Monarchizm starożytnego Wschodu

- hierarchizacja społeczeństwa

- odwoływanie się do wartości sakralnych

1. nierówność gatunku ludzkiego → ludzie z natury nierówni; podział społeczeństwa jest odwieczny, dany przez bogów na zawsze; sprzeciwianie się podziałowi to sprzeciw wobec bogów i kara w postaci gniewu bożego, który znajduje swoje odbicie w karach nakładanych przez władcę;

2. boskość władzy państwowej i boskość samego władcy (jest albo bogiem, albo jego synem lub sprawuje władzę w łączności z bogami); czuwa nad dostatkiem ludu, chroni przed krzywdą; jest najwyższym kapłanem, wszechwiedzącym i nieomylnym;

3. boski charakter mają również normy prawne; monarcha jest źródłem prawa (kiedy go tworzy, ale także gdy otrzymuje je od bogów); orzeka o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe; prawo jest niezmienne i odwieczne; gwałcenie prawa = naruszenie woli bogów;

4. państwo jest wspólnotą wszystkich: monarchy, elit, najbogatszych i najbiedniejszych, zaś imperium jest własnością monarchy; interes monarchy jest identyczny z interesem wszystkich.

Homer

• ustrój monarchiczny;

• władza sprawowana z woli boga Zeusa; wszyscy muszą być mu posłuszni; król to naczelny wódz i gwarant sprawiedliwości; władza jest dziedziczna; król nie rządzi sam, ale za radą otoczenia lub wojska;

• w rzeczywistości państwo jest arystokratyczne, a monarcha jest pierwszym wśród równych; przeciwnik demokracji.

Sofiści - Protagoras (Gorgiasz z Leontinoj, Hippiasz z Elidy, Trazymach z Chalkedonu, Antyfon, Prodikos)

• zwolennik relatywizmu: „człowiek jest miarą wszechrzeczy: tych, które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma” (szacunek dla prawa i instytucji społecznych);

• to ludzie, a nie natura, decydują o biegu rzeczy;

• ludzie żyli kiedyś w izolacji, ale niedogodności życia zmusiły do połączenia się w hordy, które powołały do życia państwo; państwo powstało więc z woli ludu, ma mu służyć, ale służyć większości, która powołała do istnienia to państwo → demokracja jako ustrój najbardziej naturalny;

• przestrzeganie praw natury jest cnotą; ich łamanie przynosi gorsze skutki niż łamanie ustaw.

Gorgiasz

• pluralizm moralności: postępowanie zależne od konkretnych okoliczności.

Zasady demokracji Ateńskiej

• twórca → Perykles (V p.n.e.), spisane przez Tukidydesa;

• filarem demokracji jest wolność → w granicach prawa można robić i mówić to, co się chce; szczególne znaczenie ma wolność słowa → na zgromadzeniach można zabierać głos, za treść wystąpienia nie można karać;

• dobrodziejstwa demokracji nie obejmowały kobiet i ludzi niemoralnych;

• drugi filar demokracji → równość praw (insomia) → równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sądem, na agorze (ważniejsze ą cnoty niż urodzenie); aby gwarantować równy dostęp do urzędów kandydaci byli losowani;

• wyższe urzędy miały być sprawowane przez bogatych i wykształconych, przez to mniej podatnych na korupcję;

• potrzeba kontroli urzędów;

• trzeci filar demokracji → praworządność → dobrowolne, ale konieczne, podporządkowanie się prawu; prawo jest tworzone i zmieniane przez obywateli, ale póki obowiązuje, musi być przestrzegane.

Krytyka demokracji → Sokrates, Ksenofont, komediopisarz Arystofanes, Isokrates

• wolność (możliwość robienia co się chce) prowadzi do demoralizacji; zbyt duża swoboda prowadzi do anarchii;

• ludzie są z natury nierówni (krytyka zasady równości), nie ma możliwości społecznego awansu;

• demokracja to despotyzm biednych, uciskanie szlachetnych i bogatych.

Platon (Arystokles) IV-V p.n.e.; “Państwo”, “Prawa”; Koncepcja państwa idealnego

• istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee; pierwszy z nich jest doskonały, jest identyczny z bóstwem lub jego tworem, drugi to jego niedoskonałe odbicie;

• świat idei jest absolutny, praw są niezmienne, dobre, trwałe, zhierarchizowane; jedynie mędrzec może urzeczywistnić świat idei, wprowadzając w życie idee piękna, dobra, prawdy i sprawiedliwości;

• państwo stworzył człowiek, gdyż sam nie był w stanie zaspokoić swoich potrzeb; istotą tworów państwowych jednak nie jest dobro, ale odwaga (w timokracji), pazerność (oligarchia), anarchia (demokracja), lub strach i zbrodnia (tyrania);

• polityczna filozofia dziejów → opiera się na założeniu o postępie degeneracji ustroju; timokracja, choć dobry ustrój, prowadziła do demoralizacji wojowników, ich pęd za luksusem; do rządu doszli bogacze, oligarchia, która zabiegała o własne dobro, popadając w konflikt z ludem; rządy ludu (demokracja) oparte na niewiedzy i nieumiejętności korzystania z wolności doprowadziły do anarchii; w końcu władzę przejmuje tyran dbający o własny, jednostkowy interes (najgorszy z ustrojów);

• kres degeneracji mogą położyć rządy mędrców; idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, zbudowana jak dusza człowieka, złożona z 3 części charakteryzujących się: I - inteligencją, II - odwagą, III - zaspokajająca potrzeby całego organizmu; tak i zbudowane jest społeczeństwo: na szczycie mądrzy, którzy rządzą; niżej wojownicy (strażnicy) - bronią społeczeństwa przed wrogami; na dole - zaspokajają potrzeby materialne ogółu wolnych;

• żadna z grup nie osiąga doskonałości z osobna, tylko razem, jako całość; koncepcja antyindywidualistyczna → państwo staje ponad jednostką, jednostka to część składowa państwa;

• granica miedzy mędrcami, a wojownikami nie jest nieprzekraczalna; spośród ogółu kandydatów do obu grup, w trakcie wychowania, zdolniejszych/mądrzejszych uczono na mędrców, pozostałych zaś na strażników (Platon określił etapy wychowania i sposób);

• hierarchia społeczna oparta więc na hierarchii wiedzy: mędrcy poznają świat idei w całości, wojownicy w części, a prostacy tylko strzępy;

• filozofowie mają się kierować rozumem, a nie normami prawa, gdyż rzeczywistość przynosi więcej problemów niż prawo może uregulować; filozofowie mieli żyć w komunie;

• pod koniec życia Platon ujrzał utopię swoich koncepcji; w dialogu „Prawa” ukazał państwo łatwiej osiągalne: rządzone przez właścicieli ziemskich, żyjących w normalnych związkach rodzinnych i przy poszanowaniu własności indywidualnej; gwarancję ustroju miały zapewnić surowe kary i liczne ograniczenia życia obywateli;

• Platon inspirował św. Augustyna i doktryny elitarne i antyegalitarne u progu nowożytności.

Arystoteles IV p.n.e.; „Etyka Nikomachejska”, „Polityka”; Synteza myśli helleńskiej

• Realizm w stosunku do rozważań nad wolnymi społeczeństwami i o przeświadczeniu doskonałości miast-państw oraz podziale ludzkości na Greków i barbarzyńców, a relatywizm → odrzucenie idealnej polis Platona, niezmiennej, odpornej na okoliczności;

• Państwo jest tworem naturalnym, w ludzkiej naturze jest dążenie do życia w państwie; kto żyje poza państwem jest albo nędznikiem, albo nadczłowiekiem;

• Państwo jest wspólnotą mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich, ale w odróżnieniu od nich, jest samowystarczalne i dąży ku celowi, którym jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka;

• Uważał, że ustrój państwa zależy od wielu czynników: położenia geograficznego, klimatu, stanu gospodarki, kultury politycznej i prawnej itp.;

• w zależnościom tego kto rządzi dobrymi formami są monarchia, arystokracja i politeja, złymi - tyrania. oligarchia i demokracja;

• dobre rządy to te, które dbają o dobro ogółu, złe zaś o dobro własne; ze względu na zróżnicowanie majątkowe podział na oligarchię (rządy bogatych, nawet gdyby byli w większości) i demokrację (rządy biednych, nawet gdyby byli w mniejszości) oraz formę pośrednią, gdy władzę sprawuje stan średni, który reprezentuje/urzeczywistnia ustrój nazywany przez Arystotelesa politują;

• politeja to synteza oligarchii i demokracji z przewagą elementów demokracji, łączy ideały wolności i porządku, jest realizacją złotego środka w polityce;

• podział społeczeństwa na znakomitych (bogatych, szlachetnych, cnotliwych, wykształconych, żyjące z cudzej pracy elity) i lud (rzemieślnicy, kupcy, żeglarze, biedni żyjący z pracy własnych rąk) oraz stan średni - niezależny od bogatych i nie skupiający zawiści biednych; klasa średnia charakteryzowała się umiarkowaniem, rozsądkiem, podążaniem do celu środkiem drogi;

• niewola jest stanem naturalnym; niewolnicy nie posiadają rozumu, dysponuję siłą fizyczną; niewola jest dla nich stanem pożytecznym i sprawiedliwym; są żywym narzędziem; stoję poza państwem i społeczeństwem; część niewolników stała się nimi nie z natury, ale z mocy prawa;

• natura jest stróżem ładu, twórcą harmonii świata, poznaje się ją przez badanie przyrody i społecznej rzeczywistości;

• sprawiedliwość → patrz ćwiczenia !!!

• Arystoteles miał wpływ na awerroistów, św. Tomasza z Akwinu, Machiavellego, Monteskiusza.

Szkoły hellenistyczne

Cynicy → Antytenes z Aten, Diogenes z Synopy

• sensualizm w teorii poznania, materialistyczna koncepcja świata, indywidualizm;

• najwyższa wartość to szczęście, czyli życie w cnocie , czyli zgodnie z naturą i jej prawami; natura = przyroda, to co nienaturalne odrzucali; rzeczy nienaturalne to rzeczy złudne;

• odrzucenie rodziny, praktyk religijnych, życia w państwie; państwo nie jest tworem naturalnym; Antystenes czuł się kosmopolitą; odrzucał instytucję głosowania i zgromadzenia ludowego;

• krytyka idealizmu Platona, polemika co do istoty państwa z Arystotelesem, odrzucenie hedonizmu Arystypa z Cyreny;

• kontynuatorzy to starożytni utopiści, anarchiści XIX wieku oraz doktryny terrorystyczne XX wieku.

Epikurejczycy → Epikur z Samos III - IV p.n.e.; „O naturze”

• materialistyczna i ateistyczna filozofia; najwyższy cel - indywidualne szczęście; filozofowanie to czynność zapewniająca, dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu - szczęśliwe życie;

• odrzucenie pragnień daje wolność i szczęście; uwolnienie się od strachu i trosk daje wewnętrzną wolność; droga do szczęścia wiedzie przez przyjemność, życie w rozkoszach;

• państwo jest pożyteczne, bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój, chroni przed zawiścią innych;

• mędrzec nie trudni się jednak życiem politycznym, które utrudnia praktykowanie cnot; epikurejczyk współpracuje z władzą tylko wtedy, kiedy wymaga tego jego bezpieczeństwo;

• pochwała egoizmu jednostki: najlepszy obywatel to rozumny egoista, gdyż on nie krzywdzi i nie wyzyskuje wzajemnie; altruiści są samolubni, więc niepotrzebni;

• w nowożytności do epikureizmu nawiązywał utylitaryzm.

Stoicyzm → stara stoja: Zenon z Kation, Chryzyp z Solaj, Kleantes z Azji Mniejszej - III p.n.e.; młoda stoja: Panecjusz, Polibiusz, Cyceron, Seneka, Marek Aureliusz

• światem rządzi rozum/przeznaczenie; rozum w różnym stopniu, przenika wszystkie części świata, tzn. rośliny, zwierzęta, ludzi i bogów; najściślejsze związki panują między ludźmi a bogami, których łączy rozum, różni zaś to, że bogowie są rozumni z natury, a ludzie muszą go zdobyć; mędrcem może zostać tylko ten, kto praktykuje cnotę;

• cnota jest niepodzielna i absolutna, jednakowa u mężczyzn i kobiet, człowieka i boga, wolnego i niewolnika; ludzi z natury są dobrzy; istnieje ostry odział między mędrcami i głupcami, choć można stać się mędrcem, praktykując cnotę;

• mądrość = wolność; człowiek mądry to człowiek wolny; należy przyjmować świat takim jaki jest, akceptować go; należy poddawać się rzeczywistości i przyjmować ją ze spokojem → fatalizm;

• fatalizm sprawia, że każdy może być mędrcem i wolnym; wolność jest stanem wewnętrznym, tak jak niewola;

• akceptacja prywatnej własności i nierówności między ludźmi; zachęcali do ludzkiego traktowania niewolników;

• stoicy współpracują z władzą tylko wtedy, gdy uznają państwo za twór rozumny; to mędrzec decydował o rozumności państwa i mógł je wspierać lub się od niego odwrócić;

• nie klasyfikowali ustrojów na dobre i złe; zależy to od władcy, który rządzi;

• ludzie są z natury jednostkami społecznymi; prawo natury ma charakter społeczny; prawo państwowe winno być zgodne z prawem natury.

Cyceron I p.n.e.; „o państwie”, „O prawach”, „O powinnościach”

• państwo tworem naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości; tworzący lud państwo to wspólnota złączona więzami prawa i interesów;

• państwo winno być sprawiedliwe, czyli przestrzegać praw natury, jako praw rozumu; jeśli prawo stanowi złe prawo, niezgodne z prawem natury, to nie jest to prawo, a państwo nie jest właściwie państwem;

• zwolennik ustroju mieszanego łączącego monarchię, arystokrację i demokrację(przewaga arystokracji, wróg demokracji);

• hasło zgody stanów-solidarność arystokracji i kwitów przeciwko buntującej się tłuszczy;

• wpływ na epokę oświecenia.

Chrześcijaństwo

Paweł z Tarsu I n.e.

• wszelka władza pochodzi od Boga, więc wobec cesarza i jego urzędników obowiązuje lojalność; sprzeciw wobec cesarza, to sprzeciw wobec Boga; państwo jest sługą Boga ku dobremu; władza świecka jest krucha, niepewna, przejściowa;

• wobec Boga wszyscy są równi; niewolnicy powinni być posłuszni swoim panom.

Kontynuacja i rozwój doktryny

Grek Ireneusz II n.e.; „Przeciw poganom”

• państwo pochodzi od Boga i jest niezbędne do poskramiania zła; jest tworem dla pogan, ale wszyscy winni słuchać go, płacić podatki; chrześcijanie nie muszą z nim współpracować; wiedząc, że Bóg ześle karę na bezbożną władzę, chrześcijanin poddaje się nawet prześladowaniom.

Klemens II n.e.

• krytyka kultu pogańskich cesarzy, prześladowań chrześcijan, ale pochwała instytucji politycznych.

Orygenes I poł. III n.e.; „Przeciw Celsjuszowi”

• cesarstwo jest pogańskie, ale ma chrześcijańskie cele: szerzenie wiary; chrześcijanie winni słuchać dobrych praw władzy i wykonywać obywatelskie obowiązki;

• złą władzę należy traktować jako karę bożą; opór możliwy jedynie wobec prawa ewidentnie sprzecznego z wolą Boga.

Tertulian II/III

• krytyka kultury pogańskiej → modlenie się za cesarza to modły za nieprzyjaciół i prześladowców; odrzucał obowiązek służby wojskowej, bo chrześcijanie nie mogą przelewać krwi; niemożność chrystianizacji cesarstwa;

• podziw dla rzymskiego aparatu władzy; możliwość sprawowania przez chrześcijan państwowych urzędów; konieczność przystosowania się kościoła do pogańskiego świata;

• prymat norm bożych/natury nad prawem ludzkim, nad zwyczajami; jeśli prawo ludzkie jest zgodne z prawem natury, można mu przyznać moc tego drugiego.

Św. Augustyn IV-V; „O państwie bożym”; teologia polityczna

• większość ludzi jest zła; zachłanni, żądni zaszczytów i władzy;

• państwa ziemskie przemijają;

• wszelka władza pochodzi od Boga, ale państwo zostało stworzone przez Boga z powodu grzechu; gdyby nie upadek pierwszych ludzi państwa by nie było;

• dzieje ludzkości postrzegane jako walka państwa bożego (jedynego nieprzemijalnego i trwałego) z państwem szatana;

• państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową; ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są tylko pielgrzymami; zostali wybrani przez boga aktem łaski, są w mniejszości; obywatele państwa ziemskiego są źli, nie zaznali Jego łaski;

• państwo ziemskie jest każdym państwem, gdzie współegzystują obywatele obu państw: bożego i szatana; państwo ziemskie jest niepewne, nietrwałe; może przyczynić się do tego, aby ludzie bardziej nie popadali w grzech; jest potrzebne - stwarza warunki pokoju i bezpieczeństwa, ale nie wymaga dobrych władców - są nimi dobrzy i źli (pochodzą od Boga); chrześcijanie powinni być posłuszni także tyranowi, gdyż Bóg zsyła go, aby ich doświadczyć;

• ludzie mają prawo oporu - biernego, spokojnego - gdy normy prawa ludzkiego naruszają normy prawa bożego;

• państwo to boski instrument do karania;

• wpływ na papieski uniwersalizm wieków średnich; reformacja; Lutra i Kalwina.

Imperializm w Bizancjum

• absolutna władza cesarza wg kodyfikacji Justyniana (VI w.);

• cezaropapizm - doktryna imperialna - jedność i potęga państwa;

• cesarz twórcą i najwyższym wykonawcą prawa, najwyższym sędzią i naczelnym wodzem; boże namiestnictwo cesarza, jest władcą chrześcijańskim; tak jak jest jeden Bóg w niebie, tak jest jeden cesarz na ziemi; zastępca Boga do spraw doczesnych, naśladowca i Jego ziemskie odbicie; współrządził z Bogiem; cesarz jest koronowany przez Chrystusa;

• cesarz Bizancjum stał na czele wielkiej rodziny monarchów i książąt;

• cesarz postrzegany jako głowa Kościoła (zatwierdzał decyzje i zwoływał pentarchię - kolegium 55 patriarchów);

• cesarz miał działać dla dobra poddanych, gwarantować sprawiedliwość; był władcą elekcyjnym;

• wpływ na papieży i cesarzy niemieckich oraz myśl polityczną Rusi Kijowskiej, w Bułgarii, Serbii, na Węgrzech.

Grzegorz VII, XI w.; „Dictum papae”; papiestwo i państwo

• państwo to twór z istoty zły; władza państwowa zrodziła się z podszeptu szatana, z pychy i żądzy panowania; państwo jest tworem grzesznym, niedoskonałym; musi spełniać postulat sprawiedliwości bożej; tylko państwo błogosławione przez Kościół jest użyteczne;

• na czele tego kościoła stoi papież, jedyny władca uniwersalny, namiestnik Boga na ziemi, głowa wszystkich panujących; jest najwyższym sędzią odpowiedzialnym tylko przed Bogiem; może usuwać władców z tronu, a ludność poddaną złym rządom zwalniać z obowiązku posłuszeństwa.

Papalizm

Doktryna uniwersalizmu papieskiego (XIII w.); wspierały go konstrukcje teoretyczne:

1. teoria jedności świata - zbudowany jest tak jak organizm człowieka i nie może mieć dwóch głów, a tylko jedną, papieską;

2. teoria Kościoła ciała - jest hierarchia bytów; najwyższym bytem jest byt najbardziej uduchowiony, papież;

3. teoria wyższych celów papiestwa i niższych zadań państwa - tylko papież wskazuje ostateczne cele, ziemskie cele są ich cząstką;

4. teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem - papież może uchylać decyzje władzy świeckiej, a nawet usunąć cesarza;

5. teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża - „wikariusza chrystusowego”;

6. teoria dwóch mieczy - wyższość władzy papieskiej nad władzą świecką dowodzona argumentem genetycznym: oba miecze - miecz duchowy i miecz świecki, należą do Kościoła i oba mu służą;

7. teoria papież jako reprezentanta ludu rzymskiego;

8. teoria darowizny Konstantyna.

Hierokratyzm XIII w.

• skrajna wersja papalizmu;

• papież jest źródłem wszystkich władz państwowych; cesarz jest administratorem z woli papieża; cesarz sprawował władzę, ale ona sama była w rękach papieża;

• jedynym interpretatorem prawa bożego może być władza duchowna.

Uniwersalizm cesarski XII - XIII w.

• król - namiestnik Boga w cały, chrześcijańskim świecie; władza cesarza pochodzi wprost od Boga, poddany jest tylko Bogu (on go pomazał przy koronacji); tylko bóg może cesarza sądzić.

Anonim Eboracensis z Yorku

• władza świecka wyższa od władzy papieża; władca świecki jest obrazem Boga-ojca, kapłan - obrazem syna bożego; król reprezentuje boską naturę, kapłan - naturę ludzką;

• władza duchowna nie może ingerować w sprawy świeckie, monarcha ma prawo do takiej ingerencji, gdyż duchowieństwo jest mu podległe;

• Fryderyk I Barbarossa - misja państwa jest religijna, cesarz przywódcą wszystkich chrześcijan, bo jest bożym namiestnikiem na ziemi;

• Argumentacja historyczna:

• cesarstwo schedą dziedziczoną po Rzymianach;

• celem cesarstwa misja cywilizacyjna pozostawiona po Rzymie;

• średniowieczni władcy wskrzesicielami Cesarstwa Rzymskiego;

• światowe imperium niemieckie odziedziczone po Frankach lub Bizancjum.

Fryderyk II Roger w sporze z Innocentym III przejął justyniańską zasadę - monarcha-jedyne źródło sprawiedliwości, twórca prawa, któremu sam nie podlega; lud w całości i nieodwołalnie przelewa władzę na monarchę; monarcha panem ciała i duszy poddanych.

XIII/XIV - legaliści w służbie cesarza:

• każda władza świecka podlega cesarzowi; posiadał prerogatywy właściwe tylko dla cesarza: ustalanie podatków, zakładanie uniwersytetów;

• cesarz najwyższym sędzią i instancją odwoławczą na terenie uniwersalnego imperium.

Suwerenność

• władza króla równa władzy cesarskiej (nie pociąga to hasło za sobą polityki ekspansji terytorialnej, ale miało ukazać równość państw i wspierało zasadę suwerenności państwa; dawało również możliwość korzystania, w stosunkach wewnętrznych, z praw zarezerwowanych dotychczas tylko dla cesarza:

1. tworzenie i nadzorowanie urzędów;

2. sprawowanie najwyższego wymiaru sprawiedliwości;

3. wyłączne prawo do prowadzenia wojny;

4. prawo do skarbu publicznego;

5. tworzenie uniwersytetów);

• suwerenne prawa króla są niezbywalne;

• cesarstwo jest takim samym państwem jak każde inne (XIII - XIV);

• suwerenny monarcha podlega tylko Bogu; pochodzi on od Boga i od ludu; władza monarchy jest godniejsza od władzy papieża, gdyż dzierży on pieczę nad duszami poddanych i może usuwać papieży;

• monarcha może znosić prawo zwyczajowe, jest stróżem prawa stanowionego;

• XIV w. - nieograniczona władza monarchy; na miano tyrana zasługuje buntujący się lud.

Teoria reprezentacji

• Jan z Salisbury - potrzeba ograniczenia władzy monarszej przez kler; osoba prawna musi mieć swojego reprezentanta - króla, ale także poszczególne stany/terytoria muszą mieć swoich przedstawicieli; celem reprezentacji wyrażanie zgody na ważne decyzje;

• Przyjęto z czasem zasadę podejmowania decyzji większością głosów;

• XIII w. - król zasięga rady/zgody parlamentów.

Awerroizm XII - XIII w.

• tezy sprzeczne z nauką Kościoła: wieczność świata i rodzaju ludzkiego, odrzucenie tezy o nieśmiertelności duszy - nieśmiertelny jest tylko gatunek ludzki;

• ludzkie szczęście to szczęście doczesne; cnota to życie zgodne z naturą;

• teoria podwójnej prawdy: punkty widzenia teologii i filozofii są różne; filozof ma prawo ustalać prawdy rozumu, choćby były sprzeczne z Pismem Świętym → dwa sprzeczne twierdzenia, filozoficzne i teologiczne, mogą być równocześnie prawdziwe (obranie dociekań rozumowych, nie odtrącając dogmatów religijnych);

• niezależność państwa od Kościoła, autonomia filozofii politycznej w stosunku do teologii;

• naturalizm i antyindywidualizm wzmocnieniem dla idei jedności politycznej i narodowej;

• pod wpływem awerroistów Alighieri i Marsyliusz z Padwy (teza o suwerenności ludu od awerroistów);

• odpowiedzią Kościoła na awerroizm była myśl św. Tomasza z Akwinu.

Św. Tomasz z Akwinu XIII w.; ”Summa teologiczna”, „Summa przeciw poganom”, „O władzy monarchów”; synteza teologii politycznej

• ostatecznymi celami ą cele niebieskie, jednak sprawy doczesne mają dużą wagę; Bóg partycypuje w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo, więc nie ma przeciwności między łaską a naturą; łaska doskonali naturę;

• człowiek, tak jak i instytucje, nie jest z natury zły;

• między prawdami nauki, a wiarą nie powinno być różnic (to dopuszczali awerroiści); należy rozwijać te nauki, które z punktu widzenia wiary są obojętne; jedynie teologia jest nauką o objawionych przez Boga dogmatach (inne nauki ą służebne wobec teologii); wyższość teologii nad innymi naukami (w razie sprzeczności z teologią, prawdy teologiczne mają wyższą moc);

• źródłem społeczności jest ludzka natura (jak u Arystotelesa), zaś władza tylko pośrednio pochodzi od Boga: boska jest tylko sama zasada władzy, konkretny ustrój tworzą sami udzie; państwo, obok celów doczesnych, ma prowadzić obywateli ku szczęściu wiecznemu oraz tworzyć warunki potrzebne do zbawienia (warunki: pokój i porządek, czyli społeczeństwo oparte na hierarchii, na nierówności); hierarchia jet wszędzie, naturalnym jest, że jedni ą gorsi od innych; podział społeczeństwa ze względu na posiadany majątek;

• są dwa aspekty własności:

1. posiadanie - możliwość posługiwania się rzeczą i korzystania z niej,

2. użytkowanie danej rzeczy;

• właściciel powinien dzielić swe dobra z ubogimi (jak u Arystotelesa, w Piśmie Świętym i hasłach egalitarystycznych);

• człowiek ma dwie natury i dwa cele:

1. jako istota ziemska i cząstka społeczeństwa zorganizowanego w państwo podlega władzy świeckiej, której winien jest lojalność i posłuszeństwo,

2. jako istota nieśmiertelna podlega Bogu, a bezpośrednio władzy duchownej;

cele niebieski wyższe od celów doczesnych, cząstkowych, i ostateczne; ten kto prowadzi do celów doczesnych, czyli Kościół, czuwa nad dążeniem do celów bliższych → państwo podporządkowane Kościołowi;

• „królestwo jest najlepszym rządem dopóki się nie zepsuje”; tyranem jest ten, kto nielegalnie zdobył władzę lub źle jej używa:

1. naruszenie praw bożych i naturalnych → obywatele mają obowiązek wypowiedzieć posłuszeństwo;

2. naruszenie konstytucji państwa pochodzącej od ludzi → nie wiadomo czy wystąpić przeciwko tyranowi, bo skutki sprzeciwu mogą okazać się gorsze; tyrania to zwykle kara boża; trzeba być pewnym, że nie leżało w planach Opatrzności ustanowienie złego monarchy; o tym czy wypowiedzieć posłuszeństwo decyduje duchowieństwo, Kościół, papież; tylko władza duchowna może wystąpić z inicjatywą obalenia tyrana;

• papież może kontrolować władzę świecką i ingerować w politykę, gdyż łączy najwyższą władzę świecką i duchowną, jednak winien zachować wstrzemięźliwość z interwencjami;

• państwo winno walczyć z heretykami; popierał inkwizycję, gdyż wspomagała dążenie ku zbawieniu;

• hierarchia prawa:

1. prawo wieczne - najwyższa mądrość Boga;

2. prawo natury - odbicie w umyśle ludzkim prawa wiecznego (ogólne reguły postępowania):

1. należy dążyć do dobrego, unikać złego,

2. miłować bliźniego jak siebie samego,

3. każdemu oddawać to, co mu się należy.

1. prawo ludzkie - stanowione przez władzę państwową, szersze od praw natury, określające jak należy stosować nakazy i zakazy praw natury; jednocześnie nie może go naruszać; jeśli jest sprzeczne z prawami natury, to poddani nie muszą go przestrzegać;

2. boskie prawo pozytywne - zawarte w Piśmie Świętym i nauczaniu Kościoła;

• wpływ na rozwój katolickiej doktryny państwa, społeczeństwa i prawa.

Koncyliaryzm

• krytyka prymatu papieża - władza najwyższa w ręce soboru;

• nieomylny jest tylko Kościół powszechny, a nie papież; papież jest tylko głową Kościoła; jeżeli popadnie w herezję może być sądzony i usunięty przez sobór lub kolegium kardynalskie;

• skrajne nurty mówiły o elekcji papieża i biskupów przez wiernych.

Ockham XIII - XIV; „Traktat o władzy cesarzy i papieży”; krytyka papalizmu

• papalizmu jest bezprawny, nosi znamię herezji;

• państwo nie pochodzi od papieża, lecz bezpośrednio i wyłącznie od Boga, który dał ludziom możliwość wyboru władców;

• ludzie rodzą się wolni i równi, wszyscy uczestniczą w wyborze władcy; wybrawszy go nie można go usunąć;

• celem państwa doczesne dobro ludzi; postulat niezawisłości państwa od papieża;

• na szczycie hierarchii praw stoi prawo boże, które jest zawarte w Piśmie Świętym (a nie to, co Kościół chce brać za prawo boże)(wpływ na reformację i humanizm); niżej jest prawo naturalne dostępne ludziom bez objawienia; źródłem jest rozum)(jest ogólne); prawo ludzkie reguluje te zagadnienia, których nie obejmuje prawo natury (podmiotowy charakter normy; nienaruszalność praw ludzkich).

Dante XIII - XIV; „O monarchii”, „Boska komedia”; monarchia jako świat pokoju

• pod wpływem Arystotelesa i awerroistów (przejął realizm w ocenie sytuacji politycznej i filozofię podwójnej prawdy);

• światem rządzą głupi, gnuśni i występni; konieczna jest restauracja uniwersalnego imperium - cesarstwa rzymskiego;

• monarchia to świat pokoju, gwarantować go ma monarcha, który wszystko mając niczego nie pożąda;

• celem państwa jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka → doczesna szczęśliwość ludzi;

• cesarz miał mieć silną władzę, jednocześnie będąc sługą ludu, szczególnie rzymskiego, spadkobiercy imperium oraz miejscem gdzie narodziło się chrześcijaństwo;

• cele doczesne i wieczne są równorzędne (inaczej niż u Tomasza z Akwinu) oraz środki do nich prowadzące są równorzędne;

• niezależność filozofii od teologii (jak awerroiści), ale ich racje nie muszą wchodzić w konflikt, gdyż obie wiodą do Boga;

• państwo i Kościół winny współpracować → obie wyrażają wolę Boga, jednak Kościół nie może ingerować w prawy polityki i w ustalenia filozofii - nauki o zadaniach doczesnych;

• zasady wiary chrześcijańskiej tylko w Piśmie Świętym (jak Ockham).

Marsyliusz z Padwy XIII - XIV; „Obrońca pokoju”; idea suwerenności ludu

• pod wpływem Arystotelesa i awerroistów (sceptycyzm i radykalizm w sprawach wiary) (antyindywidualizm - interes jednostek nie może być sprzeczny z interesem zbiorowości);

• najdoskonalszą zbiorowością jest państwo - płód woli ludzi, mający zapewnić bezpieczeństwo i pokój między ludźmi dysponujące technikami i aparatem oraz środkami rządzenia;

• podstawową treścią państwa jest władza/rząd, który zarządza administracją, sądownictwem, systemem kontroli, środkami przymusy;

• prawo do stanowienia prawa należy do ludu; to on jest suwerenem, a jego wola najlepiej sprawdza się w demokracji, gdyż:

1. ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili,

2. lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie;

• możliwość stanowienia prawa przez ekspertów oraz przekazania prerogatyw rządowi;

• odrzucenie dualizmu prawa ludzkiego i bożego oraz ich hierarchii; prawo boże będzie dopiero prawem w życiu niebieskim, gdyż wtedy zyska sankcję - w życiu doczesnym jest tylko zbiorem zaleceń; prawo ludzkie nie jest konkretyzacją prawa naturalnego (jak było u Tomasza z Akwinu); prawem naturalnym są normy powszechnie akceptowane przez społeczeństwo świata;

• prawem jest norma pochodząca od uprawnionego ustawodawcy - ludu/jego delegatów; nie musi być ani dobre, ani sprawiedliwe; musi pochodzić od ludu i być stosowane przez aparat państwa;

• Kościół to wspólnota wiernych działająca na zasadzie dobrowolności; nie powinien zakłócać porządku w państwie; stosunek państwo-Kościół, to stosunek całości do części → Kościół jest instytucją w państwie i państwu podporządkowaną.

Machiavelli XV - XVI; „O sztuce wojennej”, „Rozważania nad pierwszymi dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza”, „Historia Florencji”, „Książę”; wykład politycznego realizmu

• wszechświat jest odwieczną harmonią; dobro równoważy zło; państwa rozwijają się cyklicznie: od staczania się na dno nędznej wegetacji ku szczytom sławy;

• zachowanie człowieka poddane jest dwóm zasadom: fortunie i virtu; fortuna to los, przeznaczenie - zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć → przesądza jedynie o części zachowań, reszta zależy od virtu - przedsiębiorczości człowieka, zdolności rozumowania i przewidywania, energii i aktywności; fortuna większe znaczenie odgrywa wśród biernych, mało ambitnych, zaś ambitni, śmiali, mogą ograniczyć działanie fortuny;

• ludzie są z natury bardziej źli niż dobrzy, urodzili się chciwi, są zmienni, niewdzięczni, obłudni;

• wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda absolutna władza monarchy (księcia) - tylko jednostka, za pomocą specjalnych środków, może utrwalić nowy ład; dyktatura jest konieczna, gdyż trzeba na początku rozprawić się z wrogami nowego ustroju;

• w polityce nie trzeba przestrzegać reguł moralnych, gdyż polityka nie jest ani moralna, ani amoralna; w polityce liczy się przede wszystkim skuteczność, a nie moralna ocena działania; sukces w polityce usprawiedliwia czyny uważane za niemoralne; nie można być moralnym, kiedy epoka jest niemoralna - prowadzi to do klęski;

• okrucieństwo księcia, we właściwych rozmiarach i odpowiednim czasie, jest cnotą; władca powinien zachowywać pozory łaskawości, prawości, pobożności i ludzkości, łamiąc je w razie potrzeby; można nie dotrzymywać umów, gdy znikają przyczyny ich zawarcia; siła i terror powinny być łączone z podstępem i zdradą;

• polityczny przywódca musi być realistą; musi umieć przewidywać i wykorzystywać okazję - biada temu władcy, który jej nie wykorzysta;

• książę tępi tylko tych, którzy spiskują przeciw władzy, unika totalnego terroru, nie wzbudza nienawiści poddanych, dba o równowagę w społeczeństwie;

• doniosła, społeczna funkcja religii; odrzucenie chrystianizmu - doktryny bierności i lenistwa; religia ma uczyć cnót obywatelskich, służby dla państwa i jego władcy; musi odrzucić ambicje polityczne, musi być religią państwową;

• po okresie przejściowym jakim jest absolutyzm jednostki ustrój powinien być zmieniony na republikański; republika gwarantuje trwałość ustroju i chroni powszechną wolność; najlepiej gdy łączy elementy monarchii, arystokracji i demokracji (lud to najzamożniejsi); trwałość rządu miały gwarantować armia i prawo; ustawodawcą jest państwo, którego wykonywanie ma zapewnić silna armia narodowa poddana zwierzchności państwa;

• inspirował radykałów i wywrotowców; cenili go Rousseau, Voltaire, Ronespierre oraz wodzowie państw autorytarnych i totalitarnych.

Bodin XVI; „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”; doktryna suwerenności władzy państwowej

• punktem wyjścia badania jest doświadczenie (a nie Biblia);

• „państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele”;

• miano państwa przysługuje rządowi, który reprezentuje prawa natury i prawa boże; cechą każdego państwa jest to, że na jego czele stoi suwerenny władca;

• suwerenność - główne znamię państwa, absolutna i nieustająca jego władza; suwerenność jest konstytutywną cechą władzy państwowej; absolutnie niezależna od kogokolwiek z zewnątrz oraz niezawisła od poddanych; jest niepodzielna; najbardziej naturalny ustrój to monarchia;

• przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza - moc tworzenia prawa, to moc decydowania o wszystkim;

• prawo jest rozkazem od suwerena, powinno być sprawiedliwe; swoją moc czerpie od osoby, która je wydała; prawo winno być zgodne z prawem bożym i naturalnym; choć suweren jest związany prawami wyższymi, to prawo pozytywne, jeśli łamie prawa wyższe, nie przestaje obowiązywać; Bodin nie dopuszczał możliwości wystąpienia przeciw monarsze; władca jest wizerunkiem Boga, lepiej zna prawo boże i nie będzie go naruszał;

• nienaruszalność własności jako jedno z praw wyższych;

• mimo pewnych różnic wszyscy są jednakowo poddani suwerenowi; posłuszeństwo wobec władcy nie zna granic, nawet gdy narusza wolność i gwałci własność, nie można pozbawić go tronu lub życia; tylko bierny opór jest dopuszczalny (np. podanie się do dymisji przez urzędnika); legalny władca nie będzie nigdy tyranem poddanych;

• suwerenność jest również zewnętrzna, więc nie może być zwierzchnictwa papieża; Kościół winien służyć państwu - kształtować miłość i szacunek dla suwerena; zakres obowiązków miał ustalać monarcha.

Monarchomachowie/Tyranobójcy

Francis Hotman XVI; „Franco-Gallia”

• zwolennik elekcji monarchy; możliwość usunięcia złego monarchy; krytyka arystokracji; konieczność restauracji Stanów Generalnych.

T. Bela, J. Boucher, S. de la Boetie

• idea suwerenności ludu - lud określił stanowisko władcy w umowie, kiedy tworzył państwo; Bóg gwarantem i stróżem umowy; treścią umowy - przekazanie władzy delegowanej, substancja pozostała w rękach ludu; za łamanie umowy król może stracić tron i głowę; tylko lud decyduje czy i w jakim stopniu została złamana umowa;

• antyindywidualizm - król jest poniżej ludu-suwerena, który stoi ponad jednostkami; prawo do oporu ma dygnitarz reprezentujący interesy ludu przed królem;

• przeciwnicy monarchii absolutnej; suwerenność ludu; monarchia to nie tylko władca, ale i stany polityczne zgromadzone w organie przedstawicielskim.

Reformacja

Luter XV - XVI; „95 tez przeciwko sprzedaży odpustów”; absolutyzm władzy

• luteranizm - rewizjonizm religijny i konserwatyzm społeczny;

• całkowity upadek natury ludzkiej (jak u Augustyna), na skutek grzechu pierworodnego człowiek stał się niewolnikiem diabła i nic nie może uczynić go dobrym; chciał powrotu do pierwotnego chrześcijaństwa - odrzucał papieża, księży, innych pośredników; tylko wykładnia Pisma Świętego dokonana przez Lutra jest zgodna z nauką Boga; autorytet Kościoła zastąpił autorytetem własnej osoby;

• Kościół - niewidzialny związek wiernych (od św. Augustyna); członkami Kościoła są wszyscy wierzący, głową - Chrystus; wszyscy są wolni i równi, wszyscy są kapłanami, ale przeciwny demokratyzacji Kościoła;

• pełna suwerenność władzy państwowej; państwo nie może nic zrobić dla zbawienia człowieka, ale może powstrzymać od dalszego upadku; państwo musi posiadać surowe prawo oraz prawo do nieskrępowanego działania; władca rządzi absolutystycznie; totalny obowiązek posłuszeństwa, nawet wobec tyrana; zła natura ludzka niedobrze znosi demokrację; dopuszczał opór wobec władcy, kiedy wyraźnie pozwalało na to prawo państwowe;

• książę jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary;

• nauka Lutra służyła absolutyzmowi władców terytorialnych, wspierała tendencje konserwatywne.

Kalwin XVI; „Urządzenie wiary chrześcijańskiej”; absolutyzm Boga

• łączył w teologii polityki nauki św. Augustyna, Lutra i Ulryka Zwingliego;

• od Lutra → człowiek jest z natury zły, pozbawiony wolnej woli musi działać źle i sprzecznie z prawami bożymi;

• Bóg predestynował ludzi do dobra lub zła, czyniąc zło, czynią je dlatego, bo do tego zostali stworzeni;

• człowiek jest zdany i podporządkowany Bogu, który jest jedynym suwerenem i osobiście prowadzi rządzących; absolutyzm władcy = absolutyzm Boga; boskie jest państwo i absolutna władza rządzących wykonujących boskie rozkazy; władza należy bezpośrednio do Stwórcy (ani do ludu, ani do rządzących);

• wystąpienie przeciw władcy to świętokradztwo; opór wobec rządzących niedopuszczalny, gdyż byłby to opór wobec Boga (opór jest możliwy, jeśli w państwie istnieją organy wyraźnie powołane do stanowienia oporu złej władzy, lub jeśli jest to jednostka zesłana przez Boga, która zjednoczy lud przeciwko tyranowi - wtedy trzeba wypowiedzieć posłuszeństwo władcy);

• antymonarchista, zwolennik republiki arystokratycznej. przeciwnik nierozważnego i chciwego ludu (jak Luter); republiką powinni rządzić wybitni, najlepsi;

• Kościół może wykonywać zadania duszpasterskie i sprawować władzą doczesną (inaczej niż u Lutra); Kościół jest widzialny, jest organicznie powiązany z władzą państwową; pastor łączy w sobie władzę duchowną i świecką;

• podporządkowani państwa Kościołowi doprowadziło do dyfuzji zadań: państwo utrzymywało wiarę chrześcijańską przez dobre prawa, statuty i kary oraz inne; wykroczenia przeciw wierze pociągały sankcje kościelne oraz prawne.

Mora (Morus) XV - XVI; „Utopia”

• własność prywatna źródłem niesprawiedliwości;

• pod wpływem Platona i jego egalitaryzmu;

• Utopia - brak własności indywidualnej, wszystko należy do państwa; ludność żyje w równości i harmonii; rygorystyczne przestrzeganie zasady równości; brak pieniądza - wszystkie potrzeby zaspokaja państwo; niewolnictwo nie jest naturalne - niewolnikami stają się przestępcy oraz jeńcy wojenni;

• ustrój Utopii jest zarazem hierarchiczny i demokratyczny; każde 30 rodzin ma swoich przedstawicieli, którzy wybierają księcia - ma władzę dożywotnią, może być usunięty w razie skłonności do tyranii; zajmuje się polityką zagraniczną - zapewnienie równowagi na kontynencie;

• prawa są proste i nieliczne; powszechna tolerancja; duchowni wybierani są przez wiernych (nie posiadają przywilejów).

Richelieu i Ludwik XIV, XVI - XVII; „Testament polityczny”; klasyczny absolutyzm

• pojęciem nadrzędnym jest państwo (wszelkie cele podporządkowane państwu); respektował wolność wewnętrzną; brak litości dla wrogów tronu surowy dla ludu; sprzedawalność urzędów gwarancją lojalności kupujących wobec króla; bezwzględność króla; „kto ma siłę, ma często i rację”.

Ludwik XIV i biskup Bossuet XVII -XVIII; „Polityka wywiedziona z Pisma Świętego”

• absolutyzm klasyczny - pełnia władzy monarszej, niczym nie skrępowanej, ani przez prawo, ani przez Kościół, ani przez stany;

• tępili idee i instytucje opozycyjne, wrogowie zgromadzeń przedstawicielskich; prawo do dysponowania życiem, sumieniem i mieniem poddanych; argumenty religijne i mistyczne uzupełnione były racjonalnymi i laickim;

• władza pochodzi od Boga, tak jak następstwo tronu;

• król jest symbolem rozumu; to jemu rozum jest dostępny w stopniu większym niż poddanym; władza monarchy podlega tylko Bogu i rozumowi;

• króla należy słuchać bez szemrania; tylko władca wie co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem; buntownicze poglądy zasługują więc na pogardę i potępienie;

• król jest identyczny z państwem, tylko on rozstrzyga o tym co jest racją stanu, a co nie, i nic nie może go krępować;

• celem państwa jest minimalne szczęście poddanych;

• monarcha jest związany prawem, stoi ponad nim, tworzy je i nie może być nim związany; rządzi według własnego rozumu i tylko Bogu zdaje sprawę ze swego postępowania;

• władza jest nieograniczona, a władca nie jest do niczego zobowiązany, gdyż on decyduje o tym co słuszne; jedyną sankcją jest sankcja religijna - odpowiedzialność przed Bogiem;

• w kolizji przed władzą zanikają wszelkie prawa jednostki - król jest władcą wszystkiego, co znajduje się na obszarze królestwa;

• teoria policji jako gwaranta egzekwowania królewskich praw.

Kontrreformacja

Francisco Juarez XVI - XVII; „O prawach i Bogu jako prawodawcy”

• prawo ludzkie może rozwijać się tylko na podstawie i w ramach prawa natury, którego naczelną zasadą jest dobro powszechne - dobro wspólnoty, ale i poszczególnych jej członków, które pokrywają się (są do siebie zbieżne);

• ogólne szczęście odnosi się do życia ziemskiego i polega na życiu w pokoju, sprawiedliwości i posiadając własność;

• człowiek jest naturalnie wolny i bez jego zgody nie można sprawować nad nim władzy - lud ustanowił konkretną władzę państwową; jednak lud niekoniecznie jest trwałym suwerenem, może zrzec się części lub całości suwerenności na rzecz władzy, godząc się tym na absolutyzm; dopuszczalny jest więc każdy ustrój, byle legalny (wewnętrzny aspekt suwerenności; konstrukcja ludowej genezy władzy); wyższa od władzy państwowej jest jednak władza papieska pochodząca od Boga; papież ma więc moc egzekwowania swojej zwierzchności.

Grocjusz XVI - XVII; „Wolość mórz”, „O prawie wojny i pokoju”; racjonalistyczna szkoła prawa natury

• prawo natury jest w pełni racjonalistyczne, związane z niezmienną naturą człowieka, istniałoby nawet wtedy, gdyby nie był Boga; zakazy i nakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego, że tak orzekł Bóg; do poznania jego zasad można tylko dojść przez badanie społecznej natury człowieka;

• cechą natury człowieka jest popęd społeczny, chce żyć rozumnie i zgodnie z innymi; człowiek ma również rozeznanie społecznych wartości i ocenia, które działania popierać (dobre), a które odrzucać (złe);

• fundamentalne zasady prawa natury: nienaruszalność cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek dotrzymywania umów oraz obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa;

• wojna sprawiedliwa - wojna w obronie praw natury; głosił humanitaryzm w traktowaniu przeciwników, oszczędzanie kobiet i dzieci;

• państwo jest dziełem umowy, w której ludzie, tworząc państwo, przekazali jednostce pełnię władzy, to absolutyzm jest legalny, a społeczeństwo musi bezwzględnie dotrzymać zawartej umowy;

• wpłynął na Leibniza, utylitaryzm Hume'a, Shaftesburegy'ego, Benthama, radykalizm Rousseau, historycyzm Batisty Vico i Monteskiusza oraz zasady roku 1789.

Spinoza XVII; „Traktat teologiczno-polityczny”, „Etyka”; utylitaryzm i demokracja w ustroju

• wpływ nań wywarł Kartezjusz i Hobbes;

• Pismo Święte nie jest źródłem wiedzy; religia nie jest prawdą - jest wykładem zasad moralnych, potrzebna prostemu ludowi; prawda to domena filozofii;

• podstawowe prawo naturalne człowieka - wolność przekonań, którego to prawa nie może odebrać nawet umowa społeczna; nie można go przelać (z wolności przekonań można wyłączyć treści wywrotowe);

• stan natury to stan wzajemnej wrogości ludzi, bo granicą praw naturalnych ludzi była ich siła, brak praw rozumu; ludzie zrzeszyli się więc w społeczeństwo dla własnego pożytku; umowa społeczna stworzyła państwo w imię użyteczności; państwo to organizacja, która za pomocą siły i groźby zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki dla szczęścia i wolności; wolny jest ten kto żyje zgodnie z nakazami rozumu;

• umowa - jednostki zrzekają się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa (z wyjątkiem swobody myślenia), gdyż gdyby zachowali ich część, musieliby zachować środki do ich ochrony;

• władza suwerenna to władza absolutna absolutnego suwerena - społeczeństwa, a nie monarchy-absoluta; najbardziej naturalnym ustrojem jest demokracja, gdyż jednostka działa na pożytek ogółu, a zarazem na pożytek własny;

• nawiązywał doń Rousseau.

Hobbes XVI - XVII; „O obywatelu”, „O ciele”, „O człowieku”, „Lewiatan”; epigon doktryny absolutyzmu

• wpływali nań Kartezjusz, Galileusz i Bacon;

• człowiek to istota rządzona przez namiętności (założenie); człowiek jest z natury egoistą - każdy chce mieć więcej od innych; cechę stanu naturalnego stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi (wystarczał trwała groźba otwartego konfliktu) → hipotetyczny stan;

• człowiek jest nie tylko niewolnikiem namiętności, ale i istotą rozumną; przejawem rozumu jest instynkt samozachowawczy, który nakazuje dążyć do pokoju, rezygnować z naturalnych swobód na rzecz innych ludzi, dotrzymywać umów, powściągać odruchy zemsty, jednak kierowanie się tymi zasadami było niemożliwe w stanie wojny; ludzie postępowali więc w ramach subiektywnej wolności naturalnej, która, w imię samozachowania , umożliwiała nawet zabicie innego człowieka;

• prawo natury nie mogło rozwijać się tak długo, póki nie było władzy, która gwarantowałaby sankcje; bez władzy nie ma też pokoju; namiętności brały górę nad rozumem;

• w końcu ludzie zwyciężyli namiętności zawierając umowę społeczną - umowa każdego z każdym; ludzie zobowiązali się do przekazania prawa rządzenia sobą jednostce lub zgromadzeniu, pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo; państwo wchłonęło jednostki w siebie; wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi - rozpoczęli życie społeczne, pojawiło się prawo, własność;

• państwo - Lewiatan jest absolutnym władcą jednostek zgodnie z umową społeczną; umowa jest porozumieniem jednostek, suweren nie był jej stroną, otrzymał pełnię władzy jakby w darze od ludzi, nikt nie może być zatem zwolniony od poddaństwa pod pretekstem, że suweren nie dochował umowy; poddani nie mogą zmieniać treści umowy oraz skarżyć suwerena o niesprawiedliwość, gdyż wola jednostek jest źródłem władzy; suweren nie może być zależny od poddanych, bo nie ma dwóch sił w państwie; państwo jest identyczne ze społeczeństwem, gdyż tego nie było gdy zawierano umowę;

• prawa władcy - suwerena są niepodzielne, nie można ich scedować, nie można ich utracić (ten, kto ma ograniczoną władzę nie jest władcą); tylko władca - suweren decyduje o polityce, sprawuje najwyższy wymiar sprawiedliwości; władca reprezentuje swych poddanych, wszelkie korporacje, parlament, są mu poddane; Kościół jest podległy władzy, religia jest potrzebna, bo uczy pokory i posłuszeństwa; nieuzasadnione jest istnienie partii politycznych i tajnych związków;

• absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalnych, choć jest surowy, to jest lepszy od stanu anarchii; tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi stawiającymi interes jednostki nad interesem ogółu, osłabienie władzy może prowadzić do upadku państwa, więc powrotu do stanu natury;

• z władzy absolutnej płynęły korzyści i dla jednostek, absolutne państwo, to państwo sprawiedliwe, gwarantujące ład i bezpieczeństwo, strzeże własności; mądry władca nie będzie tyranem, pozostawi margines swobody poddanym, pozwoli bogacić się itp., w granicach posłuszeństwa i lojalności;

• podległość wobec władcy ustępuje, gdy ten nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa poddanym.

Locke XVII - XVIII; „List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”; liberalizm polityczny

• stan natury, to stan, w który, ludzie żyli w wolności i równości, nie byli zdemoralizowani i nie zależeli od własnych namiętności; pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie poddawał się prawom natury; poznawał je dzięki rozumowi i wiedział, że obowiązuje wszystkich jednakowo; człowiek otrzymał prawo natury z narodzinami; są to prawa podstawowe, nikt nie może ich odebrać; prawo natury to prawo do zachowania swojej własności, tj. swojego życia, wolności i mienia; w stanie natury panował odwieczny system moralny; ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny, a nadużywanie prawa natury groziło zamętem i nieładem; ludzie byli sędziami we własnej sprawie i to konieczność karania przestępców była najważniejszą przesłanką ustanowienia władzy państwowej;

• państwo powstało w drodze umowy złożonej z dwóch aktów:

1. najpierw jednostki umówiły się ze sobą o utworzenie społeczeństwa,

2. potem umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo (zerwanie umowy z władzą nie oznaczało unicestwienia społeczeństwa);

umowa zawarta z przesłanek utylitarystycznych - wzmocnienie swej własności - umocniła ich prawa; ludzie oddali prerogatywę karania gwałcicieli prawa i uzyskali skuteczniejszą ochronę prawa do własności;

podstawowe idee liberalizmu - zasady indywidualizmu oraz tzw. leseferyzm, czyli wolność od jednostki od państwa, funkcja państwa ograniczona do zabezpieczenia życia i wolności obywateli, zakaz wkraczania w strefę produkcji, życie religijne, kulturalne i społeczne; autonomia partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek, przedsiębiorstw;

idea szacunku dla władzy państwowej; nie wykluczał oporu, który traktował jako zło konieczne;

najlepszym ustrojem ma być monarchia z podzieloną władzą na ustawodawczą, wykonawczą (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) oraz federacyjną (polityka zagraniczna); władz prawotwórcza i wykonawcza nie mogą spoczywać w jednym ręku; parlament ma reprezentować jak najszersze kręgi społeczne - wybory, ale z cenzusem majątkowym (równość wobec praw naturalnych, ale nie prawa prywatnego), decyzje mają być podejmowane większością.

Absolutyzm oświecony

• nawiązywał do doktryny prawa natury, do haseł utylitaryzmu oraz argumentów racjonalistycznych;

• monarcha oświecony - „jestem sługą państwa”, „sługą interesu ogólnego”;

• oświecony król to organizator szczęścia poddanych; włada absolutnie, bo widzi dalej i lepiej niż lud, arbitralnie rozstrzyga o tym co jest korzystne; rządzi sam, zajmuje się wszystkim co dotyczy życia państwowego (sprawiedliwość, wojna, finanse), dba o bezpieczeństwo i pokój oraz troszczy się o gospodarczy rozwój; tylko on wie co potrzebne społeczeństwu, więc nieracjonalnym byłoby odgraniczanie jego władzy; dopuszcza liberalizm gospodarczy, ale wyklucza wolność w sferze polityki.

Humanitaryzm prawniczy

Beccaria XVIII; „O przestępstwach i karach”

• przepisy prawa winny być jasne, przejrzyste i jednolite; państwo miło przede wszystkim walczyć z przestępczością; tylko ustawa może określać jakie czyny podlegają karze i w jakim wymiarze; nie ma przestępstwa bez ustawy; w obliczu prawa karnego wszyscy są równi;

• zasada domniemania niewinności oskarżonego w procesie - zasada współmierności; współmierność kary i przestępstwa; kara powinna być szybka i nieuchronna, zarazem najniższa z możliwych; celowość złagodzenia kar cielesnych, m.in. zniesienie tortur, chciał zniesienia kary śmierci;

• przestępstwo nie jest aktem obrazy Boga; laicyzacja pojęcia sprawiedliwość.

Fizjokratyzm

Quesnay, de Nemours, Baudeau, de Trosne, de la Riviere

• tylko praca rolnicza jest produktywna, bo tylko ona przynosi wartość dodatkową - przemysł i rzemiosło przetwarzają pracę roli;

• podział społeczeństwa na:

1. klasę właścicieli ziemskich - świeckich i duchownych posiadacz majątku,

2. klasę produkcyjną - rolników uprawiających ziemię z pomocą kapitału,

3. klasę jałową - wszyscy nie trudniący się pracą na roli;

• państwo istnieje dla ochrony własności; własność jest rezultatem pracy; nie wszyscy jednak mają równe prawo do własności;

• wielkość własności zależy od naturalnych cech ludzi;

• do naturalnego porządku obok własności należy wolność i obowiązek pracy (wolność rozumiana jako wolność osobista); pracowitość = moralność, niepracowitość = lenistwo = niemoralność; kapitalista wyciąga rękę do biednych, nie by ich wyzyskiwać, lecz by pomóc;

• państwo miało być instytucją stojącą na straży naturalnego ładu, strzegącą prywatnej własności, bezpieczeństwa, wolności naturalnej, swobody produkowania dóbr na rynek; początek władzy dała umowa społeczna, która nie zmieniła porządku naturalnego; jednostki nie zrzekły się swoich praw, lecz poszerzyła je szczególnie w ochronie własności; państwo może ingerować w życie gospodarcze jednostek, jeśli zostały naruszone święte prawa wolności i własności;

• władza najwyższa miała pozostać w ręku absolutystycznego i dziedzicznego monarchy; tylko on uosabiał dobro ogółu; zmiana w podejściu do gospodarki (liberalizm, ale nie w stosunku do polityki).

Monteskiusz XVII - XVIII; „Listy perskie”, „ Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymu”, „O duch praw”; liberalizm arystokratyczny

• relatywizm - życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega na „różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami”; jest różny u różnych narodów i zależy m.in. od klimatu, tradycji, religii, kultury, poziomu gospodarki; nie można ustalić więc uniwersalnego modelu prawa; stąd różne zasady prawa, które dla jednego narodu są dobre, a dla innego złe;

• podejście historyczne jest niezbędne do zdobycia informacji o duchu praw danego narodu;

• relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne;

• prawem natury jest życie w społeczeństwie;

• relatywność praw to ich rozumność;

• istotą państwa polityczna wolność obywateli; wolność polega na postępowaniu zgodnie z prawem, „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają”; wolność możliwa jest więc tylko w państwie praworządnym; nie każde prawo służy wolności - tylko takie, które uwzględnia ustrój polityczny kraju, realia gospodarki itp.;

• prawo winno być wypełnione „duchem umiarkowanym”, spełniać zasadę złotego środka; system prawny nie musi być totalny; nie potrzebny jest nadmiar formalizmu, nadmiar praw (bo obniżają jego rangę); zasada umiarkowania winna również obowiązywać w systemie politycznym; konieczny jest system wzajemnych hamulców i sił równowagi zapobiegające nadużywaniu władzy;

• systematyka ustrojów politycznych ze względu na naturę rządów (to, co określa istotę państwa) i jego zasady (to, co określa jego działanie):

1. republikański,

2. monarchiczny,

3. despotyczny;

• demokracja jest strukturą mało realną - zakłada cnotę i skromność, cechy rzadkie; równość praw (nieziszczalna, gdyż jest konieczność cenzusu majątkowego); lepsza jest republika arystokratyczna z cechą - umiarkowaniem, jednak można ją urzeczywistniać w małych państwach (gdyż musi być mała grupa nie posiadających władzy, aby rządzący ich nie uciskali); monarchia - naturą są rządy zgodne z prawem, zasadą honor; despocja - natura - rządy jednostki, cecha - prawo jest wola suwerena, zasada - strach - ten ustrój trzeba zwalczać, gdyż lekceważy prawa i czyni cnotę z lęku poddanych;

• najlepszym ustrojem jest monarchia - ustrój odporny na despotyzm; jest ustrojem umiarkowanym - praworządnym, respektującym wolności; najbardziej naturalnie jedna władza powściąga drugą;

• najskuteczniejszą zaporą dla despotyzmu jest podział władzy; są 3 władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa; władze te powinny być rozdzielone w państwie praworządnym; nie ma wolności, gdy jedna osoba sprawuje dwie lub trzy władze (tak, jak w despocjach); władza prawodawcza dla parlamentu - przedstawiciela społeczeństwa, władza wykonawcza - monarcha stosujący prawo przy pomocy ministrów, władza sądowa - wybierane na krótkie kadencje trybunały; istota tych trzech władz to wzajemne uzupełnianie się, kontrolowanie i hamowanie, tak, aby jedna nie wzrosła nad inne;

• hamulcem władzy ustawodawczej była jej wewnętrzna budowa: dwuizbowy parlament; izba niższa wybierana przez wszystkich z cenzusem, izba wyższa - dziedziczna; kadencja izby niższej winna być krótka;

• zewnętrzny hamulec parlamentu - monarcha zwołuje i odracza jego posiedzenia, może odmówić zatwierdzenia ustawy, mając jedynie prawo weta (bez prawa inicjatywy ustawodawczej); nie odpowiadał przed parlamentem, ale jego ministrowie i owszem;

• władza sądowa związana wykonywaniem ustaw; rotacja kadr wymiaru sprawiedliwości; egzekucja wyroków o należała do władzy wykonawczej.

Voltaire XVII - XVIII; „Rozprawa o historii powszechnej i o zwyczajach i duchu narodów”, „Wielka encyklopedia francuska”; liberalizm oświecony

• należy wzmocnić pozycję dysponujących rozumem - filozofów oświeconych i oświeconych monarchów - to oni mogą zmieniać opinie;

• absolutyzm oświecony podstawą ustroju dla społeczeństwa opartego na ideałach wolności i własności; oświecony monarcha winien być promotorem likwidacji despotyzmu, rezygnując z władzy absolutystycznej na rzecz umiarkowanej; prawa polityczne ograniczał do osób posiadających (bogaci rządzą, biedni im służą); równość polega tylko na równości wobec praw naturalnych, zaś równość w prawach politycznych osiągalny jest przy takim samym poziomie zamożności.

Diderot XVIII; 32 tomy manuskryptów, „Wielka encyklopedia francuska”, liberalizm radykalny

• ewolucja Diderota-filozofa; teizm → deizm → ateizm → materializm;

• świat dynamiczną całością znajdującą się w ustawicznym ruchu; zwolennik ewolucji - odrzucał tezę o istnieniu niezmiennego boskiego ładu;

• człowiek jest z natury dobry, ale zły ustrój polityczny, niedostatek kultury, wypaczyły jego naturę; zakładał, że poglądy i obyczaje ludzi są określone przez ustrój polityczny i przez prawo - głosił konieczność radykalnej reformy ustroju we Francji; chciał kresu relatywizmu etycznego;

• odrzucał monarchię absolutną, potępiał wszelki absolutyzm, gdyż zakres władzy przesądza o nierealności ugruntowanie w tym ustroju wolności i liberalizacji życia publicznego; parlament miał być reprezentantem suwerennego ludu, miał kontrolować rząd i jego szefa;

• bogacenie się jednostek prowadzi do powszechnego dobrobytu; zwolennik powszechności oświaty; wolność handlu, poszanowanie praw własności.

Smith XVIII; „Badania nad naturą i przyczyną bogactwa narodów”; liberalizm gospodarczy

• indywidualizm; społeczeństwo złożone z luźno połączonych jednostek, które postępują kierując się zasadą zysku;

1. ustrój społeczny oraz państwo powstają w sposób spontaniczny,

2. gospodarką rządzą określone, obiektywne prawa ekonomiczne; praca jest źródłem bogactwa niezależnie od działu produkcji,

3. najbardziej naturalną i najpewniejszą ochronę praw jednostki zapewnia wolna konkurencja;

• państwo nie powinno mieszać do funkcjonowania rynku, rynku pracy i obrotu, gdyż to stanowi bogactwo narodu, a takie jednostek; państwo usytuowane jest ponad jednostką, ale jego celem jest ochrona reguł rządzących gospodarką; może wkraczać w sferę gospodarki, gdy:

1. jednostki same zwrócą się do władzy o interwencję,

2. zakłócony jest ład publiczny;

• naukę Smitha w XIX wieku rozwinęli Ricardo i Say.

Meslier XVII -XVIII; „Testament”; komunistyczna utopia

• utopia komunistyczna; głosił deterministyczną i materialistyczną doktrynę filozoficzną; w przyrodzie działają prawidłowości i związki przyczynowe (rozwinął zasady przyrodniczego naturalizmu); poznanie natury prowadzi do poznania naturalnych zasad życia społecznego; rozumowe poznanie skłonności i pragnień człowieka; religia utrzymuje nierówność społeczną i ucisk biednych przez bogatych;

• krytykował reżim absolutystyczny oraz monarchie „oświeconych” (między nimi nie ma różnicy - twierdził); reforma społeczna i polityczna musi być dziełem ludu, a nie jednostek; wzywał do walki zbrojnej przeciwko tyranii, obalania tyranów i wypędzania księży;

• wzorowa społeczność to komunistyczna gmina, żyjąca w egalitaryzmie i rządzona przez najmądrzejszych - wspólna własność dóbr i bogactw ziemi; do poprawy świeta można dojść jedynie przez rewolucyjne działanie mas;

• nawiązywali doń Morelly i Mobly oraz Babeuf

Rousseau XVIII; „Umowa społeczna”, „Projekt ustrojów dla Korsyki”, „Emil”, „Uwagi o rządzie polskim”; ideolog nowożytnej demokracji

• stan natury był stanem pokoju i harmonii; nie było w nim pychy (jak u Hobbesa); ludzie zrezygnowali ze szczęścia, bo nawiedziły ich klęski żywiołowe i musieli połączyć się by ochronić się przed złem; powstała rodzina, która skomplikowała i poszerzyła namiętności (miłość, próżność, zawiść) - wszystko na zgubą szczęścia; dalszy rozwój cywilizacji gwarantował tylko egzystencję, doprowadzając do nieszczęść - człowieka opanowała żądza mnożenia własności, która podzieliła łudzi na biednych i bogatych, doprowadzając do wojen i powstania państwa;

• państwo powstało z inicjatywy bogatych; pierwszym etapem było zawarcie paktu poddania → powstała społeczność polityczna; etap drugi to powołanie władzy wykonawczej z celem umocnienia nierówności między ludźmi; w efekcie paktów upadła ludzkość → doprowadzenie do niewolnictwa i despocji; nie ma możliwości odwrócenia negatywnych skutków cywilizacji, można je jedynie zminimalizować, wprowadzając dobry ustrój; aby uniknąć negatywnych skutków cywilizacji należało zawrzeć umowę społeczną;

• krytykował przedstawicieli szkoły prawa natury, za to, że uważali iż umowa społeczna prowadziła lud do oddania się w niewolę oraz, że zrzekają się wolności w zamian za gwarancję spokoju i bezpieczeństwa; umowa przynosząca uszczerbek jednostce lub ludowi byłaby sprzeczna z naturą; nie może być umowy zapewniającej korzyść tylko jednej stronie;

• umowę zawierają jednostki ze wszystkimi jednostkami; jej treścią jest wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności; umowa przetworzyła naturalną wolność w wolność cywilizowaną; człowiek oddał wszystkie przywileje i dobra (oddając je wszystkim nie oddał ich nikomu) i otrzymał wolność z powrotem w postaci chronionej przez prawo → państwo nie jest złe, a jednostka może rozwijać swoją wolność;

• umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu; wolność jest niezbywalna ; suwerenności nie można oddać ani królowi, ani parlamentowi (wybrać reprezentanta i powiedzieć, że jego wola jest wolą ludu, to ustanowienie nad ludem pana) → tęsknota za demokracją bezpośrednią;

• suwerenność ludu jest niepodzielna; odrzucenie podziału władzy, gdyż wszelka władza jest synonimem zwierzchnictwa ludu;

• lud stanowi prawo za pomocą konstrukcji woli powszechnej - interes powszechny, ogólny kierunek aktywności suwerennego ludu; wola powszechna nie musi być jednak wyrażona przez ogól suwerennego ludu, może on się mylić lub być niewystarczająco oświecony; wyrazicielem woli powszechnej może być zarówno większość jak i mniejszość lub nawet jednostka ;wola powszechna jest tym czego ludzie powinni chcieć dla swojego dobra;

• istotną cechą ludu jest jego wyłączność prawodawcza; prawo ma mon tylko, gdy zostało ustanowione przez lud; wolność to także słuchanie ludu przez siebie samego (swoich praw);

• lud kontroluje również rząd (może mieć postać monarchiczną, arystokratyczną lub demokratyczną); nie ma idealnego rządu (dla jednych dobry jest ustrój „X”, a dla innych ustrój „Y”); demokracja zakłada, że prawo stanowi i wykonuje lud; jednak, choć najlepiej, gdy prawo stanowi ten, kto je stanowi, to prowadzi to do chaosu, prymatu prywaty nad interesem ogółu → prawdziwej demokracji nigdy nie było; monarchia nadużywa prerogatyw i daje ciągłość rządu przy elekcji, a przy dziedziczności naraża na rządy głupców, są wysokie podatki (monarchia jest dobra dla krajów bogatych);

• od monarchii lepsze rządy arystokratyczne - najnaturalniej i najlepiej, gdy mądrzejsi rządzą głupszymi, jeśli rządzą nie dla swojego, lecz dla dobra ogółu; arystokracja - najmądrzejsi pochodzący z wyboru ludu;

• lud może każdą ustanowić i oddalić; ustanowienie rządu, która wiązałaby lud trwale, ale jest ustawą, którą można w każdej chwili zmienić;

• Rousseau widział, że nie można wprowadzić w życie jego postulatów, bo jest za duże rozwarstwienie majątkowe; postulował likwidację nadmiernego zróżnicowania.

Jefferson XVIII -XIX; idee rewolucji amerykańskiej

• niezbywalność praw ludzi, które państwo ma gwarantować;

• rząd jest wynikiem porozumienia między ludźmi; legalna władza wywodzi się ze zgody rządzonych; prawa natury są nie tylko zbiorem nakazów moralnych, ale tworzą też system abstrakcyjnej sprawiedliwości;

• naturalnym stanem jest pełna wolność i równość; prawa fundamentalne, wywiedzione z praw naturalnych, to: prawo do życia, wolności i własności, do szczęścia i wolnego sumienia; są one niepodzielne i niezbywalne; jeśli rząd nie potrafi lub nie chce zagwarantować tych praw, to lud ma prawo rząd upomnieć, zmienić lub nawet obalić siłą;

• zwolennik demokracji politycznej, zasad republikańskich; przeciwnik rządów cenzusowych i koncentracji władzy w ręku prezydenta;

• zwolennik demokracji socjalnej; to co dobre dla bogatych nie musi być dobre dla USA; potępiał niewolnictwo i prześladowanie Indian.

Wielka Rewolucja Francuska

Sieyes XVIII - XIX; „Kim jest stan trzeci”; zasady roku 1789

• narodem jest naród francuski, w skład którego nie wchodzą warstwy uprzywilejowane;

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

• świętość i nienaruszalność własności prywatnej;

• równość wobec prawa (pojmowana tylko formalnie); podział obywateli na czynnych i biernych wg kryterium majątkowego → tylko 4 z 26 mln Francuzów uzyskało pełnię praw politycznych; nie ma potrzeby, aby wszyscy ze stanu 3. sprawowali władzę, wystarczy, że najbogatsi i najmądrzejsi z nich będą posiadali prawa polityczne (przecież mają takie same interesy jak reszta stanu);

• odrzucenie zasady demokracji jako formy realizowania suwerenności narodu; naród jest suwerenem, ale może działać tylko za pośrednictwem reprezentantów zasiadających w Zgromadzeniu, wybieranych z uwzględnieniem zasady cenzusu majątkowego; reprezentanci = naród.

Robespierre XVIII; ideologia jakobinów

• lud - prawdziwa podpora rewolucji; lud jest dobry, cierpliwy, szlachetny, jeśli zrywa się do buntu, to w słusznej sprawie, nie mogąc dłużej znieść ucisku; obawiał się, że niedoświadczony lud może odwrócić się od rewolucji; król nie jest reprezentantem narodu i nie uczestniczy we władzy ustawodawczej; ograniczyć królewskie prawo sankcji i prawo ministrów do przemawiania w parlamencie;

• stan wyjątkowy, rządy rewolucyjnych komitetów, jakobini uzasadniali walką z kontrrewolucją, dlatego stosowali też terror, który miał być przejściowy, w okresie największego kryzysu ekonomicznego i moralnego;

• wiara w Boga stanowi naturalny światopogląd ludu i jest rękojmią publicznego sumienia;

• upowszechnienie własności i likwidacja skrajnych nierówności ekonomicznych (jak u Rousseau);

• rozmiary własności miało regulować państwo dając przede wszystkim biednym;

• idea dyktatury w obronie ludzi.

Bonapartyzm, Napoleon I Bonaparte XVIII - XIX

• równość wobec prawa, świętość i nienaruszalność prywatnej własności, swoboda umów;

• likwidacja parlamentu, budowa systemu absolutystycznego, cenzura prewencyjna w prasie, literaturze i teatrze, ścisła kontrola ruchu robotniczego;

• suwerenność ludu; chwalił wolność i równość; wola narodu to wola cesarza; gardził arystokratycznymi salonami;

• jednostka, powołana przez lud do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę; ponad parlamentem usytuowany jest rząd, z jego szefem na czele; połączenie jedynowładztwa z doktryną rewolucyjną, absolutyzmu z zasadą zwierzchnictwa narodu.

Konserwatyzm - cechy ogólne

1. ciągłość, trwanie w historii jest konieczne do stworzenia właściwego kształtu każdej społeczności, a więc narodu i państwa; Bóg - animator, źródło porządku społecznego, prawodawca, czasem czynny suweren;

2. człowiek to twór ukształtowany dzięki tradycji, wierze, wychowaniu, rodzinie i środowisku, zawdzięczający prawa wspólnotom, w których żyje i, które są, ich gwarantami;

3. poznanie świata jest pewniejsze dzięki wierze, mądrości pokoleń, zawartej w tradycji, zaufaniu do autorytetów niż rozumowe i zmysłowe;

4. jednostka nie ma i nie powinna mieć istotnego wpływu na kształtowanie państwa i innych instytucji, powinny one wzrastać w ewolucyjnym procesie historycznym, nie przeciwstawiać się zmianom, lecz pragnie by dokonywały się one powoli, stopniowo.

Teokraci Francuscy

Maistre XVIII - XIX; „Wieczory Petersburskie”, „Uwagi o rewolucji francuskiej”, „O papieżu”; Bóg suwerenem

• konstytucji się nie tworzy, lecz odkrywa, gdyż jej autorem jest Bóg-prawodawca; bez posłuszeństwa wobec Boga nie można więc wypełniać powinności obywatelskich; posłuszeństwo niejednokrotnie trzeba egzekwować siłą;

• rewolucja jest godna potępienia, gdyż oferuje nierealne hasła wolności i równości; rewolucja się dokonała, gdyż była przewidziana w boskim planie, jako kara za grzechy, która ma doprowadzić do odkupienia;

• natura ludzka jest zła (jak u św. Augustyna i Hobbesa), co łączył z ciążącym grzechem pierworodnym; tylko papież może ocalić cywilizację chrześcijańską przed boskim gniewem, dlatego potrzebna jest silna władza, scentralizowana, wsparta boskim autorytetem, oparta na wzorcu papiestwa;

• ultramontanizm - absolutna władza papieża w Kościele, władza papieża jest również jest zwierzchnia wobec władzy państwowej, mogąca uwolnić poddanych od posłuszeństwa władzy;

• boska jest jedynie idea władzy, formy zależą od ludzi (jak u św. Tomasza), którzy tworzą prawo; prawa mają uwzględniać charakter narodu i inne czynniki różnicujące społeczności ludzkie; człowiek jest bowiem kształtowany przez historię wspólnoty, w której żyje i żyli jego przodkowie, a nie przez historię indywidualną; to przynależność do państwa decyduje o tożsamości człowieka; dopuszczalne są wszelkie ustroje, ale de Maistre za najlepszy uważał monarchiczny; wszędzie władza jest absolutna, niepodzielna, nieusuwalna; istotą suwerenności jest pilnowanie odwiecznego porządku;

• władza winna być jednolita, absolutna, posiadająca związki z absolutem.

Bonald XVIII - XIX; hierarchia

• podstawą tradycji jest język dany od Boga, aby wyrażać prawdy dostępne ludzkiemu rozumowi; człowiek ma naturę społeczną (jak Arystoteles i św. Tomasz)i dzięki językowi wyraża idee i przenosi je na następne pokolenia, tworząc tradycję; idee są prawdziwe tylko, gdy pochodzą od Boga, inaczej są fałszywe i boleśnie odczuwalne przez społeczność;

• społeczność istnieje i stanowi funkcjonalną całość, gdy u de Maistre'a relacje między jednostkami prowadziły do chaosu, który mógł opanować tylko absolutny władca;

• człowiek nie ma decydującej roli w budowaniu bytu społecznego; państwo powinno opierać się na hierarchii, władzy i prawie, będącym wyrazem woli Boga; hierarchia zawsze występuje w triadzie: na czele stoi władza (Bóg, król, ojciec), dalej wykonawcy (kler, arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci); państwo, obok prawa, winno realizować zasady moralności głoszona przez Kościół; państwo ma być oparte o religię, a państwu powinni podporządkować się duchowni-ludzie; monarcha absolutnie panuje nad wszystkimi poddanymi, także nad duchownymi.

Romantyzm polityczny

Chateaubriand XVIII - XIX; obrońca teorii rojalistycznych

- rojalizm i katolicyzm;

• potępiał rewolucję jako zachwianie dotychczasowego porządku i dążenie ku nieznanej, niepewnej przyszłości; liczył na połączenie zmian społecznych i politycznych po 1789 roku z tradycjami rojalistycznymi w ustroju monarchii konstytucyjnej; ważne miejsce miała odgrywać w niej religia katolicka, ostoja porządku i ładu moralnego narodu; katolicyzm - źródło wolności człowieka w nowej rzeczywistości; nauka Chrystusa głosiła, tak jak i rewolucja, hasła równości, wolności i braterstwa, gwarancja wolności - własność prywatna; krytyka równości społecznej, która prowadzi do despotyzmu; postęp materialny - źródło dezintegracji społecznej.

Romantyzm niemiecki XVIII - XIX; idea odrodzenia państwa i narodu

Novalis „Wiara i miłość, czyli król i królowa”, „Chrześcijaństwo, czyli Europa”

• miłość i wiara jako spoiwo państwa; wiara jako uczucie łączące wspólnotę, odwołując się nie do Boga, ale do kulturalnej roli chrześcijaństwa, czy jednoczącej roli Kościoła;

• zwolennik katolicyzmu, który realizuje ideał jedności i hierarchii, jednocześnie zapewniając rozwój indywidualności; emocjonalny stosunek do prawa-wyraziciela woli osoby; ideał społeczny istniał w Europie przed Reformacją - panował wtedy pokój, wspólny interes, ludzie żyli w harmonii → potrzeba dechrystianizacji - powrotu do jedności wyznania i Kościoła, aby poprawić stosunki społeczne.

von Arnim

• zakazać edukacji wśród ludu, gdyż może zatracić on swą odmienność i ulec procesowi kosmopolityzacji; jest on przecież skarbnicą autentycznych tradycji narodowych.

Schlegel

• jedyny właściwy ustrój - monarchiczny; król panuje z woli Boga, a nie na mocy umowy z poddanymi; Bóg-prawodawca; realna władza polityczna należy do papieża; (blisko stanowiska teokratów).

Müller

• teoria organicznego państwa stanowego z dominującą rolą szlachty; odrzucał koncepcje stanu naturalnego, umowy społecznej i podziału władzy oraz krytykował ekonomiczne koncepcje Smitha;

• dominująca rola państwa jest możliwa dzięki spójności narodu przenikniętego wspólnym duchem - Volksgeist, oraz dzięki jego trwałości łączącej ze sobą pokolenia; suwerenem są przeszłe i obecne pokolenia; wolność jest czymś naturalnym, nie wymagającym gwarancji, gdyż każda jednostka dąży ku wolności; dominującą rolę w państwie odgrywa szlachta-ziemianie; idea prawa, którą ludzie poznają wchodząc we wzajemne relacje oraz w relacje z władzą; prawo stosuje władza;

• państwu powinny być podporządkowane: sztuka, nauka, a nawet Kościół (protestanckie korzenie Müllera);

• wojna jako czynnik spajający ludzi w służbie państwu.

von Bader

• potrzeba pojednania narodów w duchu chrześcijańskim (jak Novalis) z poszanowaniem odrębnych dążeń i celów; chrześcijaństwo ≠ katolicyzm; hasła ekumeniczne.

Coleridge XVIII - XIX; naród - organizm moralny

---