:
Praca zaliczeniowa
Temat:
Podstawy prawne działania oraz kompetencje
Rzecznika Praw Dziecka.
Edyta Jabłońska
nr albumu: 39714
studia stacjonarne
Ochrona dziecka, to proces niezwykle trudny i wieloaspektowy, związany z wieloma rożnymi dziedzinami życia społecznego, determinującymi specyfikę i prawidłowości działalności ochronnej. Łączy się ona z obowiązkiem międzynarodowego zabezpieczenia dziecka przed dyskryminacją, deprawacją, niewolnictwem, czy tez innymi formami nadużyć. Jest to działalność mająca na celu zabezpieczenie dziecka przed niebezpieczeństwem, nieprawidłowym rozwojem, czy tez wyniszczeniem. Sama zaś realizacja ochrony związana jest z zapewnieniem dziecku określonych praw, wyznaczających jego status na wszystkich poziomach funkcjonowania społecznego: w rodzinie, społeczności i państwie.
Wynika z tego konieczność zapewnienia mu odpowiednich warunków życia i rozwoju z uwzględnieniem jego potrzeb i biorąc pod uwagę naturalna niedojrzałość psychofizyczna i społeczna dziecka. Rodzice maja pierwszoplanowe uprawnienia do wychowania i kierowania dzieckiem, jednak pożądane jest podobne podejście wychowawcze innych osób i instytucji w sprawach zasadniczych. Wyrazem respektowania tak rozumianych praw SA akty prawne w postaci konstytucji, ustaw, umów międzynarodowych i deklaracji organizacji międzynarodowych. Uznaje się je tym samym, za wartości uniwersalne i równocześnie chroni się je, uznając za cenne dla człowieka i ludzkości. Zgodnie ze standardami światowego ustawodawstwa, najwyższym ranga aktem prawnym jest Konstytucja, zaś inne ustawy tworzą szczegółowy porządek prawny, uchwala się je dla wykonania norm konstytucyjnych, z którymi powinny być zgodne.
W polskim systemie prawnym, na mocy art.91 Konstytucji, również traktaty międzynarodowe SA włączone do krajowego porządku prawnego. Tym samym, także Konwencja o prawach dziecka oraz europejskie ratyfikowane Konwencje dotyczące dzieci, łącznie z Kodeksem cywilnym, Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym oraz z innymi ustawami normującymi stosunki rodzinne tworzą system prawa realizujący ochronę praw dziecka. Ochronę tych praw zapewnia wprost art.72 ust.1 Konstytucji RP, zaliczając ochronę praw dziecka do najważniejszych wartości przez nią chronionych. Ustawodawca polski przez ratyfikacje Konwencji o prawach dziecka podjął ponadto działania dostosowując polskie prawo do postulatów Konwencji; co więcej, sama Konstytucja wyraża podobne myśli i dyrektywy. Prawna podstawa ochrony praw dziecka jest zbiór norm, z których trzon bezpośredniego stosowania tworzy prawo krajowe wywodzące swoja inspiracje, aksjologie i wykładnię z Konstytucji oraz ratyfikowanych przez Polskę traktatów międzynarodowych. Centralna idea jest przy tym uznanie, iż respektowanie praw dziecka należy do państwa , do rodziców, do różnego rodzaju instytucji społecznych i prywatnych zajmujących się dzieckiem, jednakże to właśnie państwo powinno tworzyć takie ustawodawstwo raz z adekwatna jego wykładnia, zapewniająca dziecku ochronę. Szczegółowym zbiorem normatywnym na płaszczyźnie stosunków między rodzicami a dzieckiem jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Odpowiada to naciskowi, jaki konwencja o prawach dziecka kładzie na właściwe relacje w rodzinie, jako miejscu w którym dziecko powinno być bezpieczne, zaś jego prawa przestrzegane i chronione przed naruszeniem z zewnątrz. Uzupełnieniem przepisów prawnych, zawartych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym jest prawo o aktach stanu cywilnego 29 września 1986r.; postanowienia Kodeksu cywilnego o osobach fizycznych i spadkobraniu; ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991r.; Kodeks pracy z 26 czerwca 1974r. i ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982r., ustawa o pomocy społecznej, ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym z 6 lutego 1997r., ustawa z dnia 7 stycznia 1993r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży i ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 5 grudnia 1996r.
Zgodnie ze standardami przyjętymi dla niezależnych instytucji obrony praw dziecka, instytucji obrończa powinna być ustanowiona na mocy odpowiedniego aktu legislacyjnego, na podstawie którego ma posiadać możliwie najszerszy mandat uprawniający do monitorowania, promowania i obrony praw dziecka, oparty na Konwencji praw dziecka ONZ. Wynika z tego prawo do wyrażania i rozpowszechniana opinii rekomendacji propozycji i sprawozdań, z własnej inicjatywy lub na prozie innych władz, dotyczących wszelkich spraw związanych z promowaniem i obrona praw dziecka. Wypełnianie powierzonego w ten sposób mandatu związane jest wiec z promowaniem i zapewnieniem zgodności narodowych aktów prawnych z Konwencja praw dziecka oraz wszystkimi międzynarodowymi instrumentami odnoszącymi się do praw dziecka, w których państwo uczestniczy.
Wyrazem dążenia do stworzenia adekwatnej instytucji ochronnej i nadania prawom dziecka wysokiej rangi w polskim systemie prawnym jest powołanie instytucji Rzecznika Praw Dziecka, mającej stać na straży praw dziecka określonych w konstytucji RP, Konwencji o prawach dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców. Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka, wraz z przysługującymi mu kompetencjami, w sposób istotny wzbogaca istniejące już w polskim systemie prawnym, instrumentarium ochrony praw dziecka. Podstawowym przepisem prawnym określającym pozycję prawną Rzecznika Praw Dziecka, jest art.72 ust. 4 Konstytucji. Wartym szczególnego zaakcentowania jest fakt, że przy wykonywaniu swoich uprawnień Rzecznika Praw Dziecka ma ustawowy obowiązek kierowania się: dobrem dziecka( wszystkie działania podejmowane są w jak najlepiej pojętym interesie dziecka), zasadą równości( troska o ochronę praw każdego dziecka), poszanowaniem praw, obowiązków i odpowiedzialności rodziców, którzy stanowią naturalne środowisko rozwoju dziecka.
Rzecznik Praw Dziecka działa z zasady na rzecz ochrony wszystkich obowiązujących w polskim systemie legislacyjnym praw dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem praw dzieci niepełnosprawnych. Mimo to ustawa wskazuje w sposób szczególny specyficzny zakres działań Rzecznika w odniesieniu do: prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowywania w rodzinie, prawa do godziwych warunków socjalnych i prawa do nauki. Zgodnie z ustawą, wszystkie podejmowane przez rzecznika działania mają na celu zapewnienie dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju i powinny być prowadzone z poszanowaniem jego godności i podmiotowości. Podstawowym przepisem prawnym określającym pozycje Rzecznika, jest art. 72 ust.4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Przepis ten nie wskazuje kompetencji i sposobu powołania Rzecznika, odsyłając w tym zakresie do ustawy, niemniej jednak wyraża jednoznacznie wole ustawodawcy konstytucyjnego istnienia takiej instytucji w strukturze władz publicznych.
Wspomniana norma konstytucyjna i powstała w oparciu o nią instytucja Rzecznika Praw Dziecka stanowi realizacje przyjęcia przez Polskę zobowiązań wynikających z omawianych wyżej konwencji ONZ. Art.103 ust.1 Konstytucji wymienia wśród osób pełniących funkcje publiczne niepołączalne z pełnieniem mandatu parlamentarnego, Rzecznika Praw Dziecka na równi z Prezesem Narodowego Banku Polskiego, Prezesem Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznikiem Praw Obywatelskich co świadczy o uznaniu ich równorzędnej pozycji względem siebie i szczególnej pozycji w ramach polskiego ustroju demokratycznego.
Istnieje zatem konstytucyjna podstawa równego traktowania funkcji Rzecznika Praw Dziecka z funkcja Rzecznika Praw Obywatelskich, mimo iż funkcja tego ostatniego jest znacznie bardziej szczegółowo zdefiniowana i opisana w konstytucji. Fakt, iż jedynie instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich wyposażona została w tzw. „twarde” uprawnienie składania Trybunałowi Konstytucyjnemu wniosku o orzeczenie o niezgodności ustawy z Konstytucją lub ratyfikowana umowa międzynarodowa oraz niezgodności przepisów wydanych przez centralne organy państwowe z Konstytucja , ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami ( art. 191 ust.1 pkt. ) wskazuje z jednej strony na pewna lukę prawna w odniesieniu do Rzecznika Praw Dziecka , z drugiej natomiast strony, sformułowany w ten sposób zapis ustawowy nie podważa tezy o zasadniczej równości pozycji obydwu Rzeczników i powinien Stanowic podstawowa dyrektywę zarówno przy tworzeniu nowych przepisów ustawowych dotyczących obydwu funkcji, jak i przy interpretacji istniejących przepisów.
Uprawnienia, jakimi dysponuje Rzecznik, są analogiczne do tych, którymi dysponują inni rzecznicy praw dziecka w Europie. Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka określa jego misję jako stanie na straży praw dziecka i wskazuje podstawowe ukierunkowanie dobro dziecka i branie pod uwagę, że naturalnym środowiskiem rozwoju dziecka jest rodzina. Działania przewidziane w ustawie są podejmowane przez rzecznika z własnej inicjatywy, biorąc pod uwagę napływające do niego informacje wskazujące na naruszenie praw lub dobra dziecka. Na podstawie art.10 ust.1 pkt. 1 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka, posiada on uprawnienia , które można zaliczyć do kategorii kontrolnych, pozwalające zwrócić się do organów władzy publicznej , organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także udostępnienie akt i dokumentów. Rzecznik Praw Dziecka nie zastępuje organów i instytucji, którym ustawodawca powierza rożnego typu zadania z dziedziny pomocy rodzinie i dziecku. Rzecznik corocznie przedstawia Sejmowi i Senatowi informacje o swojej działalności i uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka. Informacja ta jest podawana także do wiadomości publicznej. Wyposażenie Rzecznika Praw Dziecka w tzw. „miękkie” uprawnienia, sprowadzające się do roli ostrzegawczej, sygnalizującej oraz inicjatywnej.
Oczywistym jest, że Rzecznik nie może zastąpić organów i instytucji, którym ustawodawca powierza, w których aktach prawa ustrojowego i materialnego, różnego typu zadania operacyjne z zakresu pomocy rodzinie i dziecku. Powołanie instytucji Rzecznika Praw Dziecka w Polsce stanowiło wypełnienie roli ustawodawcy konstytucyjnego , ale przede wszystkim spowodowało powstanie niezależnej instytucji, wyposażonej w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym, interwencyjnym i inicjującym, podejmującej i wspierającej wysiłki zmierzające do maksymalnej ochrony praw dziecka. Rzecznik Praw Dziecka ma zatem prawo zwracać się do właściwych organów, w tym Rzecznika Praw Obywatelskich, o podjęcie na rzecz dziecka działań z zakresu ich kompetencji. Przypisane Rzecznikowi Praw Dziecka kompetencje wskazują, że należy traktować go jako ,,szczególnego” rodzaju ombudsmana, mającego status niezależnego organu konstytucyjnego. Należy zgodzić się z D. Góreckim, że ,, zadania i uprawnienia Rzecznika Praw Dziecka uzasadniają w pełni zaliczenie go w poczet organów kontroli państwowej i ochrony prawa obok Najwyższej Izby kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
Trzeba w tym miejscu zauważyć że instytucja Rzecznika Praw Dziecka faktycznie rozpoczęła funkcjonowanie w 2001r. W ciągu 5 lat Rzecznik przy pomocy swojego biura rozpatrzył kilkadziesiąt tysięcy spraw indywidualnych i w znaczący sposób wpłynął na kształt stanowionego prawa. Zarówno liczba spraw objętych jego działaniem ale także konsekwentna i systematyczna aktywność na wielu poziomach musza budzić uznanie. Wzrost liczby spraw jest blisko sześciokrotny w stosunku do roku 2001 i niemal dziesięciokrotnie jest ona wyższa od liczby spraw dotyczących dzieci kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich. Poza wieloma wystąpieniami do urzędów centralnych, administracji rządowej i samorządowej na terenie, uczestnictwie w ważnych dla ochrony praw dziecka spotkaniach międzynarodowych, na uwagę zasługuje aktywność Rzecznika wobec organizacji pozarządowych i świata nauki. Na szczególne podkreślenie zasługuje aktywność Rzecznika wobec dzieci, jako podmiotu ochrony i swoistej grupy docelowej, dla ochrony której powołano ten urząd.
Poza powołaniem do życia adresowanej specjalnie dla tej najistotniejszej z punktu widzenia Rzecznika grupy społecznej strony internetowej, odbywał on wiele bezpośrednich spotkań z rożnymi grupami dzieci, reagował na indywidualne sprawy kierowane przez dzieci, rozpoczął wydawanie serii adresowanych do młodzieży książek ,,Ochrona prawna dziecka” i wiele innych. Rzecznik Praw Dziecka korzysta ze swoich ustawowych uprawnień poprzez sporządzenie wystąpień generalnych. W wystąpieniach tych podnosi problemy o charakterze prawnym , a związane z najlepiej pojętym interesem i dobrem dziecka. Adresatami wystąpień Rzecznika SA naczelne i centralne organy administracji rządowej, Prezydent RP oraz Sejm i Senat RP. Pomimo że sam inicjatywy ustawodawczej nie posiada Rzecznik Praw Dziecka, może występować do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub o wydanie albo zmianę aktu prawnego niższego rzędu. Działania Rzecznika, zgodnie z uprawnieniami określonymi w ustawie, mogą przybierać różną formę, w zależności od zgłoszonej sprawy. Wszystkie jego interwencje SA uzależnione od wyników analizy okoliczności ustaleń, ze okoliczności te istotne wymagają interwencji Rzecznika. W sprawach związany z sadownictwem Rzecznik, przedstawia zainteresowanym dostępne środki prawne, w tym środki odwoławcze. Rzecznik był jednym z podmiotów domagających się zmiany w prawie (np. w sprawie zwiększenia ochrony prawno karnej dla dzieci ofiar przestępstw o charakterze seksualnym) lub z powodu przekraczającego wymiar jednego roku a czasem i większej ilości lat, wielopoziomowego procesu weryfikacji danych przedstawionych przez Rzecznika, które organ decyzyjny ( Sejm lub ministerstwo) uważali za niezbędne do podjęcia trafnych decyzji.
Zdarzało się że Rzecznik domagając się przeprowadzenia określonej, korzystnej dla dzieci zmiany współpracował z innym organem państwowym jak choćby z RPO, który na jego wniosek zaskarżył do Trybunału Konstytucyjnego ustawę o świadczeniach rodzinnych lub z Komitetem inicjatywy Obywatelskiej dotyczącej projektu ustawy o gminnym funduszu alimentacyjny. Z drugiej jednak strony zarówno aktywność rzecznika, wzrastającą liczba spraw jak i rodzaj problemów zgłaszanych Rzecznikowi ujawniają szereg negatywnych zjawisk i stanów dotyczących dzieci. Wśród niezbędnych co nie znaczy, że wystarczających zabiegów legislacyjnych, które powstrzymywałyby te zjawiska i problemy, konieczne jest zrewidowanie dotychczasowej formuły prawnej, instytucji Rzecznika Praw Dziecka.
Formuła ta jest obecnie zbyt słaba, nie tylko w stosunku do nadanej mu przez ustawodawcę konstytucyjnego jak i zwykłego rangi, ale przede wszystkim w stosunku do wagi zagadnienia ochrony praw dziecka, a zwłaszcza skali zjawiska ich łamania w naszym kraju.
Podjęty temat należy do bardzo istotnych zagadnień zarówno ustawodawstwa międzynarodowego, jak i krajowego, gdyż stanowiąc szczegółowy aspekt zagwarantowania i obrony praw dziecka znajduje odniesienia do zasadniczych aktów prawnych regulujących życie współczesnego społeczeństwa. Bodźcem dla dalszych badan jest zaś fakt, iż dotychczasowe publikacje stosunkowo nieliczne i dość trudno dostępne. Tym samym, każda nowa inicjatywa stanowić będzie ważny przyczynek do pogłębienia zrozumienia kwestii zagwarantowania i ochrony praw dziecka.
LITERATURA:
„Rzecznik Praw Dziecka” : rys historyczny, ustanowienie, porównania międzynarodowe, instytucja, funkcjonowanie / Paweł J. Jaros. - Warszawa : "Łośgraf", [2006].