Państwo rzymskie po upadku Cesarstwa Zachodniego - ustrój Bizancjum
Upadek cesarstwa zachodniego (łac. pars occidentalis) datuje się na 476 r. n.e.. Jest do data jego faktycznego upadku, bowiem formalnie cesarstwo przestało istnieć kilka lat później. Przez jeszcze długi okres czasu stojący na czele państwa rzymskiego cesarze rościli sobie prawo do utraconych ziem. Jednakże zarówno możliwości wojskowe i finansowe a także sytuacja polityczna nie pozwalały na podjęcie działań zmierzających do odzyskania utraconych terenów. Dopiero w VI w., kiedy państwo rzymskie na powrót stało się potęgą, a także z uwagi na zawarty pokój z Persami, można było podjąć działania, celem których było odzyskanie dawnych ziem.
Trwałość i potęga cesarstwa postała dzięki powiązaniu kilku ważnych czynników. Niewątpliwie jednym z ważniejszych elementów było usytuowanie terytorialne stolicy. Silnie umocowana i założona w świetnie strategicznie i politycznie miejscu, przez wiele wieków nie poddawała się naciskom najeźdźców. Dopiero zwycięstwo Krzyżowców 1204 roku podczas IV wyprawy krzyżowej a następnie zdobycie Konstantynopola w 1453 roku zachwiało niezwykłą siłą tego miasta.
Drugim ważnym elementem spajającym cesarstwo był sposób sprawowania władzy przez jego monarchów. W rękach cesarza skupiona została władza w zakresie spraw kościelnych. Dodatkowo, zgodnie z ceremoniałem dworskim, cesarz otaczany był boską czcią. W Bizancjum odchodzono jednak z wolna od kontynuowania tradycji rzymskiego imperium i przyjmowano zasady obowiązujące w monarchiach wschodnich a także zaczynano wzorować się na państwie perskim Sassanidów. Mimo to cesarz nadal stanowił centrum sprawowanej władzy i był on wykonawcą opatrzności. Wierzono, iż cesarz sprawuje władzę na podstawie woli, mimo iż w teorii władca wyznaczany był na podstawie zgody ludu i armii. Wybór cesarza następował poprzez decyzję senatu, następnie kandydat na nowego cesarza był wynoszony przez armię przed budynek, gdzie następowała akceptacja wybrańca przez lud poprzez aklamację. Koronacja cesarza, o charakterze religijnym, dokonywana była przez Patriarchę Konstantynopola, stojącego na czele kościoła w Państwie. Państwo utrzymuje pod swą kontrolą całość życia społecznego. Ulega jej również kościół, państwo ma w swych rękach nauczanie, wszechstronnej kontroli ulega również całość życia gospodarczego
Władza wykonywana przez cesarza wspomagana była pracą urzędników. Do najważniejszych stanowisk w państwie należały:
- officiorum,
- quaestor sacri palatti,
- comites (sacrarum largitionum, commerciorum, rerum priwatarum).
Były to urzędy funkcjonujące jeszcze w czasach całego Cesarstwa. Zmiany polityczne i ustrojowe doprowadziły tym samym do powstawania nowych stanowisk. Z czasem najważniejszym urzędnikiem stał praepositus sacri cubiculi, któremu podlegały wszystkie służby pałacowe, który zazwyczaj był także równocześnie pierwszym ministrem a także najbardziej zaufanym doradca cesarza. Stanowisko praepositus sacri cubiculi sprawowali zazwyczaj eunuchowie.
Za rządów cesarza Justyniana podjęte zostały próby zreformowania służby urzędniczej w celu pogłębienia zależności poszczególnych służb od cesarza. Powodowało to znaczne uprawnienia osób zajmujących wysokie stanowiska. Podobne zmiany podjęto także w VII w., redukując uprawnienia dygnitarzy, którzy zastąpieni zostali przez officiles postawionych na czele poszczególnych służb.
Oprócz władzy sprawowanej przez cesarza w państwie bizantyjskim działał także senat, który był kontynuatorem senatu rzymskiego. Spełniał on dwie funkcje: był jednocześnie radą miejską stolicy oraz zgromadzeniem politycznym. Senat odgrywał rolę podczas wyboru monarchy, w przypadku oddania ich pod obrady przez cesarza obradował nad kluczowymi sprawami dla państwa (zazwyczaj były to sprawy zagraniczne). Jednakże zgodnie z zasadą, iż najważniejszą osobie w państwie był cesarz, nigdy nie odgrywał decydującej dla państwa roli.
Władza cesarza rozpostarta była także na sferę kościelna państwa. Cesarz był koronowany przez patriarchę Konstantynopola, co świadczyć miało także o poparciu monarchy przez kościół. Jednocześnie kościół, pomimo swej decydującej roli w państwie, był coraz bardziej podporządkowany woli cesarza. Ten silny związek pomiędzy kościołem a państwem oraz przywiązanie do prowadzenia dysput na tematy religijne, powszechne, zarówno pośród warstw wyższych jak i wśród ludu powodowało powstawanie ruchów przeciwnej oficjalnej, narzucanej przez państwo religii. Ruchy religijne występowały nie tylko wśród ludu, ale także na dworze carskim, co powodowało także rozruchy polityczne mające na celu przejęcia władzy przez dany odłam. Jednocześnie ruchy religijne wiązały się z powstawaniem na ich tle napięć społecznych i konfliktów narodowościowych, zwłaszcza pomiędzy Syryjczykami i Egipcjanami a Grekami.
Ważnym elementem ustroju państwa bizantyjskiego były zgromadzenia ludowe. Pierwszym rodzajem zgromadzenia było zgromadzenie zwoływane w pałacu cesarskim, które swoim zasięgiem obejmowało osoby reprezentujące lud stolicy tzw. silention oraz osoby reprezentujące prowincję. Jego głównym zadaniem było uświetnianie audiencji, uczestnictwo w procesach politycznych itp. Miało charakter przede wszystkim reprezentatywny. Drugim zgromadzeniem ludowym było zgromadzenie odbywające się w hipodromie (stadion sportowy na którym odbywały się między innymi wyścigi konne; mógł pomieścić 50 tys. osób). Hipodrom służył jako miejsca spotkań cesarza z ludem w celach propagandowych lub w celu przekonania się o poparciu ludu dla władzy. Na hipodromie odbywała się także koronacja, służył on za miejsce triumfów itp.
W państwie bizantyjskim przynależność do danego stronnictwa politycznego określano kolorami. Do głównych stronnictw należeli „niebiescy”, (do których przyłączyli się „biali”) oraz „zieloni” (połączeni z „czerwonymi”). Stronnictwo niebieskich reprezentowało interesy arystokracji, która popierała kościół i wyznawała wszystkie jego zasady, natomiast „zieloni” byli reprezentantami niższych warstw społecznych, negujących obowiązujące w państwo zasady religijno-polityczno-społeczne. W celu udzielenia poparcia jednej z frakcji, cesarz przybierał kolory danego stronnictwa. W tak jasny i czytelny sposób określenie strony politycznej mogło zakończyć się fatalnie dla sprawowania władzy przez Justyniana: w 532 r. na hipodromie, z powodu koloru stroju cesarza wybuchło powstanie ludowe tzw. „nika” (łac. nika - zwycięstwo - hasło powstańców). Powstanie zostało powstrzymane przy użyciu gwardii.
Pod bezpośrednią kontrolą państwa pozostawała także cała gospodarka. Kontrolowano wytwórczość i handel a także wprowadzono monopol w pewnych dziedzinach. Dzięki temu stolica i większe miasta były w pełni zaopatrzone. Powołano specjalne stanowisko do sprawowania nadzoru i kierowania gospodarką: tzw. eparcha. Podlegały mu bezpośrednio banki, targi i domu wymiany. Kontroli eparchy nie podlegały jedynie monopole państwowe, do których należały wytwórnie jedwabiu i chleba. Sztuka hodowli jedwabników i wytwarzania jedwabiu znana była na terenie cesarstwa od VI w.. Dodatkowo państwo jako jedyne mogło na granicach odbierać towary luksusowe takie jak kosmetyki, jedwab, korzenie.
Wprowadzono także zakazy i ograniczenia w prowadzeniu handlu z barbarzyńcami lub wrogami.
Pomimo takich ograniczeń i zakazów, w okresie od IX do X wieku państwo bizantyjskie znajdowało się w świetnej kondycji gospodarczej, zwłaszcza w porównaniu z państwami zachodnimi. Dopiero wiek XI przynosi Bizancjum załamanie gospodarki wraz z kryzysem politycznym i militarnym, spowodowanym ograniczeniem przez Turków kontaktów handlowych z Kijowem i daleką Azją. Państwo, musząc rozpocząć politykę oszczędności, postanowiło za namową arystokracji ziemskiej na zmniejszenie dotacji na flotę. Doprowadziło to do wzrostu niezadowolenia wśród załóg okrętowych a także do znacznego osłabienia sił cesarstwa na morzu. To z kolei skutkowało ograniczeniem handlu, upadkiem miast raz zubożeniem mieszczaństwa i całego społeczeństwa.
Literatura:
Iwo Jaworski "Zarys powszechnej historii państwa i prawa"
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.