ARCH. MED. S
D. KRYM., 2009, LIX, 155-158 PRACE KAZUISTYCZNE
Andrzej Pokrywka, Dorota Kwiatkowska, Damian Gorczyca
Możliwe przyczyny obecności metabolitów nandrolonu w moczu
Possible reasons for the presence of nandrolone metabolites in urine
Z Zakładu Badań Antydopingowych Instytutu Sportu, Warszawa
Kierownik: dr inż. Dorota Kwiatkowska
W pracy opisano przypadek zawodniczki, która
WSTęP
oskarżyła swojego trenera, m.in. o podawanie jej
środków dopingujących. W postępowaniu wyjaś- W ostatnich latach Zakład Badań Antydopin-
niającym pobrano od zawodniczki próbki biolo- gowych Instytutu Sportu w Warszawie (ZBA)
giczne (moczu i włosów) w celu przebadania ich
coraz częściej, oprócz wykonywania działań
na obecność środków dopingujących. W próbce
rutynowych  tj. analiz próbek moczu i krwi
moczu zawodniczki wykryto metabolity nandrolonu,
sportowców pod kątem stosowania przez
natomiast analiza próbek włosów dała wynik nega- nich dopingu  prowadzi badania na zlecenie
tywny. W pracy przedstawiono możliwe przyczyny
prokuratury, sądu czy policji. Z reguły dotyczą
obecności 19-norandrosteronu w moczu i problemy
one przypadków użycia środków lub metod
związane z interpretacją wyników badań antydo- uznanych za dopingujące w sporcie bądz
też
pingowych związanych z wykryciem tego związku
nielegalnego handlu tymi substancjami. O tym,
w trakcie kontroli antydopingowej.
co jest zabronione w sporcie, decyduje świa-
towa Agencja Antydopingowa (WADA  World
The report presents the case of a sportswoman
Anti-Doping Agency), która corocznie publikuje
who accused her coach of having administered
Listę substancji i metod zabronionych w sporcie.
to her doping substances. During the judicial
W 2009 roku do zabronionych substancji należą:
proceedings, biological samples of urine and hair
środki anaboliczne (steroidy anaboliczno-andro-
were collected from this sportswoman. In the urine
genne i inne środki anaboliczne, np. klenbuterol
sample, a nandrolone metabolite was detected, but
i selektywne modulatory receptora androgeno-
the result of hair analysis was negative. The paper
wego), hormony i substancje pokrewne (ery-
presents possible reasons for the presence of 19- tropoetyna, hormon wzrostu, insulino-podobne
norandrosterone in urine, as well as the difficulties
czynniki wzrostu, mechaniczne czynniki wzro-
associated with interpretation of 19-norandrosterone
stu, gonadotropina łożyskowa, hormon luteini-
detection during the doping control.
zujący, insuliny, kortykotrofiny), beta-2 agoniści,
antagoniści i modulatory hormonów (inhibitory
Słowa kluczowe: doping, steroidy anabolicz- aromatazy, selektywne modulatory receptora
no-androgenne, nandrolon, 19-norandroste- estrogenowego, inne środki antyestrogenowe
ron
 np. klomifen, środki modyfikujące funkcje
Key words: doping, anabolic-androgenic ste- miostatyny), diuretyki i inne środki maskujące,
roids, nandrolone, 19-norandrosterone
stymulanty, narkotyki (narkotyczne środki prze-
ciwbólowe), kanabinoidy i glukokortykosteroidy.
Zabronionymi metodami dopingu są: metody
poprawiające transport tlenu, manipulacje
156 Andrzej Pokrywka Nr 2
chemiczne i fizyczne oraz doping genetyczny. gujących. Obecność w moczu 19-norandroste-
Sytuacje niezwiązane bezpośrednio z kontrolą ronu może wskazywać na przyjmowanie przez
antydopingową, w których ZBA proszony jest badaną preparatów nandrolonu lub prohormo-
o opinię lub przeprowadzenie badań próbek bio- nów nandrolonu. Fakt wykrycia w próbce moczu
logicznych, dotyczą najczęściej steroidów ana- 19-norandrosteronu, w stężeniu mieszczącym
boliczno-androgennych, które są nadużywane się w granicach normy przyjętej w sporcie, w ża-
nie tylko w sporcie wyczynowym. Ich stosowanie den sposób nie wyklucza stosowania dopingu,
może wywołać wiele efektów niepożądanych nie powoduje jedynie naruszenia przepisów
i doprowadzić do nagłej śmierci [1-4]. antydopingowych.
Dopuszczalny poziom 19-norandrosteronu
Opis przypadku w próbkach moczu sportowców wyznaczono
W 2007 roku Sąd Rejonowy w M. zwrócił się na podstawie wyników prac wielu badaczy [5-7],
do Zakładu Badań Antydopingowych z prośbą którzy wykazali, że w moczu osób poddanych
o opinię z zakresu badań antydopingowych. intensywnym wysiłkom możliwe jest oznaczenie
Miała ona dać odpowiedz
, m.in. na pytanie: czy śladowych ilości 19-norandrosteronu, zwykle
na podstawie wyników badań laboratoryjnych w granicach od 0,05 do 0,6 ng/ml. Przykładowo,
próbek moczu i włosów przeprowadzonych kilka w badaniach przeprowadzonych podczas Zi-
lat wcześniej, można stwierdzić, że osoba płci mowych Igrzysk Olimpijskich w Nagano (1998),
żeńskiej X, od której pobrano próbki biologiczne jedynie u 5 zawodników (na 370 badanych) stę-
do badań, przyjmowała środki dopingujące? żenie 19-norandrosteronu przekroczyło wartość
Analizując wyniki badań próbki moczu X, 0,1 ng/ml. W moczu żadnego z badanych nie
przeprowadzonych w ZBA na przełomie sierpnia stwierdzono wartości powyżej 0,4 ng/ml.
i września 2001 roku, oraz odnosząc je wyłącz- Z powyższego wynika, że oznaczony w prób-
nie do regulacji antydopingowych należałoby ce moczu X 19-norandrosteron mógł być rezul-
stwierdzić, że badana X nie naruszyła przepi- tatem fizjologicznych procesów zachodzących
sów antydopingowych. Tym samym nie można w jej organizmie. Należy także wziąć pod uwagę
jednoznacznie wskazać na fakt przyjmowania inne niezwiązane z dopingiem przyczyny obec-
przez nią środków dopingujących. Co prawda ności 19-norandrosteronu w moczu kobiet, np.
w badanej próbce moczu, przy zastosowaniu przyjmowanie preparatów antykoncepcyjnych
metody GC/MS (chromatografii gazowej po- zawierających noretisteron, a także procesy
łączonej ze spektrometrią mas), stwierdzono fizjologiczne zachodzące podczas ciąży [8].
obecność zakazanego w sporcie związku, tj. me- Ponieważ próbkę moczu, którą analizowano
tabolitu nandrolonu  19-norandrosteronu. Jed- w ZBA, pobrano od X nie bezpośrednio po
nak oznaczone stężenie tejże substancji (1,12 zawodach sportowych a w trakcie trwającego
ng/ml ą 0,19) nie przekroczyło dopuszczalnej postępowania (kilka miesięcy od momentu
wartości. W 2001 roku za dopuszczalne limity ewentualnego przyjmowania przez X środków
stężeń 19-norandrosteronu w próbkach moczu dopingujących), można także domniemywać,
sportowców uznawano następujące wartości: 2 że oznaczony 19-norandrosteron w próbce
ng/ml  u mężczyzn, 5 ng/ml  u kobiet (zgodnie moczu X mógł być efektem przyjmowania
z przepisami Komisji Medycznej Międzynaro- przez nią środków dopingujących, tj. nandro-
dowego Komitetu Olimpijskiego). W aktualnie lonu lub jego prekursorów. Wyniki wielu badań
obowiązujących regulacjach antydopingowych, naukowych wskazują, że 19-norandrosteron
wprowadzonych przez światową Agencję Anty- może zostać zidentyfikowany w próbce moczu
dopingową, zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, osoby, która przyjęła nandrolon (bądz
jego
obowiązuje dopuszczalny poziom 2 ng/ml dla prekursor) w dość odległym czasie przed po-
19-norandrosteronu w moczu sportowca. braniem próbki do badań. Nandrolon jest me-
Ponieważ jednak badanie próbki nie było tabolizowany w organizmie człowieka do dwóch
związane z rutynową kontrolą antydopingową, zasadniczych związków: 19-norandrosteronu
a odbyło się w ramach trwającego postępowania i 19-noretiocholanolonu. Metabolity nandrolonu
(dochodzenia/śledztwa), które miało miejsce mogą utrzymać się w organizmie nawet do 13
jakiś czas po przypuszczalnym przyjmowaniu miesięcy od wstrzyknięcia Deca-Durabolinu
przez X środków dopingujących, należy spoj- (preparatu, zawierającego 50 mg nandrolonu)
rzeć na wyniki badań w nieco szerszym aspek- [9]. Po doustnym zażyciu jednej tabletki z 50 mg
cie. W tym przypadku nie można jednoznacznie 19-norandrostendionu lub 19-norandrostendiolu
stwierdzić, że X nie przyjmowała środków dopin- pojawiają się w moczu te same metabolity, co
Nr 2 PRZYCZYNY OBECNOśCI
METABOLITÓW NANDROLONU W MOCZU 157
po wstrzyknięciu nandrolonu, a ich wykrycie wykrycia nandrolonu w próbkach moczu spor-
możliwe jest nawet po 7-10 dniach. W pierw- towców pobranych do badań antydopingowych.
szych godzinach po przyjęciu 19-norsteroidów Przykładowo, w Wielkiej Brytanii w 1999 roku
w moczu pojawia się również nandrolon, który nandrolon stwierdzono w 0,29% badanych
powstaje w procesie przemiany tych związków próbek. W poprzednich 11 latach wskaz
nik ten
[10]. mieścił się w granicach 0,02-0,22% (średnia
Z kolei analiza próbek włosów pobranych wynosiła 0,10%). Także w Polsce zaobserwo-
od X w paz
dzierniku 2001 roku, dała wynik wano w tym okresie więcej próbek pozytywnych
negatywny, tj. w badanych próbkach nie stwier- z nandrolonem. Podobnie było we Włoszech,
dzono obecności środków dopingujących. co tłumaczono, m.in. przyjmowaniem przez
Włosy miały stanowić alternatywny dla moczu sportowców bardzo wysokich dawek odżywek
materiał biologiczny do poszukiwania dowodów zanieczyszczonych prohormonami i steroidami
dopingu, szczególnie, gdy wyniki analizy pod- anaboliczno-androgennymi [13]. Na zlecenie
stawowego materiału (moczu) są wątpliwe [11]. Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego,
Jednak negatywny wynik badań próbek włosów w okresie od paz
dziernika 2000 roku do listopa-
X w żaden sposób nie wyklucza stosowania da 2001 roku, w laboratorium antydopingowym
przez nią środków dopingujących, w szczegól- w Kolonii przeanalizowano 634 produkty ofero-
ności steroidów anaboliczno-androgennych wane sportowcom jako suplementy. Aż 94 z nich
(SAA). W piśmiennictwie opisano przypadki zawierały niedeklarowane przez producentów
osób, u których zidentyfikowano SAA w próbce steroidy anaboliczno-androgenne, co stanowiło
moczu, a badanie próbek włosów dało rezultat 14,8% przebadanych próbek [14]. Przykładowo,
negatywny. Przykładowo, nie stwierdzono nan- w preparacie kreatyny, którego producent dekla-
drolonu we włosach 37-letniego mężczyzny, rował w składzie wyłącznie kreatynę i dekstrozę,
który otrzymał domięśniowo pojedynczą dawkę zidentyfikowano także prohormony: 4-norandro-
tego związku (50 mg), mimo że przez 8 mie- stendion (4,4 źg/tabletkę) i 4-norandrostendiol
sięcy od podania identyfikowano w próbkach (10,9 źg/tabletkę). Zażycie takiego preparatu
moczu tego mężczyzny metabolity nandrolonu. przez ochotnika spowodowało pozytywny wynik
W tym przypadku próbki włosów ochotnika były badania antydopingowego, gdyż oznaczone
pobierane i analizowane w okresie od 2 do 6 stężenie metabolitu nandrolonu w próbce mo-
miesięcy od momentu aplikacji nandrolonu. czu ochotnika było na poziomie 19,8 ng/ml (przy
Podobne wyniki uzyskano przy badaniu próbek dopuszczalnym progu 2 ng/ml).
włosów i moczu osoby, która doustnie przyjęła Kolejną hipotezą (której nie sposób zarówno
nandrolon w pojedynczej dawce [12]. Stąd też wyeliminować, jak i uznać za jedyną możliwą)
w medycynie sądowej zostało przyjęte, że ne- mogącą pomóc w wyjaśnieniu przyczyn obec-
gatywna analiza włosów nie może wykluczyć ności 19-norandrosteronu w próbce moczu X,
przyjmowania substancji farmakologicznych jest spożycie przez X mięsa, które mogło zawie-
przez osobę, od której pobrano próbki, a także rać nandrolon. Karmienie zwierząt hodowlanych
nie może negować pozytywnego wyniku badań hormonami i promotorami wzrostu oraz import
próbki moczu. mięsa traktowanego hormonami zostały zakaza-
W tym miejscu konieczne jest podkreślenie, ne w Unii Europejskiej w 1988 roku. Może się jed-
że obecność 19-norandrosteronu w próbce nak zdarzyć, że spożyte przez sportowca mięso
moczu nie musi być wynikiem żadnej z dwóch będzie pochodziło z nielegalnego uboju lub od
przedstawionych powyżej możliwości, tj. proce- zwierząt leczonych substancjami anabolicznymi,
sów fizjologicznych zachodzących w organizmie co może skutkować wykryciem zabronionych
człowieka lub świadomego dopingu (w tym substancji u zawodnika poddanego kontroli an-
pojęciu mieści się również podawanie środków tydopingowej. Ponadto zaobserwowano także,
zabronionych w sporcie przez osoby trzecie, że niektóre produkty naturalne, takie jak mięso
przy jednoczesnej niewiedzy osoby, której środ- z dzika, mogą zawierać nandrolon w takich iloś-
ki zabronione podano). Równie prawdopodobną ciach, że po ich spożyciu uzyskano pozytywne
hipotezą może być nieświadome przyjęcie za- wyniki kontroli antydopingowych [15].
bronionych substancji, przy okazji spożywania Podsumowując, na podstawie analizy wy-
różnych odżywek czy suplementów, których ników badań laboratoryjnych, każda z przed-
przyjmowanie jest standardowym postępowa- stawionych hipotez, dotyczących obecności
niem sportowców. Na przełomie XX i XXI wieku 19-norandrosteronu w próbce moczu X, wydaje
w wielu krajach odnotowano wzrost przypadków się prawdopodobna. Trudno jednoznacznie
158 Andrzej Pokrywka Nr 2
uznać którąkolwiek z przedstawionych hipotez 7. Reznik Y., Dehennin L., Coffin C., Ma-
za bardziej wiarygodną od pozostałych. Gdyby houdeau J., Leymarie P.: Urinary nandrolone
podobny przypadek miał miejsce dzisiaj, przy metabolites of endogenous origin in man:
jego wyjaśnianiu analitycy skorzystaliby zapew- a confirmation by output regulation under hu-
ne z innej nowoczesnej techniki analitycznej, man chorionic gonadotropin stimulation. J Clin
tj. układu GC/C/IRMS (chromatografii gazowej Endocrinol Metab, 2001, 86, 146-150.
połączonej z komorą spalania i sprzężonej 8. Kwiatkowska D., Chrostowski K., Partyka
z izotopową spektrometrią mas). W większości E., Wójcikowska-Wójcik B.: Nandrolon  meto-
przypadków pozwala ona na stwierdzenie czy dy wykrywania. Sport Wyczynowy, 2001, 7-8,
wykryty w próbce moczu sportowca steroid ana- 67-76.
boliczno-androgenny jest pochodzenia endo- 9. Marek-Engelke U., Gayer H., Sch�nzer W.:
czy też egzogennego, tzn. czy jest wynikiem 19-norandrosterone criteria for the decision
procesów fizjologicznych lub patologicznych making process. Recent Advances in Doping
zachodzących w organizmie sportowca, czy też Analysis (6). Sport und Buch Strau�, Cologne,
został dostarczony do organizmu z zewnątrz 1998, 119-129.
[16]. W przypadku opisanej powyżej sprawy 10. Earnest C.P.: Dietary androgen  Supple-
sądowej badanie przy pomocy GC/C/IRMS mo- ments : Separating substance from hype. Phys
głoby pomóc w odpowiedzi na pytanie sędziego Sports Med, 2001, 29, 63-79.
czy X przyjmowała środki dopingujące, czy też 11. Kintz P.: Criteria that can affect the de-
pochodzenie stwierdzonego w próbce moczu tection of doping agents in hair. Progress in
badanej 19-norandrosteronu miało podłoże Hair Analysis for Illegal Drugs. Sport und Buch
endogenne. Strau�, K�ln, 2000, 79-89.
12. Kintz P., Cirimele V., Ludes B.: Testing for
PIśMIENNICTWO 19-norsteroids in hair. Progress in Hair Analysis
for Illegal Drugs. Sport und Buch Strau�, K�ln,
1. Gross A.: Nagły zgon związany z naduży- 2000, 111-119.
waniem steroidów anaboliczno-androgennych 13. Pokrywka A., Kwiatkowska D., Obmiński
w celach dopingowych. Medicina Sportiva, Z., Turek-Lepa E., Grucza R.: Problem zanie-
1999, 3 (Suppl. 1), 9-13. czyszczenia odżywek środkami uznanymi za
2. Fineschi V., Baroldi G., Monciotti F., Paglicci dopingujące w sporcie. Med Sport Pract, 2004,
Reattelli L., Turillazzi E.: Anabolic steroid abuse 5, 115-120.
and cardiac sudden death: a pathologic study. 14. Geyer H., Parr M. K., Mareck U., Reinhart
Arch Pathol Lab Med, 2001, 125, 253-255. U., Schrader Y., Sch�nzer W.: Analysis of non-
3. Fineschi V., Riezzo I., Centini F., Silingardi hormonal nutritional supplements for anabolic
E., Licata M., Beduschi G., Karch S. B.: Sudden androgenic steroids  results of an international
cardiac death during anabolic steroid abuse: study, Int J Sports Med, 2004, 25, 124-129.
morphologic and toxicologic findings in two fatal 15. Pokrywka A.: Nieświadome użycie sub-
cases of bodybuilders. Int J Legal Med, 2007, stancji zabronionych. Doping zabija sport. To-
121, 48-53. warzystwo Lekarskie Warszawskie, Warszawa,
4. Di Paolo M., Agozzino M., Toni C., Luciani 2006, 29-47.
A. B., Molendini L., Scaglione M., Inzani F., Pa- 16. Cawley A. T., Flenker U.: The application
sotti M., Buzzi F., Arbustini E.: Sudden anabolic of carbon isotope ratio mass spectrometry to
steroid abuse  related death in athletes. Int J doping control. J Mass Spectrom, 2008, 43,
Cardiol, 2007, 114, 114-117. 854-864.
5. Dehennin L., Bonnaire Y.: Urinary excretion
of 19-norandrosterone of endogenous origin in
man: quantitative analysis by gas chromatog-
raphy  mass spectrometry. J Chromatogr B, Adres do korespondencji:
1999, 721, 301-307. Dr n. farm. Andrzej Pokrywka
6. Saugy M., Robinson N., Cardis C., Sch- Zakład Badań Antydopingowych
weizer C., Rivier L., Mangin P., Ayotte C., Dvorak Instytut Sportu
J.: Nandrolone metabolites in football players: Trylogii 2/16
utility for in and out of competition tests. Recent 01-982-Warszawa
Advances in Doping Analysis (7), Sport und
Buch Strau�, Cologne, 1999, 95-107.