Wyjaśnij kto to był kasztelan, żupan, pan, wojewoda, kanclerz, cześnik, stolnik, miecznik, koniuszy?
Kasztelan, w XII i XIII w. w Polsce urzędnik sprawujący administrację gospodarczą i sądownictwo w powierzonym mu okręgu. Jednym z ważniejszych jego zadań było ściąganie danin w naturze, a także świadczeń od podległej grodowi ludności służebnej. Kasztelan miał obowiązek wykrywania przestępstw, ścigania winowajców, sądzenia i karania we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla sądu księcia (sądy książęce).
Sąd kasztelański mógł ferować wyroki śmierci, okaleczenia, konfiskaty mienia. W XIV w. kasztelani utracili swoje uprawnienia skarbowe i większość sądowych w stosunku do ludności wiejskiej w dobrach duchownych i świeckich. Pozostałe funkcje urząd kasztelański utracił po wprowadzeniu urzędu starosty, a resztki kompetencji sądowych przeszły do sądów ziemskich w 1454. Od XV w. kasztelani zasiadali w radzie królewskiej, później
Wojewoda, w dawnej Polsce najwyższy urzędnik książęcy, który dowodził wojskiem i sprawował sądy w imieniu panującego. Należał początkowo do urzędników nadwornych, od XIII w. - ziemskich. Od tego czasu istnienie bądź upadek urzędu wojewody zależały od losów dzielnicy.
W Małopolsce, w związku z istnieniem dwóch księstw, powstały również dwa urzędy: wojewody krakowskiego i wojewody sandomierskiego. Włączenie Mazowsza do Korony spowodowało utworzenie urzędu wojewody mazowieckiego, podobnie w przypadku Pomorza - wojewody pomorskiego.
W XIV i XV w. urząd wojewody, obok kasztelańskiego, należał do najwyższych urzędów ziemskich, sprawowanych dożywotnio, z nominacji króla. Wojewoda wchodził do rady królewskiej, później do senatu. Do jego obowiązków i praw należało: odprowadzanie pospolitego ruszenia na miejsce koncentracji, ustalanie taks wojewodzińskich, sprawowanie nadzoru nad prawidłowym stosowaniem miar i wag oraz wykonywanie jurysdykcji w stosunku do ludności żydowskiej.
Od XVI w. zakres kompetencji wojewody ulegał stopniowym ograniczeniom. Urzędy wojewodów utrzymały się do czasu rozbiorów. W Wielkim Księstwie Litewskim wojewodowie większości województw byli równocześnie starostami grodowymi. W Księstwie Warszawskim (1807-1815) i Królestwie Polskim (1815-1832) urząd wojewody miał charakter wyłącznie tytularny.
W Polsce międzywojennej wojewoda był przedstawicielem administracji państwowej na terenie województwa. Po II wojnie światowej urząd wojewody został utrzymany do 1950, następnie zastąpiony przez Wojewódzką Radę Narodową. 1990 przywrócono urząd wojewody, który jest terenowym przedstawicielem administracji państwowej. Wojewodów powołuje premier po zaopiniowaniu kandydata przez sejmik terytorialny.
Kanclerz
1) szef rządu w Niemczech (i w Austrii), wybierany przez Bundestag na wniosek prezydenta bezwzględną większością głosów. Do jego podstawowych kompetencji należy m.in. formowanie składu rządu i określanie jego struktury organizacyjnej, wytyczanie polityki, zwoływanie posiedzeń i czuwanie nad pracami poszczególnych ministrów;
3) w średniowieczu - osoba kierująca kancelarią panującego i nadzorująca politykę zagraniczną. W dawnej Polsce wysoki urzędnik państwowy odpowiedzialny za pracę kancelarii króla, pełnił również funkcję ministra spraw wew. i zagr.
Stolnik, w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. W XIV-XVI w. honorowy urząd ziemski. W Koronie i na Litwie istniały urzędy stolnika wielkiego, m.in. król Stanisław August Poniatowski był w latach 1755-1764 stolnikiem wielkim litewskim.
Cześnik, tytuł używany w Polsce szlacheckiej, przysługujący urzędnikowi mającemu pod opieką piwnice panującego. W znaczeniu tym używany do XIV w., później posiadał już tylko znaczenie honorowe, nie był związany z konkretnymi funkcjami. Określał pozycję urzędnika w hierarchii dworskiej.
Koniuszy, w Polsce piastowskiej mianowany przez króla zarządca stad i stajni królewskich. W XIV-XVI w. godność koniuszego stała się tylko tytułem, a jego obowiązki przejęli dworzanie. Zgodnie z zasadą starszeństwa w hierarchii dworskiej koniuszy sytuował się za miecznikiem, a przed kuchmistrzem. Od czasów Zygmunta I osobnych koniuszych wielkich miały Korona i Litwa. Urząd koniuszego na Litwie występował ponadto jako godność ziemiańska.
Miecznik występował w czasie wielkich uroczystości państwowych. Stawał on zawsze przy prawym boku króla. Nosił przed królem miecz głownią do góry (w czasie pogrzebu króla nosił miecz głownia do dołu - jeśli król był ostatnim z rodu, miecznik łamał miecz). Swojego miecznika miały także Prusy. Był to jednak urząd wyłącznie honorowy.
Żupan (z włoskiego giuppone, giubbone - "spodnia szata bawełniana"), dawny, kolorowy ubiór męski, długa suknia zapinana na haftki, guzy lub guziki, z podniesionym lub niskim kołnierzem i wąskimi, długimi rękawami.
Znany i używany w środkowej Europie od ok. XI w. przez urzędników królewskich (żupanów). W Polsce noszony od XVI do połowy XIX w., także pod kontuszem, stanowił szlachecki ubiór narodowy. W zależności od zamożności właściciela szyty był m.in. z sukna, jedwabiu, wełny.
Rodzaj żupana odzwierciedlał status jego posiadacza, nadając mu odpowiednie określenie. Szlachta nosząca drogie żupany karmazynowe zwana była karmazynami, biedna szlachta, odziana w żupany z szarej, nie barwionej wełny, nosiła miano szlachty szaraczkowej, mieszczan, noszących żupany z tkaniny wykonanej z łyka, zwano łykami lub łyczkami. Do czasów obecnych żupany przetrwał jako element niektórych ubiorów ludowych.
Informacje ogólne
Urzędy w dawnej Polsce, w okresie wczesnopiastowskim istniały na dworze władcy urzędy nazywane dworskimi. Podział zadań pomiędzy nimi oparty był na wzorach frankońskich. W ciągu wieków poszczególne urzędy powstawały, upadały, zmieniały swe nazwy i miejsce w hierarchii ważności.
Czasy Starożytne
Od XI w. najwyższym urzędnikiem dworskim był palatyn (comes palatinus) - zastępujący władcę we wszystkich sprawach publicznych, związanych z funkcjonowaniem państwa i dworu. W razie potrzeby kierował wojskiem (stąd jego polska nazwa - wojewoda, od dowodzonych przezeń wojów (rycerzy)) i sprawował sądy w imieniu władcy.
Na początku XII w. powstał urząd kanclerza prowadzącego kancelarię królewską, spisującego i przechowującego ważne dokumenty. Ze względu na konieczność posiadania umiejętności biegłego czytania i pisania, funkcję tę pełniła osoba duchowna (najczęściej kapelan dworski). Kanclerz posiadał grono pomocników (notariuszy, pisarzy). Do ważniejszych urzędników należał także skarbnik utrzymujący pieczę nad skarbcem dworskim. Urzędnikami niższej rangi byli m.in.: miecznik, łowczy, podstoli, krojczy, koniuszy.
Od XI w. zarządzanie terytorium państwa należało do kasztelanów (comes castellanus), sprawujących władzę lokalną w określonych prowincjach, i nieco później także do kasztelanów zarządzających ziemiami (kasztelaniami). Kasztelanom podporządkowane były siły zbrojne, sprawowali również sądy w imieniu władcy i zbierali daniny od ludności. Wysokich urzędników królewskich (palatynów, kasztelanów) nazywano komesami.
Podział Polski na dzielnice w 1138 przez Bolesława III Krzywoustego, upadek zasady senioratu i trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe sprawiły, że po ponownym zjednoczeniu ziem polskich dotychczasowe dworskie urzędy samodzielnych księstw stały się urzędami związanymi z określonym terytorium państwa (ziemią) - powstały urzędy ziemskie.
Najwyższym urzędem ziemskim był urząd wojewody. Inne urzędy dworskie, np. cześnik, łowczy, stolnik itp., stały się także urzędami ziemskimi, w większości o charakterze tytularnym. Niektóre niższe urzędy ziemskie spełniały jednak pewną określoną rolę w samorządzie szlacheckim, m.in. podkomorzy ziemski przewodniczył od XIV w. sądom podkomorskim, rozpatrującym sprawy graniczne szlachty, wojski zabezpieczał majątek i roztaczał opiekę nad rodzinami rycerzy przebywających na wyprawach wojennych i dbał o utrzymanie porządku w czasie nieobecności kasztelana.
Jednoczenie Polski po rozbiciu dzielnicowym wokół Krakowa i Małopolski sprawiło, że nadworne urzędy ziemi krakowskiej zaczęły nabierać charakteru ponaddzielnicowego, zapoczątkowując powstawanie urzędów centralnych, które ostatecznie ukształtowały się do początku XVI w. Urzędy centralne dzielono na koronne (wyższe w hierarchii urzędniczej), nazywane wielkimi, i nadworne.
Jednoczenie państwa przyniosło likwidację niektórych urzędów (np. kanclerza dzielnicowego, podskarbiego dzielnicowego) spowodowaną przejęciem ich funkcji przez urzędników ziemi krakowskiej. Urzędy wojewody i kasztelana stały się urzędami dożywotnimi, zajmowanymi przez możnowładców pochodzących z danej ziemi, co nie sprzyjało tendencjom centralizacji władzy w okresie odbudowy państwa polskiego. W związku z tym Wacław II Czeski (1300-1305) powołał na wzór czeski starostów (capitanei) jako przedstawicieli władzy lokalnej, pozbawiając jednocześnie większości uprawnień wojewodów i kasztelanów. Pozostali oni jednak nadal wysokimi dygnitarzami państwowymi, wchodzili w skład rady królewskiej, później senatu, byli dowódcami pospolitego ruszenia swych ziem.
Statut warcki z 1423 nadał wojewodom prawo i obowiązek ustalania maksymalnych cen na wyroby rzemieślnicze, kontroli miar i wag w miastach oraz sądownictwa nad ludnością żydowską.
Starostowie, będący przedstawicielami władzy lokalnej, reprezentowali króla na określonym terytorium (ziemi). Wybierani przez panującego spośród najbardziej zaufanych osób, mogli zostać w każdej chwili odwołani. Do nich należało dowództwo sił zbrojnych stacjonujących w grodach i zarząd nad tymi grodami. Sprawowali także sądownictwo w sprawach zastrzeżonych przez króla, a dotyczących ciężkich przestępstw, jak: zabójstwo, podpalenie, rabunek, gwałt. Ze względu na rozległe kompetencje starostów nazywano "ramieniem królewskim" (brachium regale).
W Polsce występowały trzy typy urzędów starosty: starosta generalny - w dużych dzielnicach (ruski, podolski, wielkopolski, krakowski), starosta grodowy - zwierzchnik załogi na zamku i gubernator wydzielonego okręgu sprawujący władzę policyjną, skarbową i sądową, oraz starosta niegrodowy (tenutariusz) - dzierżawca dóbr królewskich. Urząd starosty utrzymali kolejni władcy, zarówno ostatni Piastowie, Jagiellonowie, jak i królowie elekcyjni, jego znaczenie zmniejszyło się po przejęciu części jego funkcji administracyjnych przez sejmiki na początku XVII w. W 1611 urząd starosty zaliczono do urzędów ziemskich.
Od XIV w. istniał urząd marszałka Królestwa Polskiego, przemianowany w XV w. na urząd marszałka wielkiego koronnego (marszałek). Początkowo należało do niego zarządzanie dworem królewskim, następnie czuwanie nad bezpieczeństwem monarchy. Miał komendę nad strażą marszałkowską i gwardią królewską, dbał o utrzymanie ładu i porządku w miejscu pobytu króla, sprawując jednocześnie sądy nad osobami dopuszczającymi się zakłócania spokoju publicznego, prowadził obrady senatu pod nieobecność panującego.
Najpóźniej powstałym urzędem centralnym był urząd hetmana, dowódcy wojsk zaciężnych, istniejący od XV w., od 1505 noszący nazwę hetmana wielkiego koronnego, od 1581 będący urzędem dożywotnim. Rola hetmanów znacznie wzrosła w 2. połowie XVII w. w zakresie jurysdykcji (artykuły hetmańskie) i polityki zagranicznej. Byli oni upoważnieni do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej w odniesieniu do ziem południowo-wschodnich, utrzymywali swych agentów w Bakczysaraju, Jassach, Stambule i Bukareszcie. Wzrost znaczenia urzędu hetmańskiego wiązał się z licznymi wojnami prowadzonymi przez Rzeczpospolitą. Z uwagi na wcześniejsze zamknięcie obsady senatu hetmani nie weszli w jego skład. W celu wprowadzenia ich do senatu otrzymywali godności wojewodów bądź kasztelanów.
Czasy nowożytne
Ogromne znaczenie zyskał w czasach nowożytnych urząd kanclerza współodpowiedzialnego za politykę zagraniczną. Wszyscy urzędnicy w dawnej Polsce mieli zastępców bądź pomocników, np. kanclerza wielkiego koronnego wspomagał podkanclerzy, wraz z podskarbim wielkim koronnym współpracował podskarbi wielki nadworny. Urzędnicy w wypełnianiu swych funkcji często wyręczali się mianowanymi i odwoływanymi przez siebie wiceurzędnikami, stąd istniały takie urzędy, jak: podwojewodzi, wicepodkomorzy, wicesędzia, wicepodsędek i inni. Wobec sprzeciwu szlachty większość tych stanowisk została zlikwidowana w XV w.
Od XII w. powstawały urzędy sądowe: sędziów, podsędków, pisarzy, referendarzy, asesorów, deputatów i innych, przygotowujących i rozpatrujących sprawy w sądach grodzkich, ławniczych, radzieckich, referendarskich królewskich, sejmowych i w trybunałach. Unia personalna polsko-litewska doprowadziła do powstania na Litwie podobnych instytucji ustrojowych i urzędów. Ostatecznie po Unii lubelskiej w 1569 i utworzeniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów urzędy centralne na Litwie odpowiadały urzędom centralnym w Koronie.
Nazwy urzędów centralnych opatrzono przymiotnikiem litewski lub wielki litewski w nawiązaniu do określenia koronny lub wielki koronny. W odróżnieniu od Korony w jednym województwie na Litwie był tylko jeden kasztelan, Żmudź nie miała wojewody, lecz obieralnego starostę wchodzącego w skład senatu, zachowały się także urzędy ziemskie właściwe tylko dla Litwy, m.in.: horodniczy, mostowniczy, marszałek ziemski. W XVII-XVIII w. po utracie części ziem litewskich i ukrainnych zachowano tytuły urzędów związanych z tymi ziemiami.
W Rzeczypospolitej Obojga Narodów wszystkie urzędy centralne występowały oddzielnie w obydwu państwach, tj. w Polsce i na Litwie: marszałkowie wielcy, nadworni, kanclerze, podskarbiowie i podskarbiowie wielcy wchodzili z urzędu do senatu, poza senatem pozostawali podskarbiowie nadworni, hetmani wielcy i polni. Spośród urzędów ziemskich do senatu wchodzili wojewodowie i kasztelanowie. W XVI w. ustaliła się kolejność urzędów wojewodów w zależności od znaczenia województw. Na czele znajdowali się wojewodowie: krakowski, wileński i poznański. Podobna kolejność obowiązywała wśród kasztelanów, gdzie kasztelan krakowski był najwyższym godnością senatorem świeckim.
Hierarchię niższych urzędów świeckich ustaliła konstytucja sejmowa z 1611, przyznając pierwsze miejsce podkomorzemu, następne miejsca zajmowali: starosta grodowy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy, podsędek, podstoli, cześnik, łowczy, wojski i miecznik. Każdy urzędnik ziemski brał udział w sejmikach. Wszystkie urzędy dostępne były wyłącznie dla przedstawicieli magnaterii i szlachty sprawowane w większości dożywotnio. Monarcha nie mógł nikogo odwołać z urzędu, poza przypadkiem oskarżenia o ciężką zbrodnię, mógł jedynie awansować pełniącego urząd na wyższe stanowisko. Dożywotność sprawowania urzędu i brak odpowiedzialności za podejmowane czynności dawały dostojnikom i dygnitarzom niezależne i samodzielne stanowisko w stosunku do króla. Większość szlacheckich urzędników nie miała odpowiedniego wykształcenia do sprawowania funkcji, które musiała zastąpić praktyka w samorządzie szlacheckim.
Obóz reform w XV w. doprowadził do wydania zakazu łączenia urzędów, np. starosty i sędziego ziemskiego, wojewody i kasztelana, oraz dzierżawienia kilku starostw. W praktyce przepisy te były często łamane.
Rozwój osadnictwa w Polsce od XIII w. przyczynił się do powstawania urzędów w miastach i wsiach lokowanych na prawie niemieckim. Sprowadzający osadników zasadźca zostawał dziedzicznym wójtem w mieście. Posiadał z tego tytułu rozległą władzę i korzystał z wielu przywilejów. Dostawał większą od innych osadników działkę budowlaną, był właścicielem sklepów, jatek, młynów itp. Zatrzymywał dla siebie pewną część czynszów płaconych przez mieszkańców oraz część karnych opłat sądowych. Jedynym jego obowiązkiem była służba wojskowa na wezwanie pana. Wójt zarządzał miastem i sprawował sądy nad jego mieszkańcami. W sprawach sądowych pomocą służyła mu rada złożona z ławników.
W XIV w. zaczęły powstawać rady miejskie złożone z wybieralnych rajców. Początkowo radą miejską kierował wójt, wkrótce jednak doszło do wyemancypowania się jej spod jego władzy. Przewodniczącymi rady zostawali wybieralni rajcy nazywani burmistrzami. W XV w. praktycznie wszystkie polskie miasta miały rady miejskie, którym w funkcjonowaniu przeszkadzały urzędy dziedzicznego wójta. Bogatsze miasta decydowały się na wykup wójtostw. W miastach prywatnych były one likwidowane na rzecz właścicieli miast.
Od XVI w. władza administracyjna w mieście należała do wybieralnych burmistrzów. Zasadźcy wsi lokowanych na prawie niemieckim zapoczątkowali dziedziczny urząd sołtysa. Sołtys otrzymywał większy od osadników nadział ziemi, wynoszący od 2 do 10 łanów wolnych od czynszu, prawo rybołówstwa i łowów oraz utrzymywania karczmy, rzadziej młyna. Przypadała mu także jedna szósta czynszów płaconych przez mieszkańców wsi oraz jedna trzecia kar sądowych. Zarządzał wsią, sprawował niższe sądownictwo przy pomocy powoływanej przez siebie ławy. Pozostawał wasalem właściciela ziemi i był zobowiązany do pełnienia służby konno w orszaku pańskim. Wzrost zamożności sołtysów stał się źródłem niechęci ze strony szlachty, co uwidoczniło się w dokumentach pisanych począwszy od statutów Kazimierza III Wielkiego. Statut warcki Władysława II Jagiełły w artykule "o sołtysie krnąbrnym i nieużytecznym" dawał podstawę prawną do wykupu dziedzicznych sołectw, wreszcie ustawa sejmowa z 1568 zlikwidowała urząd dziedzicznego sołtysa, w jego miejsce właściciel wsi powoływał odwoływalnego wójta.
W dużych latyfundiach magnackich i w królewszczyznach powstawały urzędy oficjalistów dworskich obsadzane przez przedstawicieli zubożałej szlachty (administratorzy, ekonomowie, włodarze). Największą władzę w dobrach prywatnych posiadał właściciel ziemi, od którego decyzji nie było odwołania. W dobrach królewskich najwyższa władza należała do monarchy. W okresie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) tworzono urzędy kolegialne, których przewodnictwo powierzano najczęściej dotychczasowym wysokim urzędnikom państwowym. Taki charakter miała Rada Nieustająca powołana przez sejm rozbiorowy w 1775. Centralnym organem kolegialnym władzy wykonawczej była także Straż Praw powołana na mocy Konstytucji 3 Maja z 1791. Urzędy i hierarchia urzędnicza przetrwały do III rozbioru (1795), a tytuły wojewody i kasztelana były używane w latach 1807-1813, w dobie Księstwa Warszawskiego.