Inspekcja Pracy w Polsce została powołana 3 stycznia 1919 r. jednym z pierwszych dekretów naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego.
Głównym celem Państwowej Inspekcji Pracy jest dążenie do systematycznej poprawy stanu warunków pracy i poszanowania praw pracowniczych w Polsce. PIP nie tylko sprawuje kontrolę czy nadzór, ale też prowadzi instruktaż i poradnictwo w zakresie prawa pracy. Kwestie związane z PIP reguluje ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z dnia 13 kwietnia 2007 r., która zastąpiła ustawę z dnia 6 marca 1981 r. Kwietniowa ustawa jest konsekwencją prezydenckiego projektu, który miał dwa przewodnie założenia: nowa ustawa miała zmienić na tyle strukturę i zadania PIP, by instytucja ta skuteczniej funkcjonowała w zakresie kontroli i nadzoru nad warunkami pracy, PIP miała się stać organem uprawnionym do kontroli legalności zatrudnienia, przejmując tę funkcję od wojewodów. Państwowa Inspekcja Pracy jest organem podległym Sejmowi RP. Nadzór na nią sprawuje Rada Ochrony Pracy (ROP). W skład ROP wchodzi 30 członków, których powołuje i odwołuje Marszałek Sejmu. Są oni wybierani spośród posłów, senatorów i kandydatów zgłoszonych przez Prezesa Rady Ministrów, reprezentatywne organizacje związkowe i organizacje pracodawców, a także inne organizacje społeczne zajmujące się ochroną pracy. Kadencja Rady trwa 4 lata, a do jej zadań należy wyrażanie stanowiska w sprawach z zakresu działania PIP, dotyczących w szczególności: programów działania, okresowych ocen działalności oraz problemów ochrony pracy o zasięgu ogólnokrajowym. Państwową Inspekcją Pracy kieruje Główny Inspektor Pracy. Jest on powoływany przez Marszałka Sejmu, po zasięgnięciu opinii ROP. GIP sprawuje ogólny nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy w kraju oraz przedkłada właściwym organom oceny, opinie i wnioski w tej dziedzinie. Czynności kontrolne wykonują lub nadzorują podlegli mu inspektorzy pracy
Inspektor pracy ma prawo przeprowadzenia o każdej porze dnia i nocy, bez uprzedzenia, kontroli przestrzegania prawa pracy, a w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, we wszystkich podmiotach, na rzecz których świadczona jest praca przez osoby fizyczne. Naruszenie przepisów daje inspektorowi prawo wydania nakazu (decyzji administracyjnej): usunięcia stwierdzonych uchybień - gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
natychmiastowego wstrzymania prac lub skierowania pracowników lub osób do innych prac - gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub osób wykonujących te prace, wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi Jeżeli dopuszczenie do eksploatacji nowo wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy mogłoby spowodować bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia osób zatrudnionych, inspektor pracy zgłasza sprzeciw wobec jego uruchomienia. W innych sprawach inspektor pracy reaguje poprzez wystąpienie. Podstawą działań inspektorów pracy są często skargi i wnioski zarówno pracowników, jak i różnych instytucji, głównie związków zawodowych. Najwięcej skarg wpływających do inspektoratów pracy dotyczy wynagrodzeń oraz niezgodnego z przepisami rozwiązywania umów o pracę, a także świadectw pracy. Skarżącymi są zwykle pracownicy małych zakładów oraz jednostek gospodarczych postawionych w stan likwidacji.
Za wykroczenie przeciwko prawom pracownika inspektor pracy ma prawo ukarać sprawcę mandatem lub wystąpić do sądu z wnioskiem o jego ukaranie. Ważne jest też, że okręgowy inspektor pracy może nakazać zaprzestania działalności przez zakład pracy lub jego część, jeżeli stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników i nie da się go zlikwidować, stosując inne środki prawne przewidziane dla inspektora pracy. Inspekcja pracy jest państwowym organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a działa na podstawie ustawy z dnia 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy. Do jej zadań należy: nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bhp, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, ochrony pracy kobiet, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych oraz inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, kontrola przestrzegania przepisów bhp przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażenie maszyn i innych urządzeń technicznych oraz technologii, uczestniczenie w przejmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy albo ich części w zakresie ustalonym w przepisach prawa pracy, nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców wymagań bhp. Działania PIP obejmują też nadzór i kontrolę: zapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, zagwarantowania przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków zajęć odbywanych na jego terenie przez studentów i uczniów nie będących pracownikami, zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przez jednostki organizujące pracę wykonywaną przez osoby fizyczne na innej podstawie niż stosunek pracy, w ramach prac społecznie użytecznych. Podstawa prawna kolejno są następujące ustawy : Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1362 z późn. zm.). Ustawa z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz.U. nr 35, poz. 163 z późn. zm.). Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 1998 r. nr 106, poz. 668 z późn. zm.). Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 1991 r. nr 36, poz. 161 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz.U. nr 12, poz. 114 z późn. zm.). Rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 4 listopada 1985 r. w sprawie książki kontroli sanitarnej (Dz.U. nr 56, poz. 289). Zarządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 29 lipca 2003 r. w sprawie zasad ustalania wysokości opłat za badania i inne czynności wykonywane przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej (MP nr 27, poz. 192). Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U. nr 132, poz. 1115). Rozporządzenie prezesa Rady Ministrów z dnia 17 października 2002 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. nr 174, poz. 1426)."
Aktywność PIP nie ogranicza się wyłącznie do reagowania na występujące już nieprawidłowości. Coraz większą rolę przywiązuje się do pozakontrolnych form działania - do prewencji i szeroko rozumianej promocji ochrony pracy. Istotne znaczenie mają w tym zakresie informacje o wynikach kontroli inspekcji, przekazywane na konferencjach prasowych w mass mediach. Sami inspektorzy pracy w trakcie szkoleń i podczas kontroli w zakładach pracy rozprowadzają bezpłatnie informatory dla pracodawców i pracowników, a także broszury i ulotki PIP. Znaczną popularnością cieszą się także wyróżnienia GIP i konkursy organizowane przez Państwową Inspekcję Pracy, np. przyznawana corocznie przez Głównego Inspektora Pracy nagroda im. Haliny Krahelskiej. Co ważne, pracownicy tej inspekcji mają prawo przeprowadzania czynności kontrolnych wobec podmiotów, na rzecz których osoby fizyczne wykonują określoną pracę, bez względu na podstawę jej świadczenia. Te kontrole mogą odbywać się bez uprzedzenia. Konsekwencje stwierdzonych nieprawidłowości mogą być dla pracodawcy dość dokuczliwe. Nakazy w tych sprawach należy wykonać natychmiast. nakazać pracodawcy wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi, nakazać w wypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników, zaprzestania przez zakład pracy lub jego część działalności bądź działalności określonego rodzaju, sprzeciwić się uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy albo jego części, jeżeli z powodu nieuwzględnienia wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy dopuszczenie ich do eksploatacji mogłoby spowodować bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników; sprzeciw wstrzymuje uruchomienie zakładu lub jego części, skierować wystąpienia, w razie stwierdzenia innych naruszeń niż wymienione wyżej do pracodawcy lub Głównego Inspektoratu Pracy o usunięcie stwierdzonych naruszeń, a także w razie potrzeby o wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do osób winnych.
Pracodawca może się oczywiście odwołać od tego, co stwierdzi inspektor. Odwołania od nakazów, sprzeciwów i innych decyzji inspektorów pracy są rozpatrywane przez okręgowego inspektora pracy, który prowadzi ewidencję pracodawców działających na terenie jego właściwości. Nadzorem i kontrolą PIP są objęci wszyscy pracodawcy oraz inne podmioty, na rzecz których jest świadczona praca przez osoby fizyczne. Ponadto w zakresie swego działania współdziała ona ze związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, organami samorządu załogi oraz ze społeczną inspekcją pracy. Z kolei policja, w razie uzasadnionej potrzeby oraz w celu zapewnienia bezpieczeństwa kontrolującym, ma obowiązek, na wniosek inspektora pracy, udzielić mu stosownej pomocy. Inspektorowi nie można zabronić: swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotów kontrolowanych, przeprowadzania oględzin obiektów, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy, żądania od pracodawcy lub innego kontrolowanego podmiotu oraz od wszystkich pracowników lub osób, które pracodawca zatrudnia lub zatrudniał albo które wykonują lub wykonywały pracę na rzecz kontrolowanego podmiotu, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z przeprowadzaną kontrolą, żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności zakładu, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą, żądania od pracodawcy lub innego podmiotu kontrolowanego przedłożenia akt osobowych oraz dokumentów związanych z zatrudnianiem pracowników lub innych osób wykonujących pracę na rzecz podmiotu kontrolowanego na innej podstawie niż stosunek pracy, zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją, utrwalania przebiegu i wyników oględzin, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku, sporządzania niezbędnych dla kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby zażądania tego od podmiotu kontrolowanego, sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę, korzystania z pomocy biegłych i specjalistów. To wszystko inspektor powinien móc wykonywać w dogodnych warunkach, które zapewnić mu musi kontrolowany. Nie powinien zwlekać z przedstawieniem żądanych dokumentów i materiałów. Powinien zapewnić terminowe udzielanie informacji przez osoby pracujące w firmie i dla niej, a także udostępnić urządzenia techniczne. Dobrze by tez było, aby inspektor na czas kontroli otrzymał oddzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem. Nie jest to bezwzględny wymóg. Ustawa mówi tylko, że tak być powinno, jeśli w zakładzie istnieją ku temu możliwości. Kontrolę przeprowadza się w siedzibie podmiotu kontrolowanego oraz w innych miejscach wykonywania jego zadań. Nie będzie tez nic dziwnego w tym, jeśli pracodawca lub reprezentująca go osoba zostanie wezwana do jednostki PIP. Tam bowiem również można przeprowadzać kontrole. Natomiast na pewno, zanim inspektor do niej przystąpi, powinien zgłosić swoją obecność pracodawcy. Czy może tego nie zrobić? Może - gdy uzna, że to może wpłynąć na obiektywny wynik kontroli. Wniosek z tego taki, że nie można mieć do inspektora pretensji o brak zawiadomienia o rozpoczęciu kontroli, gdyż w takim przypadku stoi za nim prawo. Co ważne, może on swobodnie poruszać się po zakładzie, a nikt nie może żądać od niego przepustki czy go rewidować. Jego przepustką jest legitymacja. Mimo wielu praw, inspektor ma też obowiązki. Przede wszystkim musi okazać legitymację służbową. I to w taki sposób, aby można było odczytać i zanotować jego dane osobowe. Do kontroli może zaprosić biegłych i innych specjalistów, pod warunkiem jednak, że otrzymają do tego imienne upoważnienie głównego inspektora pracy lub okręgowego inspektora pracy. Ponadto kontrolującemu nie można zabronić współdziałania ze związkami zawodowymi, organami samorządu załogi i społeczną inspekcją pracy, działającymi w kontrolowanym przedsiębiorstwie. Inaczej można narazić się na zarzut utrudniania pracy inspektorowi, a to oznacza karę. Protokół z kontroli jest odzwierciedleniem stwierdzonych przez inspektora faktów. Nie ma tam miejsca na wyjaśnianie tych faktów. Powinien on zawierać: nazwę pracodawcy w pełnym brzmieniu i jego adres oraz numer z krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON), imię i nazwisko oraz stanowisko służbowe inspektora pracy, imię i nazwisko pracodawcy albo imię i nazwisko osoby lub nazwę organu reprezentującego pracodawcę, datę rozpoczęcia działalności przez pracodawcę i datę objęcia stanowiska przez osobę lub powołania organu reprezentującego pracodawcę, oznaczenie dni, w których przeprowadzano kontrolę, informację o realizacji uprzednich decyzji i wystąpień organów Państwowej Inspekcji Pracy oraz wniosków, zaleceń i decyzji innych organów kontroli i nadzoru nad warunkami pracy (informacji tej można nie podawać w przypadku, gdy kontrola związana jest z rozpatrzeniem skargi lub udziałem w przejmowaniu zakładów pracy lub ich części do eksploatacji) opis stwierdzonych naruszeń prawa pracy w zakresie zagadnień objętych kontrolą inne informacje mające istotne znaczenie dla rozstrzygania spraw, dane osoby legitymowanej oraz określenie czasu, miejsca i przyczyny legitymowania, informację o pobraniu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, treść decyzji ustnych oraz informację o ich realizacji,informację o liczbie i rodzaju udzielonych porad z zakresu prawa pracy, liczbę wyszczególnienie załączników stanowiących składową część protokołu, informację o osobach, w których obecności przeprowadzano kontrolę, wzmiankę o wniesieniu lub nie wniesieniu zastrzeżeń do treści protokołu, datę i miejsce podpisania protokołu przez osobę kontrolującą oraz przez pracodawcę albo osobę lub organ reprezentujący pracodawcę. Protokół podpisuje inspektor pracy prowadzący kontrolę oraz pracodawca albo osoba lub organ reprezentujący pracodawcę. Niezależnie jak pracodawca ocenia informacje zawarte w protokole, podpisać go powinien. Zresztą jeśli tego nie uczyni i tak nie uniknie wydania odpowiednich decyzji przez inspektora. Odmowa podpisania protokołu nie stanowi bowiem przeszkody do zastosowania przez inspektora pracy stosownych środków prawnych przewidzianych ustawą. Pracodawca albo osoba lub organ reprezentujący pracodawcę ma oczywiście prawo zgłosić na piśmie, przed podpisaniem protokołu, zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole. Zastrzeżeń, a nie tłumaczeń, dlaczego stało się w zakładzie tak, a nie inaczej. Ma na to 7 dni od dnia przedstawienia protokołu. Inspektor musi zbadać te zastrzeżenia. Jeśli uzna je za zasadne, musi zmienić lub uzupełnić odpowiednią część protokołu. W przypadku nie wydania decyzji, ustalenia z kontroli mogą być dokumentowane w formie notatki urzędowej.
Bibliografia:
Stręk, Tadeusz. Państwowa Inspekcja Pracy : nadzór i kontrola przestrzegania prawa pracy, wybór aktów prawnych, wzory pism i formularzy Stan prawny na 1 lutego 1998 r. "Zakamycze", 1998.