Zestawy ziół z XVIII i XIX wieku
Jacek Drobnik1, Elżbieta Drobnik2
1
Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
2
Apteka Słowiańska, ul. Zawiszy Czarnego 7a, 40 872 Katowice
Adres do korespondencji: Jacek Drobnik, ul. Stalmacha 7/11, 41-406 Mysłowice, e-mail: [e-mail]
Podobnie jak zioła, pogrupowano w XVIII w. nie-
Sets of herbs from 18th and 19th centuries · Old dispensatories które preparaty galenowe, np. maÅ›ci o okreÅ›lonym
and pharmacopoeias use some herbs arranged as four- or five- działaniu leczniczym (quatuor unguenta calida  czte-
element sets. They were grouped according to their assumed ry maści ciepłe i quatuor unguenta frigida  cztery
pharmacological effect: carminative (or heating), cardiac, sudorific, maści zimne [1]), a także kamienie i minerały leczni-
opening, resolvent and emollient (mucilaginous), and cooling. One of cze (np. quinque lapides pretiosi  pięć drogich ka-
them are also capillaries, i.e.  herbs for hairs or  hairy herbs . Some mieni [1]).
simple preparations are arranged in groups of three: stomachic salts
and oils, pleuritic and postnatal medicinal waters. Pepper fruits Kwiaty i nasiona wiatropędne
and myrobalans were also used in sets. Propably all discussed sets
were composed of equal parts and treated as a single constituent Wyróżniano trzy grupy surowców roślinnych, któ-
of further composed preparations. All they were forgotten about the rym przypisywano działanie wiatropędne. Były to:
first quarter of 19th century. 1. Flores quatuor carminativi  Å‚ac. cztery kwiaty
Keywords: medicinal plants, 18th century, 19th century, history of wiatropędne. Zaliczano do nich 1) flos Chamomil-
herbal medicines lae  koszyczek rumianku Matricaria chamomil-
la L. [2]; 2) flos Anethi  kwiat kopru ogrodowego
© Farm Pol, 2009, 65(5): 348-355 (koperku) Anethum graveolens L. [2, 3]; 3) flos Par-
thenii  koszyczek wrotyczu maruny Tanacetum
parthenium (L.) Sch. Bip. [2, 3] oraz 4) flos Millefo-
iektóre dzieła farmaceutyczne z XVIII i pierwszej lii  kwiatostan krwawnika pospolitego Achillea
Nćwierci XIX stulecia wymieniają nazwy pewnych millefolium L. [2]. Zamiast krwawnika Hahnemann
grup ziół lub pewnych preparatów prostych, o jed- wymienia jednak inflorescentia Meliloti  kwia-
nakowym działaniu leczniczym. Tworzą one zesta- tostan nostrzyka żółtego Melilotus officinalis (L.)
wy liczące po 3, 4 lub 5 gatunków lub preparatów. Lam. [3], być może myląc podobne epitety Mille-
SkÄ…pe informacje na temat ich stosowania zawarte folii/Meliloti.
w farmakopeach i dyspensatoriach oraz analiza ich 2. Semina carminativa majora  większe nasiona
nazewnictwa pozwalają zakładać, że nie tylko przy- wiatropędne [3], zwane też semina quatuor calida
pisano im określone wspólne działanie farmakolo- majora  cztery większe ciepłe nasiona, a u Czer-
giczne, ale także że zioła te stosowano w pewnych wiakowskiego tłumaczone jako rozgrzewające
recepturach łącznie. [4]. Należały do nich: 1) fructus Anisi  owoc any-
Niniejsza praca zawiera identyfikację gatun- żu Pimpinella anisum L.; 2) fructus Carvi  owoc
ków macierzystych w poszczególnych zestawach kminku Carum carvi L.; 3) fructus Cumini  owoc
ziół oraz sporządzanych z nich wód i soli leczni- kminu rzymskiego Cuminum cyminum L. oraz
czych. Podając nazwy zestawów ziół nie chcemy 4) fructus Foeniculi  owoc fenkułu włoskiego Fo-
oceniać ich faktycznego działania leczniczego, na- eniculum vulgare Mill. (kopru włoskiego) [1 3, 22].
zwy świadczą jedynie o właściwościach przypisy- Wszystkie surowce z tej grupy to w sensie morfo-
wanych tym ziołom ówcześnie. W świetle aktualnej logicznym drobne suche owoce niepękające, jed-
wiedzy dawne przyporzÄ…dkowanie do konkretnych nak tradycyjnie nazywano je nasionami (semina).
grup terapeutycznych zazwyczaj okazuje się zupeł- Jedynie farmakopea holenderska zamiast fructus
nie chybione. Cumini mylnie podaje semen Lupini  nasienie
348 Tom 65 · nr 5 · 2009
H i s to r i a fa r m ac j i
łubinu białego (Lupinus albus L.) [5]. Pomyłka wy- sancti Gregorii)  drewno wiśni antypki Prunus maha-
nikła zapewne z podobnego brzmienia słów cumi- leb L.; 3) lignum Sarsaparillae  drewno kolcorośli (nie-
ni i lupini. ustalonych gatunków z rodzaju Smilax L.) pochodzące
3. Semina carminativa minora  mniejsze nasiona z korzeni tych roślin; 4) lignum Sassafras  drewno sa-
wiatropędne, zwane też semina quatuor calida safrasu Sassafras albidum (Nutt.) Nees [2].
minora  cztery mniejsze ciepłe nasiona. Były to:
1) fructus Ammeos majoris  owoc aminku więk- Korzenie otwierające
szego Ammi majus L.; 2) fructus Amomi veri 
owoc Sison amomum L.; 3) fructus Apii  owoc Działanie otwierające definiowano dawniej nie-
selerów zwyczajnych Apium graveolens L. oraz zwykle szeroko, m.in. jako rozszerzające gruczoły,
4) fructus Pastinacae sylvestris latifoliae  owoc a więc zwiększające wydzielanie. Podobnie zresz-
pasternaku zwyczajnego Pastinaca sativa L., ale tą rozlegle rozumiano i inne działania lecznicze, np.
tylko roślin dziko rosnących, nie ogrodowych. Za- rozmiękczające i rozluz
niające, o których niżej. Wy-
miast pasternaku niektórzy autorzy wymieniają obrażenie o ówczesnym rozumieniu oddziaływania
jednak inne podobne surowce: fructus Dauci sy- leczniczego takich ziół daje fragment Zielnika Syre-
lvestris  owoc marchwi zwyczajnej Daucus ca- niusza (1613) na temat zastosowania kosaćca (jego
rota L. [1, 3, 5] (u [22] surowiec pod nazwą fructus kłącze nazywa się korzeniem fiołkowym): Żyły flegmą
Dauci) lub nawet (mylnie?) fructus Podagrariae gęstą a lepką ogarnione i zatkane otwiera korzeń fioł-
 owoc podagrycznika pospolitego Aegopodium kowy, (& ) flusy gęste rozrzedza, rozprawia i rozpędza;
podagraria L. Podobnie jak w poprzedniej grupie, (& ) pęcherzowi, śledzionie i wątrobie zamulonym, ko-
wszystkie te owoce nazywano tradycyjnie nasio- rzeń (& ) jest bardzo użyteczny dając go pić. Albowiem
nami  semen. Czerwiakowski [4] mylnie wymienił wietrzności w nich zimne rozpędza, zamulenia otwie-
aminek wśród ziół z poprzedniej grupy. ra, wilgotności w nich (& ) rozrzedza i rozprawuje. (& )
Śledzionie, zamulonym, zatwardziałym [narządom]
Kwiaty nasercowe jest bardzo użyteczny, albowiem otwiera, rozprawu-
je, wychędaża (& ). Olej kwiatu kosaćcowego wyciera,
Wyróżniano flores quatuor cordiales  cztery ścieńcza, zwarza, trawi, potężnie rozpędza, rozprawu-
kwiaty nasercowe, przez Czerwiakowskiego nazwa- je, rozrzedza, odmiękcza (& ) (Dioskorides, Mesua) [7].
ne serdecznymi [4]. Zaliczano do nich: 1) flos Boragi- Powyższe wywody są pokłosiem nauk Galena, a zgod-
nis  kwiat ogórecznika lekarskiego Borago officinalis nie z jego nauką za gruczoł uważano prawie każdy
L.; 2) flos Buglossi  kwiat farbownika lekarskiego An- narząd, także śledzionę i mózg (który miał wydzielać
chusa officinalis L.; 3) flos Rosae (= flores Rosarum) flusy flegmy przez nos).
 kwiat róż Rosa spp. (różnych gatunków, z których Do korzeni otwierających zaliczano dwie grupy
najczęściej stosowano w recepturze różę dziką Rosa ziół po pięć korzeni.
canina L. i różę francuską R. gallica L.) oraz 4) flores 1. Radices quinque aperientes majores  pięć więk-
Violarum  kwiaty fiołka wonnego Viola odorata L. szych korzeni otwierających o składzie: 1) radix Apii
[1 3, 5]. Grupa tych ziół nosi niemiecką nazwę die vier  korzeń selerów zwyczajnych Apium graveolens L.;
herzstärkenden Blumen  cztery kwiaty wzmacniajÄ…- 2) radix Petroselini  korzeÅ„ pietruszki zwyczajnej
ce serce [6] i ang. four cordial flowers  cztery kwiaty Petroselinum crispum (Mill.) Fuss; 3) radix Foenicu-
(na-)sercowe, od przypisywanego im (mylnie!) dzia- li  korzeń fenkułu włoskiego Foeniculum vulgare
łania leczniczego. W związku z takim zastosowaniem Mill. (kopru włoskiego); 4) radix Ru-
leczniczym ogórecznik już w dziełach Hahnemanna sci  korzeń ruszczyku kolczastego
nosi nazwę Herzfreudboretsch  dosłownie ogórecz- Ruscus aculeatus L. (krzewu) oraz Działanie otwierające
nik przyjazny sercu. Ani jedno z wymienionych ziół 5) radix Asparagi  korzeń szpara- definiowano dawniej
według dzisiejszej wiedzy nie ma jednak działania gu lekarskiego Asparagus offici- niezwykle szeroko, m.in.
kardiotonicznego. nalis L. [1, 3, 5]. Stosowano je jako jako rozszerzające gruczoły,
ziółka (species) zmieszane w rów- a więc zwiększające
Drewna napotne nych częściach [5] do leczenia bli- wydzielanie. Podobnie
żej nieokreślonych dolegliwości zresztą rozlegle rozumiano
Znano ligna quatuor sudorifica  cztery drewna narządów jamy brzusznej. Wcho- i inne działania lecznicze.
napotne, które prawdopodobnie służyły do przyrzą- dziły też w skład syropu złożone- Wyobrażenie o ówczesnym
dzania naparów. Mieszanki drewien stosowane tak go o nazwach: syrupus de quinque rozumieniu oddziaływania
jak ziółka, nosiły dawniej ogólną nazwę species ligno- radicibus aperientibus [23], syru- leczniczego takich ziół daje
rum i miały postać drobnych wiórków bądz
drzazg. pus radicum quinque aperientium fragment Zielnika Syreniusza
Grupę drewien napotnych tworzyły: 1) lignum Guaja- [22], był to osłodzony odwar z tych (1613) na temat zastosowania
ci  drewno gwajakowca lekarskiego Guaiacum offi- ziół. Jako zestaw surowców wyszły kosaćca.
cinale L.; 2) lignum sanctae Luciae (zwane też lignum z użycia w połowie XIX w. [8].
Tom 65 · nr 5 · 2009 349
2. Radices quinque aperientes minores  pięć mniej- 1. Herbae quatuor emollientes  cztery zioła zmięk-
szych korzeni otwierających. Należały do nich 1) czające to grupa, do której zaliczano: 1) folium
radix Rubiae  korzeń marzany barwierskiej Rubia Ciclae  liść boćwiny Beta vulgaris L. subsp. vul-
tinctorum L.; 2) rhizoma Agropyri (= radix Grami- garis, przy czym można go było zastąpić surow-
nis)  kłącze perzu właściwego Elymus repens (L.) cem herba Parietariae  zielem parietarii lekarskiej
Gould [3, 5, 22], jednak zamiast niego Gray [2] po- Parietaria officinalis L.; 2) herba Althaeae  ziele
daje radix Taraxaci  korzeń mniszku Taraxacum prawoślazu lekarskiego Althaea officinalis L. (za-
spp.; 3) radix Ononidis  korzeń wilżyny ciernistej pewne jednak same liście tej okazałej, gruboło-
Ononis spinosa L.; 4) radix Eryngii  korzeń miko- dygowej rośliny); 3) herba Malvae  ziele ślazu
Å‚ajka polnego Eryngium campestre L. oraz 5) radix dzikiego Malva sylvestris L.; 4) herba Violariae 
Capparis  korzeń kaparów ciernistych Capparis ziele fiołka wonnego Viola odorata L. [5]. Być może
spinosa L. [1, 3]. Podobnie jak poprzednie, stoso- we wszystkich wypadkach zamiast ziela stosowa-
wano je w postaci ziółek (species) zmieszanych no same liście, oderwane od silnych, twardych ło-
w równych częściach [5]. Być może jako właściwo- dyg.
ści  otwierające interpretowano działanie moczo- 2. Herbae quinque emollientes  pięć ziół zmięk-
pędne tych ziół, pochodzące szczególnie od perzu czających. Należą do nich, podobnie jak wyżej:
i wilżyny. Niektóre z
ródła zamiast wilżyny cierni- 1) herba Althaeae  ziele prawoślazu lekarskiego;
stej podają w tym zestawie wilżynę bezbronną O. 2) herba Malvae  ziele ślazu dzikiego; 3) herba
arvensis L. [22]. Violariae  ziele fiołka wonnego [1]; 4) herba Mer-
curialis  ziele szczyru rocznego Mercurialis annua
mÄ…ki rozluz
niające L. (lecz nie szczyr trwały M. perennis L. [1, 10]) oraz
5) herba Parietariae  ziele parietarii [22]. Zmiesza-
Przez działanie rozluz
niające rozumiano działanie ne w równych częściach traktowano jako jeden
typowe dla surowców śluzowych, czyli powlekające składnik preparatów złożonych [1]. Według ostat-
i rozwalniające. Wyróżniano grupę o nazwie farinae niego z cytowanych z
ródeł, owe pięć ziół wchodzi-
quatuor resolventes  cztery mąki rozrzedzające, roz- ło np. w skład maści zmiękczających stosowanych
twarzające. Zaliczano do niej następujące surowce: zewnętrznie.
1) farina Hordei  mąka jęczmienna, która pochodzi- 3. Herbae quatuor emollientes primariae  czte-
ła głównie ze zmielonego ziarna jęczmienia zwyczaj- ry pierwsze zioła zmiękczające, były to: 1) folium
nego Hordeum vulgare L. [2, 3]; 2) farina Fabae  mąka Malvae minoris  liść ślazu drobnego Malva pu-
bobu Vicia faba L. [2, 3, 9] ze zmielonych nasion; 3) fa- silla Sm.; 2) folium Althaeae  liść prawoślazu le-
rina Lini  mÄ…ka z siemienia lnianego, czyli nasion lnu karskiego Althaea officinalis L.; 3) folium Violariae
zwyczajnego Linum usitatissimum L. [2]; w jej miej-  liść fiołka wonnego Viola odorata L. oraz 4) fo-
sce Hahnemann [3] podaje jednak farina Ervi  mąkę lium Acanthi  liść akantu miękkiego Acanthus
z nasion wyki soczewicowatej Vicia ervilia (L.) Willd. mollis L. [3]. Już Hahnemann uważa je za środek
(= Ervum ervilia L.). 4) Czwartym surowcem była fa- przestarzały w terapii.
rina Oryzae  mąka ryżowa z ryżu siewnego Oryza 4. Herbae quatuor emollientes secundariae  cztery
sativa L. [2]. Zamiast niej Hahnemann [3] podaje fa- drugie zioła zmiękczające. Składały się na nie: 1) fo-
rina Lupini albi  mąkę z nasion łubinu białego Lupi- lium Ciclae  liść buraka liściowego, czyli boćwiny
nus albus L. Beta vulgaris L. subsp. vulgaris; 2) folium Mercu-
Jeżeli przetwarzano te surowce na gorąco (od- rialis  liść szczyru rocznego Mercurialis annua L.;
war, napar), to dochodziło do klajstrowania skrobi, 3) folium Parietariae  liść parietarii lekarskiej Pa-
skutkiem czego otrzymywano kleik (mucilago). Na- rietaria officinalis L. oraz 4) folium Atriplicis sativae
tomiast podczas wytrawiania na zimno (maceracja)  liść łobody ogrodowej Atriplex hortensis L. [3]. Po-
śluzy z łupin nasion i owoców (najwięcej ich zawie- dobnie jak poprzednie, zostały w leksykonie Hah-
ra siemię lniane) przechodziły do roztworu. W obu nemanna uznane za specyfik przestarzały.
wypadkach obecność wody powoduje też pęcznie- Śladów dawnego składu tego zestawu można do-
nie błonnika. patrzeć się w ziółkach zmiękczających (species ad
cataplasma = species emollientes) podanych przez Po-
Zioła zmiękczające snera i Simona (1855) [11]:
Rp.:
Podobne działanie lecznicze (protectivum, emol- folium Malvae,
liens) przypisywano ziołom z czterech kolejnych folium Althaeae,
grup, zwanych ogólnie ziołami zmiękczającymi her- herba Meliloti citrini  ziele nostrzyka żółtego
bae emollientes. Różni autorzy podają dość mocno Melilotus officinalis (L.) Pall.
rozbieżny skład gatunkowy ziół z tych grup, toteż ze- semen Lini  siemię lniane, aa,
stawiono je przejrzyście w tabeli 1. M. f. spec.
350 Tom 65 · nr 5 · 2009
H i s to r i a fa r m ac j i
Tabela 1. Różnice składu ziół zmiękczających  herbae emollientes u różnych autorów. Gwiazdka oznacza surowce wymienne
Herbae quatuor emollientes
Herbae quinque Herbae quatuor
Roślina macierzysta Spec. ad cataplasma
emollientes emollientes
primariae secundariae
z
ródło i rok [1] [3] (1793 1799) [5] [11]
(1729) (1824) (1855)
prawoślaz + + + +
fiołek wonny + + +
ślaz drobny + +
akant +
boćwina + +*
parietaria + + +*
szczyr + +
Å‚oboda +
ślaz dziki + +
nostrzyk +
len +
Stosowane do sporządzenia ciepłego okładu (ca- benedictus L.) oraz 3) sal Centaurii minoris  sól z zie-
taplasma) na mleku lub wodzie. la centurii pospolitej Centaurium erythraea Rafn [1].
Niektóre z tych soli poszczególni autorzy wymieniają
oleje i sole żołądkowe osobno, np. sal Absinthii i sal Cardui benedicti znaj-
dziemy w leksykonie Hahnemanna, a tÄ™ pierwszÄ… po-
Olea tria stomachica  trzy oleje żołądkowe. Za- daje też rosyjska farmakopea okrętowa z 1806 r. [16]
liczano do nich: 1) oleum Cydoniorum  olej z pigwy i jeszcze pięćdziesiąt lat póz
niej Pereira [8]. W mia-
pospolitej Cydonia oblonga Mill.  to olej tłusty wy- rę poznawania składu chemicznego tych soli, ich
tłoczony z nasion (zawarty w liścieniach) [15]; 2) oleum tradycyjne nazwy zastępowano łacińskimi nazwa-
Absinthii  olej z piołunu, przy czym niejasne jest, mi związków chemicznych, które stwierdzono w nich
czy stosowano olejek lotny destylowany z parÄ… wod- w przewadze, np. u Graya [2] sal Absinthii ma syno-
ną z ziela (aetheroleum Absinthii), czy też macerat nim carbonas potassae  węglan potasu, choć nie jest
olejowy z ziela (oleum infusum Absinthii = ol. coc- czystym zwiÄ…zkiem.
tum Absinthii). Dawne lecznictwo znało oba te pre-
paraty z piołunu; w Dyspensatorium wiedeńskim [1] Nasiona chłodzące
znajdujemy pierwszy z nich, lecz np. w przeglÄ…dzie
Posnera z 1855 r.  oba [11]. 3) Oleum masticinum  Tym dawnym terminem określano nasiona lub
olejek mastyksowy, jest to olejek lotny oddestylo- owoce podzielone na dwie grupy po cztery surowce,
wany z mastyksu (mastix), czyli z wydzieliny zebranej prawdopodobnie stosowane zewnętrznie jako skład-
z uszkodzonych pędów pistacji kleistej Pistacia lenti- nik chłodzących okładów:
scus L. (lentyszku) [1, 3]. 1. Semina quatuor frigida majora  cztery większe
Solami (łac. sales, błędnie salia) były nazywane nasiona chłodzące. Zaliczano do nich: 1) semen Ci-
w dawnej farmacji m.in. mieszaniny związków mi- trulli  nasienie arbuza Citrullus lanatus (Thunb.)
neralnych wypłukane z popiołu spalonych roślin, ale Matsum. et Nakai [= Cucurbita citrullus L.]; 2) se-
inne niż soda, która w recepturze ma zawsze odręb- men Cucurbitae  nasienie tykwy Lagenaria sice-
ną nazwę łac. soda (lub rzadziej natron). Popiół z ziół raria (Molina) Standl. [= C. lagenaria L.; L. vulgaris
zalewano wrzątkiem, a roztwór sączono i odparowy- Ser.] (lecz nie innych dyń!); 3) semen Cucumeris 
wano [2]. Otrzymywano tak mieszaninę wykrystalizo- nasienie ogórka siewnego Cucumis sativus L. oraz
wanych soli nieorganicznych, tlenków (krzemionka 4) semen Melonum  nasienie melona Cucumis
rozpuszczalna) i wodorotlenków. Soli z ziół używa- melo L. [1, 3, 5, 10, 22]. Czerwiakowski jednak za-
no głównie do celów laboratoryjnych. Niektóre z nich miast arbuza podaje (być może omyłkowo) dynię
nazywano czasami od gatunku rośliny, z której je zwyczajną Cucurbita pepo L. [4]. Mieszanka rów-
otrzymano, różniły się bowiem składem. Trzy z nich nych części tych ziół była na przykład jednym ze
tworzyły tria salia stomachica  trzy sole żołądkowe: składników złożonego proszku o nazwie pulvis
1) sal Absinthii  sól z ziela piołunu Artemisia absin- Haly (= pulvis contra phthisin Haly [23]), mającego
thium L.; 2) sal Cardui benedicti  sól z ziela drapa- leczyć wrzody płucne i nieżyt [1] albo też suchoty
czu lekarskiego Centaurea benedicta (L.) L. (= Cnicus (Å‚ac. phthisis).
Tom 65 · nr 5 · 2009 351
Tabela 2. Skład ziół włosowych herbae capillares u różnych autorów i gatunki macierzyste. Na przecięciach wierszy i kolumn tabeli wpisano
nazwę surowca zielarskiego w oryginalnym brzmieniu (u Graya [2] nazwa ang., pozostałe łac.). Połączone komórki reprezentują zakres nazw
wieloznacznych
y
ródło i rok
Gatunek macierzysty
[1] (1729) [3] (1793  1799) [2] (1821) [5] (1824)
płonnik pospolity polytrichon aureum herba polytrichi aurei golden maidenhair polytrichum seu trichomanes
Polytrichum commune Hedw. i inne gatunki
skrętek wilgociomierczy  
Funaria hygrometrica Hedw.
zanokcica skalna trichomanes herba asplenii rubri 
Asplenium trichomanes L.
zanokcica murowa adiantum album seu ruta herba rutae murariae white maidenhair 
Asplenium ruta-muraria L. muraria
języcznik zwyczajny   hart s tongue scolopendrium phyllitis seu
Phyllitis scolopendrium (L.) Newman seu ceterach lingua cervina
śledzionka skalna asplenium seu ceterach herba ceterach spleen wort 
Asplenium ceterach L.
zanokcica ciemna adiantum nigrum seu  black maidenhair 
Asplenium adiantum-nigrum L. capillus veneris
Adiantum capillus-veneris L. herba capillorum veneris  capillus veneris
2. Semina quatuor frigida minora  cztery mniej- paproci z gatunku Adiantum capillus-veneris L. Nale-
sze nasiona chłodzące (u Czerwiakowskiego [4] ży pamiętać, że surowce z europejskich kłączowych
pod nazwą semina quatuor refrigerantia mino- paproci, choć w farmacji zwane są herba, w istocie
ra  schładzające), do których zaliczono: 1) semen stanowią same liście (folium) wyrastające wprost
Portulacae  nasienie portulaki pospolitej Portu- z kłącza. Stosowane mchy mogły natomiast nale-
laca oleracea L.; 2) fructus Endiviae  owoc cykorii żeć do jeszcze innych nierozpoznawanych gatunków
endywii Cichorium endivia L.; 3) fructus Cichorii  o stosunkowo okazałych pędach [por. 18]. Nazwy su-
owoc cykorii podróżnika C. intybus L. oraz 4) fruc- rowców u Graya [2] mają tylko brzmienie angielskie,
tus Lactucae  owoc sałaty siewnej Lactuca sativa ale łatwo dają się dopasować do odpowiedników ła-
L. [22]. Jednak w starszym dyspensatorium au- cińskich wymienianych we wcześniejszych z
ródłach
striackim [1] zamiast cykorii podróżnika widniało (patrz tabela 2).
semen Scariolae  owoc sałaty jadowitej L. serriola Farmakopea holenderska przedrukowana w 1824 r.
L. Są to dwa podobne gatunki sałat. Z wyjątkiem [5] prezentuje już bardzo wieloznaczne nazwy skład-
portulaki surowce te były owocami typu niełupki, ników ziół włosowych, których zakres ilustruje tabela.
a nie nasionami. Wśród nich zioła nazwane błędnie scolopendrium seu
ceterach to dwa gatunki  języcznik lub śledzionka.
Zioła włosowe Ten pierwszy występuje dalej, ponownie pod nazwą
Zioła  włosowe bądz
 włosowate były to surow- phyllitis seu lingua cervina. Z innych z
ródeł wiadomo
ce zielarskie, którym wygląd nadawały cienkie łodyżki że w I połowie XIX wieku wycofano stosowanie msza-
mchów i drobne, pozwijane liście paproci, stąd na- ków w lecznictwie europejskim [18]. Zgodnie z jeszcze
zwa. Termin łac. capillaris pojawił się w odniesieniu renesansową teorią sygnatur Paracelsusa zioła wło-
do mchów i drobnych paproci pod koniec XV w. [17]. sowe stosowano naskórnie na porost włosów. Były
Zestawy nazywały się herbae quattuor capillares  one oczywiście bezużyteczne, a ich nieskuteczność
cztery zioła włosowe lub herbae quinque capillares  na włosy wskazał już Hahnemann. W jego czasach nie
pięć ziół włosowych i mogły zawierać mchy i paprocie dostrzeżono jeszcze działania moczopędnego tego
dobierane w najróżniejszych kombinacjach. Możliwe złożonego specyfiku, która to właściwość pochodzi
surowce to: 1) z mchów  ziele płonnika pospolite- głównie od płonnika [por. 18].
go Polytrichum commune Hedw., lecz zamiast niego Prawdopodobnie właśnie tę grupę ziół wymienia
niektórzy stosowali ziele skrętka wilgociomierczego Kluk [14] pod zniekształconą nazwą herba capillares,
Funaria hygrometrica Hedw. [por. 18], a z paproci  nie podaje jednak jej składu ani zastosowania.
2) liście zanokcicy murowej Asplenium ruta-muraria
L.; 3) liście zanokcicy skalnej Asplenium trichomanes myrobalany
L. [3]; 4) liście zanokcicy ciemnej Asplenium adian-
tum-nigrum L. [1, 2]; 5) liście języcznika zwyczajnego Myrobalany (łac. myrobalani) to owoce indyjskich
Phyllitis scolopendrium (L.) Newman [2, 5]; 6) liście śle- drzew z rodzajów Terminala L. i Phyllanthus L. Nazwa
dzionki skalnej Asplenium ceterach L. [3] oraz 7) liście myrobalanus to złożenie greckich słów myron  balsam
352 Tom 65 · nr 5 · 2009
mchy
paprocie
H i s to r i a fa r m ac j i
i balanos  żołądz
, co ilustruje ich wygląd. Wszystkie trzy drwena sandałowe
myrobalany to jednak nie surowce aromatyczne, lecz
garbnikowe. Dzielono je na pięć rodzajów. Traktowa- Santala tria  trzy sandałowce (łac. santalum 
no je jako odrębne surowce lub, częściej, stosowano drewno sandałowe), był to zestaw trzech drewien
równorzędnie, o czym świadczy ich nazwa jako zesta- różnych gatunków drzew, nazywanych sandałowy-
wu: myrobalani quinque  pięć mrobalanów [2], (ina- mi dla podobnego zapachu. Dwa z nich są oczywiste,
czej myrobalanorum quinque species  pięć gatunków gdyż zna je powszechnie XVIII-wiecz-
myrobalanów [3] lub myrobalanorum quinque genera na farmacja: 1) białe drewno sandało-
 pięć rodzajów myrobalanów [1]. Były to: 1) myroba- we, należące do sandałowca białego Niektóre dzieła
lani belliricae (= myrobalani rotundae)  owoce drze- Santalum album L., oraz 2) czerwo- farmaceutyczne z XVIII
wa Terminalia bellerica Rheed; 2) myrobalani chebulae ne drewno sandałowe, pochodzące i pierwszej ćwierci XIX
(u [1] w zniekształconej pisowni myrobalani cepulae)  z sandałowca czerwonego Pterocar- stulecia wymieniają nazwy
całkowicie dojrzałe owoce drzewa Terminalia chebu- pus santalinus L. fil. Jednak trzeci ga- pewnych grup ziół lub
la Retz. [3]; 3) myrobalani emblicae  owoce drzewa tunek jest trudny do ustalenia, gdyż pewnych preparatów
Phyllanthus emblica L. (= Emblica officinalis Gärtn.); kilka innych rzadkich drewien nosi- prostych, o jednakowym
4) myrobalani indae (= myrobalani indicae, nigrae, da- ło nazwę santalum. Znano już w XVIII działaniu leczniczym. Tworzą
massoniae)  owoce drzewa Terminalia chebula Retz. w. niebieskie drewno sandałowe li- one zestawy liczące po
zatrzymane w rozwoju wskutek żerowania wewnątrz gnum santalinum coeruleum, które- 3, 4 lub 5 gatunków lub
owadów [10] (w fitopatologii zjawisko to nosi nazwę go dostarcza siniawiec kampeszowy preparatów. Skąpe informacje
mumifikacji). Inni autorzy przypuszczali mylnie, jakoby Haematoxylum campechianum L. (ga- na temat ich stosowania
gatunkiem macierzystym była Terminalia buceras Wri- tunek macierzysty ustalono w XIX w., zawarte w farmakopeach
ght [19]. Wreszcie 5) myrobalani luteae (= myrobalani ci- surowiec okazał się tożsamy z drew- i dyspensatoriach oraz
trinae; myrobalani flavae)  niedojrzałe owoce drzewa nem kampeszowym lignum campe- analiza ich nazewnictwa
Terminalia chebula Retz. [1, 3, 10, 12]. Owoce te są po- chianum). Drugi możliwy surowiec pozwalają zakładać, że
dobne do owoców innego indyjskiego drzewa, Spon- to santalum citrinum  drewno san- nie tylko przypisano im
dias mombin L., dlatego przejściowo mylnie uważano dałowca białego S. album, ale o bar- określone wspólne działanie
to drzewo za gatunek macierzysty [3]. wie żółtej, traktowane jako odrębny farmakologiczne, ale także
Przykładowy preparat z użyciem pięciu myrobala- surowiec leczniczy (żółtawe drewno że zioła te stosowano
nów, roob myrobalanorum (powidła z zagęszczone- pochodzi ze starszych drzew [10]). Po- w pewnych recepturach
go soku tych owoców) zawierał m.in. Rhabarbarum dobnego żółtego drewna dostarczał łącznie.
electum  wyselekcjonowane kłącze rzewienia oraz też inny gatunek, Santalum freycine-
quinque generum myrobalanorum  pięć rodzajów tianum Gaudich. [10], czy jednak wy-
myrobalanów w równych częściach [1]. korzystywano go już w XVIII w.?
W XIX w. najszerzej w recepturze spotykamy my- Trzy drewna sandałowe wchodziły np. w skład
robalani chebulae. ziółek o nazwie species diatrion santalon  ziółka
z trzech sandałowców, skomplikowanego prepara-
trzy pieprze tu złożonego [1] o nieznanym bliżej działaniu lecz-
niczym.
Pipera tria  trzy pieprze, to kolejna grupa owo-
ców, jaką podaje Dyspensatorium wiedeńskie [1]. Znaj- Zestawy wód leczniczych
dowały się w niej trzy różne rodzaje pieprzu, bliżej
nieokreślone  mógł to być np. pieprz biały, zielony Prócz powyższych zestawów ziół, dawna farma-
i czarny albo też inne owoce nazywane pieprzem, cja zna jeszcze pogrupowane wody aromatyczne
np. owoce papryki (pieprz turecki). Owoce te wcho- (Å‚ac. aquae aromaticae). Woda aromatyczna to pre-
dziły w skład mieszanki ziołowej o nazwie Species parat prosty (simplicium), według najstarszych z
ródeł
diapiperion  dosł. ziółka z pieprzu, o działaniu żo- otrzymywany jako produkt destylacji z parą wodną
Å‚Ä…dkowym: suchego surowca olejkowego [8]. Stosowano je we-
Rp. wnętrznie i zewnętrznie.
Pipera tria (6 części) 1. Aquae quatuor pleuriticae  cztery wody płuc-
Anisi fructus ne (od łac. pleuritis  zapalenie opłucnej). Były to
Thymi herba wody aromatyczne sporządzone z następujących
Zingiberis radix po 1 części ziół: 1) herba Benedicti  ziela drapacza Cnicus be-
M. f. spec. [1]. nedictus L.; 2) herba Sylibi mariani  ziela ostro-
Preparat o zbliżonej nazwie species diatrium pi- pestu plamistego Silybum marianum (L.) Gärtn.;
perion, lecz o znacznie większej liczbie składników 3) herba Scabiosae  ziela świerzbnicy polnej Knau-
znajduje siÄ™ w Dyspensatorium prusko-brandenbur- tia arvensis (L.) Coult. oraz 4) herba Taraxaci  zie-
skim z 1731 r. [23]. la mniszka lekarskiego Taraxacum spp. [1, 3].
Tom 65 · nr 5 · 2009 353
2. Aquae quatuor catarrhales  cztery wody ka- 1800 r.). Zaś w I ćwierci XIX w. można przyjąć, że
tarowe (tj. przeciwnieżytowe). Należały do nich wiedza o nich zanikła, przestano je stosować (przy-
następujące preparaty: 1) aqua Farfarae  woda najmniej w lecznictwie oficjalnym), gdyż literatura
aromatyczna z ziela podbiału Tussilago farfara przestaje wspominać o tych zestawach. Polski autor
L.; 2) aqua Taraxaci  z ziela mniszka lekarskie- Ignacy Rafał Czerwiakowski w połowie XIX w. pisze
go Taraxacum spp.; 3) aqua Scabiosae  z ziela na przykład o flores quatuor cordiales: tyle znane kie-
świerzbnicy polnej Knautia arvensis (L.) Coult. oraz dyś, tj. tak bardzo sławne dawniej [4]. Ma się wraże-
4) aqua Veronicae  z ziela przetacznika leśnego nie, że zarówno on, jak i rok wcześniej Rosenthal [10]
Veronica officinalis L. [1, 3]. wymieniają zestawy ziół tylko z tego powodu, że wy-
3. Aquae tres puerperarum  trzy wody połogo- dają obszerne monografie. Zauważmy, że farmako-
we (od łac. puerpera  położnica, rodząca). Były pee i dzieła botaniczno-lekarskie zwykle wzmiankują
to: 1) aqua Cardui Mariae  woda aromatyczna dane surowce roślinne jeszcze długo po tym, jak dana
z ostropestu plamistego Silybum marianum (L.) roślina wyszła z faktycznego użycia i znikła z aptek
Gärtn. (użyta część roÅ›liny nie zostaÅ‚a podana: zie- oraz targów zielarskich. Nic dziwnego, z perspektywy
le? owoce?); 2) aqua Chamaepityos  woda z zie- dzisiejszej wiedzy widzimy, że działanie lecznicze ziół
la dąbrówki żółtokwiatowej Ajuga chamaepitys z większości zestawów rozpoznano zupełnie błędnie
(L.) Schreb. oraz 3) aqua Melissae  woda z ziela  w zasadzie z wyjątkiem niektórych surowców wia-
lub liści melisy lekarskiej Melissa officinalis L. [1]. tropędnych i śluzowych.
Ślad aquae tres puerperarum odnajdujemy jeszcze W nazewnictwie niektórych zestawów ziół odnaj-
w polskim Komentarzu do VIII wydania Farmako- dujemy echa dawnych podziałów surowców leczni-
pei austriackiej z 1907 r. [13]. Znajduje się tam mie- czych pod względem ich działania  na ciepłe (czyli
szanka o podobnej nazwie species puerperales rozgrzewające), zimne (lub chłodzące), suche (lub wy-
 ziółka połogowe, lecz już o innym składzie.: suszające) i wilgotne, zgodnie z nauką Galena.
Rp. Omawiane zestawy ziół są w zasadzie obce pol-
kwiatów dziewanny 1 część skiej farmacji. W Dykcyonarzu roślinnym Kluka wy-
nasion melonowych 1 część danym po raz pierwszy w latach 1786 1788 [14]
kłączy perzu 2 części odnajdujemy tylko zniekształcony termin herba ca-
korzenia słodniowego [= lukrecjowego], 2 części pillares. Farmakopea Królestwa Polskiego z 1817 r.
ziółek ślazowych [= ziela ślazu] 2 części [20] nie posługuje się nazwami żadnych zestawów,
M. f. spec. choć zawiera większość gatunków leczniczych, tak-
Mamy tu aż cztery surowce śluzowe, zapewne że egzotycznych, które wchodziły w ich skład (por.
więc z takiej mieszanki sporządzano odwar lub ma- np. [21]). Wielotomowa Botanika szczególna Czerwia-
cerat. Czy były to ziółka do okładów? kowskiego wydawana w Krakowie w latach 1849
1863 [4], jak już wyżej wspomniano, wzmiankuje przy
omówienie i wnioski niektórych roślinach nazwy omawianych zestawów.
Czerwiakowski nie precyzuje, czy nazwy te znane
Dyspensatorium wiedeńskie z 1729 r. mu są z polskich z
ródeł, czy też  co jest bardziej
wymienia zestawy ziół i preparatów prawdopodobne  z bogatej literatury zagranicznej,
Określenia większe, mniejsze pod następującym nagłówkiem: Obse- z której korzystał zestawiając swój wykaz. Jego Bo-
w nazwach zestawów rvationes circa varia simplicia sub uno tanika szczególna nie jest dziełem dla farmaceuty
są problematyczne, nie nomine saepius comprehensa  uwagi ani dyspensatorium, które by komentowało jakikol-
dotyczą bowiem rozmiaru na temat różnych leków prostych czę- wiek lekospis bądz
wzbogacało go o recepty. Jest to
poszczególnych surowców sto określanych jedną nazwą [1]. Dla jedynie przegląd systematyczny królestwa roślinne-
(np. owoców). Być może większości podanych wyżej ziół dys- go, uwzględniający wartości użytkowe roślin i cieka-
mają więc oddawać ponujemy informacją, że mieszano je wostki na ich temat.
silniejsze lub słabsze ana partes aequales i traktowano jako Określenia większe, mniejsze w nazwach zesta-
działanie lecznicze? jeden składnik podczas przyrządzania wów są problematyczne, nie dotyczą bowiem roz-
Jeśli tak, to byłoby dalszych leków złożonych. miaru poszczególnych surowców (np. owoców). Być
to jeszcze echo nauk Skład ziół w poszczególnych zesta- może mają więc oddawać silniejsze lub słabsze dzia-
Galena, zgodnie z którymi wach był z biegiem czasu modyfikowa- łanie lecznicze? Jeśli tak, to byłoby to jeszcze echo
przyporządkowywano ny, co mogło wynikać z nieporozumień, nauk Galena, zgodnie z którymi przyporządkowywa-
surowcom po pięć stopni niestaranności (jak w wypadku ziół no surowcom po pięć stopni gorąca, zimna, sucho-
gorąca, zimna, suchości zmiękczających i włosowych) lub celo- ści lub wilgotności (taką terminologię znajdziemy np.
lub wilgotności (taką wej zamiany na składnik o silniejszym u Syreniusza [7]).
terminologię znajdziemy np. działaniu. Zastanawia fakt, że w dziełach farmaceutycz-
u Syreniusza). Krytycznie na temat niektórych ziół nych tego okresu nie wyróżniano herbae amarae 
wypowiadał się już Hahnemann (przed ziół gorzkich, choć określenie to jest dość popularne
354 Tom 65 · nr 5 · 2009
H i s to r i a fa r m ac j i
9. Materia Medica Americana. I. I. Palmius, Erlangae 1787.
w języku potocznym i do dzisiaj stosujemy je w zesta-
10. Rosenthal D. A.: Synopsis plantarum diaphoricarum. Systematische
wie pod postacią czteroskładnikowej nalewki gorzkiej
Übersicht der Heil-, Nutz- und Giftpflanzen aller Länder. Verlag von
F. Enke, Erlangen 1862.
Tinctura amara.
11. Posner L., Simon C. E.: Handbuch der speciellen Arznei-
Verordnungslehre. Verlag von A. Hirschwald, Berlin 1855.
Otrzymano: 2009.03.10 · Zaakceptowano: 2009.03.17 12. Pharmacopoea hispanica. Societas Typogr. Classicorum Italiae Scrip-
torum. Mediolani 1826.
13. Lemberger I.: Komentarz do ósmego wydania Farmakopei austryac-
Piśmiennictwo
kiej. Tom 2. Część szczegółowa. Galicyjskie Towarzystwo Farmaceu-
tyczne  Unitas w Krakowie, Kraków 1907.
14. Kluk K.: Dykcyonarz roślinny. Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa 1808.
1. Dispensatorium pharmaceuticum Austriaco-Viennense. J. J. Kümer.
15. Sayre L. E.: A manual of organic materia medica and pharmacogno-
Viennae Austriae 1729.2.
sy. 4. ed., P. Blakiston & Son Co., Philadelphia 1917.
2. Gray S.F.: A supplement to the pharmacopoeia being a treatise of
16. Pharmacopoea navalis rossica. Petropoli 1806.
pharmacology in general. Thomas & George Underwood, London
17. Pearce J. M. S.: Capillaries. Eur. Neurol. 2007; 58: 128.
1821.
3. Hahnemann S.: Apothekerlexikon. Siegfried Lebrecht Crusius, Leip- 18. Drobnik J., Stebel A., Bacler B.: Materiały do znajomości wykorzysta-
zig 1793, 1795, 1798, 1799. www.zeno.org  Zenodot Verlagsgesell- nia mchów i wątrobowców w dawnym lecznictwie. Ann. Acad. Med.
schaft mbH, dostęp: luty 2009 r. Siles. 2008, 62 (2): 157-166.
4. Czerwiakowski I. R.: Botanika szczególna. Drukarnia C. K. Uniwersy- 19. Felter H.W., Lloyd J.U.: King s American dispensatory. 18th ed., Ohio
tetu, Kraków, cz. 1 (1849), cz. 2 (1852), cz. 3 (1859), cz. 4. (1859), cz. 5 Valley Co., Cincinnati 1898.
20. Pharmacopoea Regni Poloniae. Edita a Consilio Supremo Sanitatis
(1860), cz. 6 (1863).
5. Pharmacopoea Batava. Ed. J. F. Niemann, Mediolani 1824. Varsoviae 1817.
6. Madaus G.: Lehrbuch der biologischen Heilmittel. Georg Thieme 21. Woroniecka M.: Surowce egzotyczne w czterech wydaniach Far-
Verl., Leipzig 1935; 3: 357 648; 4: 649 927; 5: 928 1187; 6: 1188 makopei polskiej (1817 1971). [W:] Kuz
nicka B. (red.): Historia leków
1468; 7: 1469 1720; 8: 1721 2001; 9: 2002 2286; 10: 2287 2588; 11: naturalnych. Instytut Historii Nauki PAN, Zakład Historii Nauk Bio-
2589 2864. logicznych i Farmacji. Warszawa 1999, 5, 43-105.
7. Syreniusz S.: Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią [zowion]. 22. Dispensatorium pharmaceuticum Brunsvicense. Offic. Libraria Or-
W drukarni Bazylego Skalskiego, Kraków 1613. phanotrophei. Brunsvici 1777.
8. Pereira J.: The Elements of Materia Medica and Therapeutics. 3rd
23. Dispensatorium regium electorale borusso-brandenburgicum. Ty-
American ed. Blanchard & Lea, Philadelphia 1854.
pis Joh. Gotofr. Michaelis, Berolini 1731.
Tom 65 · nr 5 · 2009 355