Podstawowe zagadnienia z zakresu prawa rzymskiego
I. ŹRÓDŁA PRAWA
1) Okres Archaiczny - prawo występowało w formie zwyczaju, ustaw królewskich, ustaw ludu, uchwał plebsu ( tzw. plebiscita ), które od lex Hortensia obowiązywały wszystkich, oraz najważniejsza w tym okresie - Ustawa XII tablic z 450 r. p.n.e.,
2) Okres Przedklasyczny - pojawiły się edykty pretorów, edylów kuralnych oraz namiestników prowincji,
3) Okres Klasyczny - zanikła działalność zgromadzeń, rozwój senatu, w późniejszej części tego okresu princeps sami tworzyli prawo, ok. 130 r. n.e. uporządkowany został edykt ( wieczysty ), konstytucje wydawane przez cesarzy: edykty, mandaty, dekrety, reskrypty, także wówczas rozwinęła się prawotwórcza działalność jurystów, m.in. Instytucje Gajusza (powstałe w 160 r. n.e., składające się z 4 ksiąg ),
4) Okres Poklasyczny - cesarskie leges (konstytucje), wydanie ważnej Ustawy o cytowaniu: Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn, okres wulgaryzacji prawa,
5) Okres Justyniański - powstaje wówczas tzw. Kodeks Justyniana złożony z: Digesta ( wybór pism prawniczych ), Instytucji ( podręcznik ), Codex ( konstytucji do Justyniana ), Novel.
II. PRAWO OSOBOWE
Regulowało sytuację prawną osób i miedzy nimi w państwie rzymskim. Najważniejsze instytucje rzymskiego prawa osobowego to:
1. ACTIO DE PECULIO - wynosiło do wysokości pesulium z prawem dedukcji,
ACTIO TRIBUTORIA - gdy peculium przeznaczane było na cele handlowe, proporcjonalnie między wierzycieli,
ACTIO QUOD IUSSU - odpowiadało w pełni, jeśli było na polecenie,
ACTIO DE IN REM VERSO - wynosiło do wysokości przysporzenia w przypadku powiększenia majątku,
ACTIO EXERCITORIA, INSTITUTORIA - odpowiadała w pełni, jeśli był kapitan lub kierownik.
2. MANUMISIO - wyzwolenie,
MANUMISIO TESTAMENTO DIRECTA - wyzwolenie bezpośrednio w testamencie,
MANUMISIO TESTAMENTO INDIRECTA - wyzwolenie pośrednio w testamencie,
MANUMISIO CENSU - umieszczenie przez cenzora imiona osoby wyzwalanej na liście ludzi wolnych,
MANUMISIO VINDICTA - pretor ( in iure cessio ) występował obok powoda obrońcy wolności.
3. CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA - oznaczało utratę status społecznego - civitatis i libertatis,
CAPITIS DEMINUTIO MEDIA - utrata tylko statusu civitatis,
CAPITIS DEMINUTIO MINIMA - dotyczyło zmiany statusu familiae.
4. CONUBIUM - oznaczało możność zawarcia małżeństwa, konubium nie występowało między krewnymi w linii prostej i do 4 w bocznej oraz u senatorów w stosunku do osób wyzwolonych,
KONKUBINAT - związek miedzy dwojgiem ludzi bez conubium,
CONTUBERNIUM - na określenie związku, w którym choć jedno było niewolnikiem,
CONVENTIO IN MANUM - wejście kobiety pod władzę męża lub teścia poprzez:
Confarreatio - przy obecności patrycjuszy, świadków, kapłanów,
Coumptio - przez mancypację mąż kupował władzę nad żoną,
Usus - jednoroczny nieprzerwany pobyt kobiety w domu męża.
DOTIS PROMISSIO - przyrzeczenie posagu w formie stypulacji,
IUS TRIUM LIBERORUM - w sytuacji, gdy kobieta wychodziła spod opieki męża, mężczyźni mogli się uchylić od kurateli i tutorstwa, ale tylko wtedy gdy małżeństwo miało mniej niż 3 dzieci.
5. ADOPTIO - dotyczyła osoby obcej alieni iuris,
ADROGATIO - dotyczyła osoby sui iuris ( stawała się alieni iuris, ale tylko na zgromadzeniu ),
PECULIUM CASTRANSE - syn miał w tym przypadku możliwość swobodnego rozporządzania majątkiem zdobytym na wojnie,
PECULIUM QUASI CASTRANSE - mógł sam rozporządzać majątkiem, który zdobył w ciągu pełnienia godności państwowych.
6.PERSONAE IN MANCIPIO - osoby wolne, które oddawane były przez mancipatio innemu ( np. odpowiedzialność noxalna ),
LIBER HOMO BONA FIDE SERVIENS - to osoba wolna, ale służąca jako niewolnik,
ADDICTUS - dłużnik przebywający u wierzyciela i odpracowujący swój dług aż do jego całkowitego spłacenia,
REDEMPTUS AB HOSTIBUS - to osoba wykupiona z niewoli, która musiała to odpracować,
TUTELA - dotyczyła niedojrzałych sui iuris i dojrzałych kobiet,
KURATELA - opieka sprawowana nad chorym umysłowo i marnotrawnym.
7.Dodatkowe elementy czynności prawnej:
WARUNEK - to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej, może być:
zawieszający - skutek czynności następuje po tym zdarzeniu,
rozwiązujący - skuteczność czynności ustaje po zdarzeniu,
potestatywny - zależy od woli uprawnionego,
kauzalny - przypadkowy,
mieszany - np. jeśli się ożenisz,
dodatni - powoduje zmianę stanu rzeczy,
ujemny - utrzymuje stan rzeczy.
TERMIN - to zdarzenie przyszłe pewne, może być:
zawieszający - czynność może mieć miejsce dopiero po jego upływie,
rozwiązujący - upływ terminu powoduje zakończenie czynności,
POLECENIE - nałożenie na kogoś zobowiązania do określonego działania.
III. PRAWO SPADKOWE
1.INTERDICTUM QUORUM BONORUM - dotyczył wydania majątku spadkowego,
2.TESTAMENTUM TRIPERTITUM - testament w szczególnej formie: 7 świadków, podpisy świadków i testatora, opieczętowanie ( w Testamencie Pretorskim - 7 pieczęci ),
3. SUBSTYTUCJA POSPOLITA - dotyczyła ustanowienia niewolnika dziedzicem na końcu testamentu,
SUBSTYTUCJA PUPILARNA - dotyczyła ustanowienia substytuta dla niedojrzałego syna,
SUBSTYTUCJA QUASI PUPILARNA - dotyczyła ustanowienia substytuta dla chorego umysłowo,
4. QUERELA INOFFICIOSI TESTAMENTI - to dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne, w formie skargi jeśli testator wydziedziczył sui heredes bez zapewnienia zachowku,
5. BENEFICIUM ABSTINENDI - dobrodziejstwo nieprzyjęcia nabycia spadku,
BENEFICIUM INVENTARI - gdy sporządzony był inwentarz, wówczas odpowiedzialność za długi ponoszona była do wysokości inwentarza,
BENEFICIUM SEPARATIONIS BONORUM -
wprowadzane na wniosek wierzycieli, jeśli spadkobierca był bardziej zadłużony niż wynosiła wartość spadku, wówczas pretor powoływał kuratora,
6.HEREDITATIS PETITIO - służyła do wydania spadku jako całości ( in rem ) tylko dziedzicowi według prawa cywilnego,
7.LEGAT WINDYKACYJNY - było to określenie na osobę, która nie została ustanowiona spadkobiercą, ponieważ spadkodawca powołał do spadku kogoś innego, ale tej osobie dał jakąś rzecz, i wówczas może ta osoba domagać się od spadkobiercy przez rei vindicatio tej rzeczy,
LEGAT DAMNACYJNY - gdy w testamencie wskazany jest spadkobierca, który zobowiązany został do wydania rzeczy wskazanej osobie ( ale ta osoba nie jest spadkobiercą ), która swoją wierzytelność wobec spadkobiercy dochodzić mogła przez actio ex testamento,
KWARTA FALCYDYJSKA - była to 1/4 spadku przypadająca spadkobiercy, wolna od legatów.
IV. WŁASNOŚĆ
1.MANCIPIATIO - był to najstarszy sposób przeniesienia prawa własności ( tzw. waga ),
2. IN IURE CESSIO - dotyczyło uznania roszczenia w pierwszej fazie procesu,
3. TRADITIO - to nieformalne wydanie rzeczy ( na podstawie słusznego tytułu - kupna, darowizny ),
TRADITIO BREVI MANU - ten kto nabywał daną rzecz, miał już tą rzecz wcześniej w majątku ( np. commodat ),
4. CONSTITUTUM POSSESSORIUM - było to przeniesienie własności bez wydania rzeczy,
5. USUCAPIO - terminy zasiedzenia ( 1 rok dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości ), LONGI TEMPORIS PRAESCRIPTIO - termin dla gruntów prowincjonalnych, ZASIEDZENIE NA PRAWIE JUSTYNIAŃSKIM - terminy wynosiły: 3 lata dla ruchomości, 10 lat dla nieruchomości jeśli strony mieszkały w tej samej prowincji, zaś 20 lat ( jeśli mieszkały w różnych ); rzecz musiała nadawać się do zasiedzenia na podstawie słusznego tytułu ( kupno, sprzedaż ), w dobrej wierze, władanie było z wolą zatrzymania dla siebie, w ciągu odpowiedniego czasu,
6.REI VINDICATIO - właściciel kwirtyński, który pozbawiony był posiadania rzeczy, występował przeciwko każdemu posiadaczowi i fikcyjnym posiadaczom,
7.ACTIO AD EXHIBENDUM - dotyczyło okazania rzeczy ( in pesonam ), z obowiązkiem wdania się w spór,
ACTIO NEGATORIA - właściciel kwirtyński, którego wykonywaniu swoich uprawnień było naruszane, przeczył istnieniu czyjegoś prawa,
ACTIO PUBLICJANA - służyła do ochrony własności bonitarnej ( np. fikcja upływu czasu ), ACTIO AQUAE PLUVIAE ARCENDAE - była o usunięcie urządzeń kierujących spływem wody,
ACTIO FINIUM RECUNDORUM - regulowała spór dotyczący zatartej granicy ( 5 stóp ),
8. CAUTIO DAMNI INFECTI - było to zabezpieczenie przed szkodami grożącymi z gruntu sąsiada,
9. OPERIS NOVI NUNTIATIO - to zakaz dalszego budowania na gruncie sąsiada,
10. INTERDYKT SALWIAŃSKI - wydzierżawiający występował przeciw dzierżawcy o wydanie zastawionych przedmiotów,
INTERDYKT UTI POSSIDETIS - określa posiadanie nieruchomości - przy posiadaniu pozostaje posiadacz niewadliwy w chwili wydania interdyktu,
INTERDYKT UTRUBI - utrzymywał się dłużej posiadający niewadliwie przez ostatni rok tą ruchomość posiadacz,
INTERDYKT UNDE VI - regulował kwestie niewadliwego wyzutego z posiadania przemocą,
INTERDYKT DE VI ARMATA - dla wyzutego przez siłę zbrojną ( także dla posiadacza wadliwego ),
INTERDYKT DE PRECARIO - wnoszony był przeciw prekarzyście, który nie zwracał rzeczy pozostawionej w precarium;
11.VINDICATIO SERVITUTIS - określał tego, który miał służebność przeciw właścicielowi,
12.PACTUM FIDUCIAE - to nieformalne porozumienie dotyczące zwrotu przez zastawnika zastawu,
13. ACTIO FIDUCIA DIRECTA - wnoszona o odzyskanie zastawionej rzeczy ( infamia ), ACTIO SERVIANA - wnoszona przeciwko każdemu, kto miał zastawiony inwentarz, ACTIO QUASI SERVIANA - w pozostałych przypadkach zastawu umownego ( ale nie inwentarz),
PIGNUS - był to zastaw, gdzie wierzyciel dostawał tylko posiadanie,
14.EMFITEUZA - to prawo dzierżawy za czynsz, dziedziczne i zbywalne, przysługiwała actio negatoria oraz ochrona posesoryjna,
15. SUPERFICIES - było to odpłatne korzystanie z budynku wzniesionego na cudzym gruncie,
16.SOLIDARNOŚĆ CZYNNA - występowało kilku wierzycieli,
SOLIDARNOŚĆ BIERNA - występowało kilku dłużników.
V. KONTRAKTY REALNE
1.CONDICTIO CERTAE REI - było to powództwo o zwrot pożyczki rzeczowej,
CONDICTO CERTAE CREDITAE PECUNIAE - powództwo o zwrot pożyczki pieniężnej, 2.ACTIO COMMODATI DIRECTA - przez nią komodant dochodził zwrotu rzeczy,
ACTIO COMMODATI CONTRARIA - tą drogą komodatariusz dochodził zwrotu nadzwyczajnych nakładów,
ACTIO DEPOSITI DIRECTA I CONTRARIA,
ACTIO PIGNERATICIA DIRECTA CONTRARIA.
VI. KONTRAKTY WERBALNE
1. SPONSIO - służyła do dochodzenia - IUDICIUM LEGITIMUM,
2. DOTIS DICTIO - było to jednostronne przyrzeczenie posagu,
3. IUSIURANDUM LIBERTI - to przysięga niewolnika, że będzie świadczyć usługi po wyzwoleniu ( była potwierdzana po wyzwoleniu).
VII. KONTRAKTY LITERALNE
1.EXPENSILATIO - to przekształcenie danego zobowiązania w zobowiązanie z tytułu wpisu do księgi rachunkowej,
VIII. KONTRAKTY KONSENSUALNE
1.ACTIO AUCTORITATIS - wnoszona była o zapłatę podwójnej kwoty przy kupnie mancypacyjnym, sprzedawca był pozwany przez kupującego, jeżeli ktoś pozbawił go rzeczy, ACTIO VENDITI - przysługiwała sprzedawcy,
ACTIO EMPTI - przysługiwała nabywcy,
ACTIO REDHIBITORIA - kupujący miał prawo w ciągu 6 miesięcy od zawarcia umowy odstąpić od niej, jeśli rzecz miała wadę fizyczną,
ACTIO QUANTI MINORIS - kupujący miał prawo żądać w ciągu 12 miesięcy od zawarcia umowy obniżenia ceny rzeczy do faktycznej wartości,
2. EXEPTIO REI VENDITAE ET TRADITAE - był to zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej,
3.ACTIO PRO SOCIO - (infamia) skarga o dochodzenie rozliczeń pomiędzy wspólnikami w spółce,
ACTIO MANDATI DIRECTA - ( mandans ) skarga o wykonanie zlecenia,
ACTIO MANDATI CONTRARIA - ( mandatariusz ) skarga o zwrot kosztów i zwolnienie ze zobowiązań,
ACTIO PRAESCRIPTIS VERBIS - skarga o odszkodowanie za niewykonanie świadczenia wzajemnego.
VIII. KONTRAKTY POZORNE
1.ACTIO NEGOTIORUM GESTORUM DIRECTA, CONTRARIA - skarga o zwrot nakładów poniesionych przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia,
ACTIO TUTELAE DIRECTA - skarga pupila,
ACTIO TUTELAE CONTRARIA - skarga opiekuna,
2. CONDITIO INDEBIT - w przypadku, gdy ktoś wypełnił świadczenie nieistniejące, a druga osoba była bona fidei, w innym wypadku - actio furti.
IX. DELIKTY
1.FURTUM NEC MANIFESTUM,
FURTUM MANIFESTUM,
2.ACTIO FURTI CONCEPTI OBLATI - skierowana przeciwko przetrzymującemu rzecz skradzioną,
ACTIO FURTI PROHIBITI - skierowana przeciwko osobie utrudniającej,
ACTIO VI BONORUM RAPTORUM - przeciwko kradzieży przy użyciu siły w ciągu 1 roku, potem actio nec manifesti,
ACTIO DE ARBORIBUS SUCCISSIS - przysługiwała właścicielowi nieruchomości, jeśli zniszczono mu drzewo lub krzew ( 25 asów ),
2. LEX AQUILIA - jeśli ktoś zabił niewolnika lub zwierzę pecus ( uwzględniając najwyższą wartość rzeczy z ostatniego roku ), jeśli zranił lub zranił bądź zabił inne zwierzę, uszkodził albo zniszczył inne rzeczy ( najwyższa wartość przez 30 ostatnich dni),
3.ACTIO EX LEGE AQUILIA UTILIS - w przypadku, gdy brakowało bezpośredniego oddziaływania na rzecz,
4.ZNIEWAGA ( ustawa XII tablic ) - przysługiwała za okaleczenie tailon, za złamanie kości ( 300 i 150 asów ),
5.ACTIO INIURIARUM - skarga pretorska, zasada: sędziowie sądzą w imię słuszności.
PRZESTĘPSTWA PRAWA PRETORSKIEGO
6. ACTIO QUOD METUS CAUSA - przysługiwała poszkodowanemu lub dziedzicom,
jeśli szkoda pod wpływem groźby nastąpiła w ciągu 1 roku, potem było in simplum (exepctio q.m.c.),
ACTIO DOLI - przysługiwała przez 1 rok do wysokości szkody,
ACTIO SERVI CORUPTI - dotyczyła wartości zmniejszenia wartości zgorszonego niewolnika,
ACTIO PAULIANA - przysługiwała przeciw osobom odnoszącym korzyść z nieuczciwych rozporządzeń dłużnika,
QUASI DELIKTY:
7.ACTIO DE EFFUSIS VEL DEIECTIS - przysługiwała w razie zniszczenia rzeczy a także za zabicie człowieka wolnego ( 50000 sesterców ),
ACTIO DE POSITIS AUT SUSPENSIS - przysługiwała w przedmiocie faktu stworzenia zagrożenia na drodze (10000s),
ACTIO DE PAUPERIE - dotyczyła szkód wyrządzonych przez zwierzę (na zasadzie: albo wydać zwierzę, albo zapłacić za szkody ),
8. IN IURE - IN IUDICIO - to dwa stadia procesu rozdzielone przez LITIS CONTESTATIO ( ugruntowanie sporu - sprawa w toku ),
EXCEPTIO REI IUDICATAE VEL IN IUDICIUM DEDUCTAE - zarzut dotyczący litis contestacio w konkretnej sprawie.
9. L.A. SACRAMENTO - służyła do dochodzenia praw władczych nad rzeczami i osobami, L.A. PER MANUS INIECTIONEM - przysługiwała w dochodzeniu zobowiązań z wyroków i niektórych wierzytelności ( np. pożyczka, Aquilia 1,3 ) - tzw. ręka na dłużnika, jeśli vindex lub sam dłużnik odtrącił rękę, dużo ryzykował,
L.A. PER IUDICIS POSTULATIONEM - przysługiwała do dochodzenia wierzytelności ze sponsio lub o rozliczenia pomiędzy współdziedzicami,
L.A PER CONDICTIONEM - dochodzenia ściśle określonych pieniędzy lub rzeczy,
10. ACTIO IUDICATI - rozpoczynała ona proces egzekucyjny,
VENDITIO BONORUM - służyła do wprowadzenia w cały majątek dłużnika.
Prawo rzymskie
Kultura rzymska na przestrzeni wieków uległa ciągłym zmianom. Początkowo Rzym był małą osadą na wzgórzach o charakterze państwa-miasta, jakie były licznie rozsiane po Półwyspie Apenińskim.
Ekspansja terytorialna Rzymu sprawiła, iż ta mała osada z czasem rozrosła się do jednego z najpotężniejszych i największych państwa świata starożytnego. Napływ ludności z różnych stron imperium, podbijanie nowych obszarów sprawiło, że imperium rzymskie było istną mieszanką kulturową. Rzymianie do dorobku kulturowego ludności wnieśli wiele dzieł, w tym także jedno, które wywarło wielki wpływ na rozwój Europy wieków późniejszych. Tym wielkim dziełem cywilizacji starożytnego Rzymu jest prawo, uważane za największy pomnik antycznego Rzymu. Cesarstwo rzymskie na przestrzeni wieków istnienia, czerpiąc także inspirację z innych tworów państwowych ówczesnego świata, wytworzyło administracyjne wzory organizacyjne oraz system prawny podziwiany i naśladowany w państwach Europy średniowiecznej i czasów nowożytnych. W ten sposób cesarstwo przekazało narodom europejskim wartości kultury antycznej będące spuścizna po świecie antycznym, na którego fundamentach powstały zalążki średniowiecznych państw europejskich.
Prawo rzymskie wniosło ogromny, niezwykły wkład w rozwój systemów prawno - społecznych wszystkich późniejszych kultur europejskich i pozaeurpoejskich.
Pierwszym znanym prawem, będącym historyczną podstawą rozwoju prawa rzymskiego było tzw. Prawo XII Tablic z ok. 441 r. p.n.e. Kodyfikacja ta dokonana została na żądanie plebejuszy. Nazwę swą zawdzięcza dwunastu tablicom, na których spisano to prawo, wystawionym na widok publiczny na rzymskim Forum. W Ustawie XII Tablic po raz pierwszy wprowadzono w Rzymie procedurę sądową. Oskarżyciel (actor) sam musiał wskazać, a następnie sprowadzić pozwanego do sądu. Do niego należało też przedstawienie i obrona swoich żądań przed sędziami. Państwo natomiast czuwało nad wykonaniem wyroku. W tak wytyczonej procedurze sądowej ważne znaczenie miały ustalone formułki sądowe i związane z nimi obrzędy.
W ustawie określono sposób nabywania własności przez mancypację. Tak można było zakupić ziemie, budowle i inne nieruchomości. Prawo własności znalazło szczególną ochronę w Ustawie. Przewidziano zabezpieczenie przed schodami, pozostawiono także swobodę w sporządzaniu testamentów. Ustawa zawierała system kar, regulowała karę odwetu i karę grzywny. Znajdowały się także w niej przepisy dotyczące zakazu chowania zmarłych w obrębie miasta oraz wystawności pogrzebów.
Z powodu mocnego związania z prawem sakralnym Ustawa XII Tablic komentowana była od początków republiki głównie przez kapłanów uważanych za znawców prawa. Wraz z rozwojem prawodawstwa rzymskiego kapłani przestali być wyłącznym autorytetem w dziedzinie prawa, ustępując wybitnym znawcom prawa. Traktowali oni udzielanie porad prawnych jako pracę społeczną i służbę obywatelską, wykonywaną zawsze honorowo. Obok znawców prawa, prototypów współczesnych adwokatów, w Rzymie działali również praktycy - specjaliści w zakresie postępowania sądowego. Działalność znawców prawa oparta na poradnictwie prawnym, odpowiedziach prawnych udzielanych publiczne na Forum lub prywatnie, przyczyniła się do dalszego rozwoju prawa państwowego i prawa cywilnego.
Początkowo czynności sędziowskie należały do konsulów, ale od roku 367 p.n.e. senat wybierał urzędnika sądowego dla Rzymian - pretora miejskiego. Do funkcji pretora należało przeprowadzenie śledztwa. Wyroki w postępowaniu cywilnym wydawane były natomiast przez sędziów przysięgłych wyznaczanych spośród obywateli. W zakresie prawa karnego powołane było osiem stałych sądów kryminalnych.
W okresie cesarstwa rzymskiego działalność pretorów, wybitnych znawców prawa doprowadziła do tego, że nie było przestępstwa, które nie regulowałoby prawo, ani kary, którą można by stosować poza prawem.
W ten sposób powstały podstawy prawa cywilnego.
Pełny kształt nadało mu jednak ciągle zmieniające się uwarunkowania społeczno - polityczne. Polityka ekspansji terytorialnej i związane z nią liczne wojny, zmiany warstw społecznych i majątkowych wpływały na powstawanie nowych norm i przepisów prawnych. Obok mancypacji wykształcił się nowy sposób nabywania własności poprzez tzw. pozorny proces sądowy. Pojawiło się w prawie pojęcie zasiedzenia własności, pojęcie umowy - zobowiązania. Zaczęto rozróżniać zawieranie małżeństw według obrzędu religijnego i świeckiego, dalszym zmianom podlegała instytucja państwowa.
W czasie rozkwitu republiki prawo cywilne wyraźne zaczęło różnicować pojęcia rzeczy na prawo do niej oraz jej posiadanie, np. poprzez dzierżawę. Prawo rodzinne ograniczyło uprawnienia ojca rodziny wobec dorosłych synów i żony, ustaliło okoliczności rozwodu, warunki podziału majątku małżeńskiego itd. Poprzez tą działalność prawników wykształciły się fundamenty przyszłego rozwoju wszechstronnej myśli prawniczej w cesarstwie.
Prawo rzymskie dopuszczało możliwość posługiwania się przez obywatela zastępcą prawnym przed sądem. Zastępcy prawni byli prototypami dzisiejszych adwokatów. Sprawom mogli przysłuchiwać się członkowie rodzin, znajomi oraz obcy. Świadkami powoływanymi przez strony mogli być zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Miejscem rozpraw sądowych była bazyliki, ale głównie rynki. Sąd w procesie cywilnym stosował tylko kary pieniężne, natomiast w procesie karnym różne kary: karę śmierci, skazanie na banicje i grzywnę pieniężną. Prawo cywilne regulowało jedynie sytuacje prawną obywateli rzymskich. Na skutek dużego napływu cudzoziemców do Rzymu, znacznie wzrastały liczby spraw spornych między nimi oraz między nimi a Rzymianami. Dlatego też w roku 242 p.n.e. senat utworzył stanowisko drugiego pretora do rozpatrywania spraw z udziałem cudzoziemców.
Prawo to wspólne było dla wszystkich ludów zamieszkujących imperium rzymskie. Cechowało się dużą prostotą i elastycznością. Prawnicy prawo powszechne wywodzili z prawa naturalnego, przypisanego wszystkim ludziom. Prawo powszechne spajało się z prawem cywilnym do tego stopnia, że w pod koniec okresu cesarstwa powstało jedno powszechne prawo państwa rzymskiego.
W cesarstwie rzymskim działali liczni znakomici prawnicy m.in. Gajusz z Syrii, Paulus i Ulpianus. Usystematyzowali oni pojęcia prawne, wprowadzali nowe terminy, usunęli z prawa różnice pomiędzy grupami wolnej ludności. Ograniczono również władzę ojca rodziny przez pozbawienie go prawa karania śmiercią, sprzedaży dzieci do niewoli.
Za Teodozjusza I spisane zostało prawo rzymskie z lat 312 - 437. Ma ono dla współczesnych, dążących do poznania świata antyku, wartość bezcenną. Kolejna, wielka kodyfikacja prawa rzymskiego miała już miejsce po upadku cesarstwa wschodniorzymskiego. Dokonał jej wybitny prawnik Trybonian, działający z polecenia cesarza Justyniana. Pierwsza część kodeksu weszła w życie w roku 529 r. Zawierała ona zestaw obowiązujących edyktów cesarskich. W 533 r. weszła w życie część zbierająca wszystkie orzeczenia prawników z okresu klasycznego, które uporządkowano w układzie rzeczowym. Dołączono również do tego aktualny podręcznik prawa. Dzieło nazywano Kodeksem Justyniana, na cześć cesarza - inicjatora. To fundamentalne źródło prawa rzymskiego po dziś dzień stanowi podstawy kodyfikacji europejskich.
Zbiór ten składa się z trzech części:
1. Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) - to 50 ksiąg prawa rzymskiego zachowanego w dziełach prawników rzymskich;
2. Institutiones Iustiniani (533) - to podręcznik prawa dla młodzieży studiującej prawo,
3. Codex Iustinianus - jest to zbiór ok. 4600 konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie,
począwszy od konstytucji cesarza Hadriana (117-138) do najpóźniejszej z czasów cesarza Justyniania, wydanej w 534.
Rzymianie stworzyli zasady systemu prawnego, zachowujące wciąż swoją aktualność. Według nich prawo powinno opierać się przede wszystkim na dwóch podstawowych zasadach: prawo winno wynikać ze znajomości dobra i słuszności oraz żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy. Do dzisiaj nie można podważyć ich słuszności. Praktyka prawnicza kształtująca się w wielu stuleciach państwa rzymskiego spowodowała stworzyła system norm i sposobów postępowania ( np. procedura sądowa ), które są nadal stosowane.
Nie bez przesady można wiec uznać, że jednym z najważniejszych i najbardziej trwałych zabytków kultury antyku rzymskiego jest prawo rzymskie. Wniosło ono wiele do dzisiejszego życia. Stanowi podstawę współczesnego sądownictwa. Wiele praw, opartych na wciąż aktualnych wartościach, ma korzenie rzymskie. Prawo rzymskie, pomimo upływu setek lat od upadku cesarstwa rzymskiego, nadal żyje, nie jest tylko martwą literą. Stanowi bowiem podstawę prawa nowożytnego.
Niezbędne jest tu przytoczenie kilku paremii z prawa rzymskiego, które ułatwią zrozumienie jego cechy i podobieństwo z dzisiejszym prawem:
"Consensus facit legem"- zgoda tworzy prawo,
"Dura lex, sed lex"- surowe prawo, ale prawo,
"Ignoranta iuris nocet"- nieznajomość prawa szkodzi,
"Lex retro non agit"- prawo nie działa wstecz,
"Audiatut et altera pars"- niechaj będzie wysłuchana i druga strona.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.