HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNO - PRAWNYCH

Od Protagorasa do Petrażyckiego

Autor skryptu Marcin Fidura

Bibliografia:

Chojnicka K., Olszewski H., Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 2004

Dubel L., Historia doktryn politycznych i prawnych do końca XIX wieku, Warszawa 2003

Powstanie państwa wg Protagorasa.

Pierwotnie Protagoras uważał, że ludzie żyli w stanie natury, w izolacji. Siły natury (kataklizmy, burze, powodzie, pożary i in.) zmusiły ludzi do gromadzenia się i tak powstało państwo. Protagoras doszedł do wniosku, że człowiek jest istotą aspołeczną, ponieważ wszelkie powstałe państwa rozpadały się prędzej czy później. Zeus wszczepił ludziom instynkt społeczny i wtedy państwo stało się trwałe.

Zasada homo menzura i civitas menzura w poglądach Protagorasa.

Zasada homo menzura, czyli „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją i nieistniejących, że nie istnieją.” Wg tej zasady wszystko jest względne, nie istnieją prawdy uniwersalne. Wszystko zależy od punktu widzenia człowieka. Jest to pogląd relatywistyczny. Z czasem ludzie „umówili się”, co jest dobre a co złe (geneza prawa pozytywnego). Tak powstała zasada civitas menzura, czyli „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” To prawo (ustanowione przez człowieka) mówi nam, co jest dobre a co złe. Prawo ma zapewniać prawidłowe funkcjonowanie państwa.

Cel prawa i krytyka prawa w poglądach Protagorasa.

Zasadniczym celem prawa jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania państwa. Protagoras głosił dualizm prawa. Wg niego istnieje prawo natury i prawo państwowe. Przestrzeganie prawa państwowego jest cnotą m.in., dlatego że państwo jest wspólnotą ludzi. Twierdził jednak, że prawa państwa są kruche, zmienne, nie zawsze sprawiedliwe, dlatego lepiej przestrzegać prawa natury. Naruszenie prawa natury godzi w prawdę.

Powstanie państwa wg Trazymacha.

Państwo stworzyli ludzie silni dążąc do większego podporządkowania słabszych. Silni utworzyli prawo pozytywne, które dawało im jeszcze większą władzę nad słabszymi niż prawo natury. Sami pozostawali ponad prawem.

Powstanie państwa wg Kaliklesa.

Państwo utworzyli ludzie słabi będący prześladowanymi przez silnych w stanie natury. Utworzyli oni prawo pozytywne, które miało ich chronić i zapewniać bezpieczeństwo. Prawo skierowane było do wszystkich obywateli.

Co to jest stan natury?

Okres w dziejach ludzkości, który występował przed powstaniem państwa (pierwotnie). Był przesycony agresją. Podczas jego trwania nie było organizacji życia społecznego (państwowości) ani prawa pozytywnego. Arystoteles odrzucał jego istnienie. Sofiści w tym Protagoras uznawali jego istnienie.

Czy teoria stanu natury łączy się w sposób konieczny z teorią prawa natury?

Otóż nie. Przyjęcie istnienia stanu natury nie oznacza przyjęcia istnienia prawa natury i odwrotnie. Arystoteles twierdził, że nie istnieje stan natury, ale istnieje prawo natury (dobro czynić, zła unikać). Protagoras natomiast sądził, że istnieje stan natury i prawo natury.

Intelektualizm etyczny w poglądach Sokratesa.

Pogląd filozoficzny głoszący, iż złe postępowanie wynika z braku wiedzy. Sokrates utożsamiał dobro z wiedzą. Zadaniem filozofa jest wydobycie wiedzy z danego człowieka. Wiedza ma charakter immanentny i jest największą z cnót.

Najlepszy ustrój wg Sokratesa.

Jest to arystokracja. Nie chodzi tu jednak o arystokrację w znaczeniu obecnym. Przez pojęcie arystokracja Sokrates rozumiał rządy najlepszych (aristos - najlepsi), posiadających wiedzę filozofów. Taki ustrój wg Sokratesa będzie dobry i sprawiedliwy, ponieważ zgodnie z intelektualizmem etycznym, osoby posiadający wiedzę o dobru, czyli mędrcy - filozofowie, nie mogą czynić źle. Pozostali powinni się podporządkować ich woli.

Umowny stosunek państwa/prawa do obywateli wg Sokratesa.

Stosunek ten można wyrazić w zasadzie w jednej sentencji „do et des”, czyli „daję abyś dał” Państwo/prawo daje ochronę, bezpieczeństwo, ale tym samym wymaga podporządkowania i posłuszeństwa. Jeśli ktoś nie podporządkowuje się prawom państwa, powinien to państwo opuścić. Będąc obywatelem godzimy się na obowiązujący porządek prawny.

Dlaczego Sokrates poddał się wyrokowi śmierci?

Sokrates mając możliwość ucieczki zdecydował się na śmierć ze względu na poszanowanie prawa. Jest to obowiązkiem każdego obywatela zgodnie z tzw. umownym stosunkiem obywatela do państwa. Innym powodem poddania się wyrokowi śmierci była wiara w słuszności swoich poglądów i szacunek do nich.

Idealizm obiektywny jako podstawa teorii doskonałego państwa.

Platon zaobserwował, że nie istnieje idealny ustrój, ponieważ każdy system w końcu zamienia się w tyranie. Platon poszukiwał rozwiązania tego problemu i tak powstał idealizm obiektywny. Świat, który nas otacza to jedynie odbicie idealnego, niematerialnego bytu (metafora jaskini). Zwykły, prosty człowiek nie może poznać tego świata, jedynie filozofowie są do tego zdolni. Wg Platona do świata idei należy dusza ludzka. Wyróżnił on trzy rodzaje duszy ludzkiej: dusza rozumna (w głowie), dusza popędliwa (w piersiach) i dusza pożądliwa (w brzuchu). Dusza rozumna dominuje nad dwiema pozostałymi. Platon przenosi teorię trójpodziału duszy na teorię państwa. Wg Platona społeczeństwo państwa doskonałego dzieli się na trzy stany, które wzajemnie się uzupełniają. Duszy rozumnej odpowiada klasa filozofów. Jest to grupa społeczna stojąca najwyżej - kasta rządząca. Filozofowie są mądrzy, czyli dobrzy (cnota mądrości). Dusza popędliwa to wojownicy. Ich zadaniem jest walka i zapewnienie bezpieczeństwa w państwie (cnota męstwa). Dusza pożądliwa to klasa pracowników, chłopów. Mają za zadanie utrzymanie i wyżywienie całego społeczeństwa (cnota wstrzemięźliwości). Chłopi stanowią najliczniejszą grupę społeczną. Harmonijne współżycie w quasi-symbiozie wszystkich kast społecznych charakteryzujących się trzema cnotami tworzy główną cnotę idealnego państwa - sprawiedliwość. Poszczególne grupy społeczne mają różne prawa i obowiązki względem państwa. Jedynie chłopi mają prawo do życia prywatnego. Filozofowie i wojownicy żyją tylko życiem publicznym. Nie mogą zakładać rodzin, gromadzić majątku.

Dlaczego w Państwie idealnym powinni rządzić filozofowie?

Pogląd ten wiąże się bezpośrednio z idealizmem obiektywnym, który głosi, iż świat nas otaczający to jedynie odbicie idealnego świata niematerialnego. Zwykły człowiek nie może go poznać. Jedynie filozofowie przez ciągły rozwój ducha mogą posiąść tę wiedzę. Choć wiedza wg Platona jest w każdym z nas tylko Filozofowie potrafią ją wydobyć. Podobnie jak Sokrates, Platon głosił intelektualizm etyczny, czyli pogląd, że zło wywodzi się z niewiedzy. Jeśli filozofowie posiadają wiedze to muszą być dobrzy i sprawiedliwi, co jest gwarantem dobrych rządów w państwie.

Ograniczenia wolności człowieka w doskonałym państwie Platona.

Ograniczenia te wiązały się bezpośrednio z wykonywanymi funkcjami w społeczeństwie. Filozofowie i wojownicy nie mogli zakładać rodzin, mieć własności prywatnej, ich życie ograniczało się jedynie do sfery publicznej. Poświęcali się państwu. Wszelka własność prywatna, rodzina, życie prywatne mogły kolidować z interesem państwa i sprawowaniem swojej funkcji w społeczeństwie. Stan trzeci, czyli chłopi posiadali, co prawda pewną sferę życia prywatnego, ale o łączeniu się w pary, wychowaniu dzieci decydowali najmądrzejsi, czyli filozofowie. Stosowano również cenzurę, aby „nie siać niepokoju społecznego” i nie demoralizować społeczeństwa.

Cztery rodzaje cnót w poglądach Platona.

Pierwszą z cnót jest mądrość. Posiadają ją filozofowie. Jest ona utożsamiana z dobrem (intelektualizm etyczny). Mądrość predestynuje do sprawowania władzy w państwie idealnym. Drugą cnotą jest męstwo. Posiadają ją wojownicy dbający o bezpieczeństwo państwa. Trzecia cnota to wstrzemięźliwość, którą posiadają chłopi. Ich zadaniem jest utrzymanie całej społeczności (pozostałych klas). Harmonia trzech cnót sprawia, że państwo jest sprawiedliwe, co stanowi czwartą cnotę.

Poglądy Platona na temat prawa w państwie idealnym.

W ciągu życia Platon diametralnie zmienił swój pogląd na rolę prawa w państwie idealnym. Pierwotnie uważał, że prawo pozytywne/stanowione jest zbędne, ponieważ generalne i abstrakcyjne normy prawa pozytywnego nie mogą być sprawiedliwe i odpowiednie do rozstrzygania kazuistycznych spraw i dylematów życia codziennego. Spory powinni rozstrzygać filozofowie - mędrcy najbliżsi światu idei, czyli posiadający wiedzę. Dodatkowym zabezpieczenie przed konfliktami miało być odbieranie dzieci rodzicom zaraz po urodzeniu, aby wywołać w społeczeństwie aurę niewiedzy - niepewności. Potencjalnie każdy człowiek mógł być spokrewniony z drugim. Podnosząc rękę na z pozoru obcego człowieka obywatel państwa idealnego nie wiedział czy nie jest to czasami jego ojciec, brat lub inny krewny. Pod koniec życia Platon zmienił zdanie na temat potrzeby istnienia prawa pozytywnego. Doszedł do wniosku, że jest ono niezbędne, ponieważ natura człowieka jest dzika, zwierzęca, zachłanna i egoistyczna. Tylko prawo pozytywne może ją poskromić. Projekty ustaw powinni przygotowywać mędrcy a uchwalać je powinno zgromadzenie obywateli.

Koncepcja człowieka jako istoty społecznej wg Arystotelesa.

Wg Arystotelesa człowiek to tzw. „politicon zoon”, czyli istota od zawsze społeczna. Człowiek nie jest w stanie zaspokoić samodzielnie wszystkich swoich potrzeb. Jest zależny od innych. Dlatego ludzie łączą się w rodziny, rodziny w gminy a gminy w miasta. Miasta tworzą państwa, będące strukturą zależności jednych od drugich.

Powstanie państwa wg Arystotelesa.

Powstanie państwa wiąże się bezpośrednio z społeczną naturą człowieka „politicon zoon”. Człowiek nie jest samodzielny. Do życia potrzebuje pomocy innych ludzi. Dlatego łączy się w rodziny. Te natomiast w gminy. Gminy zaś w państwa. Ponieważ jedynie państwo wg Arystotelesa jest wspólnotą doskonałą tzn. samowystarczalną. Państwo daje szczęście i bezpieczeństwo. Człowiek ma naturce państwową.

Dwa kryteria podziału ustrojów państwowych wg Arystotelesa.

Kryteria: - Cel sprawowania władzy

- Liczba osób sprawująca władzę

		CEL SPRAWOWANIA WŁADZY
				Dobro jednostki	Dobro ogółu
LICZBA OSÓB SPRAWUJĄCYCH WŁADZĘ	Jednostka	Tyrania	Monarchia
		Grupa	Oligarchia	Arystokracja
		Ogół	Demokracja	Politea
		Złe ustroje	Dobre ustroje

Aby państwo było stabilne musi dominować klasa średnia (Politea).

Państwo idealne wg Arystotelesa.

Państwo idealne wg Arystotelesa to takie, w którym dominuje klasa średnia (najlepszy ustrój to Politea). Przyczynami wszystkich przewrotów, niepokoi społecznych są nierówności klasowe. Aby państwo było idealne muszą zaistnieć trzy warunki:

- Warunki geograficzno - klimatyczne. Państwo nie powinno być zbyt duże (wielkość, jaki greckie polis ok. 100 tys. obywateli). Powinno być oddzielone górami od nieprzyjaciół. Powinno leżeć nad morzem, aby rozwijał się handel. Idealny klimat to klimat umiarkowany.

- Warunki ekonomiczne. Podstawą gospodarki jest własność prywatna (przede wszystkim własność ziemi uprawnej). Każdy obywatel powinien mieć działkę w centrum i na obrzeżach państwa.

- Warunki wychowawcze. Równe nauczanie dla wszystkich (niezależnie od płci i zamożności).

Pogląd na cnotę wg Arystotelesa.

Cnota to stan najwyższej harmonii. Arystoteles podzielił je na cnoty poznawcze/intelektualne (będące skutkiem doświadczenia) i cnoty etyczne (będące skutkiem przyzwyczajenia). Cnoty poznawcze to rozsądek i mądrość, - która jest najwyższą z cnót. Cnoty etyczne wiążą się bezpośrednio z teorią „złotego środka”. Są to cnoty środka, pomiędzy skrajnościami. Np. odwaga to złoty środek między brawurą a tchórzostwem, hojność między skąpstwem a rozrzutnością.

Teoria prawa natury wg Arystotelesa.

Wg Arystotelesa prawo natury istniało od zawsze. Mimo, że Arystoteles odrzucił istnienie stanu natury. Prawo natury ma charakter ponadczasowy i niezmienny. Wskazuje wartości uniwersalne, zawsze pożądane. Jest to prawo powszechnie obowiązujące. Prawo natury różni się tym od prawa stanowionego, że niema prawodawcy. Normy prawa stanowionego zmieniają się, prawo natury natomiast jest niezmienne i zawsze aktualne. Treścią prawa natury wg Arystotelesa jest zdanie: „Dobro czynić, zła unikać”

Prawo natury a prawo stanowione wg Arystotelesa.

Kwintesencją prawa natury wg Arystotelesa jest zdanie: „Dobro czynić zła unikać”. Arystoteles twierdzi, że prawo natury wskazuje dobra zawsze pożądane, niezmienne, wywodzące się z natury rzeczy. Prawo stanowione natomiast wskazuje dobra pierwotnie obojętne. Normy prawa stanowionego są zmienne, nietrwałe, wręcz sztuczne, narzucone przez prawodawcę. Prawo natury nie posiada prawodawcy. Tę rolę pełni natura. Prawo stanowione ma charakter partykularny, dlatego nie obowiązuje wszystkich ludzi tylko tych, którzy bezpośrednio znaleźli się w sytuacji prawnej wyczerpującej znamiona zawarte w hipotezie normy. Prawu natury podlegają wszyscy ludzie niezależnie od sytuacji.

Państwo ziemskie i państwo boże w poglądach św. Augustyna.

Św. Augustyn przekształcił dualistyczny pogląd na świat, który głosił Platon, na teorię dwóch państw: bożego i ziemskiego. Państwo ziemskie powstało w wyniku grzechu pierworodnego Państwo boże cechuje się dobrocią, przebaczeniem, miłosierdziem, miłościom. Państwo ziemskie nienawiścią, chciwością, złem. W państwie ziemskim panuje szatan a w bożym Stwórca. Istnieje ciągła walka pomiędzy dobrem a złem. Można teoretycznie przypisać państwu bożemu ludzi dobrych a ziemskiemu złych. Na zbawienie i bliskość z bogiem mogą liczyć jedynie wybrani przez Boga (tzw. zasada predestynacji). Teoria Św. Augustyna legła u podstaw dzisiejszej doktryny chrześcijaństwa. Istnienia nieba i piekła.

Teoria prawa natury w ujęciu Św. Tomasza z Akwinu.

Św. Tomasz utożsamiał prawo natury z najwyższą mądrością Boga. Są to odwieczne reguły, które rządzą światem. Człowiek postępując zgodnie z prawami natury zmierza ku dobru. Prawo natury, które bierze swój początek z Lex Aterna jest niezmienne. Św. Tomasz zapożyczył od Arystotelesa zdanie „Dobro czynić, zła unikać” jako kwintesencje prawa natury. Człowiek poznaje prawa natury poprzez rozum i obserwację przyrody (racjonalnie i empirycznie).

Polityka a moralność wg Machiavelli'ego.

Machiavelli w swym dziele pt. „Książe” stanowczo oddziela moralność od polityki. Moralność kieruje się kryteriami dobra lub zła a polityka kryteriami skuteczności i celu. Polityka nie jest ani moralna ani niemoralna. Politykowi przyświecać ma racja stanu, która usprawiedliwia zachowania nawet niemoralne, takie jak podstęp, zdrada, terror i kłamstwo. Cel uświęca środki. Pogląd Machiavelli'ego wynika z sytuacji, w jakiej znalazły się Włochy w czasach mu współczesnych (rozdrobnienie państwa, brak silnej i konsekwentnie dążącej do celu władzy). Władca powinien prowadzić politykę silnej ręki, zachowując przy tym pozory łagodności. Natura człowieka wg Machiavelli'ego jest zła i mściwa.

Pogląd Machiavelli'ego na naturę ludzką.

Człowiek jest z natury zły, chciwy, zawistny i pełen pych. W dodatku charakteryzuje go próżność. Zdaniem Machiavelli'ego człowiek „Łatwiej przebaczy stratę ojca niż ojcowizny”. Dlatego właśnie władza powinna uciekać się do niemoralnych zachowań w imię racji stanu.

Jaki jest najlepszy ustrój wg Machiavelli'ego?

Machiavelli żył w okresie, w którym Włochy były słabe i rozbite. Dlatego sądził, że w tym przypadku najlepszy byłby silny monarcha absolutny, uciekający się do kłamstw, przebiegłości, terroru dla osiągnięcia celu, jakim była racja stanu. Takie rady udziela przyszłemu księciu. Zadaje sobie sprawę z niegodnej natury człowieka i wie, że gdyby władca był uczciwy, moralny i nie stosował podstępu do osiągania celów to nie rządziłby zbyt długo. Abstrahując jednak od sytuacji we Włoszech za najlepszy ustrój uważał republikę. To ustrój stabilny i bezpieczny. Uważał, że najlepiej, gdy republika będzie łączyła w sobie elementy monarchii, arystokracji i politei. Machiavelli sam był ateistą, ale twierdził, że religia narodowa jest zjawiskiem pozytywnym (stabilizuje państwo). W stabilnym ustroju upatrywał silną armię i prawo pozytywne/stanowione.

Teoria prawa natury w ujęciu Grocjusza.

Był twórcą nowożytnej szkoły prawa natury. Prawo natury jest niezmienne w przeciwieństwie do prawa pozytywnego. Źródłem prawa natury jest natura człowieka. Poznać je można jedynie przez rozumowe spojrzenie na społeczną naturę człowieka. Cechą społecznej natury człowieka jest popęd do łączenia się w pary z innymi ludźmi w celu wspólnego życia w zgodzie. Istnieją cztery zasady prawa natury:

- Poszanowanie cudzej własności

- Obowiązek wynagrodzenia szkody

- Pacta sunt servanda (Umów należy dotrzymywać)

- Nieuchronność kary.

Postulował powszechne prawo do swobodnej żeglugi i humanitarne zasady prowadzenia wojen, które wywiódł z prawa natury.

Podstawowe prawo natury wg Spinozy.

Spinoza głosił, że podstawowym prawem natury jest wolność myśli. Nie można pozbawić człowieka myśli. Są one niezależne od nikogo. Wg Spinozy wolno głosić wszystkie poglądy oprócz nietolerancyjnych.

Umowa społeczna wg Spinozy.

Ludzie pierwotnie żyli w stanie natury. Nękały ich ciągłe wojny, konflikty, niepowodzenia (Wojna wszystkich ze wszystkimi). Działo się tak, dlatego iż ludzka natura wg niego jest egoistyczna. Na pewnym etapie ludzie mieli już dość ciągłych wojen i postanowili zawrzeć umowę społeczną, umowę pomiędzy jednostką a społeczeństwem w skład, którego jednostka wchodziła.

Jednostka scedowała na rzecz społeczeństwa swoją wolność. I tak powstało państwo będące gwarantem wolności i bezpieczeństwa jednostki. Suwerenem jest całe społeczeństwo.

Teoria stanu natury wg Hobbes'a.

Hobbes uważał, że istniał stan natury. Wg niego była to odwieczna „Wojna wszystkich ze wszystkimi”. Człowiek z natury jest egoistyczny, agresywny. Każdy dąży do osiągnięcia jak najwięcej korzyści kosztem innych „Człowiek człowiekowi wilkiem”. Ludzie postanowili opuścić stan natury i zawarli umowę społeczną, aby położyć kres tej wojnie.

Treść umowy społeczne wg Hobbes'a.

Była to umowa „każdego z każdym” w celu scedowania wszelkich praw i wolności na suwerena. Suweren zyskiwał władzę absolutną, ponieważ nie był strona umowy. Dzięki tej umowie udało się opuścić stan natury. Człowiek zyskał bezpieczeństwo i spokój. Utracił jednak nieograniczoną niezależność. Posiada tylko tyle praw ile udzieli mu suweren. Po zrzeczeniu się praw i wolności powstało państwo i społeczeństwo. Suweren „pożera” wolności jednostek.

Poddani nie mogą cofnąć tej cesji praw i wolności. Mogą jedynie rozwiązać umowę, jeśli suweren nie jest zdolny zapewnić im bezpieczeństwa. Wtedy następuje powrót do stanu natury

Najlepszy ustrój państwa wg Hobbes'a.

Hobbes uważał, że najlepszym ustrojem jest absolutyzm. Wg niego człowiek jest istotą niedoskonałą. Egoizm i emocje dominują nad rozumem i racjonalnym myśleniem. Dlatego aby poskromić te wady potrzebna jest silna niczym nieograniczona władza. Władza ta ma swoją podstawę w umowie społecznej (umowa „każdego z każdym). Suweren nie jest stroną umowy. Na jej podstawie „pożera” wszystkie prawa i wolności jednostek a w zamian daje poczucie bezpieczeństwa i ochronę.

Zagadnie prawa oporu przeciwko władzy państwowej w poglądach Hobbes'a.

Zgodnie z treścią umowy społecznej zawartej między jednostkami wszelkie ich prawa i wolności zostały scedowane na rzecz suwerena. Ma to zagwarantować bezpieczeństwo członkom społeczeństwa. Formalnie, jako że suweren nie jest stroną umowy ludzie nie mogą wypowiedzieć mu posłuszeństwa. Jest jednak odstępstwo od tej reguły. Gdy suweren nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa społecznego, umowa ustaje a ludzie mogą wypowiedzieć posłuszeństwo suwerenowi. Następuje powrót do stanu natury.

Teoria stanu natury wg Locke'a.

Locke uważał, że człowiek jest dobry z natury. Sam stan natury był okresem wolności i równości. Ludzie żyli obok siebie. Nie istniało państwo ani prawo pozytywne tylko prawo natury. Jego podstawową zasadą była wolność, która utożsamiana była z własnością. Stan natury to stan spokoju. Czasami jednak dochodziło do pewnych konfliktów. Do rozstrzygania sporów powołano państwo.

Treść umowy społecznej wg Locke'a.

Koncepcja zawarcia umowy społecznej wynikła z potrzeby powołania instytucji, która potrafiłaby w niezależny sposób rozstrzygnąć spory. Umowa społeczna miała charakter umowy powszechnej „każdego z każdym”.

Była to umowa dwu etapowa: w I etapie powstało społeczeństwo a potem powołano władzę państwową (II etap) do arbitralnego rozstrzygania sporów. Ludzie nie zrzekli się wolności uzyskali natomiast jeszcze większe poczucie bezpieczeństwa. Takie państwo ogranicza się jedynie do roli tzw. „nocnego stróża”, który zapewnia bezpieczeństwo i nie ingeruje w życie prywatne jednostek. Umowa społeczna ma charakter dobrowolny. Władza jest stroną umowy w jej II etapie.

Zagadnienie prawa oporu przeciwko władzy państwowej w poglądach Locke'a.

Jeśli władza narusza dwustronną umowę, czyli nie ogranicza się do roli „nocnego stróża” a ingeruje w wolności jednostki to obywatele mogą leganie wystąpić przeciwko władzy i ją obalić. Powoduje to cofniecie się do I etapu umowy społecznej. Społeczeństwo może ponownie wybrać władzę. Jest to niezbędne, aby kontrolować władzę. Władza musi przestrzegać i respektować wolności jednostek, z których priorytetem jest poszanowanie prawa do świętej własności.

Heteronomiczna i autonomiczna koncepcja moralności.

Heteronomiczność moralności wiąże się z faktem, iż pewne zachowania są dobre a inne złe od tak, ponieważ tak jest i już, autorytet zewnętrzny nam to narzuca (mówi, co jest dobra a co złe). Istnieje jakiś nakaz, przymus zewnętrzny. Antytezą moralności heteronomicznej jest moralność autonomiczna. Człowiek sam uznaje pewne zachowania jako dobre lub złe (tzw. głos sumienia). Np. Bóg narzuca ludziom w sposób heteronomiczny 10 przykazań, które stanowią podstawę moralności człowieka. Z czasem te zasady tak silnie wpływają na życie człowieka, że zaczyna on traktować je jako swoje własne, autonomiczne, przyrodzone zasady moralne.

Rozdzielenie prawa i moralności w poglądach Kanta.

Kant dokonuje oddzielenia sfery prawa (legalności) i moralności. Zachowanie zgodne z prawem nie zawsze musi być moralne. Postępowanie moralne jest czymś bardziej pożądanym niż postępowanie wyłącznie legalne. To pierwsze kierowane jest poczuciem obowiązku a nie strachem przed karą. Moralność w tym przypadku występuje w znaczeniu moralności autonomiczne. Kant obrazujący tą zależność na przykładzie dłużnika. Jeśli dłużnik odda pieniądze swojemu wierzycielowi, ponieważ będzie obawiał się procesu i zasądzenia odsetek czyni legalnie, ale nie moralnie. Jeśli natomiast odda dług z poczucia obowiązku, (bo tak trzeba postąpić) to jest moralny. Wiąże się to bezpośrednio z imperatywem kategorycznym (Postępuj wg takiej reguły, aby mogła się ona stać regułą powszechną) Prawo ma zabezpieczać wolności, ale nie może ingerować w moralność, która jest wewnętrzna.

Imperatyw kategoryczny Kanta.

„Postępuj tylko wg takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym” to kwintesencja imperatywu kategorycznego. Moralnym jest tylko takie zachowania, które można by było uznać za powszechnie pożądane i słuszne (Chciałbyś, aby inni ludzie postępowali tak w stosunku do ciebie). Postępując w określony sposób w stosunku do drugiego człowieka automatycznie godzę się, aby inni postępowali tak w stosunku do mnie. Inna forma imperatywu kategorycznego jest imperatyw praktyczny.

Imperatyw praktyczny wg Kanta

„Postępuj tak byś człowieczeństwa tak w swojej osobie, jak też w osobie każdego innego, zawsze używał zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”. Jest to inna forma imperatywu kategorycznego. Imperatyw praktyczny mówi abyśmy traktowali człowieka jako cel sam w sobie. Nie należy traktować człowieka jako środka do osiągnięcia swojego celu gdyż takie postępowanie jest niemoralne. Np., Jeśli ktoś ratuje człowieka z płonącego budynku, ponieważ ma takie poczucie obowiązku (chce ocalić mu życie) to postępuje moralnie. Natomiast, jeśli uratuje człowieka, bo chce dostać medal to jest niemoralny. Człowiek staje się w tym przypadku jedynie środkiem do osiągnięcia celu.

Polityka a moralność w poglądach Kanta.

O ile Kant oddziela prawo od moralności tak łączy ściśle moralność i politykę. Uważa, że polityk to także człowiek, więc powinien on kierować się imperatywem kategorycznym, aby być moralnym. Powinien postępować tak, aby jego zachowanie mogło stać się prawem powszechnym. Polityk nie powinien być niemoralny. Kant odrzuca jednak moralność opartą na kryteriach dobra i zła a uznaje moralność opartą na poczuciu obowiązku. Działania polityczne powinny wynikać z poczucia obowiązku.

Pojęcie narodu w poglądach Burke'a.

Burke był twórcą konserwatyzmu. Swoje poglądy wywodził z negatywnych doświadczeń rewolucji francuskiej. Uważał, że naród tworzą pokolenia przeszłe, teraźniejsze i przyszłe a rewolucje neguje dokonania przeszłych pokoleń. Naród to drzewo a rewolucja odcina korzenie. Taki naród jest słaby, bez korzeni umrze. Jeśli my odrzucimy dorobek pokoleń to nie dziwmy się, że nasi następcy, przyszłe pokolenia postąpią z nami tak samo.

Charakterystyka szkoły historycznej i jej stosunek do prawa natury.

Twórcą szkoły historycznej był Gustaw von Hugo natomiast najsłynniejszym przedstawicielem Karol von Savigny. Szkoła historyczna była kontynuacją konserwatyzmu Burke'a na gruncie prawa. Szkoła historyczna odrzucała klasyczną koncepcję prawa natury wynikającą z jednakowej natury człowieka. Niema jednej natury człowieka, wiedz niema prawa natury. Istnieje natomiast „Duch narodu” rozwijający się w drodze ewolucji a nie rewolucji. Podobnie rozwija się prawo. Prawo jest owocem historii. Na początku jest zwyczaj, który z czasem przekształca się w prawo zwyczajowe. Jest to najdoskonalszy rodzaj prawa, ponieważ ma swoje źródło w „Duchu narodu”. Zadaniem prawodawców nie jest tworzenie prawa tylko odkrywanie tego prawa w „Duchu narodu”. Prawo wg doktryny szkoły historycznej tworzy się jak język lub mentalność ludzka i nie powinno być narzucane od tak.

Najdoskonalsze prawo i jego źródło wg szkoły historycznej.

Szkoła historyczna wyróżniła dwa rodzaje praw:

- prawa zwyczajowe - doskonalsze, powstałe w wyniku rozwoju historii i „Ducha narodu” stanowiącego podstawę prawodawstwa;

- prawo fachowe - stanowiącą naukową nadbudowę prawa zwyczajowego.

Prawo zwyczajowe jest prawem najdoskonalszym, ponieważ rozwija się ewolucyjnie jak język, obyczaje. Jest prawem naszych ojców, dlatego ludzie chętniej podporządkowują się temu prawu. Prawo zwyczajowe stanowi nieodłączną część „Ducha narodu”. Prawo zwyczajowe nie jest przez nikogo narzucone pochodzi od narodu. Jest owocem historii.

Założenia liberalizmu gospodarczego.

Liberalizm gospodarczy zakładał szeroko pojętą swobodę działalności gospodarczej. Wyrażała się ona w nieograniczonej własności (święta własność prywatna) oraz swobodzie umów. Liberalizm gospodarczy zakładał, iż wszyscy uczestnicy gry rynkowej powinni posiadać taką samą wiedzę gospodarczą. Państwo sprowadzone zostaje do roli „nocnego stróża”. Ma dbać o zabezpieczenie prawa własności. Państwo ma być gwarantem równości szans gry rynkowej. Z założeń liberalizmu gospodarczego wywodzi się liberalizm polityczny i prawny.

Zasada utylitaryzmu w poglądach Bentham'a.

Przeważnie ludzie w życiu kierują się zasadą „dążenia do szczęścia i unikania przykrości”. Jeśli człowiek chce być naprawdę szczęśliwy musi kierować się zasadą, iż „Te działanie jest pożądane, które daje jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie osób”. Jest to kwintesencja utylitaryzmu. Takie działanie jest użyteczne i pożądane społecznie. Człowiek nie może być egoistyczny (przeciwieństwo Epikura). Zasada utylitaryzmu/użyteczności z tego względu nazywana jest czasami zasadą największego szczęścia. Ta zasada odnosi się też do sfery politycznej i państwowej. Tzn. prawo stanowione przez państwo musi przynosić jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie obywateli. Wtedy jest prawem dobrym i moralnym. Liczy się interes publiczne a nie prywatny. Niektórzy ludzie nie kierują się zasadą „dążenia do szczęścia i unikania przykrości”, lecz zasadą ascetyzmu. Unikają szczęścia. Są to albo moraliści albo religianci.

Wolność w poglądach Mill'a.

Mill jako jeden z najbardziej znanych liberałów głosił wolność jednostki ponad wolnością ogółu. Ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów (wolności) jednostki. Mill wyróżnił dwa rodzaje wolności: „wolność od …” (negatywna) i „wolność do …” (pozytywna). „Wolność od” władzy publicznej, od jej nakazów, zakazów, obowiązków. Przez setki lat była podstawową wolnością, do której dążyli ludzie (od początków państwowości). „Wolność do” to wolność do własnych poglądów, indywidualności, swobody działania, niepodawania się presji otocznia. Mill uważał, że granicą wolności jednej osoby jest wolność innych osób. Największym zagrożeniem wolności jednostki wg Mill'a jest dyktatura tłumu. „Tłum nie zawsze ma rację”. „Tłum ma takie samo prawo do ograniczania wolności jednostki jak jednostka tłumu”. Gwarancjami indywidualności i wolności człowieka są:

- wolność zewnętrzna (swoboda działania)

- wolność wewnętrzna (swoboda myśli)

- wolność stowarzyszeń.

Realizacja zasady użyteczności w poglądach Mill'a.

Mill w swoich poglądach nawiązywał do Bentham'a. Uznał zasadę użyteczności, ale dokonał jej modyfikacji. Wg Bentham'a „ludzie powinni dążyć do szczęścia a unikać przykrości”. Ich „działanie powinno przynosić jak najwięcej przyjemności jak największej liczbie osób”. Bentham nie konkretyzuje pojęcia szczęścia. Mówi jedynie o szczęściu abstrakcyjnym. Mill neguje ten pogląd. Dzieli szczęście/przyjemności na dwa rodzaje: fizyczne i duchowe. Duchowe uważa za bardziej godne dla człowieka. Twierdzi, że „lepiej być nieszczęśliwym Sokratesem niż zadowoloną z siebie świnią”. Człowiek, aby być szczęśliwym musi się rozwijać. Wyznaczać sobie „cele same w sobie” a potem je realizować. W ten sposób człowiek staje się szczęśliwy. Dochodzi do szczęścia pomijająca cierpienie i wdraża w życie tym samym zasadę utylitaryzmu.

Metoda formalno - dogmatyczna.

Metoda ta odnosi się jedynie do prawa pozytywnego. Jest bezpośrednio związała z nurtem pozytywizmu prawniczego. Polega na badaniu aktów prawnych od strony formalnej a nie merytorycznej (treściowej). Prawo traktuje się jak dogmat religijny. Nie podlega ono ocenie pod wzglądem słuszności, moralności, sprawiedliwości itp. Prawo nie podlega krytyce. Badać można jedynie formalną stronę aktu prawnego. Jego hierarchiczne podporządkowanie, podstawę prawną, prawidłowość organu stanowiącego itp.

Czym jest prawo wg Austina?

Prawo to rozkaz/życzenie suwerena zagrożone sankcją. Obywatel musi się podporządkować temu rozkazowi, jeśli nie chce odczuć sankcji/kary. Suweren nie stoi ponad prawem. Jest związany prawem przez siebie ustanowionym, lecz może je zmienić. Dopóki prawo obowiązuje to suweren podlega mu na równi z pozostałymi obywatelami. Austina jest prekursorem państwa praworządnego. Prawo obowiązuje obywateli i suwerena.

Reforma psychologii wg Petrażyckiego.

Petrażycki rozpoczął budowę filozofii od reformy psychologii. Na początku uważano, że działaniem człowieka kierują trzy kryteria: Rozum, Uczucie i Wola. Petrażycki dodał czwarty rodzaj zjawiska: Emocje, czyli Impulsje. Są to przeżycia doznawczo - popędowe. Doznając czegoś zastajemy popchnięci do jakiegoś działania. Prawo i moralność są rodzajem takich impulsji. Prawo i moralność mają charakter wewnętrzny. Są w każdym z nas.

Na czym polega psychologizm wg Petrażyckiego.

Petrażycki uważał, że czynnikiem determinującym zachowania człowieka są czynniki psychologiczne: Rozum, Uczucie, Wola. Dodał do tego też Emocje (Impulsje). Impulsje są uczuciami doznawczo - popędliwymi. Człowiek doznaje czegoś i to skłania go do działania. Wg Petrażyckiego źródłem prawa są zjawiska zachodzące w psychice ludzkiej a nie jest nim wola suwerena, przymus lub groźba sankcji. Prawo jest rodzajem emocji. Dlatego trzeba szukać prawa w człowieku (Przeciwieństwo poglądów Austina).

Prawo a moralność w poglądach Petrażyckiego.

Wg Petrażyckiego zarówno prawo jak i moralność są rodzajem emocji. Moralność ma charakter jednostronny - tylko imperatywny. Zobowiązujący do jakiegoś działania, przedstawia powinne zachowania - obowiązki. Prawo natomiast ma charakter dwustronny imperatywno - atrybutywny. Mamy zarówno obowiązki jak i uprawnienia (atrybuty). Petrażycki wyżej ceni prawo od moralności, ponieważ prawo lepiej przystosowuje człowieka do życia w społeczeństwie.

Polityka prawa wg Petrażyckego.

Prawo dostosowuje człowieka do życia w społeczeństwie. Jeśli udoskonalilibyśmy prawo to udoskonalilibyśmy też życie społeczne. Petrażycki powołuje w tym celu politykę prawa, aby doskonalić je. Wniosek - prawo w państwie nie jest doskonałe, bo trzeba je ulepszać. Prawo stanowione powinno być doskonalone w oparciu o idee prawa słusznego (nowa koncepcja prawa natury). Prawo jest w człowieku, ale powinno być kodyfikowane.

Czym jest prawo intuicyjne w poglądach Petrażyckiego?

Prawo jest niedoskonałe, więc prawo jest niesprawiedliwe. Petrażycki odróżnia prawo i sprawiedliwość. Zarówno prawo, jaki sprawiedliwość to rodzaje impulsji, ale sprawiedliwość to prawo intuicyjne ma charakter autonomiczny. Poznajemy je poprzez intuicję i to odróżnia sprawiedliwość od prawa. Prawo intuicyjne jest w każdym z nas.

Zagadnienie prawa natury wg Petrażyckiego.

Początkowo przyjmowano koncepcje prawa natury o niezmiennej treści. Petrażycki był współautorem nowej koncepcji prawa natury o zmiennej treści. Treść jest zmienna, ale forma jest niezmienna i ma charakter powinności. Takie prawo natury nie jest uniwersalne. Obwiązuje jedynie w określonym miejscu i czasie. To prawodawca w niezmiennej formie ma odkrywać słuszność tego prawa.

1

X

X

Umowa pomiędzy:

Jednostką a społeczeństwem

Umowa „każdego z każdym”

Cesja praw i wolności

Suwerena (Lewiatana)

X

Y

I etap: umowa „każdego z każdym”

o stworzenie społeczeństwa

II etap: społeczeństwo na podstawie

umowy społecznej z władzą tworzy

państwo

Y

X

Społeczeństwo

Władza państwowa

---