen batalistycznych
* Porównanie homeryckie - drugi
człon porównania jest niemal epizodyczną scenką
*
Epizodyczność akcji - odstępstwa od głównego toku akcji
*
Pisany wierszem bohaterskim - heksametrem - wersem który składa się
z 6 stóp metrycznych
Epos podróżniczy (fantastyczny) - /ODYSEJA Homera/
Tragedia - utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali:
Ajschylos („Oresteja”),
Sofokles („Król Edyp”, „Elektra”, „Antygona”)
Eurypides („Medea”, „Elektra”).
Cechy gatunkowe:
Prolog
pieśni chóru na wejście(parodos)
akty (epejsodion)
pieśni chóru (stasimony)
epejsodiony i stasimony przeplatają się
wyjściowa pieśń chóru (eksodos)
Epilog
zasada decorum
zasada 3 jedności
Komedia - jeden z podstawowych gatunków dramatu, znany od starożytności. Posługując się różnymi formami komizmu przedstawia świat i ludzi w sposób pogodny.
W komedii staroattyckiej (starożytna Grecja) do głosu dochodziły zarówno polityka, jak i ówczesna obyczajowość. Do jej klasyków należał Arystofanes
W średniowieczu popularna była farsa oparta na kulturze ludowej. Tzw. komedię romantyczną reprezentowali m.in. W. Szekspir, Calderon de la Barca,
Realistyczna komedia sytuacyjna to twórczość Moliera,
w Polsce np. F. Zabłockiego i A. Fredry.
Cechy gatunkowe:
dialogi i monologi
wypowiedzi wielu postaci
przeznaczenie do wykonania na scenie
podmiot liryczny ograniczony do didaskaliów, tytułu, spisu osób
przeznaczona do rozbawiania ludzi
Epigramat (epigram) - początkowo dwuwierszowy napis na grobowcach, pomnikach itp. Później krótki (z reguły w dystychu), dowcipny utwór poetycki o zaskakującej poincie, który opiera się na paradoksalnym koncepcie, często satyrycznym, uprawiany od starożytności. W Polsce m.in.: J. Kochanowski (fraszki), A. Mickiewicz, J. Słowacki. Za twórcę epigramu uchodzi Symonides z Keos.
Anakreontyk - (naz. Anakreont**) utwór literacki opisujący uroki życia, utrzymanego w radosnym i pogodnym nastroju, o tematyce zazwyczaj biesiadnej lub miłosnej (ale także: zabawa, wino, śpiew, opozycja stary-młody, obcy-swoi, Eros, autoironia). Gatunek ukształtowany przez greckich poetów aleksandryjskich, wzorowany na twórczości Anakreonta. Anakreontyki tworzyli również poeci nowożytni, począwszy od odrodzenia; w poezji polskiej m.in.: J. Kochanowski, J. A. Morsztyn, F.D.Kniaźnin.
** Poeta gr. 570 – 485r.p.n.e. uświetniał uczty m.in. Polikratesa z Sammos, Hipparcha. Jest autorem pieśni miłosnych i biesiadnych. Najchętniej pisał wiersze ośmiozgłoskowe. Był artystą naśladowanym przez innych twórców (anakreontyki). W Teos bito monety z jego podobizną.
Pieśń -
utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji.
Bliski związek pieśni z muzyką istniał także w poezji
średniowiecznej, zwłaszcza w liryce trubadurów. Podział
tematyczny uwzględnia pieśni: religijne, biesiadne, miłosne,
historyczne i in. W kategorii środowiskowej występują np.: pieśni
chłopskie, żakowskie, dworskie, dziadowskie.
Przypuszcza się,
że polskie pieśni obrzędowe istniały już w okresie
przedpiśmiennym. Pierwsze zapisane przekazy to m.in. pieśń żałobna
ku czci Bolesława Chrobrego w Kronice Galla Anonima (XII
w.), hymn kościelny Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielc
(XIII w.), Bogurodzica (zapisana 1407, powstała wcześniej).
Pieśń rozwijała się szczególnie od XV w., odzwierciedlając ówczesne wydarzenia historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego), obyczajowe (poezja żakowska, zwana także wagancką), zmiany w życiu religijnym (szeroko rozpowszechnione pieśni i psalmy reformacyjne).
Cechy gatunkowe:
częste refreny
rytmizacja
uproszczona budowa
układ stroficzny
występują paralelizmy i przerzutnie
Idylla - (łc. idyllium ‘sielanka’ z gr. eidýllion ‘króciutki poemat’) utwór przedstawiający w wyidealizowany sposób uroki życia na wsi; drobnych rozmiarów utwór poetycki gł. o tematyce pasterskiej, później utożsamiony z bukoliką. Powstały w poezji starożytnej Grecji.
Bukolika - (gr. boukolikós ‘pasterski’ od boukólos ‘pasterz’) lit. krótki utwór poetycki, pieśń opisująca życie pasterzy; poezja ta wychwalała sielskie, pełne przyjemności życie na wsi, często z wątkiem miłosnym, rozwinęła się z pasterskiej pieśni śpiewanej przy wtórze piszczałki; sielanka. („Ekloga IV” Wergiliusza)
Cechy gatunkowe sielanki:
bohaterowie - prości ludzie (opisuje beztroskie życie - zwykle perypetie miłosne
uwaga skupiona na nieskomplikowanych uczuciach
atrybuty bohaterów: warkocz, wianek i koszyk z malinami
tło wydarzeń: natura bliska klimatom wierszy
pora dnia: zmierzch - czas schadzek miłosnych, co nadaje sentymentalny, ckliwy (trochę przesłodzony), tkliwy nastrój wiersza.
W
sielankach sentymentalnych będziemy mieli do czynienia z motywem
arkadyjskim.
Chanson de geste - francuskie poematy epickie opiewające waleczne czyny historycznych lub legendarnych bohaterów epoki Karola Wielkiego, opowiadające o wybitnych rodach i słynnych zdarzeniach. Zachowało się około 100 tekstów, zawierających przeważnie 8000-10 000 wersów, pisanych 10-, 12- i 8-zgłoskowcem, budowanym na jednym asonansie lub jednym rymie.
Z uwagi na tematykę podzielono chansons de geste na kilka cykli, z których każdy koncentruje się wokół innej idei centralnej: cykl o czynach wojennych Karola Wielkiego opisuje „Pieśń o Rolandzie”.
Chansons de geste komponowali truwerzy do śpiewu przy trzystrunnej lutni; wykonywali je na zamkach rycerskich, odpustach i w miejscach pielgrzymek minstrele i żonglerzy, zabawiacze publiczności. Pomimo że chansons de geste opowiadają o autentycznych postaciach i wydarzeniach, nie mają wartości historycznej. Autorzy, a później minstrele, dla podniesienia atrakcyjności utworów wzbogacili fakty wątkami fantastycznymi i baśniowymi. Za arcydzieło gatunku uważa się pochodzącą z końca XI w. „Pieśń o Rolandzie”.
Sonet -
kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego złożona z
14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach i dwóch tercynach.
Forma ukształtowana we Włoszech w XIII-XIV w., głównie w
twórczości Dantego Alighieri i F. Petrarki. W XV-XVI w. sonet
upowszechnił się w całej Europie, stając się jedną z głównych
form literackich odrodzenia, zwłaszcza w poezji francuskiej, np. w
twórczości P. Ronsarda.
W Polsce wprowadzili ten gatunek
J. Kochanowski i M. Sęp Szarzyński. Sonet przeżył rozkwit w
okresie baroku, np. w twórczości J.A. Morsztyna i S.
Grabowieckiego. Mało znany w XVIII w., pojawił się znów w epoce
romantyzmu, m.in. Sonety krymskie A. Mickiewicza
(1826).
Był popularny u schyłku XIX i na początku XX
w., w okresie Młodej Polski (m.in. A. Asnyk, M. Konopnicka, J.
Kasprowicz, K. Tetmajer Przerwa, L. Staff), w licznych odmianach. W
poezji współczesnej pisywali sonety twórcy nawiązujący do
baroku, jak S. Grochowiak i J.M. Rymkiewicz.
Składa się z czternastu wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki. W dwóch pierwszych zwrotkach czterowersowych powtarzają się po dwa rymy, dwie następne zwrotki trójwersowe powtarzają dwa lub trzy inne rymy, np. abba abba cdc dcd. Pierwsza ma charakter opisowy, narracyjny, druga – refleksyjny, filozoficzny.
Ze względów historycznych można wyodrębnić trzy rodzaje sonetu:
Włoski – gdzie dwie ostatnie zwrotki mają rymy podwójne ( zazwyczaj cdc dcd ) ułożone w taki sposób, żeby nie można było ich ułożyć w czterowiersz i dwuwiersz.
Francuski – zachowany jest układ graficzny dwóch ostatnich zwrotek, ale rymy układają czterowiersz i dwuwiersz (np. cdc dee).
Angielski (tzw. Szekspirowski) – wprowadzony został podział na trzy czterowierszowe zwrotki i jedną dwuwierszową (która stanowi pointę), przy układzie rymów: abab cdcd efef gg.
Nowela - (wł. novella – nowość) – Formą literacką przypominającą nowelę jest opowiadanie. Gatunek ten narodził się w Jonii (położonej w Azji Mniejszej), jednak rozwinęli go i upowszechnili Grecy. Klasyczny model noweli nowożytnej ukształtował się we Włoszech w okresie renesansu, a jego najdoskonalszym przedstawicielem był Giovanni Boccaccio – autor Dekameronu. („Sokół”, „Kamizelka” Prusa)
Cechy gatunkowe:
utwór jednowątkowy (brak wątków pobocznych),
utwór niewielkich rozmiarów, pisany prozą;
zredukowana ilość bohaterów,
zwięzłość, brak opisów przyrody oraz charakterystyki,
mocno zarysowany punkt kulminacyjny, stanowiący zarazem moment przełomowy w życiu bohatera, udramatyzowana akcja wyraźnie zakończona z puentą, która jest sensem całej noweli,
narrator III os., obiektywny, zachowuje dystans do przedstawionych zdarzeń, które mają swoje przyczyny i skutki
akcja toczy się w określonym czasie i miejscu
często pojawia się pozornie nieistotny rekwizyt, wokół którego koncentruje się problem utworu, który nabiera znaczeń symbolicznych („motyw sokoła”)
Utopia - (z greckiego ou - "nie", topos - "miejsce", czyli "miejsce, którego nie ma"), nazwa wywodząca się z dzieła T. More'a „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu Rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii” (1516, wydanie polskie 1947), które ukazywało obraz idealnie zorganizowanego społeczeństwa.
Gatunek literatury obejmujący utwory (przede wszystkim powieści), których tematem było życie idealnej społeczności, np. na nie odkrytych jeszcze lądach lub w odległej przyszłości.
Dramat szekspirowski – „Makbet”, „Hamlet”, „Romeo i Julia”. Twórczość dramatyczna Williama Szekspira dała początek nowoczesnemu teatrowi europejskiemu. Szekspir dokonał na przełomie XV i XVI stulecia prawdziwej rewolucji w dramacie, tworząc własną, oryginalną jego odmianę, zwaną dramatem szekspirowskim.
Cechy gatunkowe:
zerwanie z zasadą trzech jedności (miejsca, czasu i akcji)
brak chóru
wprowadzenie scen zbiorowych (pow. 3 aktorów)
nie ma prologu ani epilogu
wprowadzenie dwupłaszczyznowości: rzeczywistość i fantastyka
wprowadzenie bohatera dynamicznego (przemiana bohaterów, bogata psychika)
wprowadzenie tragizmu postaci poprzez możliwość wyboru bohatera
wprowadzenie monologu wewnętrznego
zerwanie z zasadą decorum (czyli odpowiedniości stylu do tematu, która przypisywała styl wysoki, pełen powagi i patosu tragedii, a styl niski, bardziej rubaszny komedii. W tragedii oprócz wysokiego stanu są obecne postacie o rodowodzie plebejskim.)
podział na akty i sceny
Powieść - podstawowy gatunek epiki cechujący się swobodną kompozycją i obejmujący obszerny materiał społeczno-obyczajowy, historyczny, psychologiczny. Ma zazwyczaj rozbudowaną fabułę.
Jednym z głównych czynników powieści jest narracja organizująca
świat przedstawiony, której nośnikiem był tzw. narrator
wszechwiedzący, ukształtowany w powieści realistycznej w XIX w.
Warstwę poznawczą powieści tworzy głównie fabuła stanowiąca
nieraz skomplikowany czasoprzestrzenny układ wątków, epizodów,
zdarzeń, choć w literaturze współczesnej zredukowana bywa do
niezbędnego minimum.
Powieść jest gatunkiem bardzo
różnorodnym, a liczba jej odmian w czasach nowożytnych wydatnie
się powiększyła. Kształt powieści związany był z epokami bądź
prądami literackimi, np. powieść renesansowa, barokowa,
oświeceniowa, sentymentalna, filozoficzna, romantyczna,
pozytywistyczna, naturalistyczna, impresjonistyczna,
ekspresjonistyczna, egzystencjalistyczna, francuska "nowa
powieść".
Powszechnie stosowanym kryterium
określania odmiany powieści jest temat i związany z nim sposób
komponowania całości, m.in. powieść science fiction,
psychologiczna, filozoficzna, behawiorystyczna, polityczna,
satyryczna, kryminalna, brukowa, autobiograficzna, wspomnieniowa,
środowiskowa.
Cechy gatunkowe:
narracja auktorialna
dokładny opis środowiska
fabuła zamknięta
bohater typowy dla przedstawianego środowiska
narrator wszechwiedzący obiektywny
Visio? (nigdzie nie mogłam znaleźć – proszę o pomoc)
„Pieśń o Rolandzie” (dotycząca wydarzeń rozgrywających się w VIII w.) jest przykładem chanson de geste, czyli pieśni o czynie. Najstarsze zachowane chansons de geste pochodzą z XI i XII wieku. Pisane były w języku starofrancuskim lub staroprowansalskim, zazwyczaj wierszem dziesięciozgłoskowym. Tworzył on laisy, czyli większe części kompozycyjne. Autor pieśni jest nieznany. Polski przekład stworzył Tadeusz Żeleński (Boy).
Łac. „gesta” - opowiadanie o wydarzeniach
historycznych
Gatunek ten należący do jednego z
najstarszych w średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci
legendarnych, bądź też historycznych. W utworach należących do
tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi,
zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi
(na przykład Roland). Opowiadały o bohaterskich czynach, męstwie i
odwadze rycerzy, ich poświęceniu, wierności kodeksowi, ojczyźnie,
damie serca, władcy, Bogu i wierze. Pokazywały, jak szlachetną
drogą dojścia do świętości jest śmierć na polu bitwy,
szczególnie poniesiona w obronie wiary chrześcijańskiej. Język
tych utworów był charakterystyczny, odznaczał się jednolitą
kompozycją, oszczędnością słowa, prostotą środków wyrazu,
niekiedy także patetyzmem.
Twórców chansons de geste
nazywano truwerami, zaś ich wykonawców – żonglerami.
Początkowo utwory były przekazywane drogą ustną. Zazwyczaj były
śpiewane przy akompaniamencie muzyki przez żonglerów, którzy
wędrowali od zamku do zamku, przyjeżdżali na odpusty. Dopiero w
późniejszych czasach utwory te zostały spisane i dzięki temu
przetrwały do naszych czasów.
Od początku XIII wieku
mówiono o trzech grupach chansons de geste:
- Cykl
królewski, związany z osobą króla Karola Wielkiego (tj. Pieśń o
Rolandzie)
- Cykl Garina z Monglane; centralną postacią jest
tu Wilhelm z Orange.
- Cykl „buntowników”, czyli
nieposłusznych wasali.
W Polsce doby średniowiecza nie
powstał bohater na miarę Rolanda, którego wspaniałe czyny byłyby
opiewane w licznych utworach, głównie w popularnych wówczas
pieśniach. Nie było również w Polsce prawie wcale epiki
rycerskiej, która w tym czasie na Zachodzie przeżywała swój
rozkwit. Różnica między Polską a krajami zachodnimi na
płaszczyźnie literackiej wynikała z odmiennej pozycji rycerstwa, a
także stopnia rozwoju kultury rycerskiej i dworskiej.
„Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy”, dzieło prozatorskie M. Cervantesa uznane za pierwszą europejską powieść nowożytną. Prostoduszny, ubogi szlachcic (hiszpańskie hidalgo) Alonso Quijano z Manczy, naczytawszy się powieści rycerskich, popada w szaleństwo i w groteskowym przebraniu, na chabecie Rosynant wyrusza w świat, by wzorem rycerzy bronić słabych i bezbronnych oraz naprawiać zło. Swoim giermkiem mianuje wieśniaka Sancho Pansę, damą serca czyni wiejską dziewczynę Dulcyneę z Toboso. Marzycielski błędny rycerz i jego giermek, broniący praw zdrowego rozsądku, reprezentują dwie skrajne postawy wobec świata: idealizm i życiowy materializm, poezję i prozę życia. Don Kichot stał się symbolem postawy zwanej odeń donkiszoterią.
Donkiszoteria – postawa, którą cechuje idealizm, marzycielstwo, szlachetny, lecz nierozsądny zapał, brak trzeźwości w osądzaniu rzeczywistości oraz podejmowanie się zadań niewykonalnych lub bezcelowych – “walka z wiatrakami”.
Dzieło Cervantesa łączy cechy parodii eposu rycerskiego (wyśmiewa dawne rycerskie ideały i odsłania naiwność czarno-białego pojmowania świata), powieści pasterskiej, pikarejskiej, sentymentalnej oraz noweli właściwej i opowiadania typowego dla literatury wschodniej. Ze względu na karykaturalne przerysowania charakterów postaci i komizm ich przygód powieść nosi także cechy satyry.
Antagonizm bohaterów Cervantesa:
Postać błędnego rycerza jest sympatyczna, zabawna i budzi raczej współczucie niż politowanie. Dzieje się tak, ponieważ w tej postaci wyrażona jest tęsknota za światem, którego już nie ma - za odchodzącym na zawsze światem rycerskich zachowań, honoru i szlachetności. Don Kichot jest zabawny w swoich usiłowaniach zostania bohaterskim rycerzem, które zawsze kończą się tylko kolejnymi siniakami, ale jego rozpaczliwa tęsknota za przemijającymi ideałami jest w gruncie rzeczy do głębi smutna.
Nieco inaczej dzieje się w przypadku Sancho Pansy, którego chciwość i tchórzostwo nieraz denerwują czytelnika - w tym wypadku kreacja bohatera może budzić niechęć wobec pewnych postaw i zachowań. Można co prawda powiedzieć, że Sancho reprezentuje sobą postawę życiowego racjonalizmu, ale w połączeniu z egoizmem i brakiem bezinteresownych uczuć przestaje ona mieć pozytywny wydźwięk.
KATEGORIE HISTORYCZNO I TEORETYCZNOLITERACKIE:
Tragizm - jest to kategoria estetyczna, oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu, jest skazana na klęskę. Starcie równorzędnych racji moralnych (konflikt tragiczny) powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego i klasycznego).
Do postaci tragicznych zaliczają się między innymi:
Król Edyp
Antygona
Król Kreon
Konrad Wallenrod
Tomasz Judym
Romeo i Julia
Hybris - pojęcie w kulturze starożytnej Grecji oznaczające dumę, pychę rodową lub majestat władcy, które uniemożliwiają mu prawidłowe rozpoznanie sytuacji, w której się znalazł. Pycha ta stanowi przekroczenie miary, którą bogowie wyznaczyli człowiekowi (zob. dike), stanowi więc wyzwanie wobec bogów i ściąga na siebie ich karę. Pojęcie "hybris" znalazło wyraz zwłaszcza w tragedii greckiej, w której często jest głównym czynnikiem prowadzącym do katastrofy bohatera.
„Król Edyp - w dramacie Sofoklesa Edypa poznajemy, gdy próbuje odkryć przyczynę klęsk spadających na tebańczyków. Już na samym początku daje sie zauważyć tzw. ironia tragiczna, gdy Edyp, wygłaszając wyrok na zabójcę króla Lajosa, bezwiednie skazuje samego siebie, gdyż to on właśnie jest mordercą. Jedynym z podstawowych elementów grozy tragicznej jest to, że Edyp sam powoduje wykrycie swego losu, co jest potem przyczyną jego zguby. Edyp jest jednak nieświadomy zbrodni i pewien swej niewinności, co więcej, myśli, ze udało mu sie uciec przeznaczeniu i oszukać bogów. Ta duma i pycha (zwane hybris) są kolejną ważną cechą bohatera tragicznego.
Edyp to człowiek, którego tragedią jest niewiedza, a klęską poznanie. Od urodzenia ciąży nad nim fatum i mimo wszelkich starań nie udaje mu sie od niego uciec. Jedyną jego prawdziwa wina jest w istocie hybris, pycha i duma, ze udało mu sie oszukać przeznaczenie. Spotyka go za to tym większa kara. Król Edyp jako postać literacka jest postacią archetypiczna, której dzieje i postępowania ukazują pewne wzory uniwersalne. Jesteśmy świadkami bezsilności bohatera, który rano jest szanowanym i kochanym królem, a wieczorem splamionym najgorszymi zbrodniami nieszczęśnikiem. Tragiczne losy Edypa pokazują, że nie można uciec od swego przeznaczenia.
Hamatria - wina tragiczna, w tragedii starożytnej błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera. Bohater, nieświadomy rzeczywistego znaczenia okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i ostatecznie do katastrofy. Kategorię hamartii określił Arystoteles w „Poetyce”.
Ironia tragiczna - nieprzezwyciężona sprzeczność naznaczająca los bohatera tragedii, którego czyny wbrew jego woli i wiedzy prowadzą nieuchronnie do zagłady. Ironia tragiczna nazywana jest często ironią losu, ironią obiektywną lub dramatyczną. Jej istotą jest sprzeczność pomiędzy znaczeniem użytych słów, a intencją zawartą w kontekście.
Ironia tragiczna nie jest konstrukcją stylistyczną i nie widać jej w przekazie słownym, przejawia się w działaniach bohatera. Jej źródłem jest niezgodność między stanem jego wiedzy o sobie samym, a rzeczywistą sytuacją, znaną widzowi lub czytelnikowi. Często jej celem jest wytworzenie dystansu pomiędzy podmiotem wypowiedzi, a samą wypowiedzią.
W „Królu Edypie” ironia tragiczna polegała na tym, że na bohaterze antycznej tragedii ciąży wina tragiczna, związana ze zbłądzeniem tragicznym, ironią losu, jaki go dopadł, choć chciał za wszelka cenę uniknąć przeznaczenia.
Komizm - kategoria estetyczna, określająca właściwości zjawisk zdolnych wywołać śmiech oraz okoliczności, w jakich dochodzi do powstania tej reakcji. Istnieje wiele poglądów w kwestii źródeł efektu komicznego, na ogół przyjmuje się, że jego istota polega na ujawnianiu zaskakującej sprzeczności, kontrastu, będących wynikiem przedstawienia osób, sytuacji odbiegających od oczekiwań odbiorcy.
Wyróżnia się dwie podstawowe formy komizmu:
elementarny, wywołujący wesołość komizm sytuacyjny, np. komizm farsy;
złożony, odwołujący się do refleksji, ważny jako instrument krytyki wobec wartości i autorytetów (np. satyra, humor, ironia, groteska).
Na usługach komizmu występują w literaturze i sztuce różne środki ekspresji i chwyty językowo-stylistyczne, m.in.: karykatura, parodia, trawestacja (parafraza utworu literackiego, polegająca na obniżeniu stylu), dowcip; bogatym ich zespołem operuje zwłaszcza komedia.
Odmiany (rodzaje) komizmu:
Sytuacyjny – polega na bawieniu widza spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków, wymuszających na bohaterze zachowanie śmieszne i komiczne.
Postaci (inaczej charakterologiczny) – polega on na umiejętnym dobieraniu typów bohaterów w taki sposób, aby uwypukleniu uległy pewne cechy charakteru, jak na przykład głupota czy też chciwość. Widza bawi już sama kreacja bohatera bądź też przygody związane z charakterem danej osoby.
Słowny (inaczej komizm językowy) – na widza oddziałuje przede wszystkim żart, dowcip, jaki pada ze sceny. Są to często zabawne dialogi bohaterów czy też żartobliwe powiedzonka.]
Np. w średniowiecznej „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią” przerażającemu obrazowi Śmierci towarzyszą satyryczne obrazy ludzkich postaw. Anonimowy poeta zderza tragizm z komizmem, osiągając groteskowy efekt, czego przykładem jest niezwykle ciekawie nakreślony portret Śmierci. Jest to trup kobiety w stanie rozkładu, który tańczy (danse macbre).
„Satyra na leniwych chłopów” – utwór anonimowego artysty, który daje realistyczny wizerunek życia wiejskiego w XV wieku. Istotą satyry jest ośmieszenie. W tym wypadku krytyce poddany zostaje portret chłopa, który ma być reprezentatywny dla całego stanu: przedstawia osobnika chytrego, wciąż usiłującego oszkapić swojego pana i wykpić się z pańszczyźnianych obowiązków. Zamiast pracować - tylko patrzy, czy nikt nie pilnuje, i wtedy odpoczywa.
„Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem” Mikołaja Reja jest dialogiem, który wiodą między sobą reprezentanci trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej: szlachty - Pan, duchowieństwa - Pleban i chłopstwa -Wójt. Rozmowa tych osób świadczy o trosce autora o sprawy kraju, z wypowiedzi ,,powiedaczy” przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sądownictwa, starostw, sejmu, wojskowości. Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy w Rzeczypospolitej. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują. Kler też nie jest bez winny, ciągle tylko „na ołtarzu jajca liczą”, zaniedbując swoje obowiązki. Są też chciwi i zepsuci, prowadzą świecki, wystawny styl życia prowadzący do degeneracji. Najmniej winny wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany okazuje się wójt, który podsumowuje wypowiedzi reszty takimi słowami:
,,Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsząd nędza.”
„Źwierzyniec”- Jest to zbiór około 700 ośmiowierszy zawierających przede wszystkim krótkie wizerunki rzedstawicieli różnych stanów i profesji, a także sporą liczbę wierszowanych anegdot, które sam Rej nazwał Figlikami. Dochodzi w nich w pełni do głosu temperament satyryczny poety, nie zawsze zresztą okiełznany dobrym smakiem. Jednym z takich krótkich wierszyków jest Baba, co w pasyją płakała, w którym dostrzegamy komizm sytuacyjny, bo... cała ta sytuacja nas śmieszy:
„Gdy ksiądz śpiewał pasyją, więc baba płakała.
Umie li po łacinie, druga ją pytała:
-,,Placzesz, a to wiem pewnie, nie rozumiesz czemu,
i ten twój płacz podobien barzo k szalonemu”. –
Rzekła bab: - ,,Iści ja płaczę nie dlatego
Lecz wspominam na swego osiołka miłego,
co mi zdechł. Prosto takim, by ksiądz, głosem ryczał,
i takież na ostatku czasem cicho kwiczał.”
„Fraszki” Jana Kochanowskiego –W całym zbiorze dominuje pogodna atmosfera śmiechu, nawet ponure narzekania nad śmiertelnością i słabością człowieka równoważone są zaraz żartem, który pozwala zapomnieć o ciemnych stronach życia.
„Na nabożną”
Jeśli nie grzeszysz, jako mi powiadasz,
Czemu się, miła, tak często spowiadasz?”
zdumiewa zręczną zwięzłością dowcipu i obserwacji. Druga to „Raki”, wierszowana anegdota oparta na igraszce słownej. Raki to skorupiaki, które chodzą wspak. Tak samo ta fraszka, czytana wspak, zaskakuje przewrotnością, przynosi całkiem inne znaczenie. Zapiszmy ją następująco:
„Ma rada: sobie nie paniom folgujmy,
Jest w nich przysada, nie wiernie miłujmy
Cnota tu za nic, nie trzeba godności,
Złota tu pragną, nie pragną miłości.
Patrzają zdrady, nie z serca miłują,
Rady kłamaną, nieprawdy pilnują.
Dar sobie ważą, nie uprzejmą wiarę,
Każą rzemień ciągnąć nazbyt, nie w miarę.
Służę na chwilę, nie służę wam wiecznie,
Rad ja omylę, nie wierzcie bezpiecznie.”
„Raki” Kochanowskiego opierają się na komizmie słownym. Fraszka przeczytana wspak całkowicie zmienia swoje znaczenie – już nie ,,folguje” kobietom, lecz odwrotnie, ostrzega przed nimi mężczyzn.
Eskapizm -. oznacza ucieczkę od problemów związanych z życiem społecznym, codziennością i rzeczywistością w świat iluzji i wyobrażeń. W literaturze jest to oderwanie tekstu dzieła od realiów. (przykład z literatury?)
Groteska - kategoria estetyczna, charakteryzująca się połączeniem w jednym dziele (literackim, plastycznym, muzycznym, tanecznym, dramatycznym itp.) jednocześnie występujących pierwiastków przeciwstawnych, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm, piękno i brzydota. Utwory groteskowe charakteryzują się najczęściej niejednorodnością stylistyczną, obecnością kategorii absurdu, elementów karnawalizacji i atmosferą dziwności.
Groteska polega na:
Ukazaniu formy przerażających, osobliwych, wyolbrzymionych, monstrualnych, ekscentrycznych postaci (np.: pojedynek na miny w “Ferdydurke” Gombrowicza).
Pomieszaniu nastroju komizmu, tragizmu, błazenady (np.: w chwili rozpaczy i przerażenia - scena humorystyczna).
Wprowadzeniu absurdu w tok akcji
W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią” (satyra na społeczeństwo średniowieczne – krytyka wszystkich stanów przez śmierć). występuje groteskowy obraz Śmierci – jest ona z jednej strony przerażająca, nieuchronna i bezwzględna, z drugiej natomiast ukazana jako rozkładająca się tańcząc kobieta, budzi śmiech. Z jednej strony śmierć jest mistrzem, z drugiej zaś katem (margines społeczeństwa). Oprócz wymienionej pozycji do utworów groteskowych zaliczmy „Ferdydurke” Gombrowicza, „Tango” Mrożka i „Szewców” Witkacego.
Karnawalizacja – termin literaturoznawczy odwołujący się do ludowej kultury śmiechu i tradycji karnawału, oznaczający zawieszenie lub zakwestionowanie normalnie rządzących światem praw i oficjalnych hierarchii w ramach utworu literackiego.
Mamy z nią do czynienia w „Wielkim Testamencie” Francois Villona, będącym parodią Biblii, krytyką świętych. Villon drwi z nauczania uniwersyteckiego. Dzieło to charakteryzuje autodystans – naśmiewanie się z siebie. Villon tworzy sobie epitafium. Szyderstwo posunięte do groteski obejmuje też modlitwę. Operowanie kontrastem, makabryczną wyobraźnią, parodią. Villon opowiada o sobie samym z ironią i z poczuciem zmarnowanego życia, prowokuje, oburza, gorszy. Żałuje minionej młodości, co w darze nic nie zostawiła, kobiet, które kochał, wzdycha „ ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi! " Drwiąco mówi o swym ciele, którym „ robactwo się nie naje " i pisze własny nagrobek, kpiący nagrobek nędzarza, który nie posiadał nic, „ni koszuli czystej", a życie potraktowało go surowo:
„ W sam zadek
celnie ugodzony,
błąkał się tułacz wiekuisty.
Daj Bóg
spoczynek zasłużony... "
Wg Bachtina karnawalizacja jest próbą przełożenia na język literatury takich cech tradycji ludowego karnawału jak:
wytworzenie "świata na opak", w którym odrzucone zostają prawa, zwyczaje i reguły stosunków międzyludzkich, charakterystyczne dla świata powszedniego,
odrzucenie oficjalnych hierarchii (a co za tym idzie – równość i familiarność w stosunkach międzyludzkich), akcentowanie względności porządku i hierarchii codziennego świata,
ekscentryczność,
elementy bluźnierstwa, profanacji, błazenady, śmiechu, parodii, groteski,
epatowanie obrazami niestosownymi,
skandalizujący język,
mieszanie stylu wysokiego z niskim, powagi ze śmiechem, góry z dołem
wytwarzanie cykli w obrębie karnawału (np. koronacja i detronizacja króla karnawału).
Może się realizować zarówno w świecie przedstawionym utworu, jak i poprzez gatunek i styl.
Fantastyka - dziedzina literatury (a także filmu i innych dziedzin sztuki i kultury). Polega ona na kreowaniu istot, które są wytworem wyobraźni, części świata lub całej rzeczywistości zupełnie odmiennej od tej, którą znamy z życia.
Fantastykę cechuje duża swoboda w zakresie konstrukcji świata przedstawionego i postaci bohaterów. Swoboda niekoniecznie jednak oznacza absolutną dowolność – wiele utworów z tej kategorii zostaje umieszczonych w pseudorzeczywistości (pewne aspekty są zgodne z faktami, np. historią, czy fizyką), lub rzeczywistości wygenerowanej (wtedy reguły takie najczęściej spisane, odnoszą się do wszystkich utworów napisanych w danej serii – przykładem może być saga J. R. R. Tolkiena).
Utwór „Sen nocy letniej” Williama Szekspira jest napisany w sposób lekki i wydawałoby się, że służy on jedynie czystej, nie męczącej rozrywce. Szekspir jednak nie byłby Szekspirem, gdyby w owej igraszce, za jaką część czytelników uważa „Sen nocy letniej”, nie ukrył treści głębszych – ironii, może nawet goryczy, przeplatanych z zadumą nad ludzkimi losami, komplikacjami życiowymi, uczuciami – jednak w tym konkretnym utworze ma to raczej charakter marginalny. W „Śnie nocy letniej” przeważa atmosfera zabawy, okraszona wysokich lotów poezją. Nastrój magiczny, oderwany od szarej rzeczywistości, wprowadza poeta między innymi poprzez nasączenie sztuki elementami z świata czarów: tajemniczej domeny Oberona i Tytanii wraz ze służącymi im elfami (lub duszkami – zależy od tłumaczenia). Utwór nasycony jest wierzeniami ludowymi, z którymi autor niewątpliwie stykał się w młodości. erotyzm stanowi zasadniczy temat i osnowę komedii, jednak jest to erotyzm pogodny, przepełniony dziewczęcymi marzeniami, wiodący czasem na manowce, lecz przede wszystkim ukierunkowany na obudzenie u czytelnika, tudzież widza, pobłażliwego uśmiechu, życzliwego zaciekawienia.
Horacjan izm - stworzona przez rzymskiego poetę Horacego postawa wobec życia i moralności. Była swoistym poszukiwaniem złotego środka poprzez połączenie dwóch antycznych filozofii życia: epikureizmu i stoicyzmu. Według Horacego życie na ziemi jest chwilą, w czasie której nie powinny się liczyć żadne dobra materialne ani społeczna pozycja. Wszystkich połączy kiedyś śmierć. Zwyczajne, prozaiczne rzeczy są nietrwałe, przemijające, wieczna jest tylko poezja. Celem ludzkiego życia jest natomiast szczęście, czyli życie w zgodzie z cnotą, sumieniem, wewnętrznym spokojem, poczuciem wolności. Stan duszy nazywany cnotą polegał na harmonii ducha, której nie mogło zburzyć ani nagłe szczęście, ani nagłe nieszczęście.
Horacjanizm w poezji to zjawisko naśladowania w liryce modelu poezji stworzonego przez Horacego. Model ten obejmował:
spójność utworu poetyckiego
zdolność do panowania nad emocjami czytelników
opieranie się na wzorcach poezji greckiej
wierne odtwarzanie rzeczywistości w opisach
Najbardziej znanym poetą polskim pisującym wiersze w stylu Horacego był Jan Kochanowski, a oprócz niego Szymon Szymonowic i Franciszek Petrarka.
Petrarkizm - tendencja literacka, polegająca na naśladowaniu twórczości renesansowego poety włoskiego Francesco Petrarki jako wzorca poezji miłosnej.
W późniejszych epokach wiersze Petrarki miały wielu naśladowców. Opisy urody kobiecej zawarte w wierszach włoskiego mistrza stały się niedościgłym wzorem dla wszystkich poetów miłości, a imię Laury - symbolem idealnej kochanki (donna Angelica – pani anielska). Naśladowcy Petrarki przejmowali od swojego mistrza sposób prezentacji ukochanej, subtelne analizy uczuć oraz charakterystyczne dla autora sonetów do Laury środki stylistyczne, takie jak antytezy i kontrasty. To zjawisko odwoływania się poetów europejskich do średniowiecznego wzorca było niezwykle trwałe, bo żywe aż do XIX wieku.
Średniowieczna koncepcja miłości wyrażana w poezji nie przyjęła się w Polsce. Rangę tego tematu w literaturze polskiej podnosi dopiero Jan Kochanowski. Polski petrarkizm cechuje jednak odejście od petrarkowskiego 'ja' - egotycznego podmiotu, dominującego w sonetach, w stronę adresata. Petrarkistowskie rozdarcie: niepewność, rozterki, motyw walki z samym sobą i ze światem, paradoks życia i śmierci występują w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, zwłaszcza w erotykach.