Wizualność

jako przedmiot

badań

kulturoznawczych

1. Audiowizualność jako kategoria poznawcza kultury



Kultura współczesna jest w dużym stopniu kształtowana poprzez media audiowizualne, które wpływają
na jej specyfikę.



Obrazy pochodzące z mediów audiowizualnych nawet poprzedzają i antycypują wydarzenia realne,
tworząc rodzaj hiperrealności.



Przyjęcie tego założenia powoduje, że w diagnozach niektórych teoretyków kultury współczesnej np.
Nicholasa Mirzoeffa, daje się odnaleźć stwierdzenia mówiące o tym, że rzeczywistość jest niczym
„obraz filmowy”, tak, „obrazowo”, niemal fikcyjnie możemy ją postrzegać:



Mirzoeff pisze:
„Po wydarzeniach z 11 września […] terroryzm jest kinem. Wizualny dramat wydarzeń w Nowym Jorku
rozgrywał się jak gdyby był wyreżyserowany dla kina. Trafiony został największy z możliwych celów za
pomocą możliwie najbardziej wybuchowych środków, po to, by wytworzyć maksymalny efekt na
widzach. Na poziomie symbolicznym katastrofa była wynikiem oddziaływania dwóch dominujących
symboli triumfu nowoczesności nad ograniczeniami ciała i przestrzeni – samolotu i drapacza chmur.
Właśnie dlatego ten scenariusz miał sens dla widzów, ponieważ wszyscyśmy go już wcześniej widzieli
[w kinie]. Wielu naocznych światków, próbując zwerbalizować potworność tego, się wówczas
wydarzyło, używało w swoich relacjach metafory kina”
N. Mirzoeff, Podmiot kultury wizualnej, Poznań 2006, s. 255.

Tendencje rozwoju kultury audiowizualnej:

A. od reprodukcji mechanicznej do symulacji komputerowej

B. od rzeczywistości realnej do rzeczywistości wirtualnej

C. od przestrzeni publicznej do przestrzeni prywatnej

D. od globalizacji do pluralizacji

A. od reprodukcji mechanicznej do symulacji komputerowej



To przemiany związane z technologicznym zapleczem służącym do tworzenia obrazów we współczesnej kulturze.
Reprodukcja mechaniczna odpowiada za powstanie obrazu analogowego a symulacja cyfrowa za powstanie obrazu
cyfrowego. Inna nazwa tej tendencji mogła by brzmieć: od obrazu analogowego do obrazu cyfrowego albo
od mimesis (odbicie rzeczywistości) do simulacrum (gdzie nie są konieczne odpowiedniki w rzeczywistości)



Pojawienie się możliwości technicznej reprodukcji spowodowało, że koncepcja obrazu w kulturze została
połączona z poznaniem zmysłowym, w którym naczelną rolę przypisano mechanizmowi widzenia. Od tej pory
kształtuje się postawa, która zakłada, że poznanie przebiega od form wizualnych, poprzez budowanie modeli
teoretycznych, aż do prób zrozumienia konceptualnych konstrukcji mentalnych.



Ta postawa przesadza o tym, że paradygmat wizualności może kierować naszym sposobem myślenia o
rzeczywistości.



Istotę tego procesu trafnie uchwycił Walter Benjamin, pisząc, że: „Wraz z wynalazkiem fotografii, po raz
pierwszy w procesie reprodukowania obrazu, nastąpiło uwolnienie ręki od najważniejszych zadań artystycznych.
Przypadły one już tylko oku, zespolonemu z obiektywem. […] reprodukcja środkami technicznymi okazuje się
bardziej samodzielna wobec oryginału niż manualna. Na przykład w fotografii może ona wydobyć aspekty
oryginału, dostępne jedynie, dającej się ustawić i dowolnie zmieniającej punkt widzenia, soczewce, a nieuchwytne
dla ludzkiego oka, lub za pomocą pewnych technologii, jak powiększenie czy tzw. ruch zwolniony, utrwalić obrazy,
które siłą rzeczy wymykają się optyce naturalnej”.



Symulacja komputerowa jest odpowiedzialna za pojawienie się obrazów cyfrowych, które zrywają z odwieczną
tradycją reprezentacji, ale paradoksalnie techniki cyfrowe mogą prowadzić też do popularyzacji zjawiska
reprezentacji (popularność kamer/aparatów cyfrowych / czy portali społecznościowych, gdzie chętnie dzielimy
się naszą rejestracją otaczającej nas rzeczywistości).

B. od rzeczywistości realnej do rzeczywistości wirtualnej



Dynamiczny rozwój technologii audiowizualnych, a w szczególności Internetu, dogłębnie
przeobraziły przestrzenie naszych doświadczeń. Obecnie żyjemy w świecie obnażonym przez
media;



W rezultacie rozwoju technologii ukształtowała się nowa sfera rzeczywistości, gdzie trudno
jest ustalić granicę pomiędzy sferą życia wirtualną, medialną a rzeczywistością realną.



Obecnie granica ta nie ma cech trwałości czy niezmienności, stała się procesem, w ramach

którego obserwujemy ciągłą wymianę jakości, przesunięcia i przemieszczenia pozycji, zmianę
wartości znaczeń. Jest ona ze względu na swój proces mentalny, nieuchwytna granicą, swoistym
fenomenem nomadycznym, przenoszącym i przeobrażającym się zawsze wraz z nami się zawsze
wraz z nami, który stale nam towarzyszy.



Ż

ycie współczesnego człowieka rozgrywa się obecnie w hybrydycznej „między-przestrzeni”

rozpościera się między rzeczywistością wirtualną a rzeczywistością realną; w żadnej z tych sfer
nie przebywamy już na stałe, ale płynnie przenosimy się z jednej do drugiej;

C. od przestrzeni publicznej do przestrzeni prywatnej



Ta sfera „między-przestrzeni” wydaje się obecnie bardzo istotna. Jednocześnie sfera ta przestaje
„być granicą” (miejscem oddzielenia zjawisk), a staje się miejscem spotkania, tymczasowej
styczności, przechodzenia jednego w drugie i przestrzenią kształtowania się nowych jakości. We
współczesnej kulturze „miejsce”, integralnie związane z przestrzenią, zmieniło swój charakter, a
jego konstytutywną cechą staje się „bycie między” w tzw. „między-przestrzeni”.



Opisane zjawisko w przejrzysty sposób komentuje Ewa Rewers pisząc, że: „Przyimek „między”
stał się jednak w jeszcze większym stopniu słowem-kluczem w analizach kultury ponowoczesnej,
ulubionym ujęciem relacji między izolowanymi dotychczas zjawiskami i procesami, i to nie tylko
relacji przestrzennych oraz czasowych.



Postmodernistyczna retoryka „pomiędzy” zaczęła najpierw przekształcać się w nowy styl
pisania i myślenia, później w postmodernistyczną manierę.



To próba rozdzielania /lub łączenia znaczeń przestrzeni prywatnej i przestrzeni publicznej, trudno
definitywnie uznać je za odrębne, łatwiej za nową przestrzeń „pomiędzy”

D. od globalizacji do pluralizacji



to badanie statusu rzeczywistości zmediatyzowanej, którą kiedyś określano głównie jako:
masową, globalną, dziś coraz częściej zaczyna się określać „pluralistyczną”



Pluralizm – czyli inaczej zwielokrotnienie, skutkuje np. prezentowaniem tej samej
informacji na kilka różnych sposobów



ponieważ cechą kultury współczesnej jest eklektyzm i różnorodność, a nie
homogenizacja;



przejściu od globalizacji do pluralizacji odpowiada również opozycja między tradycyjnymi
mediami audiowizualnymi (np. biernie oglądaną telewizją) a multimediami
interaktywnymi, gdzie docenia się różnorodność, a nie masowość

2. Audiowizualność jako cecha dominująca współczesnej kultury

Kultura współczesna jest w dużym stopniu kształtowana przez media

audiowizualne. Dzieje się tak z następujących powodów:



audiowizualne doświadczenie kulturowe zostało uprzywilejowane w stosunku
do doświadczeń werbalnych, uczestnicy kultury współczesnej nastawieni są
na scalanie informacji audialnych i wizualnych w jedną znaczeniową całość -
wzrost znaczenia komunikacji niewerbalnej i mowy ciała (ważny jest nie tylko
język, ale i gest, wygląd)



audiowizualna percepcja ukierunkowuje postrzeganie świata, orientację w
otoczeniu i narzuca odbiorcom dominujący sposób rozumienia kultury;



rozwój techniki zmierza w kierunku audiowizualności, która stała się
podstawową cechą multimedialnych systemów komputerowych, opartych na
dźwięku i obrazie cyfrowym;



oddziaływanie mediów audiowizualnych objęło również strukturę społeczną,
ujawniając się dobitnie w rozwoju społeczeństwa konsumpcji, ekranów,
spektaklu

3. Audiowizualność jako nowa praktyka komunikacyjna



komunikacja społeczna jest zdominowana przez przekazy oparte na technikach rejestrująco-
odtwarzających audiowizualne aspekty rzeczywistości oraz zachowań ludzkich;



nowy typ komunikacji zmienia i utrwala sposoby przedstawienia człowieka, jego relacji z
innymi, ze światem rzeczy i światem natury; spaja wymiary audialne i wizualne, aspekty
werbalne i niewerbalne;



komunikacja wizualna jest również zdominowana przez przekazy audiowizualne, które
sytuują się w centrum kultury, ustanawiają własne kryteria, hierarchie, zasady i preferencje
tworząc układ odniesienia dla innych dziedzin komunikacji społecznej i przekształcają
ś

wiadomość komunikujących się uczestników kultury;



repertuar społecznych praktyk komunikacyjnych jest oparty na rozwoju audiowizualności –
powstają nowe praktyki związane przede wszystkim z wynalazkami technicznymi i
rozwojem nowych sposób przekazywania przedmiotów kulturowych;



społeczne aspekty interakcji ujawniają się obecnie w formie (audio)wizualnych spektakli,
które obywają się w sferze publicznej.

Co staje się przedmiotem badań nad kulturą
audiowizualną (visual culture studies)?



Biorąc za punkt wyjścia koncepcje visual culture studies możemy przyjąć, że przedmiotem badań nad
kulturą audiowizualną jest przede wszystkim „zdarzenie wizualne” (visual event), którym będziemy
określać konkretne wydarzenie odbywające się w przestrzeni publicznej przy udziale technologii, w
których generowanie znaczenia odbywa się za pomocą mediów wizualnych;



Konsument poszukuje w „zdarzeniu wizualnym” informacji, znaczenia albo przyjemności, uzyskiwanych
dzięki narzędziom i wizualnym technologiom, czyli konkretnym obiektom, przedmiotom patrzenia, jak i
ś

rodkom służącym do ich prezentacji: najczęściej są to media wizualne począwszy od fresków i obrazów

olejnych, poprzez fotografię, film, wideo, telewizję, aż po multimedia cyfrowe oraz Internet - to definicja
Nicholasa Mirzoeffa.



Ważnym aspektem „zdarzenia wizualnego” jest problematyka widzenia. Mirzoeff podkreśla, że istota
tego zjawiska polega na interakcji wizualnego znaku i technologii, która umożliwia i podtrzymuje ten znak,
z aktywną postawą widza. Mirzoeff proponuje swego rodzaju strategiczną reinterpretację historii mediów
wizualnych, rozumianych jako pewien całościowy fenomen, a nie w rozwój pojedynczych mediów (sztuk
wizualnych, filmu, wideo, telewizji).



Teoria semiotyczna zostaje tutaj odczytana w duchu tezy głoszącej, że „podczas gdy jeden rodzaj
reprezentacji rzeczywistości traci podstawy, w jego miejsce pojawia się inny, bez potrzeby eliminacji tego
pierwszego”. W tym sensie rozwój współczesnej „kultury audiowizualnej” przejawia swego rodzaju
zmienność w procesie historycznym, co pozwala na budowanie tego rodzaju konkluzji teoretycznych.

Zakres badań nad kulturą audiowizualną

Badania nad kulturą audiowizualną możemy podzielić na kilka grup: filozoficzne
aspekty kultury audiowizualnej (filozofia mediów), społeczne aspekty (socjologia
mediów), psychologiczne (psychologia mediów) antropologiczne (antropologia
mediów):



Filozoficzne aspekty – status obrazu, kryzys reprezentacji, symulacja rzeczywistości; w
tym:



Epistemologiczne aspekty – problematyka widzenia i poznawczego oddziaływania
mediów – media jako przedłużenia zmysłów człowieka służących poznaniu świata;



Socjologiczne aspekty – globalizacja, pluralizm, nomadyczność, ideologia, determinizm
technologiczny, społeczne reprezentacje – tożsamości społeczne, społeczne metafory
funkcjonowania mediów audiowizualnych: społeczeństwo ekranów, społeczeństwo
konsumpcyjne, społeczeństwo nadzoru, społeczeństwo spektaklu;



Psychologiczne aspekty – przemoc ikoniczna, problematyka tożsamości, feminizm i
kulturowa tożsamość płci – gender studies;



Antropologiczne aspekty – perfomatywizm (kultura jako performance – zdarzenie
społeczne), tekstualność (kultura jako tekst), spektakularność (kultura jako spektakl).

Perspektywy teoretyczne: zwrot obrazowy



Dynamiczny rozwój mediów wizualnych: filmu, wideo, telewizji, animacji
komputerowej, Internetu i rzeczywistości wirtualnej wyznacza obecnie kilka obszarów
rozwoju refleksji nad współczesną kulturą.



Jednym z nich jest społeczna problematyka obrazów uzyskiwanych za pomocą wyżej
wymienionych mediów, która znajduje się obecnie w centrum zainteresowania takich
dziedzin wiedzy, jak socjologia wizualna i antropologia obrazu.



Opisana sytuacja jest konsekwencją rozwoju interdyscyplinarnej „teorii obrazu”
i wkraczania jej w zakres nauk humanistycznych. Dla niektórych teoretyków jest to
ewidentny przejaw „zwrotu obrazowego”.



Ten punkt widzenia prezentuje np. W. J. Thomas Mitchell, u którego obraz
urasta do rangi systemu znakowego,



Uznaje on, że „zwrot obrazowy” doprowadził do rozwoju badań nad kulturą wizualną
(visual culture studies), które powstały na skrzyżowaniu interdyscyplinarnej refleksji
studiów kulturowych (cultural studies) i postmodernistycznej historii sztuki (visual
studies).

Geneza studiów nad kulturą wizualną



Studia nad kulturą wizualną powstały dzięki popularności i rozwojowi postmodernistycznych badań nad
historią sztuki. Wielu badaczy podkreśla taką właśnie genezę omawianej dziedziny wiedzy.



Jednak za rozwój studiów nad kulturą wizualną w równym stopniu odpowiedzialne są przemiany, które
nastąpiły w zakresie brytyjskich studiów kulturowych i miały znaczący wpływ na obszarze refleksji
podejmującej zagadnienia kultury tworzonej za pośrednictwem mediów.



Ponadto warto wspomnieć o niemieckiej myśli antropologicznej, gdzie podobnie pojawia się odwołanie do
zwrotu obrazowego, a właściwie w wersji niemieckiej „zwrotu ikonicznego”, które to refleksje weszły w
skład szerszej „nauki o obrazie”



Studia nad kulturą wizualną dziś stają się jedną z najbardziej burzliwie rozwijających się dziedzin wiedzy
o obrazach i różnych aspektach ich funkcjonowania w kontekście kulturowym. Badania te zostały
zainicjowane już w latach 60-tych i osiągnęły dużą popularność na przełomie lat 80-tych i 90-tych.



Obecnie są one powiązane z problemami społeczeństwa postmodernistycznego, które objawiają się min.

w postaci koncepcji globalizacji czy pluralizacji. Jednak, co warto podkreślić, znamienną cechą tych
procesów jest obecności obrazów w każdym aspekcie życia społecznego.



Najciekawsze wydają się dziś koncepcje: estetyki mediów, szerzej - filozofii, a także socjologii i
antropologii mediów.

Estetyka mediów



Dział filozofii mediów, który zajmuje się, min.:

-

charakterystyką medialną obrazu (estetyką obrazu analogowego i cyfrowego),

-

wyznaczeniem relacji ontologicznych między obrazem analogowym i cyfrowym a

reprezentowaną przez niego rzeczywistością,

-

opisem zjawisk kryzysu reprezentacji i wzrostu symulacji rzeczywistości;

-

widzeniem zapośredniczonym medialnie, voyeuryzmem telewizyjnym i internetowym;



Estetyka mediów audiowizualnych bada współczesne przemiany kulturowe, które dają o
sobie znać zwłaszcza na styku różnych generacji obrazów medialnych. Przestrzenią tak
pojętej nauki jest „medialna między-przestrzeń”, w której dochodzi do relacji
intermedialnych.



Z tego powodu wspomniana dziedzina wiedzy jest zawarta pomiędzy dwoma
przeciwstawnymi biegunami: reprodukcją i symulacją, pomiędzy obrazem przedmiotu a
jego fantomem.



Jest „zawieszona” między tymi dwoma wyznaczonymi biegunami

Socjologia mediów



bada społeczne oddziaływanie mediów audiowizualnych w ramach współczesnych tendencji
społecznych (globalizacja, pluralizm, nomadyczność)



bada ideologiczne konsekwencje powstania nowych technologii komunikowania społecznego
(nadzór i sprawowanie władzy w ramach społeczeństwa demokratycznego);



bada status i kondycję podmiotu, którego widzenie i rozumienie tego, co wokół niego
i w nim samym w coraz większym stopniu determinują procesy medialne;



bada społeczne reprezentacje, które tworzą się pod wpływem funkcjonowania mediów
audiowizualnych (pokolenie X, społeczeństwa sieciowe, subkultury sieci);



analizuje metafory funkcjonowania mediów audiowizualnych w kulturze współczesnej
(społeczeństwo konsumpcyjne, społeczeństwo ekranów, społeczeństwo
nadzoru, społeczeństwo spektaklu);



próbuje ustalić wpływ mediów audiowizualnych (telewizji i Internetu) na poszczególnych
członków społeczeństwa.

Psychologia mediów

Zajmuje się problematyką:



przemocy symbolicznej/ikonicznej,



edukacji medialnej,



tożsamości osobowej,



tożsamości płciowej – gender studies,



emocjonalnego oddziaływania mediów,



poznawczego oddziaływania mediów,



widza telewizyjnego i jego zachowań prospołecznych



strategii marketingowych i reklamowych na obszarze kultury
audiowizualnej,



empirycznymi badaniami preferencji i percepcji widzów
telewizyjnych.

Antropologia mediów

Obejmuje problematykę związaną z następującymi koncepcjami

teoretycznymi:



Kultura audiowizualna jako performance, którego uczestnicy –
odbiorcy i konsumenci kultury przypominają tradycyjną „wspólnotę”,



Kultura audiowizualna jako tekst - to tendencja, która wiążę się ze
zwrotem lingwistycznym w badaniach kulturowych, ten nurt myślowy kładzie
nacisk na traktowanie kultury jako formy symbolicznych systemów
znaczących, które funkcjonują tak jak język,



Kultura audiowizualna w stadium spektaklu ukazuje obraz jako towar
do konsumpcji i sprzedaży, fikcyjność instancji widza i jego przedmiotu
percepcji, spektakl jest traktowany jako element przemiany symbolicznej.