Portrety XVIII-wiecznych Polaków w utwo­rach pisarzy oświecenia

Literatura oświecenia w Polsce jest w przeważającej części realistyczna, a po­nieważ postawiła przed sobą cel, by bawiąc i ucząc poprawiać świat, więc często pisarze malują słowami portrety ludzi, których pragną ośmieszyć oraz bohaterów, którzy mają być wzorami do naśladowania.

Przedmiotem ataku byli przede wszystkim konserwatywni sarmaci i ich portre­ty spotykamy najczęściej. Szkice do portretu sarmaty umieścili w swoich satyrach A. Naruszewicz i I. Krasicki.

W satyrze A. Naruszewicza Chudy literat bohaterem jest szlachcic, który odwie­dził księgarnię, by coś kupić dla dzieci „i samemu przy piwku co przeczytać cza­sem”, ale nie spodobały mu się proponowane książki: Tacyt, bo pogański, wiersze - „To błazeństwo”, Dzieje Królestwa polskiego odrzucił, bo:

„Powyrzucali z kronik i Wendy, i Lechy...”

Odrzucił też propozycję kupienia książki o gospodarstwie:

„I bez książek pszenicę rodzi moja rola”,

w końcu kupił kalendarz. Widzimy, że sarmaci są konserwatywni, ciemni, a przy tym pełni pychy i arogancji.

Ciemnotę polskiej szlachty dostrzega też I. Krasicki. W satyrze Do króla ośmie­sza ich nastawienie wobec Stanisława Augusta, który choć mądry, dobry, młody nie może ich zadowolić, bo jest Polakiem, nie jest obcym i każdy z oponentów myśli: „czemu nie ja?”,

„Jesteś królem - a byłeś przedtem mości panem, To grzech nieodpuszczony. (...)”

Toż to zwykła zawiść! Poeta potępia głupotę szlachty, stając po stronie króla.

W Żonie modnej uwagę przykuwa przede wszystkim tytułowa bohaterka. I. Krasicki dorzucił tu także portret jej męża, chciwca i łowcy posagu.

Długą listę cech do charakterystyki sarmaty zawiera satyra Pijaństwo. Jej bo­hater nie tylko nadużywa alkoholu, ale uważa, że nie można nie pić, np. z okazji imienin żony, gdy przyjdą goście, nie można częstować, a nie pić - takich powo­dów do picia wynikających z obyczaju szlacheckiego jest wiele. Wierzy, że wino jest lekarstwem: „(...) choć trunek gorący, Dobry jest na żołądek”. W czasie zaba­wy dochodzi do politycznych dyskusji, które przeradzają się w kłótnie i kończą bójką. Mamy tu do czynienia z obrazem szlacheckich obyczajów i z portretem szlachcica, który w końcu przyznaje, że choć pijaństwo jest szkodliwe to i tak z niego nie zrezygnuje.

Sarmatą jest też Starosta Gadulski z Powrotu posła J. U. Niemcewicza. Już nazwisko wskazuje na jedną z jego cech - jest on strasznym, zanudzającym wszy­stkich gadułą. Pozuje na osobę obytą w świecie, wszechwiedzącą, zawsze mającą rację. Tymczasem jest to nieuk, zacofany i uparty. Nie przyjmuje argumentów prze­ciwników, nie polemizuje, a obraża się. Jest konserwatystą zachwalającym dawny ustrój jako najlepszy z możliwych. Świadczą o tym cytaty:

„Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało.” „Jak to Polak szczęśliwie żył pod Augustami! (...) Człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni.”

Jest bardzo chciwy, ożenił się dla majątku z kobietą o zupełnie innych niż on gu­stach, ulega jej kaprysom, bo boi się rozwodu i utraty jej posagu. Jako ojciec jest zupełnie obojętny na los córki, po śmierci matki oddał Teresę na wychowanie do Podkomorzyny, a gdy dorosła, chce ją wydać za mąż bez posagu, byle nic nie stracić. Chwali dawne trybunały, bo wszystko można było w nich uzyskać przy pomocy łapówki. Uważa, że zaletą posła nie jest wiedza, mądrość i skuteczność, ale gadulstwo - „poseł gadać powinien”. Gani jakiekolwiek zmiany, jest zwolen­nikiem wolnej elekcji i liberum veto. Uważa się za dobrego polityka, ale jego po­glądy świadczą o jego obskurantyzmie, co potwierdza cytat:

„Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna: Niech cicho siedzi, ale niech nie będzie czynna, A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi, Niech się z dalekim łączy, co jej nie zaszkodzi. Z Hiszpanią, Portugalią, nawet z Ameryką...”

Rozbudowałam tę charakterystykę, bo sarmata to na pewno najbardziej typowa postać w polskiej literaturze XVIII w. Sarmatami byli też zakonnicy. Sportretował ich L Krasicki w Monachomachii, w osobach ojców Hilarego i Gaudentego prze­ora zgromadził takie cechy jak: pijaństwo, obżarstwo, lenistwo, a przede wszyst­kim bezbrzeżną głupotę. Oświeceniowi twórcy dali syntetyczny obraz przedstawi­cieli obozu staroszlacheckiego.

Drugą, bardzo charakterystyczną dla XVIII w., postacią był kawaler modny, zwany fircykiem. Sportretował go Franciszek Zabłocki w komedii Fircyk w zalo­tach. Jest on jeszcze dość sympatyczny, choć lekkomyślny, próżny. Jest to rokoko­wy kawaler, łowca posagowy: obcesowy, swobodny, arogancki, cyniczny, dość dowcipny. Umie się ładnie ubrać i prawić komplementy, umie prowadzić grę mi­łosną, ale nie robi nic pożytecznego. J. U. Niemcewicz w Powrocie posła zaostrzył rysy fircyka. Szarmancki nie jest już miły, chcąc zdobyć Teresę, a raczej jej mają­tek, posługuje się kłamstwem, mistyfikacją, oszustwem. Sytuacja kraju go nie in­teresuje, mówienie o tym wręcz go nudzi, on chce tylko się bawić, dlatego Niem­cewicz umieścił go w obozie przeciwników reform.

Damską odmianą fircyka jest żona modna. Sportretował ją znakomicie I. Kra­sicki w satyrze Żona modna. To rozkapryszona niewiasta, który wychodzi za mąż, by zyskać trochę swobody, zresztą w umowie przedmałżeńskiej zastrzegają sobie razem z rozwodem, gdyby mąż nie spełniał jej wymagań. Oczytana we francuskich romansach, chce żyć na ich wzór. Gardzi polską kulturą i obyczajem, zmienia cał­kowicie umeblowanie i sposób prowadzenia domu. Za przykładem heroin roman­sów wzdycha, płacze, udaje słabą i wrażliwą, a czas spędza na zabawach i przyję­ciach, nie licząc się z możliwościami finansowymi. W jej osobie skrytykował Kra­sicki powierzchowne, bezmyślne naśladowanie obcych wzorów, zwane cudzoziem­szczyzną. Jeszcze bardziej karykaturalna jest postać Starościny z Powrotu posła. Ona już zupełnie oderwała się od realnego świata. Nie mówi poprawnie ani po polsku, ani po francusku, obojętne są jej sprawy kraju, narodu, zajęta tylko sobą, żyje w nienaturalnym, sztucznym świecie romansów. Jest próżna, ceni bogactwo, rozrywki. Często popada w histerię, dostaje ataków nerwowych, ale jest w tym wiele pozy i udawania.

Tym postaciom negatywnym przeciwstawione są postacie pozytywne: Podko­morzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa w Powrocie posła, Mikołaj Doświadczyński (po powrocie z wyspy Nipu) i Pan Podstoli z powieści I. Krasickiego. Portrety ich są mniej rozbudowane, mniej soczyste i zindywidualizowane. Skonstruowane zostały na zasadzie kontrastu, przeciwieństw do postaci negatywnych. Nie są to też, tak sądzę, postacie wzięte z życia, a raczej wzory literackie. W rzeczywistości więcej było okazji do obserwowania postaci negatywnych, więc pisarze mieli bogatszy materiał do ich portretów. Postacie pozytywne to postulat, kreacja literacka. Podkomorzy to oświecony patriota, wychował synów dla kraju, sprawia mu radość, że Walery jest posłem. Pragnie zmian:

„I my sami byliśmy nieszczęść naszych winą. Gnijąc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju, Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju.”

Uważa, że należy zwalczyć przesądy, niezgodę, przeprowadzić reformy. Jest zwo­lennikiem zmian, które zapowiadają obrady Sejmu Czteroletniego. Gani też mod­ne wychowanie, uważa, że należy młodych wychowywać na dobrych Polaków:

„Młodzieniec (...) Uczyć się musi, co do Polaka należy.”

Poglądy Podkomorzego znajdują potwierdzenie w jego postępowaniu. Jest dobrym mężem, ojcem, kocha Teresę i pragnie szczęścia młodych, a dla upamiętnienia zaręczyn Teresy i Walerego uwalnia chłopów z poddaństwa. Podkomorzyna to mą­dra cnotliwa, skromna żona, a Teresa to miła kochająca dziewczyna.

Mikołaj Doświadczyński stanowi wzór szlachcica ziemianina, który mądrze gospodarzy, więc osiąga dobre plony, jest też dobrym, wyrozumiałym panem.

Pan Podstoli to szlachcic godzący tradycje polskiej kultury ziemiańskiej, uświę­conej cnotą przodków z oświeceniowym, nowoczesnym myśleniem. Chodzi o to, by odrzucić z sarmatyzmu wszystko, co uległo zwyrodnieniu i deprawacji, wydo­być z kultury szlacheckiej to, co własne, narodowe i połączyć ze zdobyczami kul­tury europejskiej. W ten sposób powstał ideał Polaka XVIII w., ideał o wysokim poziomie moralnym i umysłowym. Można go nazwać oświeconym sarmatą. Hi­storia zdecydowała inaczej - postać sarmaty pozostała na kartach utworów literac­kich. Ostatnią historię szlachecką napisał Adam Mickiewicz, z pełną świadomo­ścią, że to ostatni portret polskiej szlachty.

---