HISTORIA
SAOWNIK
ENCYKLOPEDYCZNY
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
HISTORIA
SAOWNIK
ENCYKLOPEDYCZNY
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
4
SÅ‚owniki Encyklopedyczne Wydawnictwa EUROPA
Język polski Historia Matematyka
Literatura polska Biologia Fizyka
Literatura powszechna Geografia Chemia
Edukacja obywatelska Ekologia Informatyka
Autorzy
Marek Czapliński, Zbigniew Fras , Stanisław Rosik,
Jacek Piotrowski, Jerzy Maroń
Dyrektor, redaktor naczelny
Wojciech GÅ‚uch
Redakcja
Jan MiÅ›, Anna Kurzyca
Rysunki
Michał Chwiszczuk
Projekt okładki
Renata Pacyna
Opracowanie typograficzne
Jakub Jan Kortyka
Korekta
Anna Kurzyca
Aamanie, przygotowanie do druku
Studio MAK, Piotr Sieradzki
Wydanie piÄ…te 2007
© 2001 by Wydawnictwo Europa
Wszystkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczeń na inne języki.
Żadna z części tej książki nie może być publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa.
Dotyczy to również sporządzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów
komputerowych.
ISBN 978-83-7407-155-0
Wydawnictwo EUROPA Sp. z o.o.
50-011 Wrocław, ul. Kościuszki 35
tel. 071 346 30 11, faks 071 346 30 15
e-mail: europa@wydawnictwo-europa.pl
www.wydawnictwo-europa.pl
Druk i oprawa:
Drukarnia im. Adama Półtawskiego, Kielce
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
5
Słowo wstępne
Słownik, którego ilustrowane, popra- seł, dlatego też przeważnie są one zwięzłe.
wione i poważnie rozszerzone wydanie Jest w nich tylko to, co warto zapamiętać.
oddajemy w ręce Czytelników, jest prze- Mimo że poprawiliśmy wiele nieścisłości
znaczony przede wszystkim dla uczniów czy braków zauważonych w poprzednich
gimnazjów i liceów. Jego treść dostosowa- wydaniach (za pomoc w ich znalezieniu
no zatem do programów i podręczników szczególnie dziękujemy mgrowi Rober-
na tym poziomie. Słownik będzie jednak towi Kisielowi), zdając sobie sprawę
też pomocny przygotowującym się do z tego, że nie ma ludzi nieomylnych
egzaminów wstępnych z historii, studen- będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi
tom wielu humanistycznych kierunków i sugestie, które prosimy nadsyłać na adres
studiów, a także wszystkim interesującym wydawnictwa.
się historią. Obejmuje możliwie wszyst- Marek Czapliński
kie ważne pojęcia, wydarzenia, postacie, z zespołem
procesy historyczne. Założeniem było
zamieszczenie jak największej liczby ha-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
6
Korzystanie ze SÅ‚ownika
sowano odsyłacze. Podobnie gdy w pod-
Słownik z założenia ma umożliwić jak
najłatwiejsze dotarcie do poszukiwane- ręcznikach stosowano różne określenia
go hasła nawet uczniowi słabo obzna- tego samego wydarzenia historycznego:
np. agresja niemiecka 1939 , wojna
jomionemu z encyklopediami. Dlatego
polsko-niemiecka czy kampania wrzeÅ›-
w przeciwieństwie do tych ostatnich,
niowa , starano się ułatwić znalezienie
w hasłach wielowyrazowych przyjęto
hasła poprzez odsyłacze. Strzałka w opisie
zasadÄ™ brzmienia naturalnego. A zatem
hasła odsyła do innych terminów użytych
wiadomości o wojnie trzydziestoletniej
należy szukać pod hasłem wojna trzydzie- przy jego objaśnianiu. Zaglądnięcie do
nich często będzie potrzebne.
stoletnia , a nie trzydziestoletnia wojna ,
Pojawiające się w niektórych hasłach
o Kanale Sueskim pod Kanał Sueski ,
przywilejów szlacheckich pod przywi- określenie zob. też odsyła do haseł, któ-
leje szlacheckie , a o bitwie pod Grunwal- re mogą rozszerzyć wiedzę czytelnika.
W opisach haseł nie powtarzamy ich,
dem pod bitwa pod Grunwaldem .
tylko stosujemy skróty. Na przykład li-
W wypadku gdy możliwe były różne
wersje nazwy np. wojna polsko-niemie- terka a. w haśle absolutyzm oznacza
cka lub wojna niemiecko-polska , sto- właśnie absolutyzm.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
7
Wykaz skrótów
Stosuje się również skróty i skrótowce przyjęte w pisowni i powszechnie używane (np.,
itd., tzw., wg, tj., tzn.). Ponadto w tekstach stosowano skróty wymienione poniżej.
adm. administracyjny hist. historyczny
amer. amerykański hiszp. hiszpański
ang. angielski hol. holenderski
arab. arabski hr. hrabia (z nazwiskiem)
archeol. archeologiczny
arcybp arcybiskup ind. indyjski
arcyks. arcyksiążę irl. irlandzki
argent. argentyński izrael. izraelski
AU Akademia Umiejętności
austr. austriacki jap. japoński
jez. jezioro (z nazwÄ…)
b. bardzo (nie w hasłach na jugosł. jugosłowiański
literÄ™ b)
bizant. bizantyjski k. koło (przy nazwie
bp biskup miejscowości)
bryg. brygada (z nazwą) kard. kardynał (z nazwiskiem)
bryt. brytyjski katol. katolicki
bułg. bułgarski kier. kierownik (z nazwiskiem
lub nazwÄ…)
centr. centralny Kom. Komitet (w nazwie)
chiń. chiński komunist. komunistyczny
chorw. chorwacki kor. koronny (w tytułach)
chrześc. chrześcijański król. królewski
czechosł. czechosłowacki ks. ksiądz, książę (z nazwiskiem)
czes. czeski
czł. członek (z liczbą litew. litewski
lub nazwÄ… organizacji) lwow. lwowski
demokr. demokratyczny łac. łaciński
dol. dolar
dosł. dosłownie m. miasto (z nazwą)
dow. dowódca (z nazwiskiem M. Morze (w nazwie)
lub nazwą organizacji) maced. macedoński
dyn. dynastia (z nazwą) marsz. marszałek (tylko
dyr. dyrektor stopień wojskowy
dyw. dywizja (z nazwÄ…) z nazwiskiem)
metal. metalowy
egip. egipski międzynar. międzynarodowy
ekon. ekonomiczny min. minister
eur. europejski mitol. mitologiczny
ewang. ewangelicki mołd. mołdawski
mong. mongolski
faszyst. faszystowski
filoz. filozoficzny n.e. naszej ery
flam. flamandzki nacz. naczelny
franc. francuski nar. narodowy
niderl. niderlandzki
galic. galicyjski niem. niemiecki
gen. generał niepodl. niepodległościowy
geogr. geograficzny nowoż. nowożytny, nowożytność
gł. główny, głównie
gosp. gospodarczy p.n.e. przed naszÄ… erÄ…
gr. grecki palest. palestyński
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Wykaz skrótów
8
pd. południe, południowy św. święty (z imieniem
pers. perski lub nazwiskiem)
plast. plastyczny świat. światowy
a
płw. półwysep
pn. północ, północny tatar. tatarski
pocz. poczÄ…tek Tow. Towarzystwo (w nazwie)
pol. polski tur. turecki
polit. polityczny tys. tysiÄ…c, tysiÄ…clecie (z liczbÄ…)
poł. połowa
portug. portugalski UJ Uniwersytet Jagielloński
prez. prezydent (z nazwiskiem) ukr. ukraiński
prus. pruski uniw. uniwersytet
przem. przemysłowy ur. urodzony
przewodn. przewodniczÄ…cy (z nazwÄ…)
W. Wyspy (w nazwie)
radz. radziecki W. Brytania Wielka Brytania
red. redaktor (z nazwÄ… w. kor. wielki koronny
lub nazwiskiem) w. ks. wielki książę
rel. religijny w. litew. wielki litewski
rewol. rewolucyjny warsz. warszawski
robotn. robotniczy wewn. wewnętrzny
roln. rolniczy węg. węgierski
ros. rosyjski wielkopol. wielkopolski
rum. rumuński wietn. wietnamski
rus. ruski wł. włoski
rz. rzeka (z nazwą) właśc. właściwie
rzym. rzymski woj. województwo
wojsk. wojskowy
sekr. sekretarz (z nazwą) wsch. wschodni, wschód
serb. serbski współcz. współczesny
słow. słowiański wyd. wydany, wydanie,
słowac. słowacki wydawany
socjaldemokr. socjaldemokratyczny
socjalist. socjalistyczny zach. zachodni, zachód
społ. społeczny zagr. zagraniczny
spoż. spożywczy zał. założony, założył
staroż. starożytność, starożytny zast. zastępca (przy funkcji)
Stow. Stowarzyszenie (w nazwie) zat. zatoka
szer. szerokość (z liczbą) Zjedn. w nazwie Stany
szkoc. szkocki Zjednoczone
szwajc. szwajcarski zm. zmarł
szwedz. szwedzki zw. zwany
zwł. zwłaszcza
średniow. średniowiecze,
średniowieczny żyd. żydowski
środk. środkowy
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
abolicjonizm
9
Abelard Piotr (1079 1142) franc. teo-
log i filozof, twórca tzw. konceptualizmu,
a
a
poglądu stwierdzającego, że nasza wiedza,
czyli pojęcia ogólne, abstrakcyjne ujaw-
niają się w momencie doświadczenia, a nie
a
w jego wyniku. W teologii A. domagał się
ścisłych rozwiązań rozumowych, czym
Ab urbe condita (libri)... zob. Liwiusz naraził się części hierarchii kościelnej.
Nieśmiertelną sławę zapewniła mu też
Abbasydzi arabska dynastia kali- romantyczna i tragiczna miłość do jego
fów rządząca w l. 750 1258 ze stolicą uczennicy Heloizy.
w Damaszku, a od 762 w Bagdadzie. A.
wywodzili swoje pochodzenie od Abbasa, Abisynia zob. Etiopia
stryja Mahometa, objęli tron po oba-
leniu Omajadów przez Abul-Abbasa. abolicja 1. powszechne uwolnienie
Rozkwit ich panowania przypadał na od kary za popełnione lub domniemane
czasy Haruna ar-Raszida (786 809) i jego przestępstwa; w PRL ogłoszono a. 13 XII
syna al-Mamuna (813 833), a zakończył 1981 po wprowadzeniu stanu wojennego;
je najazd Mongołów (1258). 2. przyznanie wolności niewolnikowi.
Abdulhamid II (1842 1918) sułtan tur. abolicjonizm amer. ruch na rzecz zniesie-
1876 1909. W XII 1876 ogłosił pierwszą nia niewolnictwa, którego pocz. sięgają
tur. konstytucję i powołał dwuizbowy 1753 i 1775 (Towarzystwo za Zniesieniem
parlament, po wojnie z RosjÄ… 1877 78 Niewolnictwa utworzone przez B. Fran-
przywrócił rządy despotyczne, przepro- klina). Rozwijał się zwł. od czasów tzw.
wadził jednak reformy unowocześniają- odrodzenia rel. w latach 20. XIX w. Od
ce Turcję, m.in. w dziedzinie edukacji. 1830, kiedy W. Garrison założył pismo
Zwolennik współpracy militarnej i gosp. The Liberator , przybrał rozmiary praw-
z Niemcami. Był odpowiedzialny za rze- dziwej krucjaty przeciw niewolnictwu.
zie Ormian i Macedończyków w latach W 1833 utworzono American Antisla-
1895 96, w 1908 pod naciskiem ruchu very Society, intensywnie propagujÄ…c
młodotureckiego przywrócił konstytucję; zniesienie niewolnictwa. Ruch zorga-
w IV 1909 zdetronizowany. nizował także tzw. kolejkę podziemną,
czyli przemycanie zbiegłych z Południa
Abdullah (1882 1951) emir Transjorda- USA niewolników do Kanady, w której
nii od 1921, król Jordanii od 1946. W 1949 niewolnictwo było zakazane. Działalność
zaanektował arab. część Palestyny, zamor- abolicjonistów pośrednio przyczyniła się
dowany w meczecie al-Aksa w Jerozolimie do wybuchu wojny secesyjnej. Wyni-
20 VII 1951 w zemście za prowadzenie kiem ich nacisku była wydana w 1862
poufnych rokowań z Izraelem. proklamacja o uwolnieniu niewolników
w stanach, które przyłączyły się do
abdykacja zrzeczenie siÄ™ tronu przez Konfederacji, potem XIII poprawka do
monarchę. W Polsce abdykował np. Stani- konstytucji USA znosząca generalnie
sław August Poniatowski po III rozbiorze niewolnictwo w Stanach Zjednoczonych
(1795). (obowiÄ…zujÄ…ca od 1865).
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
abordaż
10
abordaż sposób walki morskiej pole- jąca w Persji ok. 550 330 p.n.e. Zob.
gający na sczepieniu się burtami wrogich też Cyrus II Starszy; Dariusz I Wielki;
a
okrętów i na walce wręcz na pokładach. Kserkses I; Persja.
Abramowski Edward (1868 1918) dzia- Achilles zob. wojna trojańska
łacz polit.-społ., filozof, socjolog i psycho-
log; studiował w Krakowie i Genewie; Act of Settlement ustawa o dziedzicze-
należał do przywódców II Proletariatu; niu (1701) uchwalona przez parlament
w 1892 uczestniczył w zjezdzie socjali- ang. umacniała przewagę parlamentu nad
stów w Paryżu, na którym powołano PPS; władcą oraz dziedziczenie dyn. hanower-
od 1900 zwolennik anarchizmu etycznego skiej w W. Brytanii.
(socjalizm bezpaństwowy), wywarł duży
wpływ na młodą inteligencję; w okresie Adam z Bremy (? między 1081 a 1085)
rewolucji 1905 07 propagował idee straj- niem. kronikarz, jego Dzieje diecezji
ku powszechnego; twórca kooperatyzmu hamburskiej zawierają cenne dane o pn.
idei przebudowy ustroju społ. przez Europie (w tym Słowiańszczyznie).
rozwój spółdzielczości; od 1915 prof.
psychologii na Uniw. Warsz. Adampol (Polonezkoy) osada pol.
w Turcji, nieopodal Stambułu; zał.
absolutum dominium panowanie abso- w 1842 przez M. Czajkowskiego, gł.
lutne. W Rzeczypospolitej XVI XVIII w. agenta Adama J. Czartoryskiego (na-
zarzut wysuwany przez szlachtÄ™ wobec zwa A. od imienia Adam). PoczÄ…tkowo
monarchy dążącego do wzmocnienia w A. lokowano wyłącznie emigrantów
władzy królewskiej. związanych z Czartoryskim, z czasem
stał się wioską otwartą dla wszystkich
absolutyzm forma rządów, w której pol. wychodzców, słynącą z wysokiego
władca skupia w swych rękach pełnię nie poziomu rolnictwa.
kontrolowanej władzy.
Adams John (1735 1826) amer. po-
absolutyzm oświecony rodzaj absoluty- lityk, jeden z ojców założycieli USA;
zmu typowy zwł. dla XVIII w., w ramach współautor Deklaracji niepodległości
którego władca przeprowadza odgórnie (1776), głoszącej formalne oddzielenie się
niezbędne dla państwa reformy, likwi- kolonii amer. od W. Brytanii i utworzenie
dując niektóre instytucje feudalne. Za Stanów Zjedn. z prawem do prowadzenia
przedstawicieli a.o. uchodzą król prus. wojny, zawierania pokoju, dokonywania
Fryderyk II, cesarz Józef II i wszelkich aktów państwowych; w 1783
caryca Katarzyna II. Część historyków wraz z B. Franklinem i J. Jayem podpisał
(gł. franc.) odrzuca to pojęcie, opowiada- pokój paryski przyznający niepodległość
jÄ…c siÄ™ za terminem absolutyzm w dobie Stanom Zjedn.; 1789 97 wiceprezydent
Oświecenia. USA, w latach 1797 1801 prezydent.
absyda zob. apsyda Adams John Quincy (1767 1848) amer.
polityk i dyplomata, syn Johna; był posłem
Achajowie zob. Grecy w Holandii, Prusach, Rosji (1809 14)
i Anglii (1815 17); 1817 25 sekretarz
Achemenidzi staroż. dynastia panu- stanu, w 1819 zawarł traktat z Hiszpanią
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Afganistan
11
o zakupie Florydy. W latach 1825 29 przewodn. Socjaldemokr. Partii Austrii,
prezydent, w Izbie Reprezentantów przy- jeden z gł. przedstawicieli austromarksi-
a
wódca republikanów. W 1800 odbył po- zmu. Od 1905 poseł do Rady Państwa,
dróż po Dolnym Śląsku, której plonem przywódca parlamentarnej frakcji so-
były Listy o Śląsku (Londyn 1804, pol. cjaldemokr. W 1918 opowiadał się za
wyd. 1992). republiką i połączeniem Austrii z Rzeszą
NiemieckÄ….
Adams Samuel (1722 1803) amer.
polityk, jeden z ojców założycieli Sta- Aehrental Aloys Lexa (1854 1912) dy-
nów Zjedn. Organizator oporu przeciw plomata i polityk austr.-węg.; 1899 1906
administracji bryt.; inspirator i przywódca ambasador w Petersburgu, od X 1906
akcji znanej jako bostońskie picie herba- min. spraw zagr., dążył do porozumienia
ty (tak określono zatopienie 342 skrzyń z Rosją na Bałkanach, ale jednocześnie
herbaty w porcie bostońskim 16 XII chciał wzmocnić wpływy monarchii
1773 w proteście przeciw cłom nało- habsburskiej na tym obszarze. Inicjator
żonym przez parlament bryt. na import aneksji Bośni i Hercegowiny (1908).
herbaty).
afera Iran-contras zob. Irangate
Adamski Stanisław (1875 1967) bp
katowicki (od 1930), znany działacz społ. afera Watergate nadużycie polit., które
Zasłużony dla pracy nar. w zaborze prus. doprowadziło do dymisji prezydenta USA
przed I wojną świat. Twórca pol. chrześc. R. Nixona z partii republikańskiej.
związków zawodowych i spółdzielni kre- Sprawa wyszła na jaw 17 VI 1972, gdy
dytowych. W okresie międzywojennym w siedzibie partii demokratycznej w ho-
współorganizator i jeden z przywódców telu Watergate w Waszyngtonie zatrzy-
chrześcijańskiej demokracji w Polsce, po- mano 5 osób m.in. z komitetu wyborczego
seł i senator RP. Represjonowany w czasie R. Nixona z urządzeniami podsłucho-
okupacji, szykanowany w PRL. Autor wie- wymi. Wyszło na jaw, że pracownicy
lu publikacji o tematyce gosp. i społ. administracji złamali prawo i nadużyli
władzy. Sprawę ujawniła prasa, potwier-
Adenauer Konrad (1876 1967) niem. dzając swą ważną rolę w kontroli władzy
mąż stanu, w latach 1917 33 burmistrz wykonawczej.
Kolonii; odsunięty od czynnego życia
polit. przez reżim nazistowski (dwukrot- afera Żelazo ujawnione po 1989
nie aresztowany). Po wojnie stał na czele nielegalne w czasach PRL kontakty
Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej polskiego Ministerstwa Spraw Wewn.
(CDU). Pierwszy kanclerz Republiki ze światem przestępczym na Zachodzie,
Federalnej Niemiec w latach 1949 63. polegające na zdobywaniu środków ma-
Za jego rządów Niemcy odbudowały swój terialnych do realizacji niejasnych celów
potencjał ekon., stając się jednocześnie (także prywatnych) oficerów wywiadu
ważnym ogniwem wspólnoty atlantyckiej. przez działania przestępcze w Europie
Był współtwórcą pojednania RFN z Fran- Zach. W ramach tych działań organi-
cją i z Żydami. zowano również napady rabunkowe
i morderstwa.
Adler Victor (1852 1918) polityk austr.,
socjaldemokrata. W latach 1899 1918 Afganistan zob. wojna afgańska
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Afrodyta
12
Afrodyta w mitol. gr. bogini miłości Polski przy pomocy Francji; ok. 1801 02
zmysłowej, piękna i zniewalającego wdzię- zaprzestała działalności.
a
ku; patronka żeglarzy.
Agencja Polska w Lozannie utworzo-
Afryka Południowo-Zachodnia zob. na w 1915 w Szwajcarii przez E. Piltza
Namibia i M. SeydÄ™ instytucja informujÄ…ca rzÄ…dy
zachodnie, a zwł. zaopatrująca prasę
Afrykanerzy potomkowie osadników w materiały o Polsce. Pod koniec dzia-
hol. z XVII w. na terenie dzisiejszej łania pod wpływem Komitetu Naro-
Republiki Południowej Afryki. Na prze- dowego Polskiego w Paryżu. Istniała do
strzeni kilku wieków stworzyli własny poł. 1919.
język, a także politykę segregacji rasowej
realizowanej po II wojnie świat. wobec Agencja Rynku Rolnego instytucja pań-
czarnej ludności ( apartheid) uzasad- stwowa założona w 1990 w celu stabiliza-
nianÄ… specyficznÄ… interpretacjÄ… protestan- cji cen rynku rolnego drogÄ… interwencji
tyzmu. Zob. też: Burowie. na giełdach rolnych w przypadku nadpro-
dukcji lub niedoboru. Zajmuje siÄ™ m.in.
Afrykański Kongres Narodowy (ANC) sezonowym skupem i magazynowaniem
polit. organizacja czarnej ludności Po- produktów rolnych.
Å‚udniowej Afryki utworzona w 1912; wy-
stępowała przeciw systemowi segregacji Agencja Własności Rolnej Skarbu Pań-
rasowej ( apartheid); początkowo od- stwa powołana po 1990 w celu zarządza-
woływała się do pokojowych metod walki nia gruntami byłych państwowych gospo-
polit. Mahatmy Gandhiego, z czasem darstw rolnych. Prowadzi również sprze-
zaczęła głosić hasła walki zbrojnej, daż tych gruntów. W 2004 przekształcona
opierając się na ideach marksistowskich. w Agencję Nieruchomości Rolnych.
ANC została w 1961 zdelegalizowana,
a jej liderzy aresztowani. W 1991 rząd aggiornamento określenie symbolizu-
białej mniejszości w RPA ponownie do- jące próby unowocześnienia metod pracy
puścił do legalnej działalności Kongresu, Kościoła katol. dokonane na Soborze
znosząc jednocześnie system apartheidu. Watykańskim II (1962 65).
ANC od 1994 jest partiÄ… rzÄ…dzÄ…cÄ… w RPA
kierowaną początkowo przez prezydenta agora w staroż. Grecji pierwotnie ter-
N. MandelÄ™. min oznaczajÄ…cy zgromadzenie obywateli
decydujÄ…ce o sprawach polit. i sÄ…dowych,
Agamemnon zob. wojna trojańska następnie miejsce zgromadzeń: centralny
plac miasta, targ, świątynie itd.
Agencja pol. organizacja emigracyjna,
utworzona w 1794 w Paryżu przez umiar- agrarna rewolucja zob. rewolucja agrar-
kowanych działaczy insurekcji kościusz- na
kowskiej skupionych wokół F. Barssa
(w czasie insurekcji był przedstawicielem agraryzacja miast w Rzeczypospolitej
dyplomatycznym, czyli agentem władz po okresie wojen XVII w. proces utraty
powstańczych w Paryżu stąd nazwa). przez mniejsze miasta charakteru rze-
A. uważała się za jedyne legalne przed- mieślniczo-handlowego na rzecz zajęć
stawicielstwo pol., liczyła na odbudowę roln.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Akademia Nauk Społecznych
13
agraryzm doktryna społ.-polit. po- Ajschylos (525 456 p.n.e.) tragediopi-
wstała w Niemczech w 2 poł. XIX w., na sarz uznany za twórcę klasycznej tragedii
a
przeł. XIX i XX w. rozwinęła się w innych greckiej, gł. dzieła to m.in. Persowie,
krajach, m.in. w Szwajcarii, Danii, USA, Agamemnon, Prometeusz skowany.
potem też Czechosłowacji i w Polsce,
głosząca, iż podstawą gospodarki jest AK zob. Armia Krajowa
rolnictwo, a najważniejszym producentem
dóbr materialnych jest rolnik (agrariusz). Akad państwo utworzone przez Akadów
A. głosił, że główną warstwą narodu są (pierwszych znanych historycznie Semi-
chłopi, bronił drobnych rolników, wy- tów) w środk. Mezopotamii w 2 poł. III
suwając koncepcję ustroju pośredniego tys. p.n.e.; w drodze podboju objęło też
między kapitalizmem a socjalizmem. posiadłości Sumerów; upadło podbite
W krajach Europy Środk. i Wsch. agra- przez plemiona górskie.
ryści postulowali podział majątków
obszarniczych, podniesienie poziomu Akademia Krakowska (Uniwersytet Ja-
materialnego i kultury na wsi ( PSL). gielloński) najstarsza wyższa uczelnia
w Polsce, założona w 1364 przez Kazi-
agresja hitlerowska na PolskÄ™ zob. kam- mierza Wielkiego jako jedna z pierwszych
pania wrześniowa w Europie pod nazwą AK; początkowo
posiadała wydziały prawa, medycyny
agresja ZSRR na Polskę zob. siedemna- i sztuk wyzwolonych; podupadła po
sty września 1939 śmierci fundatora została odnowiona
za rządów Władysława Jagiełły, m.in.
Ahura Mazda w zoroastryzmie bóg dzięki wsparciu finansowemu królo-
światłości, stwórca wszystkiego, uosobie- wej Jadwigi; prym wiodły dwa wydziały
nie odwiecznego dobra, zmagający się ze teologii i prawa. Od poł. XVI w. AK
złem upostaciowanym w Arymanie. znów podupada; dawną pozycję odzysku-
je staraniem Hugona Kołłątaja (reformy
AIDS nabyty zespół zaniku odporności, 1777 83), stając się Szkołą Główną Ko-
choroba rozwijająca się na skutek upośle- ronną. Od 1817 nosi oficjalnie nazwę
dzenia komórek układu odpornościowego Uniwersytetu Jagiellońskiego.
przez wirus HIV przenoszony przez prze-
taczanie zakażonej krwi i drogą kontaktów Akademia Medyko-Chirurgiczna w War-
płciowych. Odkryty na pocz. l. 80 XX w. szawie wyższa szkoła kształcąca lekarzy
Epidemia AIDS obejmuje obecnie kraje i farmaceutów, utworzona w 1857; miała
na wszystkich kontynentach. prawo nadawania stopni naukowych,
rozwiÄ…zana w 1862 wraz z powstaniem
Ajaks w mitologii gr. bohater Iliady Szkoły Głównej Warszawskiej. Studenci
( Homer), syn króla Salaminy, uczest- A. odegrali dużą rolę w organizowaniu
nik wojny trojańskiej, nieustraszony manifestacji patriotycznych 1861 i kon-
w walce; po przyznaniu zbroi Achillesa spiracji niepodległościowej.
Odysowi wpadł w szał i wyrżnął stado
baranów w przekonaniu, że są to Grecy; Akademia Nauk Społecznych wyższa
kiedy uświadomił sobie swój czyn, popeł- uczelnia kształcąca kadry dla PZPR
nił samobójstwo. i administracji PRL w latach 1984 90.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Akademia Platońska
14
Akademia Platońska szkoła filoz. Mogołów; zjednoczył Indie; zreformował
założona przez Platona ok. 387 p.n.e. administrację, wprowadzając urzędy
a
w Atenach, przetrwała do 529 n.e., roz- wicekrólów.
wijając rozmaite kierunki filoz., na ogół
nawiązujące do nauki założyciela; AP dała Akcja Burza zob. Burza
nazwę szkołom wyższym akademiom.
Akcja Francuska zał. w 1898 nacjona-
Akademia Rakowska szkoła założona listyczna organizacja we Francji. Teoretyk
w 1602 w Rakowie przez braci pol- Charles Maurras sterował nią w kierunku
skich, grupowała znakomitych wykładow- skrajnego nacjonalizmu, antyparlamen-
ców, wyróżniała się wysokim poziomem taryzmu i monarchizmu. Wywierała
nauczania. poważny wpływ na społeczeństwo franc.
zaniepokojone słabością rządów parla-
Akademia Umiejętności naczelna pol. mentarnych III Republiki. Aktywna
instytucja naukowa w okresie zaborów zwł. w latach 30. XX w.
z siedzibÄ… w Krakowie, utworzona
w 1872 73 w wyniku przekształcenia Akcja Katolicka ruch społ. podpo-
Tow. Naukowego Krakowskiego. Aączy- rządkowany hierarchii kościelnej, roz-
ła naukowców ze wszystkich zaborów, wijający się od końca XIX w. w krajach
organizowała badania naukowe, reprezen- eur., miał na celu zahamowanie laicyza-
towała naukę pol. Prowadziła działalność cji, odnowienie życia katol. w rodzinie
wydawniczą, wydawała m.in. Monumenta i społeczeństwie przez chrystianizację
Poloniae Historica, Starodawne prawa wszystkich dziedzin życia. Jako organi-
polskiego pomniki; pod auspicjami AU zacja A.K. powstała we Włoszech (1876),
ukazała się Bibliografia polska K. Estrei- dużego znaczenia nabrała za pontyfika-
chera. Od 1919 Polska Akademia tu Piusa XI (encyklika Urbi arcano
Umiejętności. z 23 XII 1922). W latach 20. działała już
w większości państw eur., od 1930 także
Akademia Wileńska uczelnia jezuicka w Polsce. Działała przez prasę i stowa-
podniesiona w 1579 przez Stefana Ba- rzyszenia katol. Organizowała uniwersy-
torego do rangi akademii. Pierwszym rek- tety ludowe. Od lat 90. odbudowywana
torem był ks. Piotr Skarga. Od 1780 Szkoła w naszym kraju.
Główna Litewska, a następnie uniwersytet.
W latach 1923 39 Uniwersytet Stefana akcja kolonizacyjna zob. kolonizacja
Batorego. Po 1940 uniwersytet litew.
akcja osadnicza zob. kolonizacja
Akademia Zamojska szkoła zał. w 1595
przez J. Zamoyskiego w Zamościu, któ- akcja Wisła obławy wojskowe połą-
ra dzięki wysokiemu poziomowi zdobyła czone z masowymi wysiedleniami ludności
ogólnopolską sławę. W 1784 przekształ- ukr. z terenów Rzeszowszczyzny przepro-
cona w średnią szkołę austr. wadzone latem 1947 w celu zlikwidowania
społecznego zaplecza dla oddziałów
Akadowie zob. Akad UPA. Akcja objęła ok. 150 tys. Ukraińców,
których przesiedlono na ziemie zachodnie
Akbar Dżelal ed-Din Muhammad (1542 i północne, rozpraszając ich wśród miesz-
1605) wnuk Babura z dyn. Wielkich kających tam Polaków. Podczas jej reali-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Akt 5 listopada 1916
15
Akkon (Akka) ostatnia twierdza krzy-
żowców w Ziemi Świętej utrzymana przez
a
nich do 1292. Zob. też krucjaty.
akropol (akropolis) w miastach staroż.
Grecji część położona najwyżej, najpierw
o charakterze obronnym, pózniej mieściły
się tam świątynie.
aksamitna rewolucja (1989) poko-
jowe przejęcie władzy w Czechosłowacji
z rąk komunistów przez demokratyczną
opozycjÄ™ w wyniku dwunastodniowych
(17 28 XI) nieustannych masowych de-
monstracji w całym kraju.
Akt końcowy KBWE dokument podpi-
sany przez przywódców 35 państw w 1975
na zakończenie obrad KBWE.
akt krewski zob. unia krewska
zacji wiele osób zginęło z rąk żołnierzy Akt Nawigacyjny (1651) ustawa wyda-
Wojska Polskiego, funkcjonariuszy milicji na przez parlament ang. zabraniajÄ…ca przy-
i Urzędu Bezpieczeństwa. wozu do W. Brytanii towarów na innych
statkach niż bryt. lub statkach państw,
Akcja Wyborcza Solidarność koali- w których towary te zostały wyprodu-
cja przedwyborcza kilkudziesięciu partii kowane. Wymierzony był w Holendrów,
centroprawicowych i NSZZ Solidarność , największych pośredników ówczesnej
powołana do życia w 1996 z decydującym Europy. Doprowadziła do cyklu wojen
głosem (ok. 50% udziałów) związku ang.-hol., w których mimo militarnych
zawodowego Solidarność i jego prze- sukcesów floty hol. Anglicy obronili
wodniczÄ…cego M. Krzaklewskiego. zasady Aktu.
Zwyciężyła w wyborach parlamentarnych
21 IX 1997, zdobywając ok. 34% głosów Akt 5 listopada 1916 proklamacja ge-
i 202 mandaty, następnie w koalicji z nerał-gubernatorów okupowanego przez
Unią Wolności 30 X 1997 utworzyła rząd Niemcy i Austro-Węgry Królestwa
J. Buzka. Po opuszczeniu koalicji przez Pol. zapowiadajÄ…ca w imieniu cesarzy
UW 6 VI 2000 podtrzymała J. Buzka jako tych krajów utworzenie samodzielnej
premiera rządu mniejszościowego. Od Polski z dziedziczną monarchią i ustrojem
23 XII 2000 do 23 IX 2001 funkcjonowała konstytucyjnym, związanej politycznie
jako Federacja Akcja Wyborcza Solidar- i wojskowo z obu tymi mocarstwami.
ność. W wyborach 2001 jako koalicja pod Głównym celem autorów tej proklamacji
nazwą Akcja Wyborcza Solidarność Pra- było stworzenie armii pol. walczącej
wicy. Po przegranej większość polityków u boku państw centralnych; akt ten spo-
przeszła do Platformy Obywatelskiej. wodował jednak umiędzynarodowienie
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Słowniczek pojęć historycznychslownik encyklopedyczny geografiaGłuch (red ) Literatura polska (słownik encyklopedyczny)slownik encyklopedyczny ekologiawięcej podobnych podstron