PRAWNE PODSTAWY OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE

Ochrona przyrody w Polsce ma długą i piękną tradycje. Już w 1347 roku Kazimierz Wielki w Statucie Wiślickim zawarł podstawy prawne ochrony zasobów leśnych, zabraniając między innymi wycinania drzew bartnych i wypalania lasów. 70 lat później Władysław Jagiełło w Statucie Wareckim ustanowił prawo ochrony cisa i innych cennych drzew. Statut Litewski z 1523 roku uchwalony za panowanie Zygmunta Starego objął ochronę żubra, bobra, sokoła wędrownego i łabędzia niemego. W 1886 roku hrabia Włodzimierz Dzieduszycki, jako pierwszy z polskich arystokratów, utworzył rezerwat leśny „Pamiątka Pieniacka”. W 1903 roku powstał rezerwat „Baranowiec” w dobrach hrabiego Adama Stadnickiego, a w 1907 roku rezerwat leśny w Złotym Potoku w dobrach hrabiego Kazimierza Raczyńskiego.

W wykonywaniu tej ochrony zawsze brali udział ludzie zawodowo związani z lasami - łowcy, sokolnicy, bobrowniccy, bartnicy, strażnicy leśni, leśnicy. Pierwsze parki narodowe tworzone były przy udziale leśników, a często nawet z ich inicjatywy. Leśnicy czynnie wspierali organizowana w Białowieży hodowlę restytucyjną żubrów. Byli inicjatorami objęcia wielu cennych terenów leśnych o ochronę rezerwatową. W 1911 roku leśnicy zrzeszeni z Galicyjskim Towarzystwem Leśnym przystąpili do opracowania pierwszego planu utworzenia sieci obszarów chronionych na ziemiach polskich pod zaborami. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wielu z nich było członkami Państwowej rady Ochrony Przyrody. Efektem działań ochronnych w okresie międzywojennym było utworzenie na ziemiach polskich 6 parków narodowych i 180 rezerwatów przyrody. Projekty 200 kolejnych rezerwatów w 1939 roku czekały na zatwierdzenie. Leśnicy działali na rzecz ochrony przyrody również po drugiej wojnie światowej. To oni pierwsi wprowadzili ochronę stanowisk kilku rzadkich gatunków ptaków. W 1957 roku Naczelny Dyrektor Lasów Państwowych wydał pismo określające zasady ochrony ostoi głuszca. W 1969 roku Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Szczecinie objął ochronę stanowiska Lęgowa Bielicka, a w latach 70- tych zaczęto w ten sposób chronić stanowiska orłów na terenie OZLP Olsztyn i Szczecinek.

Do roku 1970 w Polsce obowiązywały dwie przestrzenne formy ochrony przyrody:

• Park Narodowy;

• Rezerwat Przyrody.

Z tego tytułu ochroną objęto łącznie 0,46% powierzchni kraju, przy czym większość istniejących wówczas Parków Narodowych i Rezerwatów Przyrody utworzonych było w latach 1950- 1960. W Polowie lat 60- tych Państwowa Rada Ochrony Przyrody wyszła z inicjatywą nowych form ochrony.

W ten sposób w Polsce , z mocy ustawy o Ochronie Przyrody z roku 1991 (ostatnia zmiana 07.12.2000r.), poddanie ochronie następuje przez:

• tworzenie Parków Narodowych;

• uznawanie za Rezerwaty Przyrody;

• tworzenie Parków Krajobrazowych;

• wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu;

• wprowadzanie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt;

• wprowadzanie ochrony indywidualnej.

Park Narodowy - to duży obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, chroni się w nim całość przyrody i krajobrazu; musi mieć opracowany plan ochrony, ma własna administrację, pracowników i straż.

Rezerwat Przyrody - to obszar obejmujący naturalne i mało zmienione ekosystemy, chroniący określone gatunki; musi mieć opracowany plan ochrony, nie ma administracji i straży.

Park Krajobrazowy - jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe; tereny rolnicze i lasy w takim parku są gospodarczo użytkowane, ma nieliczną administracje (często wspólną dla kilku Parków Krajobrazowych).

Obszarem chronionego krajobrazu - jest wyróżniający się krajobrazowo teren obejmujący różne ekosystemy; gospodarowanie w nim nie powinno naruszać stanu równowagi ekologicznej.

Ochrona indywidualna - obejmuje przede wszystkim:

• pomniki przyrody- drzewa, skały, głazy narzutowe;

• stanowiska dokumentacyjne - miejsca o znaczeniu naukowym;

• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - fragmenty krajobrazu przyrodniczego i kulturowego chronione ze względów estetycznych;

• 
  użytki ekologiczne - niewielkie pozostałości naturalnych ekosystemów (oczek wodnych, kęp drzew, torfowisk, wydm, starorzeczy- to jakby rezerwaty „niższej rangi”).

Według stanu prawnego na dzień 01.01.2000 roku w Polsce były:

• 23 Parki narodowe;

• 1296 Rezerwatów Przyrody;

• 119 Parków Krajobrazowych;

• obszary chronionego krajobrazu, które zajmują 21,9% powierzchni kraju;

• inne formy ochrony przyrody zajmujące 0,3% powierzchni kraju.

Obszary chronione zajmują obecnie 32,5% powierzchni Polski.

Pisząc o podstawach ochrony środowiska, warto wyjaśnić, czym jest ochrona przyrody.

Ochrona przyrody - to zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody i jej składników.

Jej celem jest między innymi:

• utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;

• zachowanie różnorodności geologicznej;

• zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin lub zwierząt wraz z siedliskami poprzez utrzymanie lub przywracanie ich do właściwego stanu;

• utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych, a także innych zasobów przyrody i jej składników;

• kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody.

W rozumieniu ustawy, ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:

• dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;

• roślin, zwierząt i grzybów objętych ochrona gatunkową;

• zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;

• siedlisk przyrodniczych;

• siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów;

• tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt;

• krajobrazu; zieleni w miastach i wsiach;

• zadrzewień.

Należy pamiętać, że ochrona przyrody jest nie dla niej, lecz dla nas!

Prawne podstawy ochrony przyrody.

Do podstawowych akt prawnych należą przede wszystkim:

• Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej;

• Ustawa o Ochronie Przyrody;

• Ustawa o Ochronie i Kształtowaniu Środowiska;

• Ustawa o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim.

Z Konstytucji RP można wyczytać, że „Każdy jest obowiązany do dbałości środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.”

Ustawa o Ochronie Przyrody określa:

• cele;

• zasady;

• formy ochrony przyrody ożywionej i nieożywionej oraz krajobrazy.

Ustawa o Ochronie i Kształtowaniu Środowiska - określa zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości.

Środowiskiem, w rozumieniu tej ustawy, jest ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze, świat roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak i przekształconych w wyniku działalności człowieka.

W rozumieniu Ustawy o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim, łowiectwo, jako element ochrony środowiska przyrodniczego, oznacza ochronę zwierząt łownych (zwierzyny) i gospodarowanie ich zasobami w zgodzie z zasadami ekologii oraz zasadami racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej.

Ochrona przyrody jest obowiązkiem każdego obywatela, organów administracji publicznej, a także jednostek organizacyjnych oraz osób prawnych i fizycznych prowadzących działalność wpływającą na przyrodę.

Najważniejszymi konwencjami podpisanymi przez Polskę o ochronie przyrody są konwencje:

• 
  o obszarach wodno- błotnych;

• o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego przyrodniczego;

• o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami;

• o ochronie środowiska morskiego obszaru morza Bałtyckiego;

• o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt;

• o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny;

• o różnorodności biologicznej.

„Obowiązek ochrony środowiska nie może być traktowany jako pozostający w konflikcie z interesami gospodarki, lecz jako element prawidłowego funkcjonowania”

Twierdzenie to umożliwi realizację zrównoważonego rozwoju, który pierwotnie nosił nazwę ekorozwoju. Zasady ekorozwoju odnoszą się do prowadzenia wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą i w taki sposób by nie powodować nieodwracalnych zmian w środowisku.

Obecnie ekorozwój w ustawie o Ochronie Środowiska przyjął miano zrównoważonego rozwoju.

Zrównoważony rozwój - rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowanie działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno wspólnego pokolenia jak i przyszłych pokoleń.

W zapisie ustawy zasada zrównoważonego rozwoju oznacza dążenie do:

• racjonalnego użytkowania zasobów nieodwracalnych i zastępowania ich substytutami;

• zachowania możliwości odtwarzania zasobów naturalnych;

• ograniczenia uciążliwości dla środowiska i nie przekroczenia granic wyznaczonych jego odpornością;

• zachowanie różnorodności biologicznej;

• zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa ekologicznego;

• tworzenie podmiotom gospodarczym warunków do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów i możliwości odprowadzenia zanieczyszczeń.

Ochroną przyrody w Polsce zajmują się:

• Sejm, Senat;

• Minister Środowiska;

• Rada Ministrów; Główny Konserwator Przyrody;

• Państwowa Rada Ochrony Przyrody;

• Organizacje Pozarządowe.

SYSTEM AKTÓW PRAWNYCH REGULUJĄCYCH KWESTIĘ OCHRONY ŚRODOWISKA KONSTYTUCJA
Mała Konstytucja z 1992 r. zachowała przepisy Konstytucji z 1952 r.	Art. 71 Każdy obywatel PRL ma prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego oraz jest zobowiązany do jego ochrony.
Konstytucja 2 kwietnia 1997 r.	Art. 5 Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju
	Art. 74 1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. 2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska
	Art. 86 Każdy jest zobowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.
USTAWA
1. Umowy międzynarodowe	Konwencja Gdańska - 1973 Konwencja Helsińska - 1974 Konwencja Genewska - 1979 Konwencja Wiedeńska - 1985
2. Ustawa - „kodeks”	Ustawa Prawo Ochrony Środowiska - 2001
3. Ustawy sektorowe	ustawa o ochronie przyrody - 2004 ustawa o lasach - 1991 prawo geologiczne i górnicze - 1994 prawo łowieckie - 1995 prawo wodne - 2001
4. Ustawy regulujące określone działania mające wpływ na ochronę środowiska	prawo budowlane - 1994 ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym - 2003
5. Ustawy regulujące strukturę organów odpowiedzialnych za ochronę środowiska	Ustawa o IOŚ z 1991 r. Ustaw o powołaniu Ministra środowiska z 1989 r. Kompleks ustaw dotyczących struktury organów administracji samorządowej: Ustawa o samorządzie gminnym 08.03.1990 r. Ustawa o samorządzie powiatowym 05.06.1998 r. Ustawa o samorządzie województwa 05.06.1998 r.

Źródło: Mała Konstytucja z 1992r., Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997r.

Struktura prawa ochrony środowiska

Przystępując do analizy struktury obowiązującego polskiego prawa ochrony środowiska, za punk wyjścia należy przyjąć podstawową w naszym systemie ustawę z 31 stycznia 1980r. o ochronie i kształtowaniu środowiska,

a zwłaszcza jej art. 3 pkt. 10 zamieszczony w tzw. słowniczku, który przez przepisy o ochronie środowiska nakazuje rozumieć także inne (tzn. znajdujące się poza ustawą styczniową) przepisy regulujące sprawy ochrony środowiska lub jego elementów przyrodniczych, ponadto układ ustawy,

w szczególności jej II dział „ Podstawowe kierunki ochrony środowiska”.

Przyjęta w ustawie styczniowej technika legislacyjna jest bardzo charakterystyczna. Ustawa ta nie jest kodeksem, składa się ze stu kilkudziesięciu artykułów, a wobec tego sama nie reguluje w ochronie środowiska wszystkiego i nie wyklucza, lecz przeciwnie - zakłada regulację bardziej szczegółową nie tylko w aktach wykonawczych do niej, lecz także w innych aktach normatywnych, również rangi ustawy.

W ustawie z 31 stycznia 1980r. w pewnym uproszczeniu można wyróżnić cztery metody regulacji prawnej: działową, kompletną, kierunkową i wspólną.

Regulacja działowa - polega na tym, że w odniesieniu do pewnych dziedzin ochrony środowiska ustawodawca poprzestał na zamieszczeniu w ustawie styczniowej jedynie zasad ogólnych, pozostawiając regulacje szczegółowe innym aktom normatywnym, zwłaszcza ustawom, które w nauce są nazywane „ustawami działowymi”. Metoda ta jest szczególnie charakterystyczna w odniesieniu do gospodarowania zasobami przyrodniczymi (ochrona środowiska w ujęciu ustawowym wyraża się m.in. w racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrodniczymi) i dotyczy gospodarowania powierzchnią ziemi łącznie z glebą, kopalniami, wodami, światem roślinnym i zwierzęcym. Regulacje szczegółowe znajdują się w takich aktach, jak m.in. ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, prawo geologiczne i górnicze, prawo wodne, ustawa o lasach, ustawa łowiecka, ustawy rybackie. Do tych ustaw dochodzą liczne akty wykonawcze.

Regulacja kompletna - polega z kolei na tym, że w odniesieniu do innych dziedzin ochrony środowiska przepisy ustawy z 31 stycznia 1980r. są jedynymi przepisami rangi ustawowej i nie są tu przewidziane odrębne ustawy szczegółowe. Oznacza to, że rozwinięcie regulacji z ustawy styczniowej może nastąpić tylko w przepisach wykonawczych do tej ustawy. Taką metodę prawodawca zastosował do ochrony powietrza, ochrony przed hałasem i wibracjami, ochrony przed odpadami, ochrony przed promieniowaniem (niejonizującym), ochrony zieleni w miastach i na wsiach, zamieszczając regulacje szczegółowe w aktach wykonawczych do ustawy podstawowej.

Regulacja kierunkowa - jest charakterystyczna dla działu III ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska, zatytułowanego „Wykonywanie ochrony środowiska”. W dziale tym ustawodawca nałożył pewne obowiązki ochronne na podmioty gospodarcze, osoby fizyczne, pracowników, uczestników procesów inwestycyjnych, konstruktorów, projektantów, wytwórców i użytkowników maszyn, urządzeń technicznych i innych wyrobów. Obowiązki te nie zostały jednak wystarczająco określone, a to daje podstawę do zaliczenia do prawa ochrony środowiska przepisów, ustaw i aktów wykonawczych regulujących wprawdzie inne dziedziny życia, ale obejmujących swoim zakresem także (w jakiejś części) ochronę środowiska. Tego rodzaju normy ochronne znajdują się m.in. w ustawie o planowaniu przestrzennym, prawie budowlanym, ustawie o drogach publicznych, prawie o ruchu drogowym, ustawie o gospodarce energetycznej, prawie atomowym.

Regulacja wspólna - występuje zwłaszcza w działach: IV - „Odpowiedzialność za skutki naruszania stanu środowiska”, V - „Środki ekonomiczne ochrony środowiska” i VII - „Przepisy karne i kary pieniężne za naruszenie wymagań ochrony środowiska”. Przepisy te odnoszą się do rożnych działań w środowisku i odznaczają się tym, że są uzupełnione przepisami wykonawczymi do ustawy oraz innymi regulacjami. Na przykład przepisy o odpowiedzialności cywilnej zawarte w samej ustawie o ochronie środowiska ograniczają się do odesłania do kodeksu cywilnego i wprowadzania pewnych
niewielkich modyfikacji (trzeba więc posiłkowo uwzględniać instrumentarium z kodeksu cywilnego), a dopełnieniem zawartych w ustawie przepisów o przestępstwach i wykroczeniach są przepisy kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń o przestępstwach i wykroczeniach przeciwko środowisku (te przepisy kodeksowe są przepisami prawa ochrony środowiska) oraz przepisy karne innych ustaw.

Należy także dostrzec, że przepisy prawa krajowego są uzupełnione licznymi konwencjami międzynarodowymi dwustronnymi i wielostronnymi, dotyczącymi ochrony środowiska.

Prawo ochrony środowiska - jawi się jako olbrzymi kompleks przepisów, w którym ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o ochronie przyrody odgrywają rolę wiodącą, ale który obejmuje ponadto nie tylko przepisy wykonawcze do tych dwóch ustaw, lecz także tzw. Ustawy działowe (z przepisami wykonawczymi) oraz inne przepisy ustawowe i wykonawcze z dziedzin nawet pozornie od ochrony środowiska odległych. Prawo to przedstawia się jako z jednej strony rozległe, z drugiej mało uporządkowane.

Źródło: Kazimierz Górka, Bazyli Poskrobko, Wojciech Radecki, Ochrona środowiska, problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995r.

Istota prawa ochrony środowiska

W literaturze polskiej znajdujemy trzy poglądy:

1. 
   Według stanowiska tradycyjnego, wywodzącego się jeszcze od J.G. Pawlikowskiego w odniesieniu do prawa ochrony przyrody, które w istocie akceptował W. Brzeziński, prawo ochrony środowiska nie jest odrębną gałęzią prawa, lecz tylko wyciągiem treści ochronnej z całego obowiązującego ustawodawstwa (23,s. 220).

2. Pogląd najczęściej spotykany głosi, że prawo ochrony środowiska jest rozrastającym się odrębnym działem prawa administracyjnego, którego regulacje odgrywają rolę podstawową, a inne, w szczególności prawa cywilnego i karnego, są z nimi ściśle związane (7, s. 13).

3. Najbardziej radykalne jest stanowisko trzecie, według którego prawo ochrony środowiska, którego treść określa ustawa y 31 stycznia 1980r., wykazuje wszelkie cechy wyodrębniającej się gałęzi prawa. Ma bowiem ono swój ciśle określony przedmiot regulacji, swoje ogólne zasady, stwarza szczególnie charakterystyczne instytucje prawne, a sama ustawa styczniowa jest aktem prawnym bardzo zbliżonym do kodeksu, różniąc się od kodeksu jedynie techniką legislacyjną (9, s. 75).

Źródło: Kazimierz Górka, Bazyli Poskrobko, Wojciech Radecki, Ochrona środowiska, problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995r.

---