W S T 
P
Proces wdrażania zrównoważonego rozwoju, oprócz operacjonalizacji i
implementacji jego zasad w skali makroekonomicznej, polega także na systematycznym
wprowadzaniu tej ogólnej idei na poziom mikroekonomiczny. Implementacja ta wymaga
zastosowania odpowiednich instrumentów. Jednym z nich są systemy zarządzania
środowiskowego.
Celem wdrażania systemów zarządzania środowiskowego jest minimalizacja
negatywnych oddziaływań przedsiębiorstwa na otoczenie. Istotną cechą systemów
zarządzania jest dobrowolność ich stosowania. Decyzja podejmowana przez kierownictwo
przedsiębiorstwa o wdrażaniu systemów nie jest więc podyktowana przymusem
ekonomicznym, prawnym lub innym. Ponadto w systemach zakłada się ciągłe
doskonalenie realizacji polityki przedsiębiorstwa w zakresie ochrony środowiska poprzez
upowszechnianie nowych rozwiązań oraz eliminowanie rozwiązań mało skutecznych.
W Polsce jednym z pierwszych narzędzi wykorzystujących systemowe podejście
do problematyki ochrony środowiska jest strategia ekologicznie czystej produkcji
przemysłowej, w literaturze określana też jako strategia czystej produkcji, strategia
czystszej produkcji, a także jako strategia minimalizacji zanieczyszczeń. Ekologicznie
czysta produkcja jest strategią modelową, która wymaga, aby na wszystkich etapach cyklu
życia produktu nie występowały negatywne oddziaływania na środowisko i zdrowie
człowieka. Osiągnięcie czystej produkcji jest praktycznie niemożliwe. Czystą produkcję
należy traktować jako produkcję wyidealizowaną, do której należy dążyć i która może być
osiągnięta tylko w pewnym przybliżeniu. Bardziej trafne wydaje się określenie czystsza
produkcja, czyli produkcja, której celem jest zapobieganie i ograniczanie powstawaniu
zanieczyszczeń, marnotrawstwa materiałów, energii, wody. W pracy będzie używany
termin strategia czystszej produkcji.
Strategia czystszej produkcji opiera się na jednej z podstawowych zasad
zrównoważonego rozwoju, na zasadzie minimalizacji zanieczyszczeń u z
ródła ich
powstawania. Ze względu na mniej rygorystyczne wymagania niż określone w systemach
sformalizowanych, takich jak ISO 14001 czy EMAS oraz mniejsze obciążenia finansowe,
często ta strategia stosowana jest w przedsiębiorstwach w okresie poprzedzającym
wdrożenie sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego.
11
Wdrażanie strategii czystszej produkcji możliwe jest głównie za pośrednictwem
projektów czystszej produkcji, obejmujących przedsięwzięcia o charakterze
inwestycyjnym i nieinwestycyjnym, których celem jest ochrona środowiska. Zazwyczaj
opracowywanych jest kilka projektów czystszej produkcji. Ze względu na ograniczenia
finansowe przedsiębiorstw, a także ze względów organizacyjnych, nie jest możliwa
realizacja wszystkich projektów czystszej produkcji, dlatego konieczne jest ustalenie
projektów priorytetowych. Wyboru projektów do realizacji dokonuje się w oparciu o
analizę ekonomiczną (przedsiębiorstwa najczęściej określają wskaz
nik okresu zwrotu
nakładów inwestycyjnych). Do realizacji jest wybierany projekt, którego wskaz
nik
efektywności jest najkorzystniejszy. Czynnikiem decydującym o wyborze projektu jest
zatem jego opłacalność ekonomiczna.
Ocena inwestycji o charakterze ekologicznym, w tym ocena projektów czystszej
produkcji, za pomocą wskaz
nika efektywności ekonomicznej nie może być kryterium
decydującym o jej realizacji lub odrzuceniu. Wskaz
nik efektywności ekonomicznej nie
uwzględnia bowiem kwantyfikowalnych efektów ekologicznych i społecznych
wynikających z realizacji tych przedsięwzięć, w związku z czym są one po prostu
pomijane w rachunku opłacalności przedsięwzięć. Przeprowadzenie oceny przedsięwzięć
inwestycyjnych z zakresu ochrony środowiska za pomocą rachunku efektywności
ekonomicznej powoduje zawężenie i zniekształcenie wyniku oceny. Nieprawidłowości w
sposobie oceniania projektów czystszej produkcji stały się przyczyną zainteresowania tym
problemem badawczym.
Tezą pracy jest stwierdzenie, że przeprowadzenie oceny projektów czystszej
produkcji z zastosowaniem kryterium ekologicznego, społecznego i ekonomicznego
pozwoli określić korzyści kilku alternatywnych projektów czystszej produkcji oraz
dokonać wyboru projektu do realizacji o najwyższej wielokryterialnej efektywności.
Głównym celem pracy jest opracowanie zintegrowanej metody oceny projektów
czystszej produkcji wykorzystującej kryteria ekologiczne, społeczne i ekonomiczne oraz
jej empiryczna weryfikacja dla wybranych przedsięwzięć inwestycyjnych.
Celem zweryfikowania prawdziwości postawionej tezy sformułowano i uzyskano
odpowiedz
na następujące pytania, stanowiące realizację celu poznawczego pracy:
" Jakie są obecnie stosowane metody i wskaz
niki do oceny projektów czystszej
produkcji?
" Jakie są wady dotychczas stosowanej procedury oceny projektów czystszej
produkcji?
12
" O jakie elementy należałoby uzupełnić tradycyjny rachunek efektywności
ekonomicznej służący ocenie projektów czystszej produkcji?
" W jaki sposób wyrazić korzyści ekologiczne, społeczne i ekonomiczne generowane
przez projekty czystszej produkcji?
" Jakie nakłady i koszty są ponoszone w procesie wdrażania i funkcjonowania
strategii czystszej produkcji?
" Jaki zastosować wskaz
nik agregujący pozwalający określić efektywność
ekologiczno -społeczno-ekonomiczną projektów czystszej produkcji?
" Jakie są konsekwencje zastosowania proponowanej zintegrowanej metody oceny
projektów czystszej produkcji?
" Jaka jest relacja między wynikami oceny projektów czystszej produkcji z
zastosowaniem metody zintegrowanej i metody stosowanej dotychczas?
Wybór metody badawczej zdeterminowany został przez cel i przedmiotowy
zakres niniejszej rozprawy. W pracy posłużono się analizę opisową, z wykorzystaniem
metody analizy i krytyki piśmiennictwa oraz metody sondażu diagnostycznego do
przedstawienia i porównania najczęściej wdrażanych przez przedsiębiorstwa systemów
zarządzania środowiskowego. Ponadto omówiono procedurę oceny projektów czystszej
produkcji. Wykorzystując badania heurystyczne przedstawiono metodę pozwalającą ocenić
projekty czystszej produkcji z wykorzystaniem kryterium ekologicznego, społecznego i
ekonomicznego. Stosując metodę indywidualnych przypadków zaproponowana
zintegrowana metoda oceny została wykorzystana do zbadania efektywności projektów w
Grupie Kapitałowej  Fasty .
Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiono istotę
zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, teoretyczne podstawy zarządzania
środowiskowego, etapy jego kształtowania się w Polsce oraz podstawowe zasady
projektowania systemów zarządzania środowiskowego. W sposób bardzo skrótowy
przedstawiono rolę wiedzy w systemie zarządzania środowiskowego. Zaprezentowano
również ekonomiczne, ekologiczne, społeczne i organizacyjne korzyści związane z
wdrażaniem systemów zarządzania środowiskowego. Przedstawiono najczęściej wdrażane
w przedsiębiorstwach systemy zarządzania środowiskowego, czyli strategię czystszej
produkcji, system zarządzania środowiskowego zgodny z normą ISO 14001 oraz
europejski system ekozarządzania i audytów  EMAS, a także podstawowe wymogi
poszczególnych systemów oraz koszty związane z ich wdrażaniem. W końcowej części
rozdziału dokonano analizy porównawczej omawianych systemów.
13
W rozdziale drugim przedstawiono teoretyczne podstawy dobrowolnych
porozumień ekologicznych. Omówiono istotę i sposób wdrażania dobrowolnych
zobowiązań ekologicznych w zakresie czystszej produkcji, procedurę wdrażania strategii
czystszej produkcji, a także obecnie stosowane metody służące do oceny projektów
czystszej produkcji.
Rozdział trzeci dotyczy oceny efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych.
Zaprezentowano najczęściej wykorzystywane do oceny efektywności metody proste i
dyskontowe, a także ich wady i zalety. W rozdziale tym omówiono również metody
służące do oceny przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska
uwzględniające kryterium ekologiczne, społeczne i ekonomiczne.
W rozdziale czwartym przedstawiono autorską propozycję zintegrowanej metody
oceny projektów czystszej produkcji. Zaproponowano wskaz
nik, za pomocą którego
można określić ekologiczno-społeczno-ekonomiczną efektywność projektów czystszej
produkcji. Dokonano klasyfikacji korzyści generowanych przez projekty czystszej
produkcji. Ponadto scharakteryzowano metody służące do wyceny potencjalnych korzyści
ekologicznych i społecznych. Przy identyfikacji i wycenie korzyści z wdrażania projektów
czystszej produkcji przyjęto założenie, że pomija się te korzyści, które można jedynie
wyrazić oceną jakościową (opisową), a uwzględnia się tylko te, w stosunku do których
możliwa jest mniej lub bardziej precyzyjna wycena pieniężna. W rozdziale zdefiniowano
koszty strategii czystszej produkcji oraz dokonano ich podziału na koszty wdrażania
strategii oraz koszty funkcjonowania przedsięwzięć w ramach projektów czystszej
produkcji.
W rozdziale piątym dokonano empirycznej weryfikacji opracowanej metody oceny
projektów czystszej produkcji na wybranym przykładzie. Przedmiotem badań były trzy
projekty opracowane przez zespół roboczy do spraw czystszej produkcji w Grupie
Kapitałowej  Fasty w 2004 roku. Projekty te dotyczyły:
" ograniczenia emisji gazów spalinowych z elektrociepłowni;
" optymalizacji gospodarki wodno-ściekowej w Stacji Uzdatniania Wody;
" ograniczenia emisji formaldehydu na stanowiskach pracy na wydziale wykańczalni.
W ramach każdego projektu dokonano identyfikacji i wyceny zewnętrznych i prywatnych
korzyści ekologicznych, społecznych i ekonomicznych. Omówiono także koszty związane
z wdrożeniem i funkcjonowaniem każdego projektu czystszej produkcji. Efektywność
analizowanych projektów czystszej produkcji określono wykorzystując średnioroczny
rachunek efektywności (nie było podstaw do różnicowania wielkości kosztów i korzyści w
14
kolejnych latach funkcjonowania projektów). W końcowej części rozdziału dokonano
porównania wyników oceny badanych projektów czystszej produkcji z zastosowaniem
metody zintegrowanej i metody dotychczas stosowanej (okres zwrotu nakładów
inwestycyjnych). Przeprowadzona weryfikacja zaproponowanej metody oceny projektów
czystszej produkcji wskazała na możliwość jej praktycznego zastosowania przez
przedsiębiorstwa przy wyborze projektów do realizacji.
Pragnę wyrazić ogromną wdzięczność i serdeczne podziękowanie promotorowi
pracy Panu Profesorowi Rafałowi Miłaszewskiemu za cenne uwagi i wskazówki udzielane
na drodze rozwoju naukowego, a szczególnie w trakcie realizacji rozprawy doktorskiej.
15