Tadeusz Wojciechowski

ZESPOŁY AKT ARMII GENERAŁA HALLERA

1. Uwagi wstępne

W dotychczasowej literaturze historycznej, obejmującej dzieje polskich

formacji wojskowych w okresie I wojny światowej oraz początkowy okres

kształtowania siły zbrojnej po odzyskaniu niepodległości w roku 1918, niewiele uwagi

poświęcano sprawom związanym z armią generała Hallera.

W okresie międzywojennym, badaniem dziejów powstałej na obczyźnie armii

zajmowało się m.in. Wojskowe Biuro Historyczne, którego wytwór aktowy

przechowywany jest obecnie w Centralnym Archiwum Wojskowym. W oparciu o

bazę zgromadzoną wówczas, ukazało się kilka prac. Stosunkowo najpełniej

wykorzystał ją Wacław Lipiński

1

. Na uwagę zasługują też: dwutomowe dzieło

Wacława Gąsiorowskiego, oparte na dokumentacji własnej i zbiorach Stowarzyszenia

Weteranów Armii Polskiej w Ameryce

2

oraz prace Edwarda Ligockiego

3

i Jana

Sierocińskiego

4

, do których autorzy wykorzystali archiwalia i wspomnienia.

Zagadnienia związane z dziejami armii Hallera poruszył, w formie fragmentarycznej,

Marian Seyda zajmując się szczególnie sprawami natury polityczno-społecznej

5

.

1

W. L i p i ń s k i, Bajończycy i Armia Polska we Francji, Warszawa 1929.

2

W. G ą s i o r o w s k i, Historia Armii Polskiej we Francji, t. 1, Warszawa 1931; t 2, Łódź 1939.

3

E. L i g o c k i, Dzieje Armii Generała Hallera na obczyźnie. Warszawa 1926.

4

J. S i e r o c i ń s k i, Armia Polska we Francji. Dzieje wojsk generała Hallera na obczyźnie.

Warszawa 1929.

5

M. S e y d a, Polska na przełomie dziejów, t. 1, Poznań 1927 i t. 2, Poznań 1931.

Po drugiej wojnie światowej kwestie, dotyczące tej. armii nie były

przedmiotem zainteresowania badaczy.

Publikacje, o których wspomniano, w dużym stopniu uwzględniają dostępną

wówczas dokumentację aktową. Nie obejmują jednak wszystkich zagadnień

organizacyjnych, w małym stopniu poruszają problem związany z powrotem armii

generała Hallera do kraju. Wynikało to ze stanu uporządkowania interesujących nas

archiwaliów, które odzwierciedlają nie tylko zagadnienia natury wojskowej, lecz także

bieg wydarzeń polityczno-społecznych w latach 1918-1919.

2. Zarys dziejów armii w świetle archiwaliów

Idea organizacji Armii Polskiej we Francji wyszła od grona przebywających

tam działaczy polskich, którzy wyjednali u władz francuskich zgodę na jej utworzenie.

Podstawą prawną stał się dekret prezydenta Francji z dnia 4 czerwca 1917 roku.

Dekret ten zapewniał formowanej armii autonomię, własny sztandar, francuskie

zwierzchnictwo i wzory organizacyjne oraz pomoc materialną rządu francuskiego.

Dnia 8 czerwca 1917 roku utworzono specjalną Misję Wojskową Francusko-

Polską do kierowania rekrutacją i pracami nad organizacją Armii Polskiej.

W dniu 15 sierpnia 1917 roku został powołany Komitet Narodowy Polski,

który stał się politycznym reprezentantem organizowanej Armii Polskiej

6

. W jego

skład wchodziły: Wydział Wojskowy oraz Dział Opieki Moralnej nad Żołnierzem.

Misja Wojskowa Francusko-Polska i Komitet Narodowy Polski rozwijały

akcję rekrutacyjną początkowo w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Brazylii, a

następnie w Anglii, Belgii i we Włoszech. Działalność ta przyniosła w roku 1918

pozytywne rezultaty, w postaci dużej liczby zgłaszających się ochotników

7

.

6

Ukształtowanie się Komitetu Narodowego Polskiego, jego program polityczny i organizację,

stosunki Komitetu z Francją i jej sojusznikami przedstawia w swej pracy M. L e c z y k, Komitet Narodowy
Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917—1919, Warszawa 1966.

7

Dla przykładu: na terenie USA i Kanady zgłosiło się 26 tys. osób, a z Włoch przybyło 32 tys.

ochotników, głównie jeńców—Polaków, żołnierzy armii austriackiej. Por. Sprawozdania zachowane w teczce
123.1.175.

W celu koncentracji ochotników oraz ich szkolenia utworzono obozy i centra

instrukcyjne w szeregu miejscowościach na terenie Francji. Pierwszy obóz powstał w

Sille le Guillaume (27 czerwca 1917 roku), a następne w Domfront, Mans, Erigné,

Alencon, Lessay, Potigny i Vitré. Obozy te stały się bazami organizacyjnymi dla

pierwszych polskich jednostek wojskowych na ziemi francuskiej. I tak np. dnia 10

stycznia 1918 roku w Laval utworzono 1 pułk strzelców polskich

8

. W lutym tegoż

roku w Mayenne sformowano 2, a w Mailly 3 pułk oraz jednostki pomocnicze, które

weszły następnie w skład 1 dywizji strzelców polskich.

W dniu 28 września 1918 roku zawarty został układ między rządem

francuskim a Komitetem Narodowym Polskim, na mocy którego uległy rozszerzeniu

podstawy organizacyjne polskich sił zbrojnych. Przewidywano w nim utworzenie

stanowiska naczelnego dowódcy wojska polskiego oraz Sztabu Generalnego, na czele

którego miał stanąć oficer francuski. W myśl tego układu dowództwo organizowanej

armii powierzone zostało w dniu 4 października 1918 roku gen. Józefowi Hallerowi

9

.

W tym czasie obozy polskie przepełnione były ochotnikami, odczuwano też

brak kadry oficerskiej. Dla zapobieżenia powstającym trudnościom, z dniem 1 lipca

1918 roku powołano dowództwo formacji strefy wewnętrznej oraz inspekcję

wyszkolenia w Caen. Wkrótce też utworzono dwa dowództwa regionalne dla

oddziałów polskich: I — w Caen, obejmujące obozy w Sillé, Domfront, Vitré, Erigné,

Mans, Alencon oraz II — w Sens z obozami w Voulse, Véron, Saint Marden, Othe i

Ervy. Ponadto funkcjonowały centra instrukcyjne w Rotigny, Lessay, Quintin,

Lannion, Pluaret, Ruchard.

Zawieszenie działań wojennych na froncie zachodnim, przyspieszyło

organizację dalszych formacji polskich we Francji oraz zapewniło dopływ kadr

francuskich, gdyż oficerów polskich we Francji było niewielu. Istniejąca bowiem

szkoła podchorążych w Ruchard nie mogła sprostać potrzebom. Przystąpiono do

tworzenia jednostek polskich, wykorzystując kadrę reorganizowanych formacji

8

W czerwcu 1918 r. pułk ten został skierowany na front do walki z Niemcami; brał udział w składzie

armii francuskiej w działaniach bojowych pod Reims. Por. raport z inspekcji 1 psp w dniu 5.07.1918 r. CAW,
123.13.16.

9

Por. J. H a l l e r, Pamiętniki, Londyn 1964, s. 178 oraz CAW, 123.1.200. Sprawy związane z

układem zawartym pomiędzy KNP a rządem francuskim występują w teczce 123.1.23.

francuskich. W styczniu 1919 roku do obozu w Saffais skierowano 2 dywizję

marokańską, która została przeformowana na 2 dywizję strzelców polskich. W okresie

zimy zorganizowano dalsze dywizje: 3 w Darney (na bazie 71 dywizji francuskiej), 6

— w Arches (na bazie 74 dywizji francuskiej), 7 — w Lure (na bazie 154 dywizji

francuskiej) oraz dywizję szkolną w rejonie Sens (na bazie 68 dywizji francuskiej).

Ponadto utworzono dowództwa 1 i 3 korpusu, na bazie 36 oraz 38 korpusu

francuskiego

10

.

W dniu 28 marca 1919 roku Armia Polska we Francji liczyła już 68.227

żołnierzy (w tym 1.332 oficerów i podoficerów z armii francuskiej). Żołnierze 1 i 2

dywizji strzelców polskich w większości pochodzili z rekrutacji amerykańskiej;

częściowo byli tam też jeńcy — Polacy z armii niemieckiej. W pozostałych dywizjach

dominowali Polacy — byli żołnierze armii austriackiej.

W dniu 21 kwietnia 1919 roku dowództwo armii, 1 dywizja strzelców

polskich i niektóre inne oddziały przybyły z Francji do Polski. Transport następnych

jednostek wojskowych zakończony został w czerwcu 1919 roku W kraju armia ta,

zorganizowana i wyposażona przez Francję, została nazwana „Armią Generała

Hallera”. Równocześnie do Polski przybyła Francuska Misja Wojskowa.

W dniu 10 maja 1919 roku dowództwo armii zostało przeniesione do Lublina,

a gen. J. Haller objął kierownictwo nad działaniami wojennymi w Galicji Wschodniej

(w akcji tej wzięły udział jednostki 1 korpusu). W czerwcu tegoż roku dowództwo

armii przeniesiono do Krakowa, gdzie przemianowane zostało na Dowództwo Frontu

Południowo-Zachodniego (śląskiego). Natomiast dowództwo 1 korpusu stacjonowało

w Częstochowie. Przybyłe do kraju dowództwo 3 korpusu zostało mianowane

Dowództwem Frontu Mazowieckiego.

Jak wykazują materiały archiwalne, według danych na dzień 7 lipca 1919

roku, armia gen. Hallera liczyła 67.015 osób, w tym było 5.633 żołnierzy armii

francuskiej; jej kadrę stanowili wówczas Francuzi w liczbie 1.402 oficerów oraz

Polacy, których było 1.239

11

.

10

Utworzone jednostki weszły w skład korpusów. Tak więc 1 i 2 dywizja stanowiły 1 korpus, a 3, 6 i

7 — 3 korpus.

11

Zestawienie stanu liczebnego kadry AGH. CAW, 123.1.64.

W myśl rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych, z dnia 1 września 1919

roku, zarządzono reorganizację jednostek polskich przybyłych z Francji oraz ich

zjednoczenie z armią krajową

12

. Opracowane zostały też zasady reorganizacji

oddziałów. Wszystkie te czynności miały być zakończone w terminie do 31

października tegoż roku

13

.

Z jednostek armii gen. Hallera utworzono czteropułkowe dywizje piechoty. I

tak z 2, 6 i 1 dywizji strzelców powstały 11, 12 oraz 13 dywizja piechoty. Pozostałe —

3, 7 i 8 utworzyły grupy taktyczne, będące czasowo pod dowództwem francuskim.

Sam personel francuski był stopniowo redukowany; część jego przeszła do

szkolnictwa, organizowanego w Polsce przez Francuską Misję Wojskową.

Równocześnie z pracami reorganizacyjnymi rozpoczęła się demobilizacja Polaków

pochodzenia amerykańskiego, którzy w liczbie około 10 tys. opuścili Polskę.

3. Prace porządkowe przy zespołach akt

Na zbiór akt armii gen. Hallera (AGH) składa się szereg zespołów, powstałych

w wyniku działalności dowództwa i związków taktycznych, wchodzących w jej skład.

Stan ilościowy grupy uzupełniają też akta misji i delegacji, zajmujących się sprawami

rekrutacji Polaków do armii, a ponadto kolekcje materiałów o charakterze

ewidencyjnym i finansowym.

Omawianą grupę zespołów akt zgromadzono w latach 1919—1926 w

Archiwum Wojskowym. Wśród przekazanych tam materiałów znalazły się wówczas

akta wyższych dowództw

14

, które były w posiadaniu Wojskowego Biura

Historycznego.

Podjęte w następnych latach prace porządkowe, przy otrzymanych

archiwaliach, przeciągnęły się do początków 1939 roku. Etapem końcowym

12

CAW, Naczelne Dowództwo WP — Oddział I, t. 15.

13

Z uwagi na trudności kadrowe prace reorganizacyjne przeciągnęły się do początku roku 1920.

14

Nie zachowały się akta jednostek niższego szczebla: pułków, batalionów oraz innych

samodzielnych pododdziałów broni i służb AGH.

opracowania akt było sporządzenie inwentarza ciągłego, który nie obejmował jednak

wszystkich zespołów.

W latach powojennych odnaleziono jeszcze wiele materiału aktowego, który

wiąże się z produkcją kancelaryjną jednostek wojskowych, wchodzących w skład

armii gen. Hallera.

W Centralnym Archiwum Wojskowym podjęte zostały dalsze prace

porządkowe. W latach 1966—1968 uzupełniony został stan ilościowy zespołów. Do

wielu z nich włączono nowe jednostki archiwalne. Po przeprowadzeniu badań w

zakresie struktury organizacyjnej, dokonana została rekonstrukcja układu grupy

zespołów. W pojedynczych wypadkach trzeba było przeprowadzić korekty w zakresie

sygnatur jednostek archiwalnych. Wydzielono też akta bezwartościowe, jako

oczywistą makulaturę.

4. Charakterystyka zasobu aktowego

Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta grupy zespołów

armii generała Hallera, pozwalają badaczowi zapoznać się z działalnością sztabów

związków operacyjnych i taktycznych. Stan ilościowy zasobu aktowego, po

ostatecznym uporządkowaniu i opracowaniu, przedstawia poniższy wykaz:

Lp. Nazwa

zespołu Ilość jedn. archiwal.

1 Dowództwo

AGH

342

2

Dowództwo 1 korpusu

207

3

Dowództwo 1 dywizji strzelców polskich

18

4

Jednostki 1 dywizji strzelców polskich

39

5

Dowództwo 2 dywizji strzelców polskich

44

6

Dowództwo 3 korpusu

112

7

Wielkie jednostki 3 korpusu

50

8 Władze etapowe AGH

13

9 Ewidencja

AGH

163

10 Akta rachunkowe AGH

105

11 Akcja wojskowa w Ameryce Południowej 4

12 Polska Misja Wojskowa w Anglii

48

13 Wydział Wojskowy Komitetu Narodowego Polskiego

31

14 Delegacja Komitetu Narodowego Polskiego w Belgii

3

15 Delegacja Armii Polskiej we Włoszech 14

16 Komisja Odbiorcza Materiałów AGH Ministerstwa Spraw

Wojskowych

27

17 Dowództwo Grupy Wojsk Polskich we Francji

102

W sumie CAW posiada obecnie 1.312 jednostek, archiwalnych (44 mb),

zawierających akta związane z powstaniem Armii Polskiej we Francji, jej przyjazdem

do kraju oraz z jej działalnością do chwili rozformowania i włączenia w skład Wojska

Polskiego.

*

Akta D o w ó d z t w a AGH zostały wytworzone w okresie od 6

października 1918 do 20 października 1819 roku. W zespole tym zachowała się

produkcja kancelaryjna Biura Dowódcy oraz 1, 2 i 3 Biura Sztabu. Tylko szczupły

zasób aktowy odzwierciedla działalność 4 Biura Sztabu, dowództw — artylerii,

inżynierii, łączności i lotnictwa, wydziałów — sprawiedliwości i służby zdrowia oraz

Centralnego Biura Rachunkowego.

Podstawowym, zwięzłym dokumentem do poznania dziejów dowództwa AGH

i jego działalności w kraju wraz z zarysem wypadków na frontach, jest dziennik

operacyjny, przechowywany w Biurze Dowódcy. Informuje on o przyjeździe armii do

Polski, skierowaniu jednostek wojskowych na front wschodni, mianowaniu gen.

Hallera dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego, a następnie Frontu Pomorskiego

(sygn. 123.1.223).

Wśród archiwaliów tej komórki, z okresu od 2 czerwca do 23 października

1919 roku, zachowało się wiele akt ukazujących sytuację polityczną i militarną na

Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim, wydarzenia na froncie polsko-niemieckim i

polsko-czeskim, przebieg 1 powstania śląskiego

15

i działalność ruchu robotniczego w

kraju

16

. Ponadto występuje korespondencja prywatna gen. J. Hallera (18 jedn. arch.)

Pierwsze Biuro Sztabu zawiera rozkazy i zarządzenia wojskowych władz

francuskich i polskich wraz z korespondencją, dotyczącą organizacji jednostek broni i

służb. W tej grupie znajdują się sprawozdania z inspekcji i raporty o stanie

organizacyjnym — dywizji, pułków, obozów i centrów wyszkolenia oraz o sytuacji

oddziałów polskich w Rosji i we Włoszech. Zachowały się też ze- stawienia wyników

rekrutacji, prowadzonej w Europie i w Ameryce wśród jeńców i wychodźstwa

polskiego. Zestawienia stanu liczebnego związków i oddziałów pozwalają ustalić

rozwój i wzrost szeregów armii, ilość zaangażowanego ochotniczo personelu

francuskiego, zaś schematy Ordre de Bataille informują o strukturze organizacyjnej

armii.

W 1 Biurze znajduje się bogata korespondencja, odnosząca się do spraw

personalnych oficerów, w tym i oficerów z armii francuskiej, którzy po zjednoczeniu

AGH z armią w kraju, stanowili zasadniczą kadrę Francuskiej Misji Wojskowej w

Polsce.

Na uwagę zasługują też protokoły z posiedzeń Komisji Zjednoczenia AGH z

armią krajową, powołanej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych. Z obrad, które

odbyły się 29 i 30 lipca 1919 roku wynika, że wówczas postulowano, aby z sześciu

istniejących dywizji utworzyć pięć krajowych (11, 12, 13, 14 i 15); w rezultacie

zorganizowano tylko trzy (11, 12, 13)

17

.

W 2 Biurze Sztabu zachowały się komunikaty informujące o sytuacji

politycznej w kraju i za granicą oraz o sprawach militarnych. Bardziej szczegółowe

dane zawierają biuletyny, traktujące o sytuacji na poszczególnych frontach i w kraju,

incydentach zbrojnych i przejawach działalności ruchu robotniczego oraz

podejmowanych próbach oddziaływania na nastroje wojska. Zachowały się też

15

Wiele z tych interesujących materiałów ogłoszonych zostało drukiem. Por. Źródła do dziejów

powstań śląskich, t. 1, cz. 1, Wrocław—Warszawa—Kraków 1963.

16

Informacje o tych aktach podane zostały w specjalnym wydawnictwie Naczelnej Dyrekcji

Archiwów Państwowych pt. Rewolucja Październikowa i jej wpływ na sprawy polskie w latach 1917—1921.
Informator archiwalny. Warszawa 1987. Por. też: T. W a w r z y ń s k i, Materiały źródłowe do działalności
Komunistycznej Partii Polski w wojsku 1918—1938, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s.
55—70.

17

CAW, 123.1.44.

sprawozdania z pracy oświatowo-wychowawczej w oddziałach, prowadzonej przez

oficerów. W komórce tej są również raporty i sprawozdania z prowadzonej rekrutacji

(głównie w roku 1918) na terenie USA, Włoch, Holandii i w innych krajach oraz

wśród jeńców—Polaków pochodzących z armii niemieckiej i austro-węgierskiej. Na

uwagę zasługują przekazy źródłowe przedstawiające organizację i położenie

oddziałów polskich na terenie Rosji.

Trzecie Biuro zawiera interesujące materiały, które dotyczą organizacji

obozów i centrów szkolenia kadr Armii Polskiej, położonych w tzw. strefie

wewnętrznej, m.in. w miejscowościach: Sille le Guillaume, Le Mans, Domfront,

Lessay i w regionie Sens.

Akta wytworzone w kraju związane są z działaniami operacyjnymi w Galicji

Wschodniej i z sytuacją na Górnym Śląsku. Ponadto znajdują się tam skrypty

wykładów francuskiego Centrum Sztabu Generalnego z zakresu organizacji i ogólnej

taktyki broni i służb oraz operacyjnej działalności sztabów, w okresie od 29

października 1918 roku do 28 marca 1919 roku.

Czwarte Biuro Sztabu i dowództwa (artylerii, inżynierii, łączności i lotnictwa)

posiadają skromny zasób aktowy, powstały po 21 kwietnia 1919 roku, a ukazujący ich

pracę na froncie południowo-zachodnim, do 23 października tegoż roku.

Akta Wydziału Sprawiedliwości dotyczą przestępstw, których dopuszczali się

żołnierze AGH. Znajdują się tam sprawozdania szefa służby sprawiedliwości i

dywizyjnych sądów polowych oraz rozkazy i zarządzenia, informujące o ustroju

sądownictwa.

Wydział Służby Zdrowia posiada 6 jednostek archiwalnych, zawierających

akta o specjalistycznej tematyce, związanej z jego organizacją i działalnością.

Centralne Biuro Rachunkowe AGH utworzono w celu ustalenia kosztów

utrzymania armii i przedstawienia odpowiednich rozliczeń. Obok akt o charakterze

rachunkowym występują tam także rozkazy i zarządzenia Francuskiej Misji

Wojskowej w Polsce, związane z organizacją grup doradczych personelu

francuskiego.

*

Zespół d o w ó d z t w a 1 k o r p u s u zawiera akta wytworzone przez 1,

2 i 3 biura Sztabu, dowództwa — artylerii (park artylerii), inżynierii, łączności oraz

szefostwa służb (wydziałów) — intendentury, zdrowia, weterynarii i żandarmerii.

Akta 1 korpusu pochodzą z okresu marzec — październik 1919 roku.

Zachowały się tam też materiały wcześniejsze, wytworzone przez dowództwo 36

korpusu armii francuskiej.

Wśród archiwaliów 1 Biura Sztabu są akta ukazujące zmiany organizacyjne,

strukturę i skład korpusu. Ponadto znajduje się tam dziennik działań i operacji 1

korpusu w okresie od 19 lutego do 22 października 1919 roku (sygn. 123.2.94). Na

uwagę zasługują też źródła do dziejów 1 i 2 dywizji strzelców polskich oraz —

czasowo podległej — 7 dywizji piechoty. Akta wytworzone w okresie od 30 maja do

22 października 1919 roku zawierają wiele informacji, związanych z rejonem

Częstochowy i terenem pobliskiego Śląska. Odzwierciedlają one ciężkie położenie

klasy robotniczej Częstochowy i Zagłębia oraz ucisk polskiej ludności przez władze

niemieckie na Górnym Śląsku. Meldunki i sprawozdania dowództw dywizji oraz

placówek wywiadu, mogą służyć pomocą w badaniach nad zagadnieniami przebiegu

pierwszego powstania śląskiego. Pozwalają też poznać nastroje ludności

spowodowane biernością oddziałów polskich stacjonujących na granicy.

W aktach 2 Biura Sztabu znajduje swe odzwierciedlenie aktywna działalność

Komunistycznej Partii Robotniczej Polski na terenie Zagłębia i Częstochowy.

W trzecim Biurze Sztabu zachowały się głównie dokumenty o charakterze

operacyjnym, związane z działaniami 1 i 2 dywizji strzelców polskich, na terenie

Galicji Wschodniej i pograniczu śląskim.

Akta pozostałych komórek dowództwa korpusu są uzupełnieniem wytworu

Sztabu, dotyczącego pracy służb. Odzwierciedlają one organizację i działalność służb

w zakresie zaopatrzenia materiałowego.

*

Akta d o w ó d z t w a 1 d y w i z j i s t r z e l c ó w p o l s k i c h są

bardzo szczupłe i pochodzą głównie z okresu jej działalności w Polsce, na froncie w

Galicji Wschodniej. Zachowały się więc rozkazy operacyjne i dzienne, komunikaty

oraz sprawozdania z działań bojowych na terenie Wołynia. Wśród tej dokumentacji

zawarte są informacje o postępowaniu żołnierzy wobec ludności, o stanie dyscypliny

w oddziałach oraz nastrojach społeczeństwa. W zarządzeniu dowództwa dywizji z

dnia 16 września 1919 roku, ustalającym środki ostrożności dla oddziałów, wspomina

się o złym stosunku ludności do wojsk polskich w niektórych miejscowościach...

„Zdarzają się wypadki — czytamy w nim — że jednostki nam wrogie przecinają sieć

telefoniczną, dla utrudnienia komunikacji między oddziałami”. W związku z tym

zalecano obserwację agitatorów we wsiach i usuwanie... „takowych jako

niebezpiecznych”. (sygn. 133.3.2).

W omawianym zespole znajdują się też akta z okresu od 22 maja do 27

czerwca 1919 roku wytworzone przez dowództwo 1 dywizji na terenie frontu

południowo-zachodniego. Są to plany obrony pozycji w rejonie Częstochowy,

schematy łączności i sieci drogowej oraz dyslokacji wojsk niemieckich na terenie

Górnego Śląska. W zespole jest też dokumentacja służby intendentury dywizji,

dotycząca zaopatrzenia mundurowego, żywnościowego i finansowego oraz

zarządzania w sprawach działalności kooperatyw i kas oszczędnościowych w wojsku.

Obszerniejsze materiały, ilustrujące organizację dywizji, jej O de B i

zestawienia stanu liczebnego, znajdują się w zespołach dowództwa armii i 1 korpusu.

W okresie jesiennym 1919 roku dywizja została przemianowana na 13

dywizję piechoty i zreorganizowana, pozostając nadal w składzie frontu galicyjsko-

wołyńskiego; właśnie w zasobie aktowym tego frontu należy szukać akt do dziejów tej

formacji.

*

Wśród akt j e d n o s t e k 1 d y w i z j i s t r z e l c ó w p o l s k i c h

występują głównie materiały 1 pułku strzelców polskich oraz szczątki rozkazów

dziennych 2 i 3 pułku z lat 1918—1919.

Akta 1 pułku strzelców zostały wytworzone w okresie od 10 stycznia 1918

roku do 22 września 1919 roku; znajdują się tu także źródła 43 pułku strzelców

kresowych z miesięcy późniejszych, gdyż sama reorganizacja trwała do 31

października 1919 roku. W zespole zachowały się też rozkazy dzienne pułku i

dowództw nadrzędnych, akta wytworzone we Francji oraz materiały związane z

działaniami na froncie w Galicji Wschodniej, organizacją i zaopatrzeniem. Znikoma

ilość przekazów źródłowych dotyczy walk pułku na froncie w Szampanii, w roku

1918.

*

Zespół akt d o w ó d z t w a 2 d y w i z j i s t r z e l c ó w p o l s k i c h

zorganizowanej na początku roku 1919 zawiera także dokumentację, wytworzoną

przez 2 dywizję marokańską, a nawet jej poprzedniczkę — 63 dywizję piechoty. W

przeważającej części są to rozkazy i zarządzenia wyższych dowództw armii

francuskiej.

Źródła wytworzone przez dowództwo 2 dywizji w kraju od początku maja

1919 roku ukazują działania tej formacji przeciwko wojskom ukraińskim na terenie

Galicji Wschodniej. Na uwagę zasługują rozkazy operacyjne, komunikaty i biuletyny

informacyjne, szkice ugrupowania i schematy łączności oraz raporty i sprawozdania

oddziałów wchodzących w skład dywizji.

Akta operacyjne wytworzone w czasie od 5 czerwca do końca września 1919

roku związane są z terenem pogranicznym Górnego Śląska i sytuacją militarną tego

rejonu. W zespole zachowały się plany obrony zajmowanych pozycji w okolicach

Ząbkowic, instrukcje operacyjne, schematy sieci łączności i sprawozdania z

prowadzonego rozpoznania sił niemieckich na Śląsku.

Na uwagę badacza zasługują też akta referatu oświatowego dywizji, a między

innymi: instrukcje i wytyczne dla kierowników oświatowych w oddziałach, programy

pracy oświatowo-wychowawczej, sprawozdania ze zjazdów kierowników

oświatowych oraz ich okresowe raporty

18

.

Zasadniczą część zasobu aktowego dywizji stanowią rozkazy dzienne,

zarządzenia administracyjne i gospodarcze oraz obszerna korespondencja z

podległymi jednostkami, dotycząca spraw personalnych i zaopatrzenia. Dokumenty z

końcowego okresu istnienia, związane są z reorganizacją tej formacji i

przemianowaniem na 11 dywizję piechoty.

*

Zespół d o w ó d z t w a 3 k o r p u s u zawiera akta z okresu od 15

stycznia do 31 października 1919 roku. Archiwalia wytworzone we Francji (rozkazy,

zarządzenia) obrazują rolę dowództwa i sztabu 38 korpusu armii francuskiej w

zakresie organizacji jednostek broni i służb dla 1 i 3 korpusu. Dokumentacja aktowa

dowództwa korpusu (rozkazy, zarządzenia, meldunki i sprawozdania), powstała po

jego przyjeździe do Polski, informuje badacza o sprawach organizacji i dyslokacji

jednostek, wchodzących w skład Frontu Mazowieckiego.

Większość dokumentów 1 Biura Sztabu wiąże się z organizacją wojsk na

terenie frontu. Są to zestawienia stanu liczebnego, O de B i obsady oficerskiej

jednostek oraz korespondencją w sprawach personalnych żołnierzy.

Drugie Biuro Sztabu posiada materiały informujące o sytuacji na froncie i na

pograniczu Prus Wschodnich. Ponadto zachowała się korespondencja związana z

kontrolą ruchu granicznego. Na uwagę zasługują materiały odnoszące się do

oddziaływania ruchu robotniczego na żołnierzy. Wśród tych archiwaliów znajduje się

odezwa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski do żołnierzy armii Hallera z maja

1919 roku (sygn. 133.6.50).

Dokumenty wytworzone przez 3 Biuro Sztabu dotyczą spraw operacyjnych.

Są to plany obrony Frontu Mazowieckiego i rejonu Modlina oraz opisy terytorium

18

Obowiązkowa praca oświatowa została zorganizowana w oddziałach w oparciu o rozkaz

dowództwa AGH nr 44 z dnia 10.07.1919. r. CAW, 123.5.31.

pomocnego Mazowsza. Ponadto występuje korespondencja w sprawach zmian

dyslokacji oddziałów.

W zespole zachowały się również akta wytworzone przez dowództwo artylerii

korpusu oraz szefostwa służb: intendentury, zdrowia i weterynarii. Zainteresować

mogą też dokumenty przedstawiające sprawy likwidacji 3 korpusu i Frontu

Mazowieckiego

19

.

*

Akta w i e l k i c h j e d n o s t e k 3 k o r p u s u obejmują zespoły 3, 6,

7 i 8 dywizji strzelców polskich; zachowały się one w stanie szczątkowym. Występują

głównie archiwalia wytworzone przez służbę. intendentury tych dywizji. Większej

wagi dokumentacja aktowa do dziejów wymienionych jednostek jest rozproszona w

różnych zespołach, m.in.: Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich, Dowództwa

Frontu Galicyjskiego i Dowództwa Frontu Mazowieckiego.

*

Zespoły w ł a d z e t a p o w y c h zawierają akta wytworzone przez służbę

intendentury Dyrekcji Etapów AGH w Warszawie, Stację Zborną w Skierniewicach i

Obóz im. gen. Pułaskiego w Grupie k. Grudziądza, w okresie 1919—1922 roku.

Wiążą się one z prowadzoną demobilizacją żołnierzy AGH oraz ich wyjazdem do

Francji i Stanów Zjednoczonych.

*

Grupa akt pod nazwą E w i d e n c j a AGH stanowi kolekcję dokumentów

personalnych żołnierzy. Materiały te powstały w wyniku działalności różnych

urzędów prowadzących rekrutację ochotników do Armii Polskiej we Francji w latach

19

Są to przede wszystkim archiwalia powstałe w wyniku działalności Sztabu Dowództwa Frontu,

istniejącego do dnia 16.12.1919 r. oraz specjalnej Komisji Likwidacyjnej, która zakończyła swą pracę w dniu
5.02.1920 r. Por. CAW, 123.6.74.

1917—1919. W grupie tej znajdują się również: ewidencja żołnierzy z poszczególnych

obozów, spisy imienne obsady etatowej jednostek wojskowych, wykazy oficerów

wyższych dowództw armii z roku 1919.

Zachowane akta ewidencyjne mogą stanowić przedmiot zainteresowań

badaczy z uwagi na to, że informują o pochodzeniu społecznym, miejscu zgłoszenia i

zamieszkania ochotników, wstępujących do Armii Polskiej. Wielu z nich pochodziło z

polskiej emigracji zarobkowej — z Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych i

Kanady. Bogatym źródłem do poznania zagadnień demograficznych są tutaj zwłaszcza

księgi immatrykulacji ochotników, tzw. registre matricule; w sumie zachowało się 68

ksiąg z okresu od lipca 1917 roku do maja 1919 roku.

*

Kolekcja materiałów pod nazwą A k t a r a c h u n k o w e AGH zawiera

faktury za sprzęt i żywność dostarczone Armii Polskiej we Francji przez francuskie

organa wojskowe w latach 1917—1920. Powyższe dowody finansowe zostały

zgromadzone przez Sekcję Francusko-Polską SIDE

20

— instytucję międzyresortową

powołaną do kontroli wydatków zagranicznych poniesionych przez Francję w czasie I

wojny światowej.

W kolekcji tej znajdują się także zestawienia wydatków poniesionych na rzecz

Armii Polskiej we Francji przez Stany Zjednoczone, Kanadę i Włochy

21

. Ponadto

zachowały się dokumenty pozwalające określić wydatki Francji i Czechosłowacji na

tzw. „akcję wojskową” na terenie Rosji Radzieckiej w okresie 1918—1920 roku, w

której to akcji uczestniczyły również formacje polskie

22

.

*

Zbiór akt pod nazwą A k c j a w o j s k o w a w A m e r y c e

P o ł u d n i o w e j zawiera dokumentację Komitetu Obrony Narodowej oraz Związku

20

Direction Controle Franco-Polonais Service Interministeriel de Depenses a 1'Entranger (Guerre).

21

Pisma w tej sprawie zachowały się też w zespole akt Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych, t. 344.

22

Por. też: CAW, Wojskowa Kontrola Generalna, t. 107 oraz Sztab MSWojsk. — Oddział IV, t. 1.

Polskich Demokratów w Kurytybie

23

. Akta te wytworzone zostały w okresie od 1913

roku do 1920 roku i ukazują związki łączące Komitet Obrony Narodowej w Kurytybie

z działającym w Krakowie Naczelnym Komitetem Narodowym oraz Komitetem

Obrony Narodowej w Chicago. Są to przede wszystkim protokoły z posiedzeń KON w

Kurytybie (od 21 sierpnia 1914 roku do 15 lipca 1919 roku), sprawozdania z

podsumowaniem jego działalności, korespondencja z organizacjami polonijnymi oraz

ewidencja składek na Polski Skarb Wojskowy i cele propagandy niepodległościowej.

*

Zespół akt P o l s k i e j M i s j i W o j s k o w e j w A n g l i i powstał

w wyniku jej działalności, związanej z rekrutacją ochotników do Armii Polskiej

prowadzonej wśród emigracji na terenie Anglii oraz wśród Polaków — jeńców

wojennych i internowanych, pochodzących z zaboru pruskiego. Misja prowadziła

akcję agitacyjną, ustalała przynależność narodową zgłaszających się ochotników i

załatwiała formalności, związane z ich zaciągiem i przejazdem do Francji.

W zespole znajduje się korespondencja Misji z odpowiednimi czynnikami w

sprawach jej powołania i współpracy w zakresie rekrutacji. Ponadto zachowały się

raporty i sprawozdania z jej działalności, listy imienne zwerbowanych oraz

korespondencja z ochotnikami i ich rodzinami.

*

Zespół akt W y d z i a ł u W o j s k o w e g o K o m i t e t u

N a r o d o w e g o P o l s k i e g o w Paryżu zawiera dokumentację z okresu od 1

lipca 1918 roku do 30 czerwca 1919 roku. Została ona wytworzona zarówno przez

23

Związek Polskich Demokratów w Kurytybie powstał po likwidacji Komitetu Obrony Narodowej w

r, 1919, który zajmował się propagowaniem idei niepodległościowych oraz gromadzeniem funduszy na Polski
Skarb Wojskowy wśród Polonii na terenie Brazylii. Por. księga protokółów posiedzeń KON. CAW, 123.11.1.

Wydział Wojskowy jak i przez Biuro Wojskowe

24

, Biuro Ewidencji Wydziału oraz

Wydział Opieki Moralnej i Materialnej nad Żołnierzem Polskim.

Zachowane materiały archiwalne wiążą się z wytworem kancelaryjnym

Komitetu Narodowego Polskiego i Naczelnego Dowództwa Armii Polskiej we Francji,

a zwłaszcza z jego 1 i 2 Biurem Sztabu, którego był zaczątkiem. Odzwierciedlają one

koncepcje rozbudowy Armii Polskiej i jej charakteru prawnego oraz podstawy

organizacyjnej. Występujące w zespole zarządzenia i rozkazy informują o powołaniu

Naczelnego Dowództwa WP we Francji oraz podporządkowaniu mu wszystkich

oddziałów rozproszonych na różnych frontach i organizacji wojskowych, działających

w okupowanym kraju.

Do grupy interesujących archiwaliów zaliczyć należy też m.in. regulamin i

protokoły z pięciu posiedzeń Komisji Wojskowej

25

, w okresie od 16 października do

20 listopada 1918 roku, odezwę Polskiego Związku Narodowego we Francji z dnia 17

lutego 1918 roku (sygn. 123.13.4), oświadczenie Komitetu Wolnej Polski we Francji z

dnia 14 lipca 1918 roku adresowane do rządu polskiego w Warszawie (sygn.

123.13.5), oświadczenie Rady Obywatelskiej Kolonii Polskiej we Francji z dnia 17

listopada 1918 roku (sygn. 123.13.7) oraz szereg sprawozdań omawiających sytuację

polityczną i militarną kraju na przełomie roku 1918/1919. Ponadto na uwagę zasługują

dokumenty ewidencyjne dotyczące żołnierzy — poszukiwanych, chorych, rannych i

poległych. Wartość poznawczą ma również ogólny spis żołnierzy Polaków poległych i

zmarłych we Francji w okresie wojny 1914—1918 roku.

*

Zespół akt D e l e g a c j i P o l s k i e g o K o m i t e t u

N a r o d o w e g o w B e l g i i zawiera jedynie deklaracje ochotników i listy

24

Biuro Wojskowe zostało utworzone na mocy uchwały Prezydium KNP z dnia 27.07.1918 r. z

zamiarem przekształcenia w Naczelne Dowództwo WP; jego kierownictwo objął dnia następnego gen. Józef
Haller. CAW, 123.13.2.

25

Komisja Wojskowa powołana została przez Komitet Narodowy Polski w dniu 24.09.1918 r. w

składzie: mjr F. Pronczak, gen. J. Haller (przewodniczący), J. Wielowieyski a później dr S. Hubicki. Zadaniem
jej było zapewnienie jedności prac Naczelnego Dowództwa Armii Polskiej i Wydziału Wojskowego oraz
instytucji polskich służących sprawom wojska polskiego. Komisja działała do dnia 23.12.1918 r. CAW, 123.13.8
i 123.1.176.

imienne zgłoszeń ochotników Polaków z Belgii do Armii Polskiej we Francji w roku

1919.

*

Zespół akt D e l e g a c j i A r m i i P o l s k i e j we W ł o s z e c h

zawiera materiały z okresu od 4 października 1918 roku do 8 listopada 1919 roku.

Obok akt wytworzonych przez Misję Wojskową w Rzymie znajdują się m.in. rozkazy

komend obozów polskich w Santa Maria Capua Vetere k. Neapolu i La Mandria di

Chivasso k. Turynu oraz komplet tygodnika „Żołnierz Polski we Włoszech” (nr 1—

12) z okresu styczeń—czerwiec 1919 roku, wydawanego przez komendę obozu w La

Mandria.

Zachowana w zespole korespondencja Misji Wojskowej w Rzymie z włoskim

Ministerstwem Wojny i jego organami dla spraw jeńców oraz sprawozdania i raporty

misji, sporządzane dla Francusko-Polskiej Misji Wojskowej i Naczelnego Dowództwa

Armii Polskiej w Paryżu, przedstawiają zabiegi delegatów polskich u rządu włoskiego.

Chodziło wówczas o wydzielenie jeńców Polaków b. armii austriackiej z ogólnych

obozów jenieckich na terenie Włoch oraz o zwiększenie rekrutacji i uzyskanie pomocy

w formowaniu pułków polskich.

*

Zespół akt K o m i s j i O d b i o r c z e j M a t e r i a ł ó w AGH

M i n i s t e r s t w a S p r a w W o j s k o w y c h

26

zawiera dokumentację z okresu

od 1 czerwca 1919 roku do 30 lipca 1920 roku, w tym także instrukcje wydane przez

dowództwo AGH dla komisji weryfikacyjnych, mających za zadanie przygotowanie

inwentaryzacji materiałów przywiezionych z Francji do kraju. Komisja odbiorcza

zbierała dane ilościowe, dotyczące uzbrojenia i wyposażenia wojskowego,

26

Komisja Odbiorcza została powołana dnia 1.06.1919 r. i podlegała szefowi Departamentu

Gospodarczego MSWojsk. Jej przewodniczącym był gen. dyw. B. Czarnota de Bojary-Bojarski. W lipcu 1920 r.
prace Komisji zostały częściowo zawieszone, a jej ostateczne rozwiązanie nastąpiło dnia 1.08.1920 r. CAW,
123.16.3.

znajdującego się w różnych jednostkach broni i służb oraz w magazynach

rozrzuconych na terenie całego kraju. W zespole zachowały się spisy inwentarzowe

materiałów przywiezionych z Francji; sporządzali je komisyjnie oficerowie polscy i

francuscy i uzgadniali następnie z właściwą komórką organizacyjną Ministerstwa

Wojny w Paryżu

27

. Celem tych prac było ustalenie kosztów utrzymania i

wyekwipowania armii gen. Hallera, poniesionych przez Francję

28

.

Zespół akt Komisji Odbiorczej zawiera też wytwór kancelaryjny Komisji

Likwidacyjnej Frontu Mazowieckiego, a mianowicie korespondencję i spisy sprzętu

wojskowego, przywiezionego z Francji przez jednostki 3 korpusu

29

.

*

D o w ó d z t w o G r u p y W o j s k P o l s k i c h we F r a n c j i jest

zespołem złożonym, zawiera on oprócz akt własnych, także wytwór kancelaryjny

Dowództwa Formacji Strefy Wewnętrznej, Inspekcji Wyszkolenia w Caen oraz

Dowództwa Oddziałów Polskich Regionu Caen, w tym również podległych im

dowództw obozów i centrów szkoleniowych. Zachowana w zespole korespondencja

dotyczy przede wszystkim organizacji obozów i centrów wyszkolenia oraz ich

administrowania i likwidacji, która nastąpiła w czerwcu 1919 roku. W zbiorze

występują akta: obozów i centrów wyszkolenia — Domfront, Sille le Guillaume,

Vitré, Mans, Potigny-Ussy; baz misji zakupów — Montoir, Saint Nazaire; batalionu

etapowego w Ambronay oraz 5 i 6 kompanii WP.

Wszystkie akta zachowane w omawianym zespole, pochodzą z okresu od 7

lipca 1917 roku do 30 czerwca 1921 roku.

5. Uwagi końcowe

27

Była to wspomniana już Sekcja Francusko-Polska SIDE, która za kończyła swą działalność w

styczniu 1923 r. CAW, 123.16.4.

28

Wysokość kosztów poniesionych przez Francję oraz inne kraje, przedstawia sprawozdanie ppłka T.

Wilusza z dnia 27.02.1929 r. CAW, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, t. 534.

29

Zespół akt Komisji Odbiorczej swoją zawartością związany jest z materiałami o charakterze

finansowym. Por. omówienie kolekcji pod nazwą: Akta rachunkowe AGH.

Zachowane w zespołach AGH akta zostały wytworzone w języku francuskim,

gdyż kluczowe stanowiska w sztabach dowództw armii, korpusów i dywizji,

zajmowali oficerowie francuscy. Na niższym szczeblu powstawało więcej

dokumentacji w języku polskim. Szereg materiałów o charakterze ogólnym (rozkazy,

komunikaty itp.) sporządzano w obu językach, zaś podawane do wiadomości niższego

szczebla, zawierają w załączeniu tekst polski. Dokumenty niższego szczebla

adresowane do władz wyższych, sporządzano w języku francuskim.

Akta te posiadają w zasadzie wszystkie cechy kancelarii i registratury

francuskiej. W końcowym okresie istnienia armii nie przestrzegano w pełni zasad

biurowości, co też można dostrzec w archiwaliach.

*

Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zespoły akt armii

generała Hallera zawierają interesujące źródła do badań dziejów tej formacji,

szczególnie w drugim okresie jej istnienia tj. od października 1918 roku do czasu

likwidacji, po przyjeździe do kraju, co nastąpiło we wrześniu 1919 roku.

Sprawy dotyczące omawianej problematyki mają też swoje odbicie w innych

zespołach archiwalnych, przechowywanych w CAW. Na uwagę zasługuje

dokumentacja aktowa wytworzona, szczególnie w ostatnim kwartale 1919 roku przez

Oddział I Naczelnego Dowództwa WP. Wiele interesujących źródeł zachowało się w

zbiorze akt formacji wschodnich, a przede wszystkim w dowództwie 4 dywizji

strzelców. Sprawy armii gen. Hallera mają też swoje odbicie wśród oddzielnych

zespołów akt Dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego i Dowództwa Frontu

Mazowieckiego.

Wymienić można też produkcję kancelaryjną niektórych komórek

organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych (Gabinet Ministra, pojedyncze

departamenty) oraz Sztabu Generalnego (szczególnie Oddział I).

Badacza zainteresować mogą materiały zgromadzone w dziale Kolekcji. Na

szczególną uwagę zasługują tzw. Teki Laudańskiego oraz teki Teslara. Te ostatnie

zawierają odpisy dokumentów o charakterze organizacyjnym, sporządzone z

archiwaliów wojskowych francuskich, a dotyczących początkowego stadium

formowania Armii Polskiej na terenie Francji.

Wszystkie omówione zespoły akt, zbiory i kolekcje, które wiążą się z

problematyką armii gen. Hallera zostały już opracowane i są w pełni dostępne dla

badań.