Podstawowe standardy i desygnaty państwa prawnego
Państwo prawne można charakteryzować, biorąc pod uwagę różne kryteria. Definicja państwa prawnego może wiec być oparta o system wartości, które dla państwa będą najważniejsze i do ochrony przestrzegania których państwa o się zobowiązuje. Może być tez kryterium odwołujące się do samej istoty prawa będącego katalogiem zasad i norm, jakie należy przestrzegać. Tym samy, z uwagi na trudność podania jednej obowiązującej definicji, w której zawarta byłaby istota państwa prawnego, prościej jest podać najważniejsze elementy występujące w takich państwach decydujące o jego funkcji polityczno-prawnej.
Państwo prawne można pojmować dwojako: albo poprzez koncepcję państwa prawnego, albo tez przez materialna koncepcje państwa prawnego. Formalna koncepcja zakłada występowanie w państwie takich elementów jak podział władzy, zasada legalności, konstytucjonalizm, obowiązywanie zasady retroakcji, zasadę sądowej kontroli władzy wykonawczej, zasadę ingerencji w życie prywatne jednostki tylko w sytuacjach , w których prawo na to zezwala, oraz ponoszenie odpowiedzialności odszkodowawczej przez państwo. Aktualnie, większość państw swój ustrój opiera na formalnej koncepcji państwa.
Natomiast materialnymi przesłankami państwa prawnego są następujące elementy: gwarancja praw i wolności człowieka i obywatela, prawo stanowiona ma dominująca rolę nad innymi normami, konstytucja i ustawy są podstawowymi aktami normatywnymi w państwie, z którymi w zgodności muszą stać inne akta, wprowadzenie procedur mających na celu przestrzeganie i poszanowanie praw i wolności obywateli,
Aby zrozumieć sens instytucji „państwa praw” należy przyjrzeć się bliżej zasadom, o które to prawo jest oparte. Do najważniejszych zasad w państwie prawa, a także jako głównych zasada państw demokratycznych jest zasada trójpodziału władzy na władze ustawodawczą, wykonawczą i sadownicza. Taki podział ma na celu zagwarantowanie decentralizacji władzy w państwie, służy stanowieniu prawa, które jest kontrolowane i pozawala na racjonalne rządzenie państwem.
W Polsce władze ustawodawczą reprezentuje Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej. Do jej głównych zadań należy stanowienie powszechnie obowiązującego prawa, dodatkowo dzięki niej następuje kontrola oraz wpływ na władzę wykonawcza, która jest podporządkowana władzy ustawodawczej. Przejawia się to w uprawnieniach kontrolnych, w jakie został wyposażony sejm w stosunku do rady Ministrów lub pojedynczych ministrów. Ta kontrola przejawia się także w kreowaniu administracji publicznej poprzez wydawanie aktów prawnych w tym zakresie. Jednocześnie organy władzy ustawodawczej mają wpływ na władze sądowniczą, mimo, iż do jej podstawowych cech należy niezależność. Tak jak w przypadku władzy wykonawczej Sejm i Senat na podstawie wydawanych aktów prawnych dotyczących sadownictwa, jego struktury, kompetencji i zadań, środków karnych, działalności penitencjarnej ma wpływ na działania władzy sądowniczej.
Władza wykonawcza reprezentowana jest na terenie państwa polskiego poprzez Prezydenta oraz Radę Ministrów. Do głównych zadań Rady Ministrów (czyli rządu) należy sprawowanie bieżącej polityki państwa. Za jej realizacje, rada ministrów odpowiada politycznie przed sejmem. Rola prezydenta sprowadza się przede wszystkim do funkcji reprezentatywnych - nie prowadzi on polityki wewnętrznej ani zewnętrznej, nie steruje on także bezpośrednio państwem. Jest on traktowany przede wszystkim jako osoba gwarantująca suwerenność i bezpieczeństwo państwa, jest strażnikiem nienaruszalności granic oraz sprawuje on piecze nad przestrzeganiem konstytucji.
Do głównych zadań władzy sadowniczej należy analiza i ocena działań oraz stosowania i stanowienia prawa przez obywateli, organy władzy, instytucje i organizacje pod względem ich zgodności z prawem. Posiada ona możliwość wydawania wiążących rozstrzygnięć w oparciu o konstytucje oraz inne przepisy obowiązującego prawa.
Państwo praw nie mogłoby sprawować swojej funkcji, nie oparłszy się na zasadzie praworządności. Oznacza ona, iż prawo ma być przestrzegane zarówno podczas jego stanowienia jak i stosowania. Obowiązek tak rozumianego przestrzegania prawa został nałożony wyłącznie na organy państwowe tzn., działanie organów w granicach prawa pozwala na uznanie danego państwa za państwo prawne. Wszelkie ich działania powinny być zgodne z prawem powszechnie obowiązującym.
Co do zasady, uznaje się, iż w państwie prawnym wszelkie organy publiczne mogą działać tylko wtedy, gdy zostały do tego upoważnione normą prawną. Norma prawna zezwala na działanie oraz wyznacza granice tego działania. Oznacza to, iż organy działają zupełnie inaczej niż obywatele - działania obywateli nie są normowane przepisami prawnymi do momentu przekroczenia pewnych granic, które to zachowania są prawnie sankcjonowane. Z ta zasada związana jest także zasada pewności prawa, oznaczająca, iż prawo musi być jasne, jawne oraz stabilne. Te elementy pozwalają na racjonalne funkcjonowanie prawa i czytelne poruszanie się w jego granicach. Dodatkowe znaczenie będzie także miała zasada ochrony praw nabytych, która oznacza, iż każdy, kto dane prawo nabył nie może ich bezprawnie stracić a także nie mogą one być bez jego zgody w żaden sposób modyfikowane. W każdym państwie prawa obowiązuje tez zasada konstytucyjnej ochrony praw i wolności. W konstytucji zawarte są także wszystkie podstawy ustrojowe państwa, dotyczące podziału władz, systemu obowiązującego na terytorium, regulacje dotyczące społeczeństwa i gospodarki.
W państwie prawa priorytetowe znaczenie ma prawo stanowione. Oznacza to, iż jest ono ważniejsze niż inne systemy normatywne. Jest to tzw. zasada prymatu prawa stanowionego. Zgodnie z jej przesłankami, system prawny powinien być całkowicie autonomiczny i niezależny od innych normatywnych systemów, które nie są stanowione przez organy władzy ustawodawczej państwa. Zakłada ona, iż w systemie prawnym stanowionym przez państwo powinny znajdować się wszelkie normy moralne, kulturowe, związane z poszanowaniem praw człowieka i wolności. Fakt, iż są one stanowione przez państwo oznacza ich autonomiczność. Jednocześnie ustanowiony przez państwo system prawny zawiera normy, z którymi nie mogą stać w sprzeczności normy innych systemów. Nie jest możliwa na terytorium państwa prawa rywalizacja norm. W systemie pranym państwowym powinny znajdować się wszystkie wartości o charakterze humanistycznym. Jednocześnie należy pamiętać iż system społeczny jest płynny i elastyczny a normy w nim obowiązujące często tarze ulegają zmianom. System musi być na te zmiany przygotowany co będzie skutkowało zmianami także w zakresie sytemu prawnego. Należy także pamiętać, iż na system prawnym zawsze wpływ będą miały obowiązujące reguły polityczne i normy moralne.
Do obowiązków państwa prawnego jest takie skonstruowanie sytemu a w nim zawartych mechanizmów procedur, by gwarantowały one wszystkie wolności i prawa swoim obywatelom. Traktujemy je jako publiczne obywatelskie prawa podmiotowe. Ogólna regulacja tych prawa powinna zostać zawarta w treści konstytucji. Wszystkie wydane na jej podstawie akty normatywne wydane w zakresie praw człowieka i obywatela są jedynie rozwinięciem głównych tez zawartych w ustawie zasadniczej, i nie mogą stać w sprzeczności z nią. Prawa obywatelskie służą przede wszystkim ochroni obywateli przed bezprawnymi działaniami organów władzy państwowej, które w trakcie swej działalności mogą naruszyć sferę prywatna obywatela. Państwo przewiduje także możliwość stworzenia szeregu instytucji, które pomagałyby obywatelom w ochroni ich praw. Regulacja prawna w tym zakresie ma dwa główne cele: z jednej strony, umieszczenie tego typu praw w systemie pranym podnosi ich znaczenie i rangę. Z drugiej strony, wyznacza granice, w których organy władzy państwowej mogą się poruszać ingerując w życie obywateli oraz podkreśla obowiązek przestrzegania stosowania i ochrony tych państw. Zapisanie tych praw daje większa gwarancje na ich przestrzeganie oraz powoduje także kształtowanie się właściwego modelu stosunku, jaki powinien istnieć pomiędzy państwem a obywatelem.
Zamieszczenie w treści konstytucji i innych aktach normatywnych praw i wolności obywatelskim skutkuje przede wszystkim ich większa ochroną. Oznacza to, iż dzięki tym przepisom organy władzy państwowej nie mogą ingerować w pewien zakres życia obywatela. Związane jest to przede wszystkim z tzw. prawami wolnościowymi, do których nalezą wolność słowa, wolność sumienia, wolność zrzeszania się, wolność zgromadzeń, wolność poruszania się itp. Po pewnym czasie wprowadzenie samych przepisów stało się nie wystarczające i postanowiono wprowadzić do prawa instytucjonalne formy gwarantujące ochronę wolności. Tym sposobem przepisami prawnymi została wprowadzona skarga konstytucyjna, uregulowano przepisy dotyczące prawa wyborczego czy też odpowiedzialność karna, zawarta w treści konstytucji.
Te prawa i wolności obywatelskie, zgodnie z koncepcja demokratyczno-funkcjonalną przewiduje zagwarantowanie także praw funkcjonalnych, takich jak prawo do informacji. W tym zakresie znajdują się także prawa socjalne obywatela zakładające, iż do obowiązków państwa należy zagwarantowanie minimum socjalnego, pozwalającego na korzystanie między innymi z innych praw.
Do najważniejszych praw gwarantowanych przez państwo są prawa i wolności osobiste. Zaliczamy do nich przede wszystkim prawo do życia, domniemanie niewinności, wolność religii, sumienia, wypowiedzi itp. Każdy człowiek ma także zagwarantowane prawo do własnej godności oraz do godnego życia. Określone konstytucyjnie praw przyznają także obywatelom prawa polityczne a tym prawa wyborcze. Prawo wyborcze dzielimy na czynne prawo wyborcze, czyli możliwość wybierania oraz na bierne prawo wyborcze, czyli możliwość bycia wybranym. Dodatkowo, obywatelom zostały zagwarantowane prawa ekonomiczne, socjalne i kulturowe. Do najważniejszych z nich jest prawo własności - jej ochrona jest ściśle regulowana przepisami prawa. Pozostałe prawa, wyrażone ogólnie w konstytucji, znajdują swoje rozwinięcie w innych aktach normatywnych.
Zgodnie z konstytucja, przyznane obywatelom prawa, mogą być w szczególnych przypadkach ograniczane. To ograniczenie może nastąpić jedynie wtedy, gdy ustawa tak stanowi, nie mogą być wiec ograniczone jedynie na podstawie woli organu władzy państwowej. Kwestie dotyczące ogółu społeczeństwa, np. uregulowania związane z prawem karnym są regulowane ustawą, kwestie dotyczące tylko pewnego zakresu obywateli np. kandydatów na studia mogą być regulowane aktami niższego rzędu np. rozporządzeniami. Jednakże warto wspomnieć, iż legitymizacja do wydania danego rozporządzenia znajduje się zawsze w ustawie. Nie są możliwe więc ograniczenia, które nie zostały przewidziane przez ustawodawcę. W celu respektowania danej zasady, a także w celu ułatwienia stosunków pomiędzy obywatelami a państwem, każde rozstrzygniecie, ograniczające prawa i wolności, musi w swojej treści zawierać podstawę prawną, w oparciu o która została wydana decyzja. Druga konieczna przesłanka umożliwiająca stosowanie ograniczeń w prawach i wolnościach obywatela stanowi zasada, iż można je ograniczyć jedynie w przypadku, gdy służy to ochronie praw i wolności innych osób, zapobiega naruszeniu porządku prawnego, chroni zdrowie i moralność publiczną lub środowisko naturalne. Państwo poprzez ograniczenia wolności i praw obywatelskich zapobiega takim działaniom, które są szkodliwe dla zasad demokratycznego państwa. W ten sposób chroni się obywateli przed zagrożeniami jakie niosą za sobą organizacje i instytucje, które w swym działaniu odrzucają zasady państwa demokratycznego. Konstytucja określa katalog wartości, jakie służą do ograniczenia praw i wolności. Jest to enumeratywne wyliczenie, co oznacza, iż nie można tego katalogu w sposób dowolny rozszerzać.
Następna zasadą, mającą fundamentalne znaczenie dla państwa prawa jest zasada prymatu konstytucji. Zgodnie z nią ustawa zasadnicza jak inaczej nazwana jest konstytucja, jest najważniejszym aktem prawnym, w którym zawarte są podstawowe zasady ustroju państwa. Wszystkie inne akty prawne nie mogą swoja treścią naruszać przepisów konstytucji.
W państwie prawnym, na kształt systemu prawnego maja także wpływ obywatele. Wszystkie ważne kwestie, związane np. z przystąpieniem do międzynarodowej organizacji, czy tez związane z propozycjami zmian w konstytucji następują w drodze referendum lub też w drodze plebiscytu.
W systemie państwa prawnego ważna role odgrywa także zasada instytucjonalnej i proceduralnej gwarancji praw podmiotowych obywateli. Oznacza ona, iż państwo organizować życie społeczne, jeżeli ma gwarancje, że jego postanowienia i postulaty mogą być urzeczywistnione. Jednostka będzie więc miała możliwość korzystania ze wszystkich praw i wolności, jeżeli państwo tak ukształtuje system, by mogły one być przestrzegane. W związku z tym, ustawodawca, w szereg aktów normatywnych wprowadza takie mechanizmy i procedury, które skutkują zabezpieczeniem praw przyznanych obywatelowi. Taki sposób gwarancji bezpośrednio wynika z zasad demokratycznych. Tą gwarancję stanowi więc zarówno zasada trójpodziału władz , jak i niezawisłość sadów, ochrona własności i innych praw nabytych, przestrzeganie zasady lex retro non agit (prawo nie działa wstecz) oraz zasada powszechnych i wolnych wyborów. Powyższe zasady stanowią proceduralne gwarancje przestrzegania praw i wolności. Oprócz nich wymienić także należy instytucjonalne sposoby gwarancji, ochraniających wolność obywatela. Na terytorium państwa polskiego możemy wyróżnić przede wszystkim dwie takie instytucje. Są to Trybunał Konstytucyjny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Głównym zadaniem Trybunału jest analiza i ocena treści ustaw i innych aktów normatywnych w odniesieniu do przepisów konstytucji, oraz aktów niższego rzędu z ustawami. Natomiast instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich (tzw. ombudsman) ma na celu ochronę praw i wolności obywateli, które określone są przepisami Konstytucji i innych ustaw. Jest on uprawniony do rozstrzygania indywidualnych spraw obywateli, dotyczących zazwyczaj naruszenia praw przez organy władzy państwowej. Spór rozstrzygany przez RPO kończy się wydaniem prawomocnej decyzji.
Zgodnie z powyższymi rozważaniami, państwem prawnym możemy nazwać taki ustrój, w którym najważniejsze jest stanowione prawo i jego przestrzeganie. Prawo znajduje się ponad państwem i to ono a nie naród rządzi w nim. Władza państwowa, związana ściśle przepisami prawa zobowiązana jest go przestrzegać i działać tylko w takim zakresie na który pozwalają konstytucja i ustawy. Prawo ma być przestrzegane zarówno podczas stosowania jak i jego stanowienia. Wszelkie sprawy i spory są rozstrzygane przez organy powołane mocą prawa, które na podstawie prawa podejmują decyzje. Nie mogą one wprowadzać zasady uznaniowości. Państwo wprowadza także zasadę odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy podczas wykonywania przez nich zadań. Ważna zasadą jest także zasada nieograniczonego dostępu do sądu, również podczas stanów nadzwyczajnych.
Stanowienie i przestrzeganie prawa jest nierozerwalnie związane z zasada jawności prawa. Na jej podstawie, dostęp do aktów prawnych jest niczym nieograniczony, każda zainteresowana osoba ma prawo poznać wszystkie regulacje dotyczące danej kwestii. Jednocześnie zasada ta ma zastosowanie w trakcie rozstrzygania sporów i załatwiania spraw przez organy władzy państwowej - każdy obywatel będący stroną postępowania ma prawo do wglądu do własnych akt a także do uczestnictwa w postępowaniu. Obywatele maja prawo do wglądu do aktów prawa stanowionych także przez organy samorządu terytorialnego, czyli sprawa bezpośrednio ich dotyczących. Dostęp do dokumentów oraz prawo wstępu na posiedzenia np. rady gminy czy rady miasta jest niczym nie ograniczone, poza ściśle prawem unormowanymi przypadkami. Ograniczenia te następują wyłącznie na podstawie przepisów ustawy i są nierozerwalnie związane z ochrona praw i wolności innych osób, interesem publicznym, tajemnicą państwową czy ważnym gospodarczym interesem państwa itp.
W państwie prawa przestrzegana jest zasada lex retro non agit czyli zasada nie działania prawa wstecz. Oznacza ona, iż nikt nie może być skazany ani sadzony za czyny, które w momencie ich podejmowania nie nosiły znamion czynu prawnie zabronionego. Zasada ta ma na celu nie pogorszenie sytuacji prawnej obywatela nie z jego winy a także gwarantuje stabilność prawa i orzecznictwa sądowego. Zasada ta jest unormowana w artykule 2 Konstytucji. Druga zasadą jest vacatio legis czyli tryb wprowadzania ustaw w życie po pewnym okresie od momentu ich podpisania. Daje to możliwość zapoznania się obywateli z wprowadzonymi zmianami i daje czas na wprowadzenie tych zmian w życie.
Zasada nie działania prawa wstecz został poddana pod osad trybunałowi Konstytucyjnymi, który uznał ja za jedna z podstawowych zasad porządku prawnego. Dzięki niej pogłębiane jest zaufanie obywateli do organów władzy.
Od zasady lex retro non agit przewidziane są jednak pewne wyjątki. Ustawodawca przygotowując projekt ustawy może przewidzieć, iż będzie ona maiła zastosowanie do działań, które wystąpiły przed jej wejście w życie. Jest to jednakże uregulowanie prawne natomiast nie jest całkowicie dopuszczalne stosowanie ustawy do czynów sprzed jej obowiązywania na podstawie dokonanej interpretacji. Oznacza to, iż wyjątki mogą być wprowadzane jedynie jasnymi i czytelnymi przepisami ustawy.
W państwie prawa stosowana jest także zasada równości wobec prawa. Powyższa zasada znajduje się w treści konstytucji i mówi wprost, iż takie samo zachowanie powinno skutkować takimi samymi konsekwencjami. Konstytucja ustanawia zakaz naruszania tej zasady poprzez tzw. zakaz dyskryminacji (ze względu na wiek, płeć, wykonywany rodzaj pracy, narodowość, zawód, religie czy społeczne pochodzenie). Oprócz równości prawa istnieje także zasada równości w prawie oznaczająca, iż nikt nie może być uprzywilejowany lub pokrzywdzony treścią danego przepisu prawnego.
Każdy obywatel państwa prawa ma przyznane ustawowo prawo do sądu. Jest ona wynikiem doktryny i zasad demokratycznych. W Polsce znajduje swoje unormowanie przepisem Konstytucji stanowiącym, iż każdy obywatel ma prawo do jasnego i sprawiedliwego sadu. Sprawy maja być rozstrzygane przez niezawisły sad, bez zbędnej zwłoki. Zasada ta ma zastosowanie przed wszystkimi rodzajami sadów (administracyjne, cywilne, karne itd). Obywatele maja także prawo do uczestnictwa w toczącym się postępowaniu, w których są strona. Konstytucja zakazuje podejmowania jakichkolwiek czynności zmierzających do zamknięcia danej osobie drogi sadowej przy dochodzeniu swoich praw i wolności.
W stosunku do sadów administracyjnych, przepisy prawa stanowią, iż zarówno Naczelny Sąd Administracyjny jak i inne sady administracyjne posiadają uprawnienia do dokonywania kontroli działalności administracji publicznej. W zakres tej kontroli wchodzi orzekanie o zgodności wydawanych decyzji z prawem a także o zgodności aktów normatywnych wydawanych przez organy samorządu terytorialnego z przepisami powszechnie obowiązującego prawa. Zasada prawa do sadu w zakresie administracji publicznej realizowana jest poprzez kontrole organu nadzorującego tzn. każdy kto twierdzi, iż jej interes prawny został naruszony w wyniku działania organów administracji publicznej może wnieść wniosek o kontrole w powyższym zakresie przez niezawisły i bezstronny sad administracyjny.
Idea sprawiedliwości proceduralnej jest często rozpatrywana w oparciu o zasadę prawa do sądu. Idea sprawiedliwości proceduralnej to katalog zasad oraz standardów, które wyznaczane są obowiązującymi przepisami i dotyczą prawa do sprawiedliwego procesu. Prawo to oznacza, iż każdy obywatel jest uprawniony do dochodzenia swoich praw w jawnym, bezstronnym, profesjonalnym i niezależnym procesie, którego zasady określone są ściśle przepisami prawa.
Kwestie sprawowania kontroli nad administracja publiczna są także uregulowane przepisami prawa. Kontrola administracji przeprowadzana jest przez organy sadowe, mające na celu ochronę prawnego porządku oraz zagwarantowanie obywatelom ich publicznych praw podmiotowych. Kontrola ta ma na celu ocenę prawidłowości stosunków występujących pomiędzy państwem a obywatelem. Występują dwa rodzaje kontroli: bezpośrednia lub bezpośrednia; sprawują ją albo sady powszechne albo administracyjne. Do zakresu kompetencji sądów administracyjnych należą tylko te sprawy, które dzieją się obrębie administracji publicznej; sady te nie maja uprawnień do sprawowania kontroli w innych sprawach. Analizują one prawne aspekty działań podejmowanych przez organy administracji. W wyniku przeprowadzonej kontroli może dojść do uchylenia decyzji lub innego aktu, jeśli stwierdzona zostanie jego niezgodność z przepisami prawa powszechnie obowiązującego, lub tez skarga zostaje odrzucona.
W odróżnieniu od sadów administracyjnych, sady powszechne orzekają merytorycznie co do istoty sprawy.
Najczęściej kontrola sądów administracyjnych ma charakter pośredni - w Polsce zastosowano model bezpośredni.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.