R

ADOSŁAW

P

AWELEC

O metodach badania
osobniczego je˛zyka wartos´ci
(na materiale pism Norwida)

1. Rozwaz˙ania o osobniczym je˛zyku wartos´ci moz˙na, a nawet chyba trzeba rozpocza˛c´ od
wyjas´nienia, co znaczy samo sformułowanie „osobniczy je˛zyk wartos´ci”. Otóz˙ sformuło-
wanie to moz˙na rozumiec´ (i tak be˛dzie ono dalej w teks´cie uz˙ywane) jako nazwe˛ dla ‘zbioru
s´rodków je˛zykowych, które w tekstach danego autora słuz˙a˛ wyraz˙aniu wartos´ciowan´
i nazywaniu wartos´ci’. Celem badania tak okres´lonego osobniczego je˛zyka wartos´ci
powinna byc´ rejestracja tych s´rodków i odnotowanie ich szczególnos´ci lub streotypowos´ci
- w porównaniu ze s´rodkami stosowanymi przez innych autorów - oraz dostarczanie
danych, które be˛da˛ mogły stac´ sie˛ materiałem do wycia˛gnie˛cia wniosków dotycza˛cych np.
s´wiata wartos´ci i s´wiatopogla˛du autora.

Najpowaz˙niejsze problemy powstaja˛ce w zwia˛zku z badaniem je˛zyka wartos´ci moz˙na

sformułowac´ jako pytania:

- które zjawiska je˛zykowe powinny stac´ sie˛ przedmiotem analizy?
- jak nalez˙y te zjawiska badac´?
W tym artykule pragne˛ rozwaz˙yc´ oba te problemy. Chce˛ w nim jednak nie tyle próbo-

wac´ udzielic´ odpowiedzi na sformułowane wyz˙ej pytania - ile raczej dostarczyc´ materiału
do udzielenia takiej odpowiedzi. Materiału, który jest dorobkiem naukowym członków
Zespołu Pracowni Słownika Je˛zyka Norwida, prowadza˛cych m. in. analizy słownictwa
wartos´ciuja˛cego poety.

2. Problematyka sposobów wyraz˙ania wartos´ci i ocen w je˛zyku jest przez je˛zykoznaw-

ców, szczególnie w ostatnim okresie, zauwaz˙ana. Pojawia sie˛ wiele prac lingwistycznych
jej pos´wie˛conych, w których przedstawiane sa˛ m. in. róz˙ne propozycje podejs´cia do
zagadnienia wartos´ci, wskazuje sie˛ róz˙ne płaszczyzny je˛zyka, na których wartos´ci i war-
tos´ciowania sa˛ obecne, wysuwa sie˛ propozycje metod, za pomoca˛ których te zjawiska
moz˙na analizowac´. Nie podejmuja˛c w tym artykule nawet szkicowej próby przegla˛du prac
je˛zykoznawczych pos´wie˛conych wartos´ciom warto jednak przypomniec´ niektóre zagad-
nienia, podnoszone w polskich pracach tego typu

1

.

a) Znaczna cze˛s´c´ je˛zykoznawczych analiz dokonywanych z mys´la˛ o powia˛zaniu ich ze

sprawami aksjologii to analizy znaczen´ róz˙nych wyraz˙en´. Autorzy tych analiz da˛z˙a˛ zwykle
do ukazania miejsca i charakteru komponentu wartos´ciuja˛cego w strukturze znaczenia
wyrazu i zapisania tego komponentu za pomoca˛ odpowiedniego je˛zyka semantycznego.
Analizy owe róz˙nia˛ sie˛ mie˛dzy soba˛, przede wszystkim ze wzgle˛du na to, z˙e róz˙ni badacze
posługuja˛ sie˛ odmiennymi koncepcjami znaczenia, innymi metodami docierania do zna-
czenia i róz˙nymi je˛zykami semantycznymi słuz˙a˛cymi do opisania go

2

.

b) Semantyce wyrazów i wyraz˙en´ zwia˛zanych z wartos´ciami pos´wie˛cona jest znaczna

grupa prac o charakterze historycznoje˛zykowym

3

. Autorzy tych prac wskazuja˛ na to, jak

poszczególne wyrazy lub pewne ich grupy nabieraja˛ charakteru wartos´ciuja˛cego, jak
charakter taki traca˛ oraz przez co - przez jakie systemy wartos´ci czy wartos´ci naczelne
- modyfikowany jest charakter wartos´ciuja˛cy tych wyrazów. Prowadza˛cy te badania nie
skupiaja˛ sie˛ zwykle na analizie metod, warto jednak zauwaz˙yc´, z˙e sa˛ one inne niz˙ przy
docieraniu do znaczen´ wyrazów w je˛zyku współczesnym. Najwaz˙niejsza róz˙nica polega
na tym, z˙e badacze historii znaczen´ wyrazów wartos´ciuja˛cych dane na interesuja˛cy ich
temat czerpia˛ wyła˛cznie z kontekstów uz˙yc´ słów oraz z wypowiedzi na temat ich znaczen´
w róz˙nych s´rodkach, jak np. słowniki, prace o je˛zyku, publicystyka - nie maja˛ natomiast
moz˙liwos´ci weryfikowania swoich hipotez przez budowanie nowych wypowiedzi z tymi
słowami i sprawdzanie ich sensownos´ci.

c) Problematyka wartos´ci jest poruszana przez je˛zykoznawców takz˙e przy badaniu

funkcji je˛zyka - funkcji impresywnej i ekspresywnej

4

. W tym wypadku badacze zwykle

podejmuja˛ nie tyle sprawe˛ samych wartos´ci, ile wartos´ciowania, jako z˙e skupiaja˛ sie˛ przede
wszystkim na wypowiedziach, dopiero w naste˛pnej kolejnos´ci przechodza˛c do wyraz˙en´.
Uje˛cie takie daje moz˙liwos´c´ obserwowania wartos´ci i wartos´ciowania na róz˙nych pozio-
mach systemu je˛zyka. Do tego nurtu badan´ moz˙na wła˛czyc´ takz˙e liczne prace o je˛zyku
propagandy, o wartos´ciach w propagandzie, o nowomowie. Prace te maja˛ cze˛sto charakter
interdyscyplinarny, co w wypadku prac je˛zykoznawczych moz˙e polegac´ na adaptowaniu
osia˛gnie˛c´ i terminów innych nauk humanistycznych, jak np. socjologii i psychologii

5

.

Warto w tym miejscu przypomniec´, z˙e owe „nauki humanistyczne” prowadza˛ takz˙e

badania wartos´ci i wartos´ciowania, cze˛sto dotycza˛ce je˛zyka, tyle z˙e je˛zyka ujmowanego
od nieco innej, włas´ciwej danej dyscyplinie strony

6

.

d) Propozycja waz˙na dla lingwistycznych badan´ wartos´ci to propozycja prowadzenia

owych badan´ przy uwzgle˛dnieniu ustalen´, jakich dostarcza aksjologia. Tego typu badania
prowadzi u nas przede wszystkim Jadwiga Puzynina. Wskazuje ona, z˙e badaja˛c wartos´ci
w je˛zyku nalez˙y brac´ pod uwage˛ aksjologiczne rozwia˛zania, dotycza˛ce np. istoty, hierar-
chii i podziałów wartos´ci, definicji podstawowych poje˛c´ zwia˛zanych z wartos´ciami itd.
Uwzgle˛dnienie tych rozwia˛zan´ jest według Jadwigi Puzyniny potrzebne, jez˙eli da˛z˙ymy do
stworzenia całos´ciowej koncepcji sposobu istnienia wartos´ci w pismach jednego autora.
W odniesieniu do tej (postulowanej przez siebie) koncepcji J. Puzynina uz˙ywa okres´lenia
„je˛zyk wartos´ci autora”

7

.

Koncepcja ta jest dla rozwaz˙an´ prowadzonych poniz˙ej szczególnie waz˙na. Oprócz

przyje˛cia wielu ustalen´ i terminów proponowanych w pracach J. Puzyniny chce˛ bowiem
poste˛powac´ zgodnie z jej postulatem, aby szczegółowe badania wpisac´ w ogólny plan
analizy osobniczego je˛zyka wartos´ci.

3. W tym artykule, korzystaja˛c z zaplecza materiałowego kartoteki Słownika je˛zyka

Cypriana Norwida i z opracowan´ w Pracowni tegoz˙ Słownika stworzonych, chce˛ przede
wszystkim przedstawic´ te wnioski wynikaja˛ce z badania słownictwa wartos´ciuja˛cego
Norwida, które moga˛ miec´ znaczenie dla mys´lenia o jego je˛zyku wartos´ci i dla badania

104

je˛zyka wartos´ci autora. Aby jednak uczynic´ zados´c´ wyz˙ej przedstawionemu postulatowi,
rozwaz˙ania nalez˙y rozpocza˛c´ od spraw moz˙liwie ogólnych, od odpowiedzi na pytanie o to,
jak wartos´ci i wartos´ciowania istnieja˛ w je˛zyku autora.

Na pocza˛tku wyjas´nic´ musimy kwestie podstawowe. Badanie je˛zyka wartos´ci autora

nalez˙y do badania je˛zyka rozumianego jako zbiór tekstów. Jest to obserwacja, rejestracja,
analiza konkretnych s´rodków, które funkcjonuja˛ w tekstach. Badanie to róz˙ni sie˛ wie˛c
znacznie - i pod wzgle˛dem metod, i pod wzgle˛dem celu - od cze˛sto podejmowanych
w lingwistyce (jak o tym była mowa) analiz semantycznych dotycza˛cych funkcjonuja˛cego
we współczesnym je˛zyku słownictwa zwia˛zanego z wartos´ciami.

Badanie je˛zyka wartos´ci autora ma na celu - np. w wypadku analizy semantycznej

jakiegos´ wyraz˙enia - moz˙liwie najdokładniejsze okres´lenie znaczenia, w którym wyraz˙e-
nie to jest w tekstach tego autora uz˙ywane, nie zas´ próbe˛ rekonstrukcji znaczenia tego
wyraz˙enia w całym systemie je˛zyka. Podobnie i metoda, jaka˛ posłuz˙ymy sie˛ przy okres´le-
niu tego znaczenia w je˛zyku wartos´ci autora, polega na obserwacji danych nam juz˙
wypowiedzen´ i wyprowadzaniu wniosków z ich budowy, nie zas´ na korzystaniu z takich
narze˛dzi współczesnej semantyki jak analityczne wynikanie i moz˙liwos´c´ testowania hipo-
tez w budowanych ad hoc zdaniach

8

. Dwa zasadnicze problemy, które nalez˙y podja˛c´

mys´la˛c o badaniu tak okres´lonego je˛zyka wartos´ci, moz˙na sformułowac´ w pytaniach:

- w jakich wypowiedziach pojawiaja˛ sie˛ w tekstach wyraz˙enia wartos´ciuja˛ce?
- jakie s´rodki je˛zykowe słuz˙a˛ autorowi do wyraz˙ania wartos´ciowan´?
Zacznijmy od sprawy pierwszej. Wyraz˙enia, które maja˛ w swoim znaczeniu komponent

wartos´ciuja˛cy, albo na mocy asocjacji kulturowych sa˛ z wartos´ciami zwia˛zane, pojawiaja˛
sie˛ w tekstach w dwóch, mówia˛c najogólniej, typach wypowiedzi:

1) w wypowiedziach o wartos´ciach,
2) w wypowiedziach wartos´ciuja˛cych.
Wypowiedzi o wartos´ciach to wypowiedzi metaje˛zykowe, w których próbuje sie˛ ob-

jas´niac´, eksplikowac´, definiowac´ itd. sens róz˙nych wyrazów i poje˛c´ zwia˛zanych z warto-
s´ciami. Te objas´nienia sensu wyrazów moga˛ słuz˙yc´ róz˙nym celom. We współczesnej
propagandzie najcze˛s´ciej spotykamy tego typu wypowiedzi słuz˙a˛ce bezpos´redniej perswa-
zji. Do nazwania ich odpowiedni wydaje sie˛ termin Ch. Stevensona „definicja perswazyj-
na”

9

. Inny jednak niz˙ propagandzis´cie cel tłumaczenia sensu poje˛c´ zwia˛zanych z warto-

s´ciami przys´wieca zapewne rozwaz˙aniom filozofa, a jeszcze inny np. je˛zykoznawcy.
Filozof moz˙e podja˛c´ próbe˛ eksplikacji słowa po to, aby wła˛czyc´ je w swoja˛ siatke˛ poje˛c´,
je˛zykoznawca zas´ po to, aby jak najtrafniej okres´lic´ znaczenie, w jakim słowo to wyste˛puje
w je˛zyku danej epoki, autora, dzieła.

W pismach Norwida spotkac´ moz˙emy wypowiedzi o wartos´ciach formułowane z my-

s´la˛ o wywieraniu wpływu na ludzkie postawy (te przede wszystkim w publicystyce),
wypowiedzi, którym towarzyszy intencja filozofa, a nawet - je˛zykoznawcy (w pismach
filozoficznych proza˛ i wierszem, w próbach etymologizowania), wreszcie wypowiedzi,
które spełniaja˛ takz˙e funkcje˛ estetyczna˛ (to w poezji). Wypowiedzi te dostarczaja˛ bada-
czowi je˛zyka wartos´ci wielu waz˙nych informacji na temat autora i systemu poje˛c´, którym
sie˛ posługuje. Wobec wszystkich ich rodzajów be˛de˛ uz˙ywał terminu „eksplikacja warto-
s´ci”.

Oprócz eksplikacji wartos´ci wyraz˙enia zwia˛zane z wartos´ciami pojawiaja˛ sie˛ w wypo-

wiedziach wartos´ciuja˛cych. Rozwaz˙ania na ten temat moz˙na poła˛czyc´ z uwagami o dru-
gim z sygnalizowanych problemów badawczych, tj. z uwagami o sposobach wyraz˙ania
wartos´ciowan´.

Moz˙na przyja˛c´, z˙e „wypowiedzi wartos´ciuja˛ce” to wszystkie te wypowiedzi, w których

105

autor wyraz˙a ocene˛ jakiegos´ przedmiotu (orzeka o nim, z˙e jest on dobry//zły) oraz
wypowiedzi, z których wynikaja˛ jako wnioski (nie zawsze obligatoryjne) - pewne oceny.
Wypowiedzi wartos´ciuja˛ce moga˛ byc´ bardzo róz˙ne, w zalez˙nos´ci od tego, jakimi s´rodkami
je˛zykowymi autor sie˛ posługuje, aby wyrazic´ wartos´ciowanie.

Najcze˛s´ciej spotykamy wypowiedzi, w których wartos´ciowanie wyraz˙one jest przez

uz˙ycie słów wartos´ciuja˛cych, słów, które w swojej semantyce zawieraja˛ komponent do-
bry//zły. Przykładami takich wypowiedzi moga˛ byc´ zdania Norwida:

- wszystko dobrze,
Cokolwiek piszesz Pani - Pani jestes´
Dobra - a owoc jest tak, jako drzewo.

(Pierwszy list, co mie˛ doszedł..., PW I 218

10

)

Z

˙ onie Twej podzie˛kuj za pamie˛c´ - aquarella jest niewies´cio dobra, a niewies´cio pie˛kna.

(list do A. Zaleskiego..., PW VIII 354)

W wypowiedziach, w których dokonuje sie˛ wartos´ciowania za pomoca˛ słów wartos´ciu-

ja˛cych, spotykamy słowa, które w swojej semantyce zawieraja˛ tylko komponent oceniaja˛-
cy (np. pozytywny, negatywny, dobry, zły) i cze˛s´ciej - słowa opisowo-oceniaja˛ce (np.
pie˛kny, s´wie˛ty, morderca, bohater). Wyrazy opisowo-oceniaja˛ce sa˛ dla autora wypowiedzi
wartos´ciuja˛cej o tyle uz˙yteczniejsze, z˙e w syntetycznej formie wyraz˙aja˛ ocene˛ i jednoczes´-
nie okres´laja˛, pod jakim wzgle˛dem jest dany przedmiot oceniany.

Drugim waz˙nym sposobem wyraz˙ania wartos´ciowan´ jest wyraz˙anie ich za pomoca˛

słów, które charakteru wartos´ciuja˛cego nabieraja˛ na mocy pewnych asocjacji. Słowa te
be˛da˛ dalej nazywane słowami maja˛cymi konotacje wartos´ciuja˛ce, a przy ich opisie
szczególna uwaga be˛dzie zwracana na rodzaj asocjacji, które wia˛z˙a˛ ocene˛ z danym
słowem

11

. Słusznos´c´ takiego podejs´cia potwierdzac´ moga˛ naste˛puja˛ce przykłady:

Przez cały cia˛g wygnania Wiktora Hugo Ojczyzna jego wiedziała, jak mieszka, z˙yje
- czy zdrów - i co tworzy?...
To pie˛knie ze strony Francji!
Matka˛ mu była.

(Dwie aureole, PW VI 534)

U takich to twórczych społeczen´stw, a tym samym jedynie godnych wolnos´ci, moz˙na
zdobyc´ prawo-wojuja˛cych droga˛ naste˛puja˛ca˛: droga˛ wywołania - w poczciwym zna-
czeniu tego słowa - Rewolucji Europejskiej.

(Nota (z dziewie˛ciu punktów), PW VII 151)

Ktos´ mówił mi w tych czasach o wielos´ci krwi wylanej na Krecie w Kandiotów
zamachu spółczesnym - miałem nielitos´c´ odpowiedziec´ mu, iz˙ znam rzecz trudniejsza˛
daleko... to jest... łepek od szpilki, ale dopełniony - ale skon´czony - ale cały...

(O deklamacji, PW IV 482)

W pierwszym z cytowanych fragmentów dodatnia ocena Francji jest wyraz˙ana m. in.

przez nazwanie jej matka˛. Ze słowem tym wia˛zane sa˛ silne konotacje wartos´ciuja˛ce, które
maja˛ charakter ogólnokulturowy. Nieco inaczej jest ze słowem twórczy, które słuz˙y
wyraz˙aniu oceny w przykładzie drugim. Pozytywna ocena zwia˛zana z tym słowem jest
charakterystyczna nie dla całej kultury, lecz raczej dla pewnych kre˛gów społecznych (np.

106

dla artystów). W przykładzie trzecim mamy natomiast do czynienia z konotacja˛ chara-
kterystyczna˛ tylko dla Norwida, trudno byłoby bowiem wskazac´ jakiekolwiek kre˛gi
społeczne, w których ze słowem dopełnic´ czy z poje˛ciem dopełnienie byłaby kojarzona
ocena dodatnia.

O ocenach wyraz˙anych za pomoca˛ wyrazów z konotacjami wartos´ciuja˛cymi moz˙na

ogólnie powiedziec´, z˙e maja˛ charakter wniosków, które moga˛, choc´ nie musza˛, byc´
wyprowadzane przez odbiorce˛ tekstu. Ich odczytywanie jest tym trudniejsze, z im bardziej
osobista˛, autorska˛ konotacja˛ mamy do czynienia.

Trzecim waz˙nym sposobem wyraz˙ania wartos´ciowan´, o którym chcemy tu powiedziec´,

jest wyraz˙anie ich w mowie nie-wprost, przez złamanie pewnych reguł konwersacyjnych
czy mówia˛c ogólniej - reguł dotycza˛cych zachowan´ je˛zykowych, budowy wypowiedzi itd.
Wartos´ciowania sa˛ w tym wypadku wnioskami, które moga˛, choc´ nie musza˛, zostac´ przez
odbiorce˛ wycia˛gnie˛te z pewnej wypowiedzi

12

. O tym, czy odbiorca jest w stanie owe

wnioski wycia˛gac´, decyduje wiele czynników, przede wszystkim jego wiedza o s´wiecie
i o sposobach uz˙ywania je˛zyka.

Wypowiedzi, których charakterystyka byłaby zgodna z powyz˙szymi sformułowaniami,

moz˙na u Norwida znalez´c´ bardzo wiele. Poniz˙ej przytocze˛ tylko dwa przykłady, a to ze
wzgle˛du na koniecznos´c´ dokonania chociaz˙ pobiez˙nej charakterystyki kaz˙dego z nich.

C. N. zasłuz˙ył na dwie rzeczy od Społeczen´stwa Polskiego: to jest, az˙eby onez˙
społeczen´stwo nie było dlan´ obce i nieprzyjazne.

(list do Z. Radwanowej, PW X 202)

W zdaniu tym obecnos´c´ maja˛cych silne konotacje wartos´ciuja˛ce negatywnie słów obce

i nieprzyjazne wskazuje na wyste˛powanie elementu oceny. Gdy jednak bliz˙ej przyjrzec´ sie˛
zasadniczemu twierdzeniu, które jest w zdaniu wypowiadane, tj. z˙e „Cyprian Norwid
poste˛pował tak, z˙e skutkiem owego poste˛powania powinno byc´ to, z˙e społeczen´stwo
polskie nie be˛dzie wobec niego poste˛powało nieprzyjaz´nie i obco” - moz˙na dojs´c´ do
wniosku, z˙e ma ono takz˙e oceniaja˛cy charakter. Wskazuje na to nasza wiedza na temat
sposobu uz˙ywania je˛zyka. Sformułowanie „x zasłuz˙ył na to, z˙eby nie byc´ z´le traktowanym”
ma bowiem ukryte znaczenie normatywne (co starałem sie˛ wyeksplikowac´ przez powin-
no), a uz˙ywane jest wtedy, gdy norma mówia˛ca o tym, z˙e „x powinien byc´ dobrze
traktowany”, została złamana lub nadawca uwaz˙a, z˙e moz˙e zostac´ złamana - i wartos´ciuje
ten stan rzeczy negatywnie. Takie rozumienie tego zdania jest zgodne takz˙e z sensem
wie˛kszego kontekstu.

Znajomos´c´ innych włas´ciwos´ci owego kontekstu (nadawca Norwid mówi tu o sobie

jako o osobie trzeciej) oraz kontekstu historycznego (jedno z ostatnich zdan´ umieraja˛cego
w ne˛dzy i zapomnieniu pisarza) sprawia, z˙e zdanie to trzeba rozumiec´ nie tylko jako
stwierdzenie i ocene˛, ale takz˙e jako przejmuja˛ca˛ skarge˛.

Ka˛tski Antoni jest bardzo niemłody, z siwa˛ broda˛ jak s´nieg - noszony niedawno na
re˛kach w Moskwie, choc´ grał po Rubinsteinie, pierwszym na s´wiecie [...]. Otóz˙ po
koncertach swych w Paryz˙u uwaz˙ał za stosowne zrobic´ wizyty głównym hrabinom
polskim, które loz˙e miały. On ma całe piersi załoz˙one orderami od wszystkich monar-
chów i musi byc´ niez´le urodzonym, bo Ka˛tscy za Władysława IV-o i pod Sobieskim
słuz˙yli...
Poszedł do jednej Damy Polskiej - wyszła - i zapytała sie˛ jego: „Czego Pan chce?" -
Do innych nie poszedł potem.

(list do K. Górskiej, PW X 189)

107

Przytoczony fragment tekstu jako całos´c´ wyraz˙a negatywna˛ ocene˛ dam polskich, które

nie potrafia˛ docenic´ i uszanowac´ wielkiego artysty. Ocena ta jest implikatura˛, a wynika ze
złamania w kon´cowym, kulminacyjnym punkcie tekstu dwóch waz˙nych reguł dotycza˛cych
zachowania je˛zykowego: w pytaniu damy „Czego Pan chce? ” - złamaniu przez nia˛ bardzo
waz˙nej zasady: zasady grzecznos´ci, w stwierdzeniu autora „do innych nie poszedł potem”
- złamaniu przez niego maksymy relewancji (polegaja˛cym na „wykroczeniu” przeciw
logice tekstu, która w tym miejscu wymaga oceniaja˛cego komentarza nadawcy).

Odczytanie wniosku wynikaja˛cego ze złamania tych zasad jest jednak moz˙liwe tylko

przy uwzgle˛dnieniu kontekstu całego opowiadania o A. Ka˛tskim. Opowiadanie to posiada
własna˛ dramaturgie˛. Pierwsza jego cze˛s´c´ buduje wizerunek wielkiego, podziwianego przez
cały s´wiat artysty, a ponadto człowieka szlachetnie urodzonego. Naste˛pnie autor podaje
nam informacje˛, z˙e ten tak godny obywatel postanowił złoz˙yc´ dowody uszanowania
słuchaczkom swych koncertów - co podwyz˙sza jeszcze dodatnia˛ ocene˛ jego osoby. Ale
przy pierwszym kontakcie z dama˛ polska˛ naste˛puje nagłe załamanie - okazuje sie˛ bowiem,
z˙e nie przestrzega ona podstawowej, a w tym wypadku szczególnie obowia˛zuja˛cej (co
wynika z wczes´niejszego opowiadania), zasady grzecznos´ci. To, z˙e fakt ów nie jest przez
autora w z˙aden sposób w zdaniu naste˛pnym skomentowany (czego domaga sie˛ logika
tekstu), zmusza nas do samodzielnego wycia˛gnie˛cia wniosków na temat opinii Ka˛tskiego
o poste˛pku owej damy, a sucha informacja podana w zdaniu ostatnim, jak tez˙ i wczes´niej-
szy kontekst, w którym uparcie mówi sie˛ o „damach polskich” jako o zbiorowos´ci, wska-
zuja˛, iz˙ nalez˙y przypuszczac´, z˙e zachowanie owej damy wywołało u Ka˛tskiego negatywna˛
ocene˛ wszystkich dam polskich.

Do wypowiedzi wyraz˙aja˛cych ocene˛ w podobny sposób, tj. jako implikature˛, jako

fakultatywny wniosek, który moz˙na z nich wyprowadzic´, trzeba zaliczyc´ takz˙e cze˛ste
u Norwida wypowiedzi operuja˛ce metafora˛ i róz˙nego rodzaju gry je˛zykowe. Opis i analiza
tego typu wypowiedzi jest niewa˛tpliwie rzecza˛ bardzo potrzebna˛, gdyz˙ okres´lenie sposo-
bów wyraz˙ania ocen w mowie nie-wprost to waz˙na cze˛s´c´ charakterystyki nie tylko je˛zyka
wartos´ci, ale takz˙e całego je˛zyka, stylu artystycznego autora. Jednak w tym miejscu
zagadnienie to pragne˛ odsuna˛c´ na plan dalszy, aby zaja˛c´ sie˛ problemami słownictwa.

Podje˛cie jako pierwszych - przy opisie autorskiego je˛zyka wartos´ci - problemów leksy-

ki jest spowodowane tym, z˙e do badania słownictwa proponuje współczesne je˛zykoznaw-
stwo narze˛dzia pewniejsze niz˙ do badania semantyki i pragmatyki wypowiedzen´, fragmen-
tów tekstu i całych tekstów, choc´ to włas´nie te drugie probemy znajduja˛ sie˛ obecnie
w centrum uwagi wielu uczonych.

Nawia˛zuja˛c do prowadzonych wyz˙ej rozwaz˙an´ na temat pojawiania sie˛ w tekstach

wartos´ci i wartos´ciowan´, trzeba wie˛c powiedziec´, z˙e be˛da˛ nas interesowały problemy
wyraz˙ania wartos´ciowan´ za pomoca˛ słów wartos´ciuja˛cych i słów maja˛cych konotacje
wartos´ciuja˛ce. Za waz˙ne dla badania znaczenia leksemów wartos´ciuja˛cych be˛dziemy
uwaz˙ali informacje pochodza˛ce z Norwidowskich eksplikacji wartos´ci, a takz˙e wnioski
wynikaja˛ce z badania mechanizmów mowy nie-wprost (np. zjawiska metafory).

Niz˙ej zaprezentuje˛ niektóre z wniosków nasuwaja˛cych sie˛ po wste˛pnym ogla˛dzie

słownictwa wartos´ciuja˛cego Norwida. Ogla˛d ten nie jest zorganizowany według przemy-
s´lanych z góry metod. Refleksja metodologiczna nie tyle poprzedza ten ogla˛d, ile jest raczej
jego wynikiem. Jest to poszukiwanie narze˛dzia nie w drodze dedukcji, ale metoda˛ prób
i błe˛dów. Niemniej wydaje sie˛, z˙e z opisu owego oprócz róz˙nych konstatacji dotycza˛cych
je˛zyka Norwida wynikaja˛ takz˙e pewne wnioski dotycza˛ce zasad badania osobniczego
je˛zyka wartos´ci, wnioski, których słusznos´c´ moz˙na sprawdzac´ przy badaniu tekstów
innych autorów.

108

4. Pierwsza˛ potrzeba˛ badawcza˛ przy analizie słownictwa wartos´ciuja˛cego autora jest

systematyzacja, okres´lenie typów wyrazów wartos´ciuja˛cych i wartos´ci. Potrzeba takiej
systematyzacji jest w naszym wypadku wczes´niejsza niz˙ ogla˛d materiału, poprzedza ten
ogla˛d. Wynika ona z głównych załoz˙en´ prezentowanego tu uje˛cia, szczególnie z załoz˙enia
o koniecznos´ci stosowania kryteriów i je˛zykowych, i aksjologicznych przy badaniu je˛zyka
wartos´ci.

Efekty poła˛czenia tych dwóch aspektów i rezultaty badan´ przy posłuz˙eniu sie˛ stworzo-

na˛ w ten sposób klasyfikacja˛ przes´ledzimy na przykładzie artykułu J. Puzyniny „Z proble-
mów je˛zyka wartos´ciuja˛cego «Vade-mecum»" (por. Puzynina 1986b).

Prowadzona˛ w tym artykule analize˛, pos´wie˛cona˛ głównie problemom leksyki, autorka

poprzedza rozróz˙nieniem kilku typów wartos´ci, rozróz˙nieniem maja˛cym za podstawe˛
kryteria lingwistyczne i aksjologiczne. Wyodre˛bnione przez nia˛ typy wartos´ci to:

- wartos´ci prymarne, tj. „cechy przedmiotów, sytuacji, innych cech, które uznajemy

intelektualnie za dobre i/lub odczuwamy jako dobre”;

- wartos´ci wtórne, tj. „role subiektów stanów i cech stanowia˛cych [...] wartos´ci, agen-

sów, narze˛dzi lub wytworów czynnos´ci aksjologicznie nacechowanych” oraz „elementy
aktualizacji: nazwy miejsca i czasu urzeczywistniania sie˛ danych [...] wartos´ci”;

- wartos´ci włas´ciwe, tj. „podstawowe, wyodre˛bnione przez nas klasy wartos´ci ducho-

wych, witalnych i sacrum”;

- wartos´ci pomocnicze, tj. wartos´ci „warunkuja˛ce [...] wartos´ci włas´ciwe, przyczynia-

ja˛ce sie˛ do ich powstawania lub tez˙ odwrotnie - zagraz˙aja˛ce im, przyczyniaja˛ce sie˛ do ich
unicestwiania”.

Rozróz˙nienia te prowadza˛ J. Puzynine˛ do naste˛puja˛cej typologii wartos´ci:
1. 1. prymarne włas´ciwe, np. dobro,
1. 2. prymarne wtórne, np. bohater,
2. 1. pomocnicze włas´ciwe, np. (nie)dojrzałos´c´,
2. 2. pomocnicze wtórne, np. demokrata.
Ocena trafnos´ci tej włas´nie typologii jest moz˙liwa, jak sie˛ wydaje, dopiero po przyjrze-

niu sie˛ wnioskom dotycza˛cym je˛zyka wartos´ci Norwida, które wynikaja˛ z jej zastosowania.
Oto one:

a) „Przyjrzenie sie˛ słownictwu wyraz˙aja˛cemu wartos´ci w V-m prowadzi do stwierdze-

nia wielkiego udziału nazw wartos´ci wtórnych w jego teks´cie”. Jako charakterystyczne ich
typy autorka wymienia:

- nazwy własne (np. Abraham, Ezechiel, Mojz˙esz, Chrystus),
- nazwy nosicieli ról społecznych (np. handlarz, szewc, szynkarz, mecenas),
- nazwy nosicieli własnos´ci i wykonawców czynnos´ci (np. doktryner, demagog, fary-

zeusz, hipokryta),

- nazwy narodowos´ci (np. Arab, Chin´czyk, Kolch, Amerykanin).
Jako przyczyne˛ tak znacznego nasycenia tekstu „Vade-mecum” wartos´ciami wtórnymi

J. Puzynina wskazuje m. in. szczególnos´c´ mowy poetyckiej, w której nie mówi sie˛ zazwy-
czaj o abstraktach wprost, ale raczej omownie - posługuja˛c sie˛ obrazem i metafora˛. Róz˙-
nice˛ pod tym wzgle˛dem mie˛dzy poezja˛ a proza˛ Norwida potwierdzaja˛ takz˙e inne badania
prowadzone w Zespole Pracowni Słownika Je˛zyka Norwida, np. prace R. Pawelca, który
charakteryzuja˛c je˛zyk publicystyki C. Norwida wskazywał na takie jego cechy, jak krót-
kos´c´ i kategorycznos´c´ zdan´ wartos´ciuja˛cych, wyraz˙anie ocen najcze˛s´ciej za pomoca˛
wyraz˙en´ wartos´ciuja˛cych, znaczna przewaga ocen asertywnych nad presuponowanymi

13

.

b) „Układ wartos´ci Norwida mies´ci sie˛ w aksjologii chrzes´cijan´skiej, dla której waz˙ne

jest oddzielenie w obre˛bie profanum wartos´ci witalnych od wyz˙szych od nich - duchowych

109

i wprowadzenie jako wartos´ci najwyz˙szej - sacrum, maja˛cego swe z´ródło w Bogu”. J. Pu-
zynina stwierdza takz˙e na podstawie obserwacji słownictwa wartos´ciuja˛cego, z˙e „chara-
kterystyczny [jest] dla głe˛boko chrzes´cijan´skiej mys´li Norwida obszar potencjalnej sakra-
lizacji profanum, tj. zarówno wartos´ci duchowych, jak i wartos´ci oraz [...] antywartos´ci
witalnych (cierpienia, bólu, ne˛dzy...)”. Za ceche˛ wspólna˛ mys´li Norwida i pogla˛dów
licznych filozofów s´redniowiecznych uwaz˙a autorka ujmowanie wartos´ci duchowych jako
„jednos´ci sakralnej o róz˙nych przejawach”.

Wnioski takie jak te moz˙na uwaz˙ac´ za je˛zykoznawcze potwierdzenie sa˛dów historyków

i teoretyków literatury na temat systemu wartos´ci Norwida. Ta zgodnos´c´ wniosków na
pewno przemawia za uznaniem metody J. Puzyniny i jej typologii wartos´ci. Za uznaniem
trafnos´ci owej typologii przemawia takz˙e fakt, z˙e posługiwanie sie˛ nia˛ umoz˙liwia wycia˛-
ganie wniosków, dotycza˛cych róz˙nic w zakresie wyste˛powania słownictwa wartos´ciuja˛ce-
go w poszczególnych gatunkach tekstów Norwida. W ramach proponowanej typologii
rysuje sie˛ szczególnie wyraz´nie róz˙nica mie˛dzy proza˛ i listami Norwida, w których mówi
sie˛ wprost o wartos´ciach prymarnych, a poezja˛, w której przewaz˙aja˛ wartos´ci wtórne,
mówienie raczej o człowieku, jego problemach i czynnos´ciach niz˙ o poje˛ciach.

5. Na to, co powinno stac´ sie˛ drugim, po systematyzacji wartos´ci, obszarem analizy

przy badaniu słownictwa wartos´ciuja˛cego wskazuja˛ pewne, bardzo charakterystyczne dla
tekstów Norwida - cechy. Moz˙na do nich zaliczyc´:

- trudnos´c´ lektury tych tekstów, powodowana˛ obok zawiłos´ci składniowych czy posłu-

giwania sie˛ niekonwencjonalnymi s´rodkami wyrazu (np. przemilczeniem) przede wszy-
stkim przez zmiany znaczen´ wyrazów i brak pewnos´ci co do tego, w jakich znaczeniach
uz˙ywane sa˛ róz˙ne wyrazy;

- cze˛ste w pismach Norwida eksplikacje wartos´ci, których wprowadzenie moz˙e byc´

motywowane róz˙nymi wzgle˛dami, m. in. zapewne tym, z˙e niosa˛ one odbiorcy dodatkowe
informacje na temat sensu uz˙ywanych słów, informacje, które przyczyniaja˛ sie˛ do popra-
wnego zrozumienia mys´li nadawcy.

Te dwie włas´ciwos´ci, a takz˙e fakt, z˙e i zmiany znaczen´ wyrazów, i ich eksplikacje

dotycza˛ w pismach Norwida głównie słownictwa zwia˛zanego z wartos´ciami, sprawiaja˛, z˙e
za drugi obszar analizy słownictwa wartos´ciuja˛cego nalez˙y uznac´ badanie semantyki
wyrazów wartos´ciuja˛cych.

Moz˙liwos´ci wycia˛gnie˛cia wniosków na temat je˛zyka wartos´ci autora, jakie stwarzaja˛

badania tego typu, pokaz˙emy na przykładach.

Prowadzone obecnie przez wiele osób z Zespołu Pracowni Słownika Je˛zyka Norwida

badania semantyki wyraz˙en´ wartos´ciuja˛cych rozpocze˛ła B. Subko swoja˛ analiza˛ wyrazu
prawda w „Vade-mecum”. Efektem jej dociekan´ było rozróz˙nienie czterech znaczen´
prawdy

14

. Znaczenia te sa˛ w zasadzie zgodne z danymi słownikowymi, jednak sam pre-

cyzyjny ich opis i ukazanie róz˙norodnych aspektów aksjologicznych Norwidowskiego
znaczenia prawdy ułatwia lekture˛ tekstów poety i daje podstawe˛ do wycia˛gnie˛cia wnio-
sków o jego s´wiatopogla˛dzie, np. wniosków o udziale wartos´ci sacrum i w ogóle wartos´ci
chrzes´cijan´skich w tym s´wiatopogla˛dzie.

Po B. Subko rozwaz˙ania nad semantyka˛ wyraz˙en´ wartos´ciuja˛cych podje˛li inni człon-

kowie Zespołu PSJCN. Przykładami tych badan´ moga˛ byc´ analizy R. Pawelca, J. Puzyniny
i A. Zawłockiej

15

.

Aby pokazac´ dalsze moz˙liwos´ci wycia˛gania z tego rodzaju badan´ wniosków dotycza˛-

cych je˛zyka wartos´ci, sie˛gnijmy do prac A. Zawłockiej nad Norwidowska˛ wolnos´cia˛

16

.

A. Zawłocka po przeprowadzeniu analizy wszystkich uz˙yc´ słowa wolnos´c´ w pismach

110

C. Norwida stwierdza, z˙e moz˙na wyodre˛bnic´ dwa znaczenia, w których słowo to jest
uz˙ywane. Pierwsze znaczenie definiuje jako ‘niezalez˙nos´c´ człowieka i/lub społecznos´ci
od przymusów; moz˙nos´c´ działania zgodnie z własna˛ wola˛; swoboda, niepodległos´c´’.
Norwidowskie uz˙ycia słowa wolnos´c´ w tym znaczeniu sa˛ zgodne z norma˛ XIX-wieczna˛,
która˛ poznajemy na podstawie danych słownikowych. Inaczej jest ze znaczeniem drugim.
A. Zawłocka opisuje je jako ‘moz˙nos´c´ wyboru dobra, da˛z˙enie do niego i uczestniczenie
w nim; moz˙nos´c´ realizacji powołania do dobra, moz˙nos´c´ mys´lenia, czucia, działania
zgodnie z wola˛ Boga’. Przykładami uz˙yc´ słowa potwierdzaja˛cymi istnienie tego znaczenia
sa˛:

[...] me˛czen´stwo u mnie nie celem, ale najnieszcze˛s´liwszym s´rodkiem - z˙e pracuje˛, aby
nie było me˛czen´stw- z˙e celem moim WOLNOS

´ C´-Z-BOZ˙NA, która˛ nad wszystko

kocham.

(list do J. B. Zaleskiego, PW VIII 151)

Niech niewolniki nie be˛dziem ludzkiemi,
Bo wolnos´c´ tam jest, gdzie duch Pan´ski czuwa

(Niewola, PW III 381)

Takie znaczenie słowa wolnos´c´ jest szczególnie charakterystyczne dla Norwida. Nie

było ono opisywane w XIX-wiecznych słownikach i nie definiowali go autorzy badaja˛cy
je˛zyk twórców tego okresu. Swoja˛ decyzje˛ o wyodre˛bnieniu owego znaczenia A. Zawło-
cka uzasadnia tym, z˙e przemawia za nia˛ duz˙a liczba pos´wiadczen´ (około połowy pełno-
znacznych uz˙yc´), „a takz˙e waga, jaka˛ przywia˛zywał Norwid do takiego włas´nie pojmowa-
nia wolnos´ci”, czego dowodem sa˛ „eksplikacje i polemiki z rozumieniem potocznym”.

Rozwaz˙ania A. Zawłockiej, podobnie jak rozwaz˙ania B. Subko, daja˛ podstawe˛ do

wycia˛gnie˛cia ogólnych wniosków na temat je˛zyka wartos´ci Norwida. Wskazuja˛ one, z˙e
w je˛zyku tym wiele wyrazów jest uz˙ywanych bardziej precyzyjnie niz˙ w je˛zyku ogólnym,
a nawet - niz˙ w je˛zyku innych autorów. Tendencja do precyzowania, ujednoznaczniania,
a niekiedy zmieniania znaczen´ jest jednym z najłatwiej dostrzegalnych przejawów cie˛z˙kiej
pracy Norwida nad tekstem i nad własnym je˛zykiem. Rezultaty zas´ tej pracy - zmiany
i definicje znaczen´ poszczególnych wyrazów - dostarczaja˛ cennych informacji o ewolucji
wartos´ci i poje˛c´ w Norwidowskim s´wiecie. Jeden ze wspólnych wniosków na ten temat
wynikaja˛cych z analiz B. Subko i A. Zawłockiej, a takz˙e z wczes´niej przedstawianych
rozwaz˙an´ J. Puzyniny to twierdzenie, z˙e w s´wiecie wartos´ci Norwida mamy do czynienia
ze zbliz˙eniem róz˙nych wartos´ci do wartos´ci sacrum, z ich przenikaniem z tym, co s´wie˛te.

6. Trzeci obszar analizy słownictwa wartos´ciuja˛cego jest, podobnie jak analiza seman-

tyczna wyraz˙en´ wartos´ciuja˛cych, zwia˛zany z badaniem zmian znaczeniowych, eksplikacji
wartos´ci i sensu kontekstów. Inaczej jednak niz˙ przy badaniu semantycznym w tradycyj-
nym tego słowa znaczeniu nie chodzi nam o obserwacje zmian cech definicyjnych,
kryterialnych znaczenia wyrazu, lecz o obserwacje˛ sfery asocjacyjnej znaczenia, jego
konotacji. To badanie jest moz˙liwe oczywis´cie przy przyje˛ciu okres´lonej wizji znaczenia
wyrazu, wizji takiej mianowicie, w której rozróz˙nia sie˛ składniki obligatoryjne (nazwane
wyz˙ej definicyjnymi) znaczenia, pojawiaja˛ce sie˛ we wszystkich uz˙yciach, oraz składniki
fakultatywne, pragmatyczne, zwia˛zane tylko z danym kontekstem (lub pewna˛ grupa˛ kon-
tekstów”

17

.

Tego typu uje˛cie nie jest obce teoretykom literatury i lingwistom, którzy podejmowali

próby interpretacji utworów Norwida przy wykorzystaniu narze˛dzia analizy, jakim sa˛

111

konotacje. Przykładem tego typu pracy jest tekst J. Puzyniny „Słowa-klucze do interpre-
tacji utworu literackiego (O «Purytanizmie» C. Norwida)” (por. Puzynina 1990: 70-80).
Według J. Puzyniny „Purytanizm” Norwida to wiersz oparty na koncepcie polegaja˛cym
na zestawieniu purytanizmu i mydła, co staje sie˛ pretekstem do istnej z˙onglerki obrazowej
i poje˛ciowej, w która˛ zostaja˛ wła˛czone: piana, ge˛sie pióro, stearynowe popiersia wielkich
me˛z˙ów, alabastrowe s´niegi syberyjskie, wreszcie dziewica. Wszystko to jest moz˙liwe
dzie˛ki wykorzystaniu przez Norwida róz˙norodnych konotacji tych słów. Tak wie˛c puryta-
nizm i mydło zbliz˙aja˛ sie˛ do siebie przez konotacje˛ ciasnoty, pruderii i obłudy, mydło i np.
ge˛sie pióro - zbliz˙a pluskanie sie˛ przez z˙ywot cały, a mydło i dziewice˛ - czystos´c´ , w drugim
wypadku pojmowana˛ tez˙ jako ‘niewinnos´c´’.

W wypadku lektury „Purytanizmu”, podobnie jak i odczytan´ wielu innych tekstów

Norwida, zrozumienie konotacji decyduje o pełnym i prawidłowym odbiorze utworu.

Rozumienie i badanie konotacji moz˙e miec´ jednak znaczenie nie tylko dla interpretacji

poszczególnych utworów. Konotacje to narze˛dzie, którym posługiwac´ sie˛ moz˙na przy
rozwaz˙aniach o pogla˛dach i s´wiecie wartos´ci autora i które moz˙e miec´ duz˙e znaczenie przy
badaniu jego je˛zyka wartos´ci. Z tego ostatniego punktu widzenia szczególnie interesuja˛ce
be˛da˛ dwa rodzaje konotacji: konotacje wartos´ciuja˛ce oraz konotacje odnosza˛ce sie˛ do
powia˛zan´ mie˛dzy róz˙nymi słowami nazywaja˛cymi wartos´ci. Aby pokazac´, w jaki sposób
moz˙na w badaniach nad je˛zykiem wartos´ci wykorzystac´ informacje niesione przez te dwa
rodzaje konotacji, sie˛gnijmy raz jeszcze do przykładów.

W przywołanym juz˙ artykule J. Puzyniny na temat słownictwa wartos´ciuja˛cego „Va-

de-mecum” (por. Puzynina 1986b), a takz˙e w póz´niejszych jej pracach, wprowadzony jest
podział, który dla analizowania konotacji wartos´ciuja˛cych autora ma dwa znaczenia. Jest
to podział wyrazów na te, które maja˛ konotacje ustabilizowane w całym społeczen´stwie,
na te, których konotacje wartos´ciuja˛ce charakterystyczne sa˛ tylko dla pewnej grupy,
i wreszcie na te, których konotacje sa˛ indywidualna˛ włas´ciwos´cia˛ autora. Pos´ród wyrazów
pojawiaja˛cych sie˛ w „Vade-mecum” do pierwszej grupy nalez˙a˛ np.: błoto, brud, kajdany,
do drugiej: Chrystus, hostia, kapłan, do trzeciej: dopełnienie, cia˛g, praca.

Według J. Puzyniny obserwacja słownictwa wartos´ciuja˛cego posługuja˛ca sie˛ takim

podziałem umoz˙liwia m. in. rozdzielenie tego, co je˛zyk autora zbliz˙a do je˛zyka jego epoki,
od tego, co go od je˛zyka tej epoki róz˙ni. Daje ona takz˙e moz˙liwos´c´ interpretacji charakteru
owych róz˙nic - wówczas gdy podejmiemy trud okres´lenia, jakie wartos´ci motywuja˛
powstanie konotacji znamiennych dla autora i grupy społecznej, z która˛ sie˛ utoz˙samia.
W wypadku Norwida bardzo wyraz´ny jest tu zwia˛zek z wartos´ciami chrzes´cijan´skimi.

Róz˙ne moz˙liwos´ci wycia˛gania wniosków dotycza˛cych s´wiata wartos´ci daja˛ takz˙e

konotacje zawieraja˛ce informacje o relacjach mie˛dzy pewnymi poje˛ciami. Pokaz˙emy to
sie˛gaja˛c raz jeszcze do opracowania hasła „wolnos´c´” w „Zeszycie próbnym Słownika
je˛zyka Cypriana Norwida” (por. Zawłocka 1988).

Autorka tego opracowania - A. Zawłocka - rozróz˙niaja˛c (o czym była juz˙ mowa) dwa

znaczenia wyrazu wolnos´c´ przy kaz˙dym z nich wymienia szereg konotacji. Zarówno przy
pierwszym, jak i drugim znaczeniu konotacje te sa˛ wymieniane w dwóch, wyraz´nie
wyodre˛bnionych grupach. Pierwsza z tych grup to konotacje wartos´ciuja˛ce wolnos´ci,
druga zas´ to włas´nie konotacje „dotycza˛ce zwia˛zku wolnos´ci z innymi wartos´ciami”. Dla
wolnos´ci okres´lanej jako ‘niezalez˙nos´c´ człowieka i/lub społecznos´ci od przymusów’
moz˙na według autorki wskazac´ m. in. asocjacyjne zwia˛zki z aktywnos´cia˛, dojrzałos´cia˛ i
odpowiedzialnos´cia˛, z prawda˛, praca˛, demokratyzmem, parlamentaryzmem i tolerancja˛.
Niektóre z tych zwia˛zków potwierdzac´ moga˛ takie oto konteksty:

112

[...] nic nie mam przeciw z˙adnej wolnos´ci tam, gdzie uz˙ywaja˛ wolnos´ci - alez˙ u nas...
gdzie nikt wolnos´ci nie uz˙ywa, gdzie doczekac´ sie˛ nie moz˙na kartki druku przez lata
całe!

(Dopiski na egzemplarzu broszury, PW VII 190)

Tak poste˛puja˛ ludzie wolni lub godni wolnos´ci - to jest ci, którzy nie chca˛ zmieniac´
opinii i jej powagi na anegdoty niewies´cie i przypowiastki, ale którzy wiedza˛, z˙e narody
bywaja˛ z historii wymazane za nieczujnos´c´, za nieuz˙ywanie praw...

(Kwestia biez˙a˛ca zmartwychwstan´ców, PW VII 170)

Zwia˛zki wolnos´ci pojmowanej jako ‘moz˙nos´c´ wyboru dobra, da˛z˙enie do niego i ucze-

stnictwa w nim [...], moz˙nos´c´ działania, mys´lenia, czucia zgodnie z wola˛ Boga’, z innymi
wartos´ciami to przede wszystkim zwia˛zki z wartos´ciami sacrum, a ponadto z twórczos´cia˛,
miłos´cia˛, prawda˛, duchowos´cia˛, nadzieja˛, cierpieniem. Zwia˛zek konotacji wolnos´ci ze
sfera˛ wartos´ci sacrum oraz wolnos´ci i miłos´ci uwidaczniaja˛ konteksty uz˙yc´ takie jak:

O Jezu, Jezu!... Ty którys´ z Proroków,
Ani z Zakonu i słowa nie zmienił,
Tylkos´ je, na kształt chmur, na kształt obłoków,
Promien´mi słon´ca-wolnos´ci zrumienił.

(Niewola, PW III 380)

Miłos´c´ taka, o! Koryfeo... to Grecja cała - to wolnos´c´, to prawda i to s´wie˛tos´c´...

(Tyrtej, PW IV 500)

Charakter Norwidowskich konotacji, które opisuje A. Zawłocka dla pierwszego i dla

drugiego znaczenia słowa wolnos´c´, jest nieco róz˙ny. W wypadku pierwszego znaczenia
istnienie tych konotacji wskazuje na tworzenie przez pisarza s´cisłych zwia˛zków mie˛dzy
preferowanymi przez niego wartos´ciami, np. wolnos´cia˛ i prawda˛, wolnos´cia˛ i wartos´ciami
odnosza˛cymi sie˛ do politycznego z˙ycia społeczen´stw, np. demokracja˛, parlamentaryzmem,
tolerancja˛. Ta obserwacja moz˙e stanowic´ je˛zykoznawcze potwierdzenie tezy stawianej
przez badaczy mys´li Norwida, a dotycza˛cej konstrukcji jego s´wiata wartos´ci - tezy, z˙e
u Norwida mamy do czynienia ze zbliz˙eniem do siebie sensu róz˙nych wartos´ci i przenika-
niem całych grup wartos´ci.

W wypadku drugiego znaczenia, gdy słowo wolnos´c´ jest przez swoje specyficzne

ukształtowanie wła˛czone w obre˛b aksjologii chrzes´cijan´skiej, Norwid posługuje sie˛ nim
tak, aby ukazac´ róz˙ne aspekty w ten sposób pojmowanej wolnos´ci, np. jej zwia˛zek
z sacrum, z nadzieja˛, z miłos´cia˛. Równiez˙ i te˛ obserwacje˛ moz˙na odnies´c´ do rozwaz˙an´ na
temat aksjologii Norwida, szczególnie zas´ do tych rozwaz˙an´, których autorzy wskazuja˛ na
czerpanie przez pisarza ze z´ródeł chrzes´cijan´skich inspiracji do budowy swego systemu
wartos´ci.

Na koniec tych rozwaz˙an´ o konotacjach warto zwrócic´ uwage˛ na trudny problem

metodologiczny zwia˛zany z posługiwaniem sie˛ poje˛ciem konotacji. Chodzi o metody
odczytywania konotacji, docierania do nich. Jez˙eli bowiem sposoby odczytywania cech
definicyjnych znaczenia wyrazu sa˛ przedmiotem rozwaz˙an´ lingwistycznych od dosyc´
dawna, to konotacje sa˛ problemem stosunkowo nowym i wcia˛z˙ jeszcze dziela˛cym badaczy.

Nie próbuja˛c w tym miejscu podejmowac´ krytyki róz˙norodnych propozycji i metod

odnosza˛cych sie˛ do rozpoznawania konotacji wyrazów w teks´cie, chce˛ tylko przedstawic´
metody, które posłuz˙yły autorom wyz˙ej prezentowanych rozwaz˙an´ o konotacjach słów

113

u Norwida. Metody te sa˛ wspólnym dorobkiem Zespołu opracowuja˛cego jego słownik.
Szczegółowe ich objas´nienia, niz˙ej przytoczone, zawiera „Instrukcja opracowania reda-
kcyjnego artykułów hasłowych w Słowniku je˛zyka C. Norwida”. Przytoczmy jej fragmen-
ty.

„Podstawa˛ wyodre˛bniania konotacji moga˛ byc´:
a) uz˙ycia metaforyczne, np.: [łza] w swoje dyjamenty zakowała mi powieki (konotacja:

połyskliwos´c´ łzy);

b) porównania, np.: strugi łez [...] jak promienie kometne (konotacja: s´wietlistos´c´ łzy);
c) zwia˛zki frazeologiczne i ich modyfikacje, np.: złota wolnos´c´ i złota anarchia (kono-

tacja przymiotnika złoty: drogocennos´c´);

d) szeregi, np.: tak wiele krwi i potu, i łez (konotacja łzy: cierpienie);
e) konteksty ironiczne i z˙artobliwe, np. z ironicznej zwrotki Saturnaliów: „Tu - ma˛z˙

(nazwany me˛z˙em pos´wie˛cenia) / Zrobił uwage˛, z˙e poste˛p przede wszystkim, / Z

˙ e wie˛c nie

ma co szcze˛dzic´ pokolenia / Lub, w braku zasad, wyprawic´ je z s´wistkiem!! ” wyczytujemy
pozytywne konotacje me˛z˙a, pos´wie˛cenia i poste˛pu, tu podlegaja˛ce ironii;

f) konteksty nieprzenos´ne, zaskakuja˛ce poła˛czenia leksykalne, wskazuja˛ce na istnienie

cech konotacyjnych waz˙nych dla interpretacji tekstu lub je˛zykowego obrazu s´wiata poety.
Np.: „Góral? na Alpów szczycie / Jez˙eli sie˛ zabła˛ka w Chmure˛ - / Czy wa˛tpi o jej bycie
[...]”.

Kontekst zabła˛kac´ sie˛ w chmure˛ aktualizuje jako ceche˛ chmury ograniczanie widocz-

nos´ci;

g) makrokonteksty (cze˛s´c´ utworów lub całe utwory), np. konotacje purytanizmu

w wierszu «Purytanizm», mistycyzmu w wierszu «Mistycyzm» moz˙na ustalic´ dopiero po
interpretacji całych tych utworów”.

W pewnej mierze uz˙ytecznos´c´ tych włas´nie metod potwierdzaja˛ przedstawione wyz˙ej

wyniki badan´. W inny sposób potwierdzaja˛ je róz˙norodne analizy, w których refleksja nad
mechanizmami powstawania i funkcjonowania w teks´cie konotacji jest jednym z przed-
miotów rozwaz˙ania. Ich przykładem moz˙e byc´ zamieszczony w niniejszym tomie artykuł
A. Zawłockiej „O jednej Norwidowskiej metaforze niewoli”; autorka pokazuje w nim
sposoby odczytywania róz˙nych cech konotacyjnych, które buduja˛ znaczenie powtórzonej
dwukrotnie w „Rzeczy o wolnos´ci słowa” metafory hiena niewoli (por. s.120).

***

Na zakon´czenie spróbujmy dokonac´ podsumowania prowadzonych powyz˙ej rozwaz˙an´.
Podsumowanie to moz˙na, jak sie˛ wydaje, przedstawic´ w formie postulatów i wniosków,
przyjmuja˛c, z˙e przedstawione w teks´cie metody sa˛ włas´ciwe i powinny byc´ uwzgle˛dnione
przez badacza osobniczego je˛zyka wartos´ci.

Wniosek ogólny wynikaja˛cy z tych rozwaz˙an´ dotyczy przedmiotu analizy. Zawiera sie˛

on w stwierdzeniu, z˙e przy badaniu je˛zyka wartos´ci szczególna˛ uwage˛ nalez˙y zwrócic´ na
problemy słownictwa wartos´ciuja˛cego. Badanie tego słownictwa moz˙e dostarczyc´, jak
staralis´my sie˛ to podkres´lic´ przy referowaniu wyników badan´, interesuja˛cych i róz˙norod-
nych wniosków, wniosków, które poza tym sa˛ ze soba˛ zgodne wzajemnie i potwierdzaja˛
obserwacje teoretyczno- i krytycznoliterackie, dotycza˛ce pogla˛dów pisarza (por. np. prob-
lem „chrzes´cijan´skos´ci” mys´li i s´wiatopogla˛du Norwida).

114

Referowane w teks´cie prace skłaniaja˛ nas do uznania, z˙e przy badaniu słownictwa

nalez˙y uwzgle˛dnic´ naste˛puja˛ce kryteria:

1. Konieczne jest dokonanie podstawowych rozróz˙nien´ aksjologicznych i je˛zykowych

dotycza˛cych tego słownictwa. Mówia˛c o rozróz˙nieniach aksjologicznych mys´limy tutaj
o ustaleniach dotycza˛cych rodzajów wartos´ci (ewentualnie takz˙e - hierarchii wartos´ci);
rozróz˙nienia je˛zykoznawcze to przede wszystkim podział wyrazów wartos´ciuja˛cych pod
wzgle˛dem znaczeniowym. W naszym wypadku aby pokazac´ skutecznos´c´ tej metody,
przedstawilis´my prace˛ J. Puzyniny na temat słownictwa wartos´ciuja˛cego „Vade-mecum”,
w której autorka jako rozwia˛zanie aksjologiczne przyje˛ła Schelerowska˛ hierarchie˛ warto-
s´ci, z je˛zykoznawczego zas´ punktu widzenia podzieliła wyrazy wartos´ciuja˛ce na cztery
grupy według tego, jakie wartos´ci nazywaja˛.

2. Badacz je˛zyka wartos´ci powinien podja˛c´ analize˛ semantyczna˛ wyrazów wartos´ciu-

ja˛cych, szczególnie zas´ nazw wielkich wartos´ci. Analiza tej sfery słownictwa powinna
zmierzac´ do poprawnego i jasnego sformułowania eksplikacji wyrazów wartos´ciuja˛cych
oraz - jez˙eli słowo nie jest uz˙ywane zgodnie z norma˛ je˛zyka ogólnego - do okres´lenia
charakteru dokonanej przez pisarza zmiany i wskazania, jakie sa˛ jej przyczyny (jakie
konsekwencje) w s´wiecie wartos´ci autora.

3. Bardzo waz˙na dla badania słownictwa wartos´ciuja˛cego autora jest analiza konotacji

róz˙nych wyrazów. Dla badania je˛zyka wartos´ci najwaz˙niejsze jest badanie konotacji
wartos´ciuja˛cych róz˙nych wyrazów oraz konotacji niosa˛cych informacje o zwia˛zkach słów
i poje˛c´. Obserwacja tych konotacji powinna byc´ prowadzona w ten sposób, aby podkres´lic´,
które konotacje sa˛ charakterystyczne tylko dla danego autora, i aby wskazac´, przez jakie
wartos´ci sa˛ owe charakterystyczne, autorskie konotacje motywowane.

Przedstawione wyz˙ej postulaty nie wyczerpuja˛ wszystkich moz˙liwos´ci opisywania

słownictwa wartos´ciuja˛cego autora. Obok wie˛c sprawdzenia tych postulatów w badaniach,
konieczne jest prowadzenie rozwaz˙an´ metodologicznych, które wskazuja˛ inne metody
i narze˛dzia analizy. Przede wszystkim zas´ konieczne jest wypracowanie metod analizy
osobniczego je˛zyka wartos´ci, dotycza˛cych nie tylko słownictwa, ale takz˙e takich obszarów
badanych przez dzisiejsza˛ lingwistyke˛, jak semantyka i pragmatyka tekstu i zdania, róz˙ne
mechanizmy mowy nie-wprost, problematyka dyskursu wartos´ciuja˛cego.

Przypisy

1

W teks´cie nawia˛zuje˛ tylko do polskich prac pos´wie˛conych zagadnieniom wartos´ci. Jest to spowodowane

przede wszystkim brakiem podstaw do dokonania przegla˛du literatury s´wiatowej, ale tez˙ tym, z˙e do referowania
rezultatów prac nad słownictwem wartos´ciuja˛cym C. Norwida, co jest tu głównym celem, tak szerokie obudo-
wanie literatura˛ przedmiotu nie jest konieczne.

Zainteresowanych sposobami ujmowania zagadnien´ wartos´ci w pracach je˛zykoznawczych moz˙na odesłac´ do

I cze˛s´ci oddanej do druku ksia˛z˙ki J. Puzyniny „Je˛zyk a wartos´ci”. Oprócz sa˛dów autora na temat moz˙liwos´ci
badania wartos´ci przez je˛zykoznawców znajduje sie˛ tam wiele odesłan´ do literatury s´wiatowej i wskazówek
bibliograficznych.

2

Przykładami analiz tego typu moga˛ byc´ prace: M. Grochowskiego (Grochowski 1983b), J. Puzyniny

(Puzynina 1983b) i Z. Zaron (Zaron 1985).

3

Przykładami prac tego typu moga˛ byc´ artykuły: J. Bartmin´skiego (Bartmin´ski 1987) i J. Puzyniny (Puzynina

1987).

4

Najbardziej typowe dla tego sposobu pisania o wartos´ciach sa˛ prace J. Bralczyka (Bralczyk 1977, 1985,

1987).

5

Na przykład Renata Grzegorczykowa charakteryzuja˛c na konferencji pos´wie˛conej zjawisku „nowomowy”

115

jeden ze sposobów rozumienia funkcji impresywnej je˛zyka - mówiła: „[...] bardzo szerokie rozumienie impre-
sywnos´ci wia˛z˙e sie˛ z performatywnos´cia˛ wypowiedzi, tzn. z faktem, z˙e wypowiedzenie jest zawsze stworzeniem
pewnego stanu rzeczy [...]. Ten kreatywny aspekt wypowiedzi prowadzi do magicznego traktowania je˛zyka,
o którym mówi sie˛ w ksia˛z˙ce Orwella. Magia nakazuje nie wypowiadac´ pewnych zdan´, wyraz˙en´ - a wie˛c unikac´
okres´lonych słów, uz˙ywac´ zas´ słów zaste˛pczych (typu On, Zły), i odwrotnie: wypowiadac´ takie słowa, które
wywołuja˛ poz˙a˛dany stan rzeczy. Magia nie ogranicza sie˛ tylko do tekstów rytualnych [...]. Pojawia sie˛ takz˙e
w innych je˛zykowych zachowaniach, np. publiczne nazwanie kogos´ «byłym uczonym» stwarza stan napie˛tno-
wania” (Grzegorczykowa 1985: 73).

Obok poje˛cia magia, poje˛ciem adaptowanym przez je˛zykoznawców podejmuja˛cych badania nad je˛zykiem

wartos´ci jest np. poje˛cie stereotypu, uz˙ywane (choc´ w róz˙nych znaczeniach) przez J. Bartmin´skiego (por.
Bartmin´ski 1985) i K. Pisarkowa˛ (por. Pisarkowa 1976).

6

Przykładem pracy tego rodzaju moz˙e byc´ ksia˛z˙ka M. Marody „Technologie intelektu” (Marody 1987).

7

Swoja˛ koncepcje˛ badania je˛zyka wartos´ci J. Puzynina przedstawiła najpełniej w oddanej w 1988 r. do druku

ksia˛z˙ce „Je˛zyk a wartos´ci”. Rozwaz˙ania J. Puzyniny na temat róz˙nych zagadnien´ zwia˛zanych z ta˛ koncepcja˛
moz˙na znalez´c´ takz˙e w jej artykułach z lat wczes´niejszych (por. Puzynina 1981, 1983a, 1984, 1986a, 1986b).

8

Jako teksty o duz˙ym znaczeniu dla mys´lenia o metodologii badan´ semantycznych moz˙na wskazac´ teksty

A. Bogusławskiego (por. Bogusławski 1966: 11-64, 1973) oraz M. Grochowskiego (por. Grochowski 1985
i 1986: 26-34).

9

W polskiej literaturze aksjologicznej terminem „definicja perswazyjna” posługiwali sie˛ m. in. M. Ossowska

i T. Pawłowski (por. Ossowska 1975, Pawłowski 1977). W rozwaz˙aniach Ossowskiej i Pawłowskiego termin ten
jest redefiniowany i uz˙ywa sie˛ go nie tylko dla nazwania definicji pełnych, których celem jest zmiana zakresu
definiendum (jak to było u Stevensona), ale takz˙e definicji, których celem jest zmiana ładunku emocjonalnego
definiendum lub zasta˛pienie uz˙ywanego dota˛d terminu innym terminem, o odmiennym ładunku emocjonalnym,
takz˙e wtedy, gdy sa˛ to definicje cza˛stkowe.

10

W lokalizacji cytatów podaje˛ kolejno: tytuł tekstu, z którego pochodzi dany cytat, tom „Pism wszystkich”

C. Norwida, oprac. i wyd. przez J. W. Gomulickiego, w którym sie˛ znajduje, i strone˛.

11

Rozwaz˙ania na temat konotacji kontynuuje˛ na s.111-113 niniejszej rozprawy.

12

Takie okres´lenie sposobu wyraz˙ania oceny nawia˛zuje do poje˛cia implikatury konwersacyjnej H. P.

Grice’a (por. Grice 1977). Literatura na temat sensu i zastosowania tego poje˛cia we współczesnych badaniach
lingwistycznych jest ogromna. W tym miejscu ograniczymy sie˛ wie˛c do odesłania do artykułu D. Zdunkiewicz,
zawieraja˛cego syntetyczny przegla˛d tej problematyki i wskazówki bibliograficzne (por. Zdunkiewicz 1988).

13

Por. Pawelec 1986.

14

Por. Subko 1988.

15

Por. Pawelec, w druku; Puzynina 1990 i Zawłocka, w druku.

16

Por. Zawłocka 1988.

17

Taka˛ wizje˛ znaczenia prezentuje w swoich pracach np. R. Tokarski (por. Tokarski 1984, rozdz. I).

Bibliografia

B a r t m i n´ s k i J. 1985. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii polskiej

i słowian´skiej, III, Wrocław.

- 1967. Hasło „ojczyzna” w Słowniku aksjologicznym je˛zyka polskiego, [w:] Co badania filologiczne mówia˛

o wartos´ci (Materiały z sesji), Warszawa.

B o g u s ł a w s k i A. 1966. Semantyczne poje˛cie liczebnika i jego morfologia w je˛zyku rosyjskim, Wroc-

ław.

- 1973. O analizie semantycznej, [w:] Studia semiotyczne, IV, Wrocław.
B r a l c z y k J. 1977. Je˛zyk polityki i polityka je˛zykowa, „Socjolingwistyka”, nr 1, Katowice.
- 1985. Ograniczony s´wiat propagandy, [w:] Nowomowa (Materiały z sesji), Londyn.
- 1987. O je˛zyku polskiej propagandy politycznej, Uppsala.
G r i c e H. P. 1977. Logika i konwersacja, tłum. J. Wajszczuk, „Przegla˛d Humanistyczny” 7.
G r o c h o w s k i M. 1983a. Semantyka a je˛zykoznawstwo i inne dziedziny humanistyki, „Biuletyn Polskie-

go Towarzystwa Je˛zykoznawczego” XXXIX.

- 1983b. Zarys analizy semantycznej grupy jednostek wyraz˙aja˛cych negatywne etycznie relacje osobowe,

„Polonica” VIII.

- 1986. Polskie partykuły. Składnia, semantyka, leksykografia, Wrocław.

116

G r z e g o r c z y k o w a R. 1985. O funkcji impresywnej zdan´ stwierdzaja˛cych, [w:] Nowomowa (Mate-

riały z sesji), Londyn.

M a r o d y M. 1987. Technologie intelektu. Je˛zykowe determinanty wiedzy potocznej i ludzkiego działania,

Warszawa.

O s s o w s k a M. 1975. Rola ocen w kształtowaniu poje˛c´, [w:] Metaetyka, pod red. I. Lazari-Pawłowskiej,

Warszawa.

P a w e l e c R. 1986. Sposoby oceniania w pismach publicystycznych Norwida, [w:] Je˛zyk Cypriana

Norwida (materiały z konferencji), pod red. K. Kopczyn´skiego i J. Puzyniny, Warszawa.

- w druku. Cze˛s´c´ prawdy o słowie cały, [w:] Studia nad je˛zykiem Norwida.
P a w ł o w s k i T. 1977. Poje˛cia i metody współczesnej humanistyki, rozdz. V: Definicje perswazyjne,

Wrocław, s. 125-150.

P i s a r k o w a K. 1976. Konotacje semantyczne nazw narodowos´ci, „Zeszyty Prasoznawcze” 1.
P u z y n i n a J. 1981. O znaczeniach czasownika oceniac´ we współczesnym je˛zyku polskim, [w:] Studia

gramatyczne, IV, Wrocław.

- 1983a. Je˛zykoznawstwo a aksjologia, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Je˛zykoznawczego” XXXIX.
- 1983b. O polskich czasownikach zmuszac´, zmusic´ i predykatach wobec nich bliskoznacznych, „Polonica”

VIII.

- 1984. O dyskursie oceniaja˛cym i dyrektywnym, „Poradnik Je˛zykowy” 2.
- 1986a. O elementach ocen w strukturze znaczeniowej wyrazów, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Je˛zy-

koznawczego” XL.

- 1986b. Z problemów je˛zyka wartos´ci Vade-mecum, [w:] Je˛zyk Cypriana Norwida (Materiały z konferencji),

pod red. K. Kopczyn´skiego i J. Puzyniny, Warszawa.

- 1990. Słowo Norwida, Wrocław.
- w druku. Je˛zyk a wartos´ci.
Słownik je˛zyka Cypriana Norwida. Zeszyt próbny, Warszawa 1988.
T o k a r s k i R. 1984. Struktura pola znaczeniowego człowiek. Studium je˛zykoznawcze, Warszawa.
Z a r o n Z. 1985. Wybrane poje˛cia etyczne w analizie semantycznej, Wrocław.
Z a w ł o c k a A. w druku. O znaczeniach Norwidowskiej wolnos´ci.
- 1988. „Wolnos´c´” - opracowanie hasła do Słownika je˛zyka Cypriana Norwida i do Zeszytów słownikowych,

[w:] Słownik je˛zyka Cypriana Norwida. Zeszyt próbny, Warszawa.

Z d u n k i e w i c z D. 1988. Poje˛cie implikatury w je˛zykoznawstwie. Przegla˛d najwaz˙niejszych stanowisk,

„Poradnik Je˛zykowy” 9-10.

117