Prawa dzieci-ofiar przemocy w rodzinie  analiza
2. Ochrona dzieci przed krzywdzeniem 
stytucję lub przez prawo. Nie ma powodu, by takiego
Fundacja Dzieci Niczyje
Olga Kudanowska regulacje prawne i instytucje
prawa odmawiać dzieciom. Jednak realizacja tego
Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
prawa wymaga dodatkowej  obudowy legislacyjnej .
Agnieszka Olszewska
Artykuł 4 Konwencji o Prawach Dziecka stanowi, że Oczywiste jest bowiem, że dziecko samodzielnie nie
państwa-strony podejmą wszelkie właściwe dzia- ma możliwości wystąpienia do sądu w celu chronie-
Wstęp łania ustawodawczo-administracyjne oraz inne dla nia swoich praw (do chwili ukończenia 18. roku życia
realizacji praw w niej uznanych. Już w Konstytucji nie ma zdolności do czynności prawnych  art. 10
Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie obec- RP odnalez
ć można istotne gwarancje praw dziecka Kodeksu cywilnego).
nej sytuacji prawnej dzieci-ofiar przemocy w rodzinie (art. 40, art. 48 oraz art. 72). Realizacją praw naj-
3.1. Zawiadomienie o przestępstwie
w Polsce. y
ródłem ich praw jest m.in. Powszechna De- młodszych są przepisy m.in. kodeksu rodzinnego
klaracja Praw Człowieka, uchwalona przez Zgromadze- i opiekuńczego4, ustawy o przeciwdziałaniu przemo- Proces wykrycia, udowodnienia i ukarania spraw-
nie Ogólne ONZ 10.12.1948 roku, która za fundamen- cy w rodzinie5, a także  w zakresie prawa i postępo- cy przemocy domowej zaczyna się od informacji
talne prawa każdego człowieka uznaje m.in. prawo do wania karnego  przepisy kodeksu karnego i kodeksu o popełnieniu przestępstwa. Społeczny obowiązek
życia, wolności, bezpieczeństwa oraz która wprowadza postępowania karnego. Działania na rzecz ochrony zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa mają
zakaz tortur i poniżającego traktowania1. y
ródłem praw praw dzieci, a zwłaszcza na rzecz ich ochrony przed wszyscy, na podstawie art. 304 ż 1 k.p.k.8, nie jest to
dzieci jest też Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przemocą, nie są w Polsce scentralizowane, co jednak obowiązek obciążony sankcją karną. Zgodnie
przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989 roku, wynika z braku skutecznej agendy do spraw dzieci. z art. 304 ż 2 k.p.k. instytucje państwowe i samo-
a ratyfikowana przez Polskę 07.07.1991 r. z zastrzeże- Najbardziej rozpoznawalną instytucją w tym zakresie rządowe, które w związku ze swą działalnością do-
niami2. W następującej po zastrzeżeniach deklaracji (bę- jest Rzecznik Praw Dziecka. Stoi on na straży praw wiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego
dącej w istocie interpretacją) strona polska stwierdziła, dziecka, które są określone w Konstytucji RP, Kon- z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić
że prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania oraz wencji o prawach dziecka i innych przepisach prawa, o tym prokuratora lub policję oraz przedsięwziąć
wyrażania własnych poglądów przez dziecko i występo- szanując jednocześnie prawa i obowiązki rodziców6. niezbędne czynności do czasu przybycia kompe-
wania w sprawach dziecka dotyczących w postępowa- Rzecznik podejmuje działania, które zmierzają m.in. tentnego organu, by nie dopuścić do zatarcia śladów
niu administracyjnym i sądowym jest obwarowane po- do ochrony dziecka przed okrucieństwem, prze- i dowodów przestępstwa. Ustawa o przeciwdziałaniu
szanowaniem władzy rodzicielskiej i musi być zgodne mocą, wyzyskiem oraz innym złym traktowaniem przemocy w rodzinie wprowadziła zaś powinność
z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca (art. 3 ustawy). Rzecznik może zwrócić się do or- zawiadomienia policji lub prokuratora przez osoby,
dziecka w rodzinie i poza rodziną. ganów władzy publicznej, organizacji lub instytucji które w związku z wykonywaniem swoich obowiąz-
o złożenie wyjaśnień i udzielenie informacji, a także ków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu
1. Zagadnienia ogólne
o udostępnienie akt i dokumentów oraz zwrócić się przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków
Wśród przestępstw, których ofiarami są dzieci, naj- do właściwych organów, w tym Rzecznika Praw Oby- rodziny9. W ustawach regulujących wykonywanie za-
groz
niejsze są przestępstwa popełniane przez najbliż- watelskich, o podjęcie na rzecz dziecka określonych wodów związanych z kontaktem z dzieckiem brak jest
szych (tzw. przemoc domowa). Przemoc taka może działań. Może też występować do właściwych orga- wyraz
nie ustanowionego obowiązku informowania
przybierać m.in. postać długotrwałego znęcania się nów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodaw- organów ścigania o podejrzeniu popełnienia prze-
fizycznego lub psychicznego (przestępstwo z art. 207 czej. Niestety, kompetencje te nie są wystarczające stępstwa. Rodzi to wątpliwości w praktyce, dotyczą-
Kodeksu karnego3), spowodowania średniego lub dla skutecznej ochrony praw dziecka  Rzecznik nie ce np. obowiązku informowania organów ścigania
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 i 157 ż k.k.) podejmuje szybkich interwencji w przypadkach za- przez psychologa  prowadzącego dziecko o możli-
czy wykorzystywania seksualnego (art. 200 k.k.). grożenia dobra dziecka. Organem, na który spadła wości popełnienia przestępstwa na jego szkodę.
Sprawca przemocy domowej występuje wobec odpowiedzialność za interwencje w sprawach dzieci, O krzywdzeniu informować mogą same dzieci,
dziecka w dwóch rolach: roli rodzica, czyli osoby jest urząd Rzecznika Praw Obywatelskich7, mający jednak w sytuacji krzywdzenia przez opiekunów pró-
powołanej do opieki i wychowywania, i roli osoby szersze kompetencje. ba poszukiwania pomocy na zewnątrz może nigdy
zadającej ból. Problem ten poszerza się, gdy rodzina nie zostać podjęta (krzywdzące są osoby najbliż-
3. Postępowanie karne o przestępstwo
jest zależna ekonomicznie i psychicznie od sprawcy. sze dziecku, dziecko boi się umieszczenia w domu
popełnione przeciwko dziecku
Problemem jest także wspólne zamieszkiwanie ze dziecka). Dostępność dzieci do organów ścigania czy
sprawcą, które staje się barierą nie do pokonania, Artykuł 8 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka innych form pomocy zwiększa się z każdym rokiem.
gdy sprawca jest właścicielem danego lokalu. stanowi, że każdy człowiek ma prawo do skutecz- Wynika to głównie z inicjatyw organizacji pozarzą-
nego odwołania się do kompetentnych sądów kra- dowych czy władz lokalnych. Niektóre komisaria-
1
Roman Kuz
niar, Prawa człowieka, Warszawa 2004, [63-64].
jowych przeciw czynom stanowiącym pogwałcenie ty policji na stronach internetowych umieszczają
2
Zgodnie z pierwszym zastrzeżeniem dziecku adoptowanemu
podstawowych praw przyznawanych mu przez kon- informacje kontaktowe do osób zajmujących się
nie przysługuje prawo poznania danych swoich rodziców
sprawami krzywdzenia dzieci. Dzięki wykorzystaniu
naturalnych. Drugie zastrzeżenie dotyczy zapisu o wieku,
np. poczty mailowej są bardziej dostępne dla dzieci10.
w którym istnieje możliwość powołania do służby wojskowej 4
Ustawa z 25.2.1964 r.  Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.
lub podobnej i uczestnictwa w działaniach wojennych, a które
Nr 9 poz. 59 ze zm.
będzie regulowane zgodnie z przepisami obowiązującymi
5 8
Ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy  Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa
w Polsce (ale nie niższym niż 15 lat). Tekst Konwencji
w rodzinie, Dz.U. Nr 180 poz. 1493. ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić
o Prawach Dziecka opublikowany w Dz.U. z 1991 r. Nr 120,
o tym prokuratora lub Policję .
6
poz. 526 wraz z załącznikiem zawierającym zastrzeżenia Ustawa z dnia 6.1.2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz.U.
9
i deklaracje strony polskiej. Nr. 6, poz. 69). Artykuł 12 Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.
3 7 10
Ustawa z dnia 6.6.1997 r.  Kodeks karny, Dz. U. Nr 88 poz. Zob. www.rpo.gov.pl, dział: Działania RPO na rzecz dzieci Tak np. Komenda Wojewódzka Policji we Wrocławiu, www.
553 ze zm. i młodzieży. dolnoslaska.policja.gov.pl.
Social Watch / 85
Także organizacje pozarządowe podejmują inicjatywy przypadkach: wniosku obrońcy, jeżeli oskarżony wania (art. 185a k.p.k.). Gdy rodzice są osobami
w celu umożliwienia dzieciom przekazania informacji nie miał obrońcy podczas pierwszego przesłucha- krzywdzącymi i nie mają ograniczonej władzy ro-
o krzywdzeniu, np. w Fundacji Dzieci Niczyje trwają nia dziecka oraz w razie wyjścia na jaw istotnych dzicielskiej ani nie są jej pozbawieni (na tym etapie
prace nad uruchomieniem ogólnopolskiego telefonu okoliczności faktycznych. Dzięki temu rozwiązaniu postępowania często brak podstaw do orzeczenia
zaufania dla dzieci. został ograniczony kontakt dziecka z organami po- sądu rodzinnego), na przesłuchanie wzywa się dziec-
Problem pojawia się, gdy przestępstwo popeł- stępowania (policją, prokuratorem, sądem), który ko razem z nimi właśnie. Najczęściej w takiej sytuacji
nione na szkodę dziecka jest przestępstwem wnio- może wpływać niekorzystnie na stan psychiczny rodzic nie uczestniczy w przesłuchaniu (nie jest to
skowym (jego ściganie uzależnione jest od złożenia dziecka (m.in. przez powtórną wiktymizację). Jest to wtedy zgodne z dobrem postępowania), ale mimo
przez pokrzywdzonego wniosku). Dla przykładu, regulacja realizująca prawo dziecka do ochrony jego wszystko to on przyprowadza dziecko i odprowadza
szesnastoletnia dziewczynka  ofiara zgwałcenia, zdrowia psychicznego i możliwości wypowiadania je z powrotem do domu. Nietrudno w takiej sytuacji
nie może sama złożyć wniosku, może zrobić to tylko się we własnej sprawie. o manipulację. Jest to jeden z wielu argumentów
jej przedstawiciel ustawowy (np. matka). Jeżeli tego W 2005 r.13 ustawodawca wprowadził art. 185b przemawiających za potrzebą powstania w Polsce
nie zrobi, można najwyżej zawiadomić sąd rodzinny, k.p.k, który zakłada, że świadka (a więc nie tylko po- wyspecjalizowanych w pomocy świadkom (w tym
by wyznaczył dla dziewczynki kuratora do dokonania krzywdzonego, ale każdego występującego w cha- małoletnim) służb. Dla przykładu - w Wielkiej Bry-
tej czynności. rakterze świadka), który w chwili przesłuchania nie tanii istnieją tzw. pośrednicy (intermediaries), którzy
ukończył 15 lat, można przesłuchać we wspomnia- tłumaczą język dorosłych na język dzieci. Szeroko
3.2. Przesłuchanie dziecka
nych warunkach w sprawach o przestępstwa popeł- stosuje się tam także instytucję opiekunów dzieci-
Zgodnie z artykułem 12 Konwencji o Prawach Dziecka nione z użyciem przemocy lub groz
by bezprawnej ofiar przestępstw, którzy pomagają dziecku przejść
strony mają obowiązek zapewnić dziecku, które jest lub o przestępstwa seksualne, jeżeli zeznania tego przez postępowanie (tłumaczą co się wydarzy i cze-
zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzy- mu służy złożenie zeznań).
prawo do swobodnego wyrażania własnych poglą- gnięcia sprawy. Rozwiązanie to chroni dzieci, które Brakuje pomocy państwa w zakresie udzielania
dów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, nie są ofiarami, lecz świadkami przestępstwa. Jednak dziecku-ofierze przestępstwa wsparcia (np. pomocy
przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku jest ono ograniczone  co do kategorii przestępstw, psychologicznej, społecznej dostosowanej do jego
oraz dojrzałości dziecka. Ustęp 2 artykułu uściśla to w których tę ochronę dziecka się stosuje oraz co do indywidualnych potrzeb), mimo że art. 39 Konwencji
prawo, przyznając dzieciom w szczególności moż- fakultatywności zastosowania tego środka. Okre- o Prawach Dziecka kreuje obowiązek podejmowania
liwość wypowiadania się w każdym postępowaniu ślenie  można przesłuchać znacznie zmniejsza wszelkich kroków dla ułatwienia przebiegu rehabilita-
sądowym i administracyjnym dotyczącym dziecka, ochronę dziecka, a tym samym obniża standard re- cji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej
bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela alizacji jego prawa do bezpieczeństwa i do zdrowia dziecka, które padło ofiarą zaniedbania, wyzysku lub
bądz
odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami psychicznego. wykorzystania. Taka  rehabilitacja powinna zaczy-
proceduralnymi prawa wewnętrznego. Trzeba też dodać, że powyższe regulacje ochron- nać się już w trakcie procesu karnego i kończyć się
Zeznania dziecka są często jedynym bezpo- ne mają zastosowanie tylko wobec małoletnich, długo po nim, kiedy zdrowie psychiczne dziecka nie
średnim dowodem krzywdzenia, a więc dowodem którzy w chwili przesłuchania nie ukończyli 15 roku będzie już zagrożone. W Polsce nie gwarantuje się
niezwykle ważnym. By umożliwić realizację prawa życia, co bardzo ogranicza ich zastosowanie. Jeżeli takiej ochrony świadkom, mogą oni jedynie skorzy-
z art. 12 konwencji należy zadbać, by dziecko miało nie dojdzie do zastosowania tych procedur ochron- stać z dostępnej na rynku usług psychologicznych
warunki zapewniające swobodę składania zeznań: nych (np. dziecko ma 16 lat albo jest ofiarą innego pomocy (poradni psychologicznych czy prywatnych
odpowiednie miejsce, obecność przeszkolonych pro- przestępstwa niż wymienione  np. handlu ludz
mi), psychologów).
fesjonalistów, poczucie bezpieczeństwa. W pewnym dziecko będzie przesłuchane co najmniej raz w trak-
3.3. Opuszczenie mieszkania przez sprawcę
postępowaniu karnym o znęcanie się nad dziećmi cie postępowania przygotowawczego i,  dodatkowo
przemocy
dzieci zostały wezwane na posiedzenie sądu do zwy- co najmniej raz w trakcie postępowania sądowe-
kłej sali sądowej, uczestniczący prawnicy (sędzia, go. Wiąże się to z wieloma zagrożeniami dla dobra Artykuł 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
prokurator) ubrani byli w togi, psycholog nie odezwał dziecka, np. długotrwałym oczekiwaniem na prze- stanowi, że każdy człowiek ma prawo do życia, wol-
się podczas przesłuchania ani słowem. Małe dzieci słuchanie w sądzie, wielokrotnym przekładaniem ności i bezpieczeństwa swojej osoby. Ustawa o prze-
były przerażone tą sytuacją, więc na zadawane pyta- terminu przesłuchania, przesłuchiwaniem w obec- ciwdziałaniu przemocy w rodzinie wprowadziła 
nia albo nie odpowiadały w ogóle, albo np. zaczynały ności oskarżonego (mimo że istnieje możliwość w celu zapewnienia ofiarom bezpieczeństwa  moż-
śpiewać (była to reakcja na stres). Postępowanie wyproszenia go z sali, jeżeli jego obecność mogłaby liwość zastosowania wobec oskarżonego dozoru Po-
przygotowawcze umorzono, a sprawca nie poniósł wpływać na świadka krępująco)14. licji, pod warunkiem, że opuści on lokal zajmowany
żadnej kary11. Przyjazne miejsca przesłuchań powstają w całej wspólnie z pokrzywdzonym w wyznaczonym przez
W zakresie przesłuchiwania dzieci zrobiono już Polsce, głównie z inicjatywy osób prowadzących sąd terminie i określi miejsce pobytu. Środek taki ma
wiele. W 2003 roku12 wprowadzono do k.p.k. zmiany dane ośrodki/placówki i finansowane są głównie jednak istotne ograniczenia  może być zastosowany
chroniące dziecko-ofiarę przestępstwa przeciwko z pieniędzy grantodawców. Takie miejsca, o bardzo tylko jeżeli zachodzą przesłanki dla zastosowania
rodzinie lub opiece lub przestępstwa seksualnego różnym standardzie, znajdują się m.in. w ośrodkach tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego
przed wielokrotnym przesłuchiwaniem w trakcie po- interwencji kryzysowych, organizacjach pozarzą- i gdy oskarżony dobrowolnie opuści lokal, który
stępowania karnego. Dziecko, które nie ukończyło dowych, na komisariatach policji czy w sądach. Nie zajmuje z pokrzywdzonym. W takiej sytuacji sąd
15. roku życia i jest ofiarą wymienionych przestępstw ma żadnych prawnych regulacji, które nakazywałyby może dodatkowo orzec obowiązek powstrzymywa-
(np. znęcania się przez członka rodziny, wykorzysty- tworzenie takich miejsc, co jest ogromnym zaniedba- nia się od kontaktu z pokrzywdzonym w określony
wania seksualnego itp.) jest przesłuchiwane tylko raz niem. Z powodu braku przyjaznych miejsc, przesłu- sposób (art. 14 ustawy). Zastosowanie tego środka
w toku całego postępowania, przy czym następuje chanie dzieci odbywa się często na sali sądowej. jest bardzo ograniczone, co znacznie zmniejsza jego
to na posiedzeniu sądu z udziałem psychologa. Rodzic ma prawo uczestniczyć w przesłuchaniu, skuteczność. W wielu przypadkach przemocy w ro-
Wyjątki od tej zasady dopuszczalne są tylko w dwóch o ile nie stoi temu na przeszkodzie dobro postępo- dzinie problem polega właśnie na niemożności odse-
parowania sprawcy od ofiary, ponieważ zamieszkują
11 13
Z doświadczeń Stowarzyszenia Interwencji Prawnej. Ustawa z 3.6.2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks
jedno mieszkanie (które np. należy do majątku od-
postępowania karnego, Dz.U. Nr 141, poz. 1181.
12
Ustawa z 10.1.2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks
rębnego sprawcy).
14
postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające zob. M. Czyżewska, Udział dzieci w postępowaniu karnym
Trzeba jednak podkreślić, że prawo polskie
Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym  wyniki badań akt sądowych w ujawnionych przypadkach
dopuszcza możliwość nakazania eksmisji współ-
oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. Nr 17, znęcania się nad rodziną, Dziecko Krzywdzone. Teoria,
poz. 155. badania, praktyka, Nr 10/2005, [61 i nast.]. małżonkowi w wyroku rozwodowym w wypadkach
Social Watch / 86
wyjątkowych  gdy swym rażąco nagannym postę- uniemożliwia zakwalifikowanie do leczenia  nie do- w razie warunkowego umorzenia postępowania kar-
powaniem uniemożliwia zamieszkiwanie wspólnego chodzi więc nawet do przyjęcia pacjenta do ośrodka, nego wobec sprawcy przemocy w rodzinie  art.13
lokalu (art. 58 ż 2 k.r.o.). Powództwo o opróżnienie nie mówiąc o jakiejkolwiek terapii. Jest to sytuacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie).
lokalu dopuszczalne jest także już po orzeczeniu kontrowersyjna i czyni całą procedurę całkowicie Przepisy k.r.o. dają dobre podstawy do ochro-
rozwodu15. Problem jest jednak w zapewnieniu lo- nieskuteczną. ny dziecka przed naruszeniami jego praw. Problem
kalu dla ofiar przemocy  w tej chwili , a nie po dłu- leży w ich stosowaniu. Przekleństwem polskiego
3.5. Ingerencja we władzę rodzicielską i zakaz
gotrwałym postępowaniu. W takiej sytuacji często wymiaru sprawiedliwości jest długotrwałość po-
styczności z dzieckiem
to pokrzywdzeni, nie sprawca, muszą poszukiwać stępowania. Dla przykładu, pewien sąd rodzinny nie
schronienia (np. w hostelach prowadzonych przez Realizacja prawa do bezpieczeństwa musi się tak- uznał zabezpieczenia dobra dziecka za sprawę pilną
organizacje społeczne). że odbywać na płaszczyz
nie osobistej styczności i o zakazie kontaktów z krzywdzącym rodzicem orzekł
sprawcy z pokrzywdzonym. Sąd karny ma obowią- po 9 miesiącach20. Zwłaszcza w sytuacji zagrożenia
3.4. Skierowanie uzależnionego sprawcy na
zek zawiadomić sąd rodzinny w sytuacji, gdy zostało dobra dziecka przewlekłość procedur może wywołać
leczenie
popełnione przestępstwo na szkodę małoletniego nieodwracalne szkody.
Tłem przemocy domowej w Polsce jest bardzo często lub we współdziałaniu z nim, o ile uznaje za celowe
3.6 Umieszczenie dziecka w ośrodku opiekuńczo-
alkoholizm16. Zapewnienie bezpieczeństwa dziecku ograniczenie czy pozbawienie władzy rodzicielskiej
wychowawczym lub rodzinie zastępczej.
zależy wtedy od leczenia uzależnionego od alkoholu w tej sytuacji (art. 51 k.k.). Ogromne możliwości daje
sprawcy. Należy tu rozróżnić dwa zagadnienia  skie- sądowi rodzinnemu możliwość działania z urzędu Gdy postępowanie karne da podstawy do uznania, że
rowania na leczenie na podstawie ustawy o wychowa- (czyli bez wniosku osoby uprawnionej). Formalnie w domu stosowana jest przemoc, państwo powinno
niu w trzez
wości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi17 wystarczy więc tylko informacja18, by sąd mógł podjąć kroki do przeniesienia dziecka w bezpiecz-
oraz umieszczenia skazanego w zakładzie zamkniętym podjąć niezwłoczne działania chroniące dziecko ne miejsce. Tu otwiera się nowy rozdział związany
na podstawie art. 93 k.k.. Na mocy tego ostatniego (art. 109 k.r.o.). Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, z prawami dziecka. Artykuł 20 Konwencji o prawach
przepisu sąd może orzec środek zabezpieczający sąd opiekuńczy wydaje zarządzenia. Może m.in. pod- dziecka ustanawia obowiązek zapewnienia specjal-
związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym dać wykonywanie władzy rodzicielskiej nadzorowi nej ochrony i pomocy ze strony państwa dzieciom
tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec po- kuratora sądowego czy też zarządzić umieszczenie pozbawionym czasowo lub na stałe swego środo-
nownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronio- małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce wiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje do-
nego związanego z jego chorobą psychiczną, upośle- opiekuńczo-wychowawczej. bro nie mogą pozostawać w tym środowisku. Takie
dzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu Najbardziej dolegliwą reakcją sądu na naduży- dziecko ma więc prawo do zapewnienia mu opieki
lub innego środka odurzającego. Przed orzeczeniem cia rodzicielskie (nadużywanie władzy rodzicielskiej zastępczej. Zgodnie z ustępem 3 ww. artykułu taka
tego środka sąd wysłuchuje lekarzy psychiatrów oraz lub rażące zaniedbywanie obowiązków względem opieka może obejmować m.in. umieszczenie w ro-
psychologa. dziecka, a także, gdy mimo umieszczenia dziec- dzinie zastępczej, adopcję lub  gdy jest to niezbędne
Skazując sprawcę na karę pozbawienia wolności ka w placówce czy rodzinie zastępczej, nie ustały  umieszczenie w odpowiedniej instytucji powołanej
bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za prze- przyczyny zastosowania tego środka, zwłaszcza do opieki nad dziećmi. Konwencja na pierwszym
stępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem) jest miejscu stawia rodzinne formy opieki zastępczej
alkoholu lub innego środka odurzającego, sąd może pozbawienie władzy rodzicielskiej. W przypadkach (rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka) oraz
orzec umieszczenie sprawcy w zamkniętym zakładzie skrajnych, np. stosowania przemocy sąd może za- adopcję a dopiero w razie konieczności dopuszcza
leczenia odwykowego, jeżeli zachodzi wysokie praw- kazać rodzicom osobistej styczności z dzieckiem możliwość umieszczenia dziecka w formie instytu-
dopodobieństwo ponownego popełnienia przestęp- (art. 113 k.r.o.). Tego typu ograniczenie jest jednak cjonalnej, jaką są ośrodki opiekuńczo wychowaw-
stwa związanego z tym uzależnieniem (art. 96 ż 1 k.k.). dopuszczalne tylko, jeżeli rodzic został wcześniej cze (domy dziecka).
W praktyce rzadko się jednak zdarza, aby wobec pozbawiony władzy rodzicielskiej, a w wyjątkowych Kwestie dotyczące rodzin zastępczych i placó-
sprawcy przemocy domowej stosowano ten środek. wypadkach  gdy władza ta została ograniczona wek określa Ustawa o pomocy społecznej21, która
Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzez
wości przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej w artykule 72 stanowi, że dziecku pozbawionemu
osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu lub w placówce. Wymóg tego typu jest zrozumiały, całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej zapew-
powodują rozkład życia rodzinnego, albo syste- bo zakazanie styczności bez ingerencji we władzę nia się opiekę i wychowanie w rodzinie zastępczej. Co
matycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, rodzicielską byłoby nieskuteczne i pozbawione więcej, wskazuje, że przy udzielaniu pomocy należy
kieruje się na badanie przez biegłego w celu wydania sensu. Jednak, jak wskazał Sąd Najwyższy, wy- mieć zawsze na względzie podmiotowość dziecka
opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu. Daną móg ten nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu zakazu i rodziny oraz prawo dziecka do m.in.:
osobę można zobowiązać do poddania się leczeniu osobistej styczności z dzieckiem wobec rodziców 1) wychowania w rodzinie, a w przypadku wycho-
w zakładzie lecznictwa odwykowego  orzeka o tym niepozbawionych władzy rodzicielskiej w ramach wywania dziecka poza rodziną do zapewnienia
sąd rejonowy w postępowaniu nieprocesowym. Sąd postępowania zabezpieczającego (w trakcie trwania mu w miarę możliwości zgodnie z jego potrze-
wszczyna postępowanie na wniosek gminnej ko- postępowania)19. bami opieki i wychowania w rodzinnych formach
misji rozwiązywania problemów alkoholowych lub Trzeba też zaznaczyć, że zakaz styczności z dziec- opieki zastępczej;
prokuratora (art. 24-26 ustawy). Mimo że w takim kiem można także orzec w postępowaniu karnym jako 2) zapewnienia stabilnego środowiska wychowaw-
przypadku wyrok sądu zastępuje zgodę na leczenie środek karny (w przypadku skazania za przestępstwo czego;
osoby zobowiązanej do jego odbycia, po przywiezie- seksualne czy przestępstwo z użyciem przemocy 3) utrzymywania osobistych kontaktów z rodziną;
niu takiej osoby do ośrodka odwykowego żąda się przeciwko małoletniemu  art. 41a k.k., ale także 4) powrotu do rodziny naturalnej;
podpisania przez nią zgody na leczenie. Brak podpisu 5) traktowania w sposób sprzyjający poczuciu god-
ności i wartości osobowej;
18
Najczęstszymi z
ródłami wiedzy o nadużyciach władzy
15
Zob. np. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 15.11.1975 r. 6) ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingeren-
rodzicielskiej są: prokurator prowadzący postępowanie
(III CZP 37/75, OSNCP Nr 7-8/1976 poz. 152); uchwałę SN
cją w życie prywatne dziecka (...)
w sprawie np. o znęcanie się nad dzieckiem, kurator, policja
z 18.7.1984 r. (III CZP 42/84, OSNCP Nr 2-3/1985 poz. 25).
prowadząca interwencje w miejscu zamieszkania dziecka,
11) wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą;
16
Zob. Józefina Hrynkiewicz, Odrzuceni. Analiza procesu szkoła, do której uczęszcza dziecko a także anonimowe
umieszczania dzieci w placówkach opieki, Warszawa 2006 z
ródeła. Za: Józefina Hrynkiewicz, Odrzuceni. Analiza
[str. 72]. procesu umieszczania dzieci w placówkach opieki, Warszawa
20
2006 [str. 76]. Z doświadczeń Fundacji Dzieci Niczyje.
17
Ustawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzez
wości
19 21
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Uchwała składu siedmiu sędziów SN z 8.3.2006 r., III CZP Ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. Nr 64,
t. jedn.: Dz. U. 2007 r. Nr 70 poz. 473. 98/2005, Biuletyn Sądu Najwyższego Nr 3/2006. poz. 593 ze zm.
Social Watch / 87
Zakończenie
12) ochrony przed poniżającym traktowaniem i kara- rodzinę adopcyjną muszą czekać, a dziecko pozba-
niem (art. 70 ust. 3 Ustawy o pomocy społecznej). wione jest stabilnego środowiska rodzinnego, a jego Mimo znacznego postępu w sferze ochrony praw
Mimo że umieszczenie dziecka w placówce jest sytuacja prawna jest nieuregulowana25. dziecka, wśród polskich regulacji istnieje wiele nie-
ostatecznością, okazuje się, że dochodzi do tego nie- W domach dziecka dzieci przebywają czasem skutecznych bądz
nieprecyzyjnych procedur, które
zwykle często. Umieszczenie dziecka w placówce jest nawet kilkanaście lat. Wynika to m.in. z długich pro- nie pozwalają na skuteczną walkę z przemocą wo-
łatwiejsze, nie wymaga poszukiwania rodziny zastęp- cedur sądowych, z niezgłaszania dzieci do postępo- bec dzieci. Szczególnie silnie zarysowuje się długo-
czej. W świadomości niektórych sędziów rodzinnych wania adopcyjnego, a także z braku zainteresowania trwałość procedur, które przecież mają w założeniu
zakodowana jest słuszność umieszczenia dziecka losem dziecka. Trzeba pamiętać, że im dziecko star- uchronić dziecko przed agresją sprawcy i uwolnić je
w placówce. Przykładowo pewien sędzia rodzinny sze, tym mniejsze ma szanse na adopcję, czyli tym od jego wpływu. Uderzający jest także brak jakich-
stwierdził podczas postępowania sądowego o pozba- mniejsze ma szanse na  wydostanie się z placówki kolwiek sposobów wykrywania  czynników ryzyka
wienie władzy rodzicielskiej matki dziecka, które miało przed uzyskaniem pełnoletniości. w rodzinach zagrożonych przemocą. Zadanie to, po-
trafić do rodziny zastępczej, że niepotrzebne jest  tyle Odrębnym problemem społecznym jest powtórna dobnie jak profilaktyka krzywdzenia, w całości zosta-
zachodu i że dziecko powinno było trafić prosto do wiktymizacja dzieci, które trafiły do placówki. Prawo do ło przerzucone na organizacje pozarządowe.
placówki22. Podobnie dzieje się w przypadku dzieci bezpieczeństwa, statuowane przez artykuł 3 Powszech- Przez luki w systemie ochrony dzieci historia
chorych, wobec których państwo powinno przeja- nej Deklaracji Praw Człowieka powinno być realizowane wielu dzieci zatacza koło  odebrane sprawcy stają
wiać szczególną troskę. Rodziny zastępcze gotowe m.in. w zapewnieniu bezpieczeństwa dziecku odebra- się ponownie ofiarami w domach dziecka, skąd wra-
na przyjęcie takich dzieci muszą czasem prowadzić nemu rodzinie. Obowiązek państwa w tym zakresie cają do krzywdzącego i patologicznego środowiska
wojny z instytucjami samorządowymi, żeby przejąć wynika też z artykułów od 34-37 Konwencji o Prawach rodzinnego28.
pieczę i uchronić dzieci przed umieszczeniem w domu Dziecka, które ustanawiają szeroko rozumiany obowią-
Bibliografia:
pomocy społecznej. Było tak w przypadku pewnej pary zek zapewnienia ochrony przed krzywdzeniem. Z całą
 Psychiatria , pod red. Adama Bilikiewicza, Tom I, Wydawnictwo
specjalizującej się w opiece nad dziećmi z określonym mocą trzeba podkreślić, że ten obowiązek nie jest w Pol-
Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002.
schorzeniami. Para ta odnalazła w miejscu innym niż sce wykonywany. Taka konstatacja nie wynika tylko
Elżbieta Bloch-Bogusławska, Ewa Wolska, Jerzy Duży,  Zespół
miejsce swojego zamieszkania dziecko o takim właśnie z obserwacji doniesień medialnych o przemocy wobec
dziecka bitego , htpp://www.kms.cm-uj.krakow.pl.
schorzeniu. Dziecko przebywało u rodziny zastępczej dzieci stosowanej przez pracowników domów dziecka
Joanna Hołda, Zbigniew Hołda, Dorota Ostrowska, Julita
nieformalnie, bez postanowienia sądu, bo żaden staro- czy rodziny zastępcze26.
Agnieszka Rybczyńska,  Prawa człowieka, zarys wykładu ,
sta nie chciał podpisać z nią umowy o pełnienie funkcji W 2005 r. zostały przeprowadzone badania na Warszawa 2004.
zawodowej rodziny zastępczej. Przez dłuższy czas temat skali wiktymizacji dzieci przebywających w pla- Mieczysław Michalik,  Krzywda dzieci w:  Krzywda. Zagadnienia
teoretyczne i problemy praktyki , Olsztyn 2003.
para ta utrzymywała dziecko na swój koszt (włącznie cówkach opiekuńczych27. Wyniki są zatrważające.
z kosztownymi operacjami i rehabilitacją), bez żadnej Dzieci w domach dziecka stają się na nowo ofiarami Jolanta Szymańczak  Konwencja o prawach dziecka ONZ.
Uwagi o realizacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską
pomocy państwa. Organom samorządowym było przemocy. Co trzeci wychowanek w ciągu ostatniego
Informacja 684 Biuro Studiów i Ekspertyz 1999 r.
wszystko jedno, czy dziecko przebywa w rodzinie czy roku został uderzony lub pobity przez osoby dorosłe.
Elżbieta Czyż, Bliżej rodziny. Domy Dziecka przed i po reformie,
w domu pomocy. Tylko dzięki determinacji rodziny Najczęściej sprawcą przemocy fizycznej jest ktoś z ro-
Niebieska Linia, nr 4/2002.
zastępczej dziecko będzie miało normalne warunki dziny. Następną grupą sprawców są wychowawcy
Józefina Hrynkiewicz, Odrzuceni. Analiza procesu umieszczania
rozwoju23. w domach dziecka. Przemoc pojawia się także w ro-
dzieci w placówkach opieki, Warszawa 2006
Trzeba też pamiętać, że jeżeli tylko jest to możliwe dzinach zastępczych. Taki stan rzeczy wynika z wielu
M. Czyżewska, Udział dzieci w postępowaniu karnym  wyniki
ze względu na dobro dziecka, dziecko ma prawo po- powodów. Po pierwsze, rzadko sprawdza się kandy-
badań akt sądowych w ujawnionych przypadkach znęcania
wrócić do rodziny biologicznej. Idealnym wyjściem data na wychowawcę czy na rodzica zastępczego pod
się nad rodziną, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania,
praktyka, Nr 10/2005.
z sytuacji byłoby zabranie dziecka pod opiekę za- względem dotychczasowej karalności i predyspozycji
stępczą i jednoczesna praca z rodziną dziecka, by ten do wykonywania zawodu. Nie ma bowiem regulacji, Monika Sajkowska, Wiktymizacja wychowanków domów dziecka
 raport z badań, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania,
powrót umożliwić (oczywiście nie zawsze będzie to które taką weryfikację by nakazywały. Kontrola nad
praktyka, Nr 17/2006.
możliwe  np. ze względu na postępujący alkoholizm wykonywaniem zawodu wychowawcy czy też nad peł-
rodziców, wcześniejsze okrutne traktowanie dziecka, nieniem funkcji rodziny zastępczej niedomaga. Brak
wykorzystywanie seksualne itp.). W praktyce nikt jest systemu informowania o losach dziecka i współ-
jednak nie współpracuje ze środowiskiem rodzin- pracy między poszczególnymi powiatami  czasem Olga Kudanowska  prawnik, aplikantka prokurator-
nym dziecka skierowanego do placówki24. więc wystarczy się przenieść do innego powiatu, by ska. Pracuje w Fundacji Dzieci Niczyje w programie
Jeżeli dziecko nie może wrócić do rodziny, po- całkowicie wygasła wszelka kontrola. W polskim sys-  Dziecko  świadek szczególnej troski oraz w Sto-
winno zostać umieszczone w rodzinie adopcyjnej, temie prawnym brakuje jasno określonych obowiąz- warzyszeniu Interwencji Prawnej w Sekcji Pomocy
która ma stworzyć nowe środowisko rodzinne dla ków poszczególnych instytucji i zasad współpracy Dziecku i Rodzinie. Współpracuje z  Monitorem
dziecka. Tylko takie rozwiązanie jest zgodne z zasadą między służbami na każdym szczeblu  wojewódzkim, Prawniczym .
najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka (art. 3 powiatowym i gminnym, między sądami, kuratorami
ust. 1 Konwencji o Prawach Dziecka). W wielu przy- a Powiatowymi Centrami Pomocy Rodzinie, które zaj- Agnieszka Olszewska  prawnik w Ogólnopolskim
padkach długi pobyt dzieci nie jest uzasadniony żad- mują się zapewnieniem opieki nad dzieckiem, a przede Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie  Niebie-
nymi racjonalnymi przyczynami. Procedury pozba- wszystkim między nimi wszystkimi a wychowawcami ska Linia , Komitecie Ochrony Praw Dziecka i Sto-
wiania władzy rodzicielskiej rodziców dziecka trwają z domów dziecka i rodzinami zastępczymi. Bez takich warzyszeniu Interwencji Prawnej. Współpracowała
w Polsce bardzo długo. Miała np. miejsce sprawa, zasad, krystalizujących działanie systemu opieki nad także z Lokalnym Ośrodkiem Wsparcia dla Ofiar
gdzie istniały podstawy, by pozbawić matkę władzy dzieckiem i rodziną, system ten nigdy nie zadziała. Przestępstw.
rodzicielskiej, ale - na skutek opieszałości sądu do
tego nie doszło. Matka trafiła do zakładu karnego,
25
Z doświadczeń Stowarzyszenia Interwencji Prawnej.
skąd wyjdzie za ok. 3 lata. Do tej pory kandydaci na
26
Zob. Grażyna Zawadka, Straszny dom dziecka, artykuł
z 9.9.2008, http://www.zw.com; Joanna Ćwiek, Tomasz
22
Z doświadczeń SIP.
Cylka, W domach dziecka wrzaski i bicie zastępują
23
J.w. wychowanie, artykuł z 10.9.2008, http://www.polskatimes.pl.
24 27
Zob. Józefina Hrynkiewicz, Odrzuceni. Analiza procesu Monika Sajkowska, Wiktymizacja wychowanków domów
28
umieszczania dzieci w placówkach opieki, Warszawa 2006 dziecka  raport z badań, Dziecko krzywdzone. Teoria, Elżbieta Czyż, Bliżej rodziny. Domy Dziecka przed i po
[str. 87]. badania, praktyka, Nr 17/2006. reformie, Niebieska Linia, nr 4/2002.
Social Watch / 88