Elementy komizmu i satyry w sposobie ukazywania rzeczywistości przez pisarzy polskiego oświeceni1

Sytuacja w państwie, w wieku XVII i XIX była przyczyną powstania literatury parenetycznej. Polska była krajem, w którym szlachta miała ogromny wpływ na losy państwa. Król był od niej całkowicie zależny i nie mógł sam podejmować decyzji. Takie prawa jak np. liberum veto osłabiały wewnętrznie Polskę i były późniejszą przyczyną szybkich rozbiorów Polski. Ludzie wykształceni, poeci, widząc upadek ojczyzny postanowili włączyć się w proces przebudowy władzy, społeczeństwa. Posługiwali się oni głównie lekką formą literacką. Nie pisali traktatów, poważnych dzieł, a tylko bajki, satyry, poematy heroikomiczne. Dawało im to możliwość posłużenia się śmiechem i satyrą jako bronią między innymi przeciwko szlachcie sarmackiej i klerowi. Osoba czytająca zwraca oczywiście uwagę na komizm postaci, komizm sytuacyjny i odbiera go jako środek wychowawczy. Jest on pośrednikiem pomiędzy nami a poetą, który próbuje uzmysłowić nam swoje odczucia i racje. Dzięki komicznym sytuacjom dowiadujemy się o rzeczywistym ustroju Polski, o jego wadach i sposobach ich przezwyciężenia, o stosunku ludzi do ojczyzny. Lekka forma dzieł daje nam możliwość łatwego przyswojenia sobie sytuacji i jej interpretacji, jak również wzbudza uśmiech politowania.
Satyra to utwór literacki, który ośmiesza wady i przywary ludzkie, zarówno indywidualne jak i grupowe, obyczaje, idee, zachowania. Ma ona charakter krytyczny. Autor posługuje się tzw. środkami komicznej deformacji, kpiną, dowcipem i ironią. Zadanie satyry polega na negacji i ośmieszeniu zjawiska lub osoby, która nie pasuje do wizji rzeczywistości autora. Satyra może występować jako osobny gatunek literacki, lub być obecna w innych większych utworach literackich.
Przykładów ilustrujących obecność i znaczenia komizmu jest bardzo dużo. Warto tu przytoczyć np. poemat heroikomiczny pt "Monachomachia" czy komedię polityczną Juliana Ursyna Niemcewicza pt. "Powrót posła", satyry Ignacego Krasickiego "Na króla", "Pijaństwo". Jednym ze środków stosowanych przez poetów jest karykatura. Polega ona na przedstawieniu jakiejś postaci, za pomocą słów wyolbrzymiających i zniekształcających jej cechy, towarzyszy od wieków życiu politycznemu, społecznemu, występuje głównie w satyrze i grotesce. Została ona znakomicie wykorzystana w wielu utworach oświecenia jak chociażby w "Powrocie posła". Takie osoby jak np. Starościna, Szarmantcki czy starosta Gadulski rozbudzają w nas śmiech ze względu na swoje postępowanie. Wszystkie te postacie posiadają przejaskrawione cechy.
Niemcewicz w swoim dziele uzyskuje śmieszność poprzez zestawienie przeciwieństw. - mądre i rzeczowe argumenty Podkomorzego i śmieszność, zacofanie, tępota Gadulskiego.
- pozerstwo, kłamliwość, obłuda fircyka Szarmantckiego i patriotyzm, szczerość Walerego, stale zaangażowanego w losy kraju
- skromna, cnotliwa i inteligentna Podkomorzyna oraz typowa żona modna, zaczytana w romansach, która nie potrafi mówić poprawnie po polsku Starościna
Gadulski, bohater "Powrotu posła" jest szlachcicem reprezentującym typ sarmaty. Samo nazwisko "Gadulski" mówi nam już o jego charakterze . Wnioskujemy z niego, że jest osobą mówiącą zbyt wiele i bez sensu, porusza on sprawy małoważne, lub te, na których się nie zna. Mówi m.in. o polityce kraju, o zaletach liberum veto: "Zepsuli wszystko, tknąć się śmieli okrutnicy/ Liberum Veto tej wolności źrenicy". Przy innych okazjach okazuje publicznie swoje nieuctwo i upartość "Ja co nie czytam, lub przynajmniej mało / Wiem, że tak jest najlepiej jak niegdyś bywało","Powiadam, że uparty człek zawsze wygrywa". Jego wypowiedzi wzbudzają w nas śmiech i jednocześnie zmuszają do refleksji nad państwem oraz samym sobą. Zabawny u Starosty jest również ton, z jakim zwraca się do osób dyskutujących z nim. Gadulski nie znosi sprzeciwu i nie dopuszcza do siebie innych tez, które mogą być słuszne. Jego postępowanie podobne jest do zachowania małego dziecka. Z reguły nie uwzględnia ono racji starszych i robi im na przekór, stara się mieć pierwsze zdanie w każdej sprawie. Zabawne postacie występujące w utworach takich jak "Powrót posła" wywołują życzliwy uśmiech, jednak satyra zawarta w nich jest ostra i zdarzało się, że wywoływała protesty. Przykładem dobrze ilustrującym taki przypadek jest poemat heroikomiczny Ignacego Krasickiego pt. "Monachomachia". Jest to utwór, który ośmiesza stan duchowny i stanowi dobrą broń w rozprawie z klerem. Poemat ten opowiada o historii dwóch zakonów, karmelitów bosych i dominikanów, z których każdy chciał być tym ważniejszym. Zakonnicy są tu przedstawieni jako ludzie lubiący dużo zjeść i wypić, szczególnie mszalnego wina. Problem wagi obu zakonów i racji w scholastycznej dyspucie postanawiają rozstrzygnąć pijackim pojedynkiem. Już sam taki pomysł zakrawa na absurd, lecz zawiera sporo prawdy o ówczesnym klerze, co wywołuje u czytelnika uśmiech. Zabawne są również rozważania mnichów podczas "pojedynku" "pijem my nieźle, ale lepiej oni". Innym tematem ośmieszonym w "Monachomachii" jest kwestia wykształcenia mnichów. Są oni wręcz głupi i nie lubią uczyć się "Minęły czasy szczęśliwej prostoty, / Trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty", spóźniają się na modlitwy i niewywiązują się ze swoich obowiązków "Ojciec Hilary obudzić się raczył. / Wtenczas ksiądz przeor, porwawszy się z puchu, / Pierwszy raz w życiu jutrzenkę obaczył". Dyskusja dość szybko przeradza się w bijatykę, w której orężem są święte i uczone księgi. Spór kończy się bardzo uroczystym wzniesieniem puchara. Bójka mnichów została opisana w zabawny sposób, co uwydatniło ich ujemne cechy takie jak np. egoizm, pychę. karykaturalne są tutaj opisy wyglądu i charakteru mnichów: "tuman mądrości nad łbami", "wielebne głupstwo". Monachomachia napisana jest stylem komicznym, gdyż łączy "wysoką" formę poematu - eposu, język ( utwór napisany jest stylem podniosłym i patetycznym ) z "niską" treścią, dotyczącą bijatyki między dwoma zakonami żebraczymi.
Innym przykładem pokazującym zachowanie szlachty jest "Żona modna" Ignacego Krasickiego. Tytułowa bohaterka jest kobietą egoistyczną i gardzi mężem. Wykorzystuje go i nie liczy się z jego potrzebami. Przez autora jej postać została skarykaturowana i wyśmiana. Poeta zabawnie opisuje zachowanie "Żony modnej" np. jej sposób podróżowania, przedmioty jakie posiada, ulubione zwierzątko jakim jest mysz na łańcuchu. Na tej podstawie możemy powiedzieć kilka krytycznych słów na temat jej charakteru. Krasicki w swoim dziele pt. "Na króla" jest tak przewrotny jak Kochanowski w "Rakach". Satyra ta ukazuje się jako utwór ośmieszający głowę państwa i negujący jego młody wiek, uczciwość, wykształcenie, szlacheckie pochodzenie i łagodność. Krasicki tak przedstawił w nim władcę, że jego domniemane wady są w rzeczywistości zaletami. Szlachta zaś staje się przedmiotem pośmiewiska, jako zacofana, nienadążająca za zmianami w kraju i głupia. Czytelnik uśmiecha się patrząc nie tylko na argumenty, ale i na sposób, w jaki autor udowodnił ciemnotę i nieuctwo szlachty.
Uważam iż elementy satyry wprowadzone do poezji z epoce wielkich niepokoi, jakim było oświecenie miały istotny wpływ na kształtowanie poglądów ludzi światłych. Sposób, w jaki poeci włączyli się do procesu przebudowy państwa przykuwa uwagę i skłania nas do refleksji. Wiedzieli oni, że najlepszą bronią jest nie oskarżanie, a ośmieszanie m.in. posłów, senatorów, istniejącego stereotypu sarmaty czy ustroju państwa, które mobilizuje do reakcji. Lekkie i zabawne utwory pozwalają na wyłonienie się problemów i wad jakie były charakterystyczne dla ówczesnej Polski.