SŁOWNIK ENCYKLOPEDYCZNY
LITERATURA POLSKA




Szkolne Słowniki Encyklopedyczne Wydawnictwa EUROPA
Geografia Historia Matematyka Biologia
Fizyka Chemia Informatyka Edukacja obywatelska
Język polski Literatura polska Miłość i seks Literatura powszechna
Literatura polska. Słownik encyklopedyczny
Autorzy Maria Bursztyn, Katarzyna Radzymińska
Dyrektor, redaktor naczelny Wojciech Głuch
Redakcja, korekta Grażyna Plater
Korekta Anna Kurzyca
Projekt okładki Renata Pacyna
Opracowanie typograficzne Jakub Jan Kortyka
Łamanie, przygotowanie do druku Pracownia składu komputerowego Typo-Graf
Wydanie I
� 2000 by Wydawnictwo Europa /
Wszystkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczeń na
inne języki.
Żadnaz części tej książki nic może być publikowana bez uprzedniej pisemnej
zgody Wydawnictwa.
Dotyczy to również sporządzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia
danych do systemów
komputerowych.
ISBN 83-87977-21-7
Wydawnictwo Europa
50-011 Wrodaw, ul. Kościuszki 35 tel. [phone], fax [phone] e-
mail: [e-mail] www.wydawnictwo-europa.pl
Druk i oprawa: Drukarnia DAKRONE Szczecin
Ważne uwagi wstępne
Arcydzieła minionych epok mają to do siebie, ii trzeba się nauczyć je czytać.
Tadeusz Boy-Żeleński
Poznanie literatury ojczystej i tradycji kultury narodowej tworzy fundament
ogólnego rozwoju każdego ucznia, a rozwijanie umiejętności odbioru dziel
literackich to przybliżenie rozumienia człowieka i świata.
Słownik adresowany do uczniów gimnazjów i liceów, uwzględniając aktualne
wymagania programowe, może okazać się niezwykle pomocny w nabywaniu
koniecznych umiejętności:
- łączenia utworów literackich z biogramami twórców i czasem historycznym,
- interpretacji dzieł zgodnie z konwencjami gatunków i prądów artystycznych
epoki, dostrzegania właściwości poznawczych utworów oraz określania funkcji ^
zastosowanych w nich środków wyrazu,
- rozpoznawania wartości etycznych i estetycznych.
Alfabetyczny porządek prezentacji ważnych dla literatury polskiej biogramów,
utworów literackich, bohaterów, zjawisk kulturowych, epok, czasopism umożliwi
sprawne ich odszukanie. Autorki polecają tę książkę każdemu uczniowi, który
poszukuje uzupełnienia informacji zawartych w obowiązujących podręcznikach,
ceni precyzję ujęcia problemu, chce samodzielnie poszerzać horyzonty wiedzy.
Dzięki temu Słownikowi przygotowanie do zajęć i egzaminów ma szansę stać się
nie tylko znacznie łatwiejsze, ale i przyjemniejsze,
czego Czytelnikom życzą Autorki


Wykaz skrótów
alegor.
amer.
ang.
anglojęz.
anglos.
arch.
archeol.
argent.
artyst.
ASP
AU
austr.
awangard.
azjat.
b.
belg.
bibl.
chrzęść. czes.
dram. druk. dziś.
ekr.
europ.
ewang.
film.
filol.
filoz.
fot.
fragm.
franc.
frazeol.
gat.
geogr.
germ.
gl.
gr.
gramat.
h.c. hebr.
alegoryczny

hist.

- historyczny

amerykański

hiszp.

- hiszpański

angielski

humanist
.

- humanistyczny

anglojęzyczny





anglosaski

IBL

- Instytut Badań
Literackich

archaiczny

impresjo
nist.

-
impresjonistyczny

archeologiczny

in.

- inaczej

argentyński

inc.

- incipit

artystyczny

ind.

- indyjski

Akademia Sztuk
Pięknych

irl.

- irlandzki

Akademia
Umiejętności





austriacki

jap.

- japoński

awangardowy

J?z-

- język, językowy

azjatycki







k.

- koło

bardzo

katol.

- katolicki

belgijski

KIK

- Klub
Inteligencji

biblijny



Katolickiej



klasycys
t.

- klasycystyczny

chrześcijański

kość.

- kościół,
kościelny

czeski

ks.

- książę



KUL

- Katolicki
Uniwersytet

dramatyczny



Lubelski

drukowany

kult.

- kulturalny

dzisiejszy







l.

- lata

ekranizacja

latynoam
er.

-
latynoamerykański

europejski

leks.

- leksykalny

ewangeliczny,
ewangelicki

leksykog
r.

-
leksykograficzny



lingw.

- lingwista

filmowy

lir.

- liryczny

filologiczny

lit.

- literatura,
literacki

filozoficzny

litew.

- litewski

fotograficzny

lud.

- ludowy

fragment





francuski

lać.

- łaciński

frazeologiczny

tot.

- łotewski

gatunek

metafiz.

- metafizyczny

geograficzny

mieś.

- miesięcznik

germański

m.in.

- między innymi

główny, głównie

mitol.

- mitologiczny

grecki

ml.

- młodszy

gramatyczny

modemist
.

- modernistyczny

honoris causa

nauk.

- naukowy

hebrajski

naród.

- narodowy




Wykaz skrótów
ND

Narodowa
Demokracja

słowiań
.

- Słowiański

niem. -

niemiecki

socjol.

- socjologiczny

norw. -

norweski

społ.

- społeczny

np.

na przykład

ST

- Stary Testament

NT .

Nowy Testament

staropo
l.

- staropolski





staroż.

- starożytność,
starożytny

obycz.

obyczajowy

stylist
.

- stylistyczny

ok.

około

symbol.

- symboliczny

opubl. -

opublikowany

szwajc.

- szwajcarski

oświeć.
-

oświeceniowy

szwedz.

szwedzki

PAL

Polska Akademia
Literatury

średnio
w.

- średniowieczny

PAN

Polska Akademia
Nauk

św.

- święty

PAU

Polska Akademia







Umiejętności

t.

- tom, tomik

pedagog.
-

pedagogiczny

teatr.

- teatralny

poet. -

poetycki

teol.

- teologiczny

p.n.

pod nazwą

tj.

- to jest

p.n.e. -

przed naszą erą

tłum.

- tłumaczenie,
tłumaczony

pocz. -

początek

Tow.

- Towarzystwo (w
nazwie)

poi.

polski

t.r.

- tamtego roku

polit. -

polityczny

TV

- telewizja

pół. -

potowa

tyg.

-tygodnik

por. -

porównaj

tyś.

- tysiąc, tysięcy

powst. -

powstały

tzn.

- to znaczy

pozytywi
st. -

pozytywistyczny

tzw.

- tak zwany

prof. -

profesor





protest.

protestancki

UAM

- Uniwersytet
Adama

prus. -

pruski



Mickiewicza

prwdr. -

pierwodruk

UJ

- Uniwersytet
Jagielloński

przekł.
-

przekład

ukr.

- ukraiński

przet. -

przełożył

uniw.

- uniwersytet

przyr.

przyrodniczy

ur.

- urodzony

psychol.
-

psychologiczny

USA

- United States of
Ameńca

pseud. -

pseudonim



(Stany Zjednoczone

pt.

pod tytułem



Ameryki)

publicys
t. -

publicystyczny

UW

- Uniwersytet
Warszawski





U. Wił.

- Uniwersytet
Wileński

realist.

realistyczny





red.

redaktor,
redagował

w.

- wiek

rei.

religijny

W.
Bryt.

- Wielka Brytania

renes.

renesansowy

wewn.

- wewnętrzny

rewol. -

rewolucyjny

węg.

- węgierski

reż. -

reżyser

wg

- według

romant.
-

romantyczny

wł.

- włoski

roś. -

rosyjski

właśc.

- właściwy,
właściwie

rzym.
��-

rzymski

współcz
.

- współczesność,

rz.kat.
-

rzymskokatolicki



współcześnie,
współczesny





współpr
ac.

- współpracownik

satyr.

satyryczny

współre
d.

- współredaktor

cłnwap ^

cłnnf'i/'l'i

,.,n"Al
^t-^.

.-...-^ii.i


Wykaz skrótów
wyd. - wydanie, wydawany, wydany wyst. - wystawiony, wystawienie
zach. - zachodni zagr. - zagraniczny zał. - założony, założył żarn. -
zamieszkały zewn. - zewnętrzny zm.' - zmarł, zmarły
zob. - zobacz
zw. - zwany
zwt. - zwłaszcza
ZLP - Związek Literatów
Polskich ZZLP - Związek Zawodowy
Literatów Polskich
żyd. - żydowski


a
A B C (1886, wyd. 88) - nowela -> E. Orzeszkowej, wpisująca się w program -^
pozytywizmu. Bohaterka, Joanna Lipska, zgodnie z hasłem pracy u podstaw uczy
dzieci z biednych rodzin. Czyni to z potrzeby serca, przekonana, że jest jedną
z wielu, których dobre uczynki składają się na wielkie dzieło (pozytywist.
praca organiczna). W poświęceniu dla innych odnajduje sens życia. Sądzona i
skazana na wysoką grzywnę lub więzienie, kilkakrotnie powtarza: "Myślę, że
robiłam dobrze". Jej entuzjazm i wiara w sens ofiary kontrastują z postawami
innych bohaterów i bezdusznym prawem. Tworząc szlachetną postać nauczycielki,
Orzeszkowa ukazuje jej wyższość nad zrezygnowanymi, niezdolnymi do entuzjazmu
ludźmi. Prototypem Joanny była Apolonia Makowska, siostra wspólnika wileńskiej
księgarni pisarki. Druk noweli w "Świecie" został przerwany przez cenzurę. By
móc wydać utwór, pisarka zamieniła realia zaboru roś. na pruskie. A B C zosta-
ło przetłum. najeż, roś., szwedz., niem., ang., ukr., serbsko-chorwacki, hebr.
Abramow-Newerły Jarosław (ur.
1933) - dramaturg, prozaik. Syn > I. Ne-weriy'ego. Współzałoż. Studenckiego
Teatru Satyryków (STS) w Warszawie -pisał dla niego skecze i monologi. Autor
komedii satyr, i dramatów obycz. Od konkretnej anegdoty przechodzi do uo-
gólnień, np. na temat względności zja-
bienia człowieka wśród obowiązujących w społeczeństwie norm (Darz bór, 1974).
W Klik klak (1972) konfrontuje ginącą tradycję z aktualną rzeczywistością.
Interesują go takie sprawy, jak ludzka odwaga, tchórzostwo, miłość, nienawiść,
zazdrość. W dramatach łączy realistyczną motywację z absurdalnym humorem. W
czasie pobytu w Kanadzie w l. 80. napisał powieść polit.-sensacyjną, opartą na
autentycznych wydarzeniach z II wojny światowej, Alianci (1990), oraz zbiór
fabularyzowanych felietonów o cwaniaczku w środowisku pol. emigrantów Pan
Zdzichu w Kanadzie (1991). A. jest autorem słuchowisk radiowych, m.in.
Licytacji (1961) i Pięciu minut sławy (1978), oraz tekstów i muzyki do
piosenek. Za Anioła na dworcu otrzymał nagrodę im. S. Piętaka.
absurd - wyrażenie, zdanie, sytuacja w oczywisty sposób nieprawdziwe;
świadomy zabieg lit. pozwalający określić myśli autora, ideę utworu; ważny
element konstrukcyjny groteski wiążącej się z awangardą XX w., zwłaszcza z
teatrem, np. > Tango S. Mrożka.
"Ach gdyby, gdyby nawet piec zabrali ..." moja niewyczerpana oda do radości -
wiersz > M. Biaioszewskiego z t. Obroty rzeczy (1956), zapis rozpaczy
człowieka, któremu zabierają piec. Kolejne dystychy przedstawiają stadia
dramatu, a kończące relację słowo "za-


Adwokat i róże
12
krzykników podkreślają jego ogrom. I część tytułu współgra z prezentowaną
sytuacją lir.; II część zapowiada jednak radość, której źródłem jest zabawa
językowa - Białoszewski na kilka sposobów zapisuje wyrażenie "szara, naga
jama", prowokuje do różnego wymawiania go.
Adwokat i róże (1929) - dramat -> J. Szaniawskiego, uznawany za jeden z
najwybitniejszych w lit. pol. W 1929 r. został wystawiony przez 8 teatrów w
Polsce, w 1930 r. ukazał się w wyd. książkowym (wraz z Ptakiem i > Że-
glarzem). W dwudziestoleciu międzywojennym był grany w Londynie, Rzymie i
Trieście, tłum. na jeż. czes., łot., niem., wl., szwedz. Często wznawiany po
wojnie. Typowy dla dramaturgii Szaniawskiego motyw prawdy i fałszu stał się w
A. i r. podstawą rozważań nad odpowiedzialnością i karą. Surowej, zgodnej z
literą prawa sprawiedliwości przeciwstawia pisarz działania bardziej
powściągliwe, nie przynoszące natychmiastowych skutków, ale nie niszczące
człowieka. Najsurowszym i ostatecznym sędzią okazuje się w utworze sumienie.
Uwaga autora skupia się na kreacji bohaterów (wpływ H. Ibsena) -gest, mimika,
ruch sceniczny ujawniają ich skrywane uczucia. Powtarzający się w dramacie
motyw róż ma wiele znaczeń - ich hodowla jest m.in. symbolem pracy nad sobą,
uczenia się umiaru i tolerancji. Pełna aluzji i niedomówień sztuka stwarza
możliwość różnych interpretacji (np. nadanie różom imion czyni je symbolem
ludzkich uczuć). Za A. ;' r. otrzymał Szaniawski w 1930 r. Państwową Nagrodę
Literacką.
Afanasjew Jerzy (1932-91) - pisarz, współzałoż. teatru studenckiego Bim-Bom w
Gdańsku, później twórca Cyrku Rodziny Afanasjeff Tralabomba, nazwanego
"totalną wolnością nieprawdo-podobieństw". Wydaje kolejno tomy poet.
Księżycowy pierścień (1959), Ga-lqzka światła (1962), Zamknięci w deszczowej
windzie (1981), Ręka o trzech palcach (1982), Obecność i Relief (1985), w
których dominuje tonacja groteski i nadrealistycznego obrazowania. Uprawiał
też różne postacie prozy, od krótkich opowiadań (Zabawa w myśli, 1989),
szkiców wspomnieniowych (Okno Zbyszka Cybulskiego, 1970), wspomnień (Każdy ma
inny świt, 1986) aż do prób powieści. W jego pisarstwie akcja wydaje się tylko
pretekstem, ważniejszy jest koncept, obraz. A. jest także autorem utworów dla
dzieci, scenariuszy filmowych, tekstów piosenek.
A jak królem, a jak katem będziesz
(1968) - najbardziej charakterystyczna powieść > T. Nowaka, obraz wsi
chłopskiego raju: harmonia między człowiekiem a naturą, powtarzający się motyw
jabłkowego sadu, nieokreślo-ność miejsca i czasu, nieistnienie grzechu (np.
kradzież nie obciąża moralnie). Ład tego świata tworzy zbiorowa wyobraźnia:
odwieczne magiczne gesty (np. ubieranie Piotra - bohatera-narratora -na
wojnę), nadawanie rzeczom symbol. znaczeń (zwł. jabłko - symbol życia,
płodności, władzy, bogactwa, śmierci itd.). Jest to świat magiczny, w którym
spełniają się przepowiednie i przeczucia (słowa Heli o królu i kacie, osikowa
twarz). Nowak poetyzuje rzeczywistość, łączy ją z baśnią (np. żyd. kapela
idąca po niebie). Prawdziwe zło istnieje na zewnątrz. Piotr zetknie się z nim,
gdy wyruszy na wojnę (wprowadzenie konkretnego miejsca i czasu). Najważniejszy
problem, wcześniej zapowiedziany w tytule i słowach Heli o królu i kacie
(różnoważność określeń), pojawi się w momencie wkroczenia woinv do wsi
13
Akropolis
- zła do raju (groźba jego utraty). W imię ocalenia raju Piotr-partyzant musi
zostać katem - zabija (wykonuje wyroki na zdrajcach), łamiąc najważniejszy
nakaz: "Nie zabijaj". Nie umie się z tym pogodzić, czuje się zbrukany,
niegodny raju. Dlatego powtarza, że jest tylko narzędziem sprawiedliwości, że
zabił ON (zbiorowość, niewinne ofiary wojny). A j. k. wpisuje się w nurt -
charakterystycznej dla lit. o II wojnie światowej - refleksji nad moralnymi
skutkami zabijania (także w dobrej sprawie). W zakończeniu powieści Piotr
zostaje rozgrzeszony przez danie życia (rodzi się dziecko), a dziadek Jakub
oczyszcza go magicznym gestem. Autor eksponuje problem moralny, nie tworzy
faktograficznego zapisu wojny. Opowiada historię Piotra poet. językiem,
obfitującym w metafory, plastyczne porównania, odwołującym się do prawdziwych
wierzeń i obrzędów lud.
A jak poszedł król na wojnę (druk 1887)
- jeden z najbardziej znanych wierszy
-> M. Konopnickiej, skomponowany na zasadzie stałego przeciwstawiania losów
chłopa i króla. Wyruszającemu na wojnę Stachowi towarzyszy przyroda - skromna
i wyciszona w porównaniu z dźwiękami surm i szumem orlich skrzydeł. Drzewa
szumią nad grobem poległego chłopa; zwycięskiego króla witają donośne glosy
dzwonów. Wiersz wyróżnia się na tle poezji Konopnickiej niezwykłą
lapidarnością - przemawia obrazem, budzącym współczucie dla chłopa. Regularna
rytmika utworu została ukształtowana pod wpływem liryki lud.
Akademia Krakowska zob. Uniwersytet Jagielloński
Akademia Rakowska (1602-38) - średnia szkoła braci polskich (> arianie)
działająca w Rakowie, przygotowywała do praktycznego życia, uczyła tolerancji
wyznaniowej. Program kształcenia obejmował podstawy nauk przy r., matematykę,
geografię, historię, teologię, etykę, logikę i retorykę. Wysoki poziom A.R.
sprawił, że jej słuchaczami byli nie tylko Polacy. W okresie rozkwitu do naj-
lepszych wykładowców należeli m.in. rektorzy i autorzy znaczących podręcz-
ników: matematyki J. Stegmann i etyki J. Crell. Na mocy wyroku sejmowego
(1638) mimo wielu głosów sprzeciwu została zamknięta.
Akademia Umiejętności zob. Polska Akademia Umiejętności.
Akademia Zamojska (1594-1784) -szkoła wyższa w Zamościu zał. przez kanclerza
J. Zamoyskiego, miała kształcić światłych obywateli państwa. Do jej
organizacji przyczynił się > Sz. Szymonowie; pierwszym rektorem był M.
Stefanowicz, a wykładano w niej prawo, fizykę, medycynę, matematykę,
metafizykę, filozofię, logikę i retorykę. W pół. XVII w. dominowały wykłady z
teologii, a uczelnia coraz wyraźniej upadała. Próby podniesienia rangi A.Z.
zostały przerwane w czasie pierwszego rozbioru Polski, a pozbawiona środków
utrzymania wkrótce przestała funkcjonować.
Akropolis (1903-04) -dramat-^ S.Wyspiańskiego wyst. w Krakowie (1926) w reż.
J. Sosnowskiego. Wydarzenia zawarte w 4 aktach rozgrywają się "na Wawelu w Noc
Wielką Zmartwychwstania". W akcie I ożywione posągi wawelskie głoszą potęgę
życia i miłości; w akcie II przywołana zostaje mitol. historia sprawców wojny
trojańskiej -Parysa i Heleny, by uznać za ich pośrednictwem wyższość miłości i
oożadania


Alarm
14
nad zasadami moralnymi; w akcie III nawiązanie do bibl. postaci Jakuba i Ezawa
przypomina walkę tego pierwszego z aniołami; w IV dominuje pieśń Harfia-rza
zapowiadająca symboliczno-wizyjne nastanie wolności narodu. Na prekursorski
charakter utworu składają się m.in. takie rozwiązania, jak wstawki liryczne,
akcenty muzyczne, autonomiczna wartość didaskaliów. Tematyka A. jest dość
częstym dla Wyspiańskiego połączeniem motywu odzyskania wolności z miłością, a
nawet erotyką. Późniejsze inscenizacje dramatu m.in. K. Dejmka, J.
Grotowskiego, K. Skuszanki.
Alarm - wiersz > A. Słonimskiego z t. Alarm (1940). I część jest zapisem zda-
rzeń z perspektywy uczestnika ("od wewnątrz"). Fragmentaryczność doznań,
użycie czasu teraźniejszego i zaimków nieokreślonych (ktoś, coś, gdzieś), po-
wtórzenia (tuż, tuż) dramatyzują obraz. Podobną funkcję pełnią tworzący klamrę
kompozycyjną autentyczny komunikat radiowy, przemienność ciszy i narastającego
dźwięku, składnia oparta na krótkich zdaniach i równoważnikach oraz zmiana
tempa przez kontrastowanie długości wersów. W tej części poeta posłużył się
metodą reportażową (prawie nie ma komentarza). II część jest apelem
skierowanym do narodów Europy nie dotkniętych jeszcze wojną. Kończy się wizją
zniszczonego miasta i ponownym przywołaniem komunikatu radiowego - tym razem
nieujętego w cudzysłów i uzupełnionego autorskim: "niech trwa".
Albertrandi (Albertrandy) Jan Chrzciciel (1731-1808) - historyk, wykładowca
kolegiów jezuickich, współza-loż. > "Monitora" (1765), założyciel i red. >
"Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" (1770), w których zamieszczał tłumaczone
przez siebie rozprawy, wiersze i powiastki. Tłumacz Przypadków Robinsona
Krusoe D. Defoe, lektor, bibliotekarz i archiwista Stanisława Augusta
Poniatowskiego, autor opracowania Zabytki starożytności rzymskich w
pieniądzach (2 t., 1805-08).
Albertus - bohater komicznych i satyr. dialogów typowych dla > lit. sowi-
zdrzalskiej; parodia plebańskiego żołnierza stała się rodzajem rozprawy z mi-
tami kultury rycersko-ziemiańskiej. Wiejski pleban zobowiązany rozporządzeniem
z 1589 r. do wystawiania żołnierzy na wojnę wyposażał swego delegata w
tandetny rynsztunek, a ten z kolei bardziej interesował się jadłem i napitkiem
niżeli wojną. Postać klechy A. była wyrazem toczonych w XVII w. polit. sporów
o skuteczność udziału duchowieństwa w obronie państwa, pozwalała ośmieszać
pozory, krytykować głupotę i nadużycia. Popularne utwory tego nurtu to m.in.
Wyprawa plebańska (1590), Rozmowy Plebana z Panem o wojnie na czasy
teraźniejsze (1594), Albertus z wojny (1596).
Aleksy - postać świętego, którego legenda zrodziła się w V lub VI w. w Syrii,
przez wiele lat mieszkaniec syryjskiego miasta Edessa, po kanonizacji patron
nędzarzy. Biografia spisana po polsku w XV w. jako > Legenda o św. Aleksym
przedstawia potomka zamożnego rodu rzym., który w dniu swego wesela zostawia
małżonkę Famijanę, by poświęcić się całkowicie Bogu; rozdaje swoje dobra
ubogim i wyrusza do Syrii, w Edessie utrzymuje się z jałmużny i żebrania przez
16 lat, a po powrocie żyje anonimowo pod schodami domu ojca, znosząc liczne
upokorzenia. Pozostawiony po śmierci list wyjaśnia tajemnice jego życia, a
cudowne zdarzenia
15
Andrzejewski Jerzy
zapowiadają uznanie świętości. Postawa życiowa A., bliska postulatom filozofii
św. Augustyna, polegająca na odrzuceniu wszelkich dóbr i uciech ziemskich,
kontemplacji, modlitwie, cierpieniu celem doskonalenia duszy, stalą się wzorem
osobowym średniowiecza (> asceta). Do hagiografii tego św. nawiązała w swym
wierszu Opowieść małżonki św. Aleksego > K. Iłłakowiczówna.
almanach - publikacja zbiorowa wydawana raz w roku i zawierająca artykuły z
określonej dziedziny wiedzy czy sztuki; zbiór różnego rodzaju informacji o
faktach i wydarzeniach roku minionego, często uzupełniany kalendarzem;
wybór utworów lit. autorów tej samej grupy, programu, wieku itp. Rozkwit a.
przypada w Polsce na początek XIX w., w końcu stulecia zastąpiły go czasopisma
i antologie, sporadycznie funkcjonuje jako wydawnictwo okolicznościowe.
Anczyc Władysław Ludwik, pseud. Kazimierz Góralczyk (1823-83) - pisarz,
współzałoż. i pierwszy red. > "Wędrowca", współprac. Encyklopedii powszechnej
S. Orgelbranda, autor sztuk lud.-patriotycznych, m.in. Chłopi arystokraci
(wyst. 1849), Emigracja chłopska (wyst. 1876), Kościuszko pod Racławicami
(wyst. 1880), utworów nawiązujących do powstania styczniowego (Pieśni
zbudzonych, 1908), przekładów dla młodzieży, m.in. Przypadków Robinsona Kruzoe
D. Defoe. W 1875 r. zakupił małą drukarnię, znaną z upływem lat z wysokiego
poziomu sztuki drukarskiej, rozbudowaną później przez syna A. Wacława
Zygmunta.
Anderman Janusz (ur. 1949) - prozaik, tłumacz. Reprezentant pokolenia 68.
Współpracował z > "Twórczością". Od 1978 r. był współredaktorem kwartalnika
"Puls". W powieściach Zabawa w głuchy telefon (1976), Gra na zwlokę (1979),
Brak tchu (1983), Kraj Świata (1988) z sarkazmem portretował polską
codzienność. A. chętnie posługuje się parodią (zwłaszcza oficjalnego języka
prasy), wykorzystuje język mówiony. Autor słuchowisk i scenariuszy filmowych.
Tłumaczy lit. czeską.
Andrzejewski Jerzy (1909-83) - pisarz, krytyk lit. i teatr., publicysta. Stu-
diował filologię pol. na UW. Pierwsze opowiadanie Wobec czyjegoś życia ogłosił
w 1932 r. na łamach dziennika "ABC", którego był wówczas recenzentem teatr., w
l. 1935-37 współprac, tyg. "Prosto z mostu", po 1955 r. należał do zespołu
red. "Twórczości", od 1972 stały współprac, tyg. "Literatura", gdzie
publikował cykl notatek w formie dziennika pt. Z dnia na dzień (t. 1-2, 1988)
i Gra z cieniem (1987). W l. 1977-81 był członkiem zespołu redakcyjnego
wydawanego poza cenzurą pisma "Zapis". Członek pol. PEN Ciubu od 1969. W l.
50. pełnił funkcję prezesa oddziału szczecińskiego ZLP i był rzecznikiem
podporządkowania twórczości lit. bieżącym celom polit., wraz z upływem lat
zmienił jednak stanowisko. Należał do sygnatariuszy "Listu 34" pisarzy i
uczonych w obronie wolności słowa, ogłoszonego w marcu 1964, wielokrotnie
występował w obronie wolności i praw człowieka, wspói-red. m.in. Memoriał 707,
List do prześladowanych uczestników robotniczego protestu. Apel KOR. Przed
wojną wyd. powieść > Ład serca (1938) i kolejno zbiory opowiadań Drogi
nieuniknione (1936), Noc (1945), Zloty lis (1955), Niby gaj (1958), Teraz na
ciebie zagląda (1982), Nikt (1983), Nowe opowiadania (1980), Intermezzo i inne
opowiadania (1986), w których poszukiwał oonad-


Anhelli
16
czasowych wartości i wzorów osobowych, uświadamiał ludzką ułomność wobec
zdarzeń hist. lub bezsilność wobec spraw ostatecznych. Opowieści > Ciemności
kryją ziemię (1957) oraz > Bramy raju (1973) wyrażają niepokój wynikający z
wątpliwości w etyczną czystość idei, relacje między sztuką a życiem jednostki
nieprzeciętnej rozważa w powieści Idzie skacząc po górach (1963). W twórczości
A. znaczącą rolę odegrały powieści > Popiół i diament (1948, ekr. 1958 w reż.
A. Wajdy^ o kontrowersjach polit. w Polsce powojennej, Apelacja (1968 w Pa-
ryżu), > Miazga (1979 poza cenzurą):
nie pozbawiony śmieszności i sarkazmu opis środowisk artyst. i polit. lat 60.
Autor zrealizowanych scenariuszy filmowych, np. Miasto nieujarzmione, Popiół i
diament. Niewinni czarodzieje, Bram^ raju oraz dramatu Prometeusz (1973).
Anhelli (1837) - poemat > J. Słowackiego, powst. w klasztorze Betcheszban w
górach Libanu, inspirowany przeżyciami rei. w Ziemi Świętej. Nawiązuje do
Mickiewiczowskich > Ksiąg narodu. polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
Symbol, charakter mają sceneria i same zdarzenia, osoby i wypowiedzi, obraz
emigracji skłóconej i skazanej na zagładę oraz tytułowa postać zesłańca-ofiary
w drodze do zbawienia. Anhelli jest po-grobowcem człowieka, który zginął za
ojczyznę, jego wybiera przywódca zesłańców Szaman i prowadzi po Syberii
ukazując cierpienie zniewolonych, ich słabość duchową, zmaterializowanie dusz,
jest świadkiem śmierci swego przewodnika ugodzonego nożem. Wraz z pokutującą
zbrodniarką Ellenai zamieszkuje na śnieżnej pustyni, a po uniesieniu jej ciała
przez anioła Eloe nawiedzają go aniołowie powiadamiając, że pozostał jedyny z
sybirskiej gromady, czeka go samotność, a ukojenie dopiero w śmierci.
Niejednoznaczność interpretacyjna myśli poematu wyraziła się w eksponowaniu
przez jednych krytyków romant. indywidualizmu, w myśl którego jednostka swym
cierpieniem może zbawić naród, przez innych wartości cierpienia dla ojczyzny
całego pokolenia emigrantów. Sens przesiania zamkniętego w ostatnich scenach
wskazuje na tyle odległy dzień wskrzeszenia narodu, że nie doczeka go nikt ze
współczesnych autorowi. Przetworzenie autentycznych wydarzeń i osób,
połączenie motywów lit. (np. wędrówki), obrazów realist., fantastycznych i
wizji stanowi o szczególnym charakterze poematu, który sam Słowacki określił
jako "niepodobny do niczego". Niezależnie od lit. A. inspirował m.in. dzieła
malarskie J. Malczewskiego i muzykę L. Różyckiego.
Anielka - utwór > B. Prusa, trudny do zakwalifikowania gat. (opowiadanie lub
powieść). Wydrukowany w > "Kurierze Warszawskim" (1880) pt. Chybiona powieść,
w wyd. osobnym - Anielka. Znakomity portret psychol. 13-letniej dziewczynki,
przeżywającej kolejne rozczarowania i tracącej zaufanie do ojca - typowego
ziemianina okresu po-uwłaszczeniowego. Lekkomyślny, żyjący w świecie
efektownego pozoru, poczuciu wyższości wobec chłopów, niezdolny do zmiany
sposobu myślenia czy postępowania, przyczynia się do zaostrzenia konfliktu z
wsią (podpalenie dworu), a także-tragedii rodziny (śmierć Anielki i jej
matki). Sam z opresji wychodzi cało - bogato się żeni. Prus stworzył obraz
ziemiaństwa nie ujawniając natrętnie tendencji, posługując się przykładami.
Uwaga czytelnika została skierowana na przeżycia dziecka, które nie znajdując
w nikim oparcia, musi samo dokonywać ocen moralnych
17
Antek
i wyborów przerastających jego siły. W tym ujęciu problemy społ. odsłaniają
swój aspekt moralny. Utwór pisany nie dla dzieci, wszedł do kanonu ich lektur.
Był tłum. na jeż. czes., franc., niem., serbsko-chorwacki.
Anioł ognisty - mój anioł lewy... (1846) - wiersz > J. Słowackiego napisany w
ostatnich latach życia, w mistycznym okresie twórczości. Podmiotem lir. jest
duch ludzki uparcie dążący do genezyj-skich celów, najdoskonalszej formy, w
utworze określanej jako światło słoneczne. Przewodni motyw anioła symbolizuje
odmienne światy wartości:
"anioł ognisty", "lewy" - ziemski, niedoskonały i "anioł świetlisty" - poza-
ziemski, osiągany drogą wielokrotnych wcieleń ducha. Uzupełniającym motywem
jest "grób jako biała czara prześliczna", który nie jest już końcem wędrówki
człowieka, lecz oglądany z perspektywy ducha staje się miejscem przetworzenia
w formę doskonalszą. Tak zarysowany, zupełnie odmienny obraz grobu
rozjaśnionego światłem i bielą lilii, z delikatnymi dźwiękami muzyki jest lit.
przetworzeniem wł. płótna Rafaela nazwanego Koronacja Marii (1502). Wędrówkę
ku doskonałości przerywa "anioł ognisty" - myśl o ziemskiej miłości i właśnie
ona każe oczyszczającym "światłom ... zagasnąć, / Muzykom ustać - duchowi
zasnąć" pozbawiając ducha aktywności i doskonałości. W myśl romant. pojmowania
świata miłość staje się czynnikiem decydującym o losach człowieka, ten utwór
ukazuje ją zgodnie z koncepcją genezyjską jako uczucie przetworzone między
człowiekiem żywym a bezcielesnym duchem.
Anka (1956) - cykl lirycznych wierszy
gicznie zmarłej córce poety. Często porównywany do > Trenów J. Kochanow-
skiego. Pojawiają się w nim motywy typowe dla poezji funeralnej: rozpacz
(Brzoza), poczucie pustki, wspomnienie wspólnie przeżytych chwil (Film o Wi-
śle), pragnienie ujrzenia córki (Moje serce). Zapisowi osobistego dramatu
towarzyszy w A. refleksja nad rolą poety. Poczucie obowiązku wobec
społeczeństwa prowadzi do deklaracji niepoddawania się rozpaczy i spełnienia
powinności (Trumna jesionowa. Obietnica).
Anonim zw. Gallem zob. Gali Anonim
Anonima listów kilka zob. Do Stanisława Maluchów skie go
Antek (1881) - opowiadanie> B. Prusa, w którym opisany został los dziecka
urodzonego w biednej wsi "nad Wisłą" na tle społ.-obycz. obrazu nędzy i zaco-
fania. Od chwili zbudowania z drewna modelu wiatraka chłopiec konstruuje
kolejne miniatury urządzeń i obiektów, jego pasja nie uchodzi za niedorzecz-
ność, a stary kum Andrzej stwierdza, że może mu to dać w przyszłości chleb. W
wieku 10 lat A. przeżywa duży wstrząs, gdy ukochana siostra Rozalka, leczona
przez wiejską znachorkę, zostaje żywcem upieczona w piecu. Rodzice
postanawiają oddać A. do szkoły gminnej, gdzie uczy się początków pisania i
czytania, śmierć ojca uniemożliwia naukę i kolejnym etapem życiowej edukacji
zdolnego dziecka staje się terminowanie u kowala. Zbyt szybko nabywa
umiejętności, zostaje odsunięty do posług gospodarskich, ostatecznie jednak
opuszcza wieś z jednym rublem w kieszeni, by w mieście szukać zarobku i
możliwości nauki. Losy bohatera są typowym w lit. pozytywist. obrazem


Antymonachomachia
18
intelektualne nie znajdują żadnych warunków do rozwoju w ówczesnej wsi pol., i
odpowiedzią na wezwania programowe > pracy u podstaw. Na uwagę zasługuje
wnikliwość portretowania postaci dziecka, jego przeżyć związanych ze śmiercią
siostry, ale też i pierwszym, niepojętym dla dorastającego chłopca uczuciem. ,
Antymonachomachia (1780) - poemat heroikomiczny > I. Krasickiego. Po-wstala
jako reakcja na ataki po opublikowaniu > Monachomachii. Jest pali-nodią
(forma satyry znana ze staroż., pseudoodwolanie) w rzeczywistości zaostrzającą
krytykę. Ma tyle samo pieśni i oktaw, co Monachomachia, tych samych bohaterów
i podobny pomysł kompozycyjny: Jędza Niezgody podrzuca mnichom Monachomachię.
W 5 pieśniach zakonnicy z oburzeniem dyskutują nad nią, domagają się zemsty na
autorze. Podobnie jak poprzedni poemat A. kończy się opisem dzbana. Tym razem
z kielicha wylania się Prawda, reprezentująca sąd autora. Swoją przemowę koń-
czy dystychem: "Jeżeli potwarz, sama pełznąć zwykła; / Jeżeli prawda, po-
prawcie się!..."
antynomia - sprzeczność wewn., opozycja; podstawową cechą romant. myślenia
było pojmowanie świata jako an-tynomicznej jedności, prawdom martwym
przeciwstawiano prawdy żywe, racjonalizmowi irracjonalizm, śmierci życie,
materii duch, rozumowi uczucie, zbiorowości jednostkę. Romant. poczucie
tragizmu wynikało ze sprzeczności między koniecznością a wolnością, tradycją a
postępem, zbiorowością a jednostką. Obszar estetyczno-filoz. kontrastów
mieścił a. chaos - lad, prostota -cywilizacja, rozdarcie - równowaga,
nieskończoność - skończoność.
Apel (1945) - opowiadanie > J. An-drzejewskiego z t. Noc i inne opowiadania,
powstało już w 1942 r. i obrazuje tragizm ludzi spędzonych na apelu
oświęcimskim. Należy do zbioru, w którym Andrzejewski próbuje wystąpić w roli
wielkiego moralisty uświadamiając, że okupacyjna rzeczywistość stała się
okazją do pohańbienia człowieczeństwa, a warunki tego momentu historii
przyczyniły się do ujawnienia mroków ludzkiej natury.
Apokalipsy topos - często wykorzystywany w lit. dzięki sugestywnej symbolice,
wizyjności i mistycyzmowi. Źródło:
Apokalipsa św. Jana. Wizja końca świata ukazywana w tekstach w konwencji bibl.
- poważnej, patetycznej (> Dies irae J. Kasprowicza) i żartobliwie grote-
skowej (> Bal w operze J. Tuwima). Wiąże się z refleksją historiozoficzną (>
NieBoska komedia Z. Krasińskiego, > Szewcy Witkacego, > Operetka W.
Gombrowicza, > Historia K. K. Ba-czyńskiego), egzystencjalną (U wrót doliny
> Z. Herberta), krytyczną oceną współczesności (Dies irae. Bal w operze). W
lit. o II wojnie światowej mówi się o Apokalipsie spełnionej (obraz generacji
w > Pokoleniu K. K. Baczyń-
-skiego, zagłada miasta w > Pamiętniku Z powstania warszawskiego M. Biało-
szewskiego). A. przychodzi nagle (Operetka) lub staje się dzień po dniu,
niepostrzeżenie (> Piosenka o końcu świata Cz. Miłosza, > Mała Apokalipsa T.
Kon-wickiego). Dzieje się z wyroków Boga (Dies irae) lub doprowadzają do niej
ludzie (Szewcy, Mała Apokalipsa).
Apollo i Marsjasz paraboliczny wiersz
> Z. Herberta z t. Struktura przedmiotu (1961). Nawiązuje do mitu gr., a opo-
wiedziana w nim historia jest dalszym ciasiem mitolopicznei. Drupi nnip.r!v-
19
Arctowie
nek boga z sylenem zostaje określony jako starcie " absolutnego słuchu" z
"ogromną skalą". Tematem wiersza są więc rozważania o sztuce. Obraz Apolla -
symbolu czystej, doskonalej sztuki jest znacznie uboższy niż Marsjasza.
Powtarzają się w nim motywy "nerwów z tworzyw sztucznych", czyszczenia in-
strumentu i wypoczynku "w cieniu krzyku" sylena. Spokojowi i obojętności boga
zostaje przeciwstawiony przejmujący koncert - krzyk wydawany przez każdy
skrawek ciała cierpiącego Marsjasza (bogaty, estetyzowany obraz). Apollo
reaguje tylko chwilą zastanowienia, jaki rodzaj sztuki powstanie z krzyku
Marsjasza (występuje w roli chłodnego prawodawcy). Ze zdumieniem stwierdza, że
koncert sylena poruszył przyrodę (posiwiałe drzewo, martwy słowik). Absolutne
prawodawstwo w dziedzinie sztuki okazuje się sprzeczne z jej naturą, a sztuka
bliska życiu, wyrażająca ludzkie dramaty bardziej przekonująca niż absolutna
doskonałość.
archetyp (gr. archetypon = pierwowzór) - pojęcie psychol. wprowadzone przez C.
G. Junga; element tzw. nieświadomości zbiorowej; pradawny, niezmienny wzorzec
wyobrażeń, postaw, reakcji wspólny wszystkim ludziom, dziedziczny. Utrwalony
głęboko w ludzkiej psychice, nie jest dostępny bezpośredniemu poznaniu.
Ujawnia się w różnych dziedzinach działalności człowieka (także w sztuce) w
postaci symboli, stałych motywów, obrazów archetypowych.
Arct Bohdan (1914-73) - syn -f M. Buyno-Arctowej, prozaik, pilot, grafik.
Uczestnik kampanii wrześniowej, do- -Wodził słynnymi dywizjonami na Zachodzie
(1940-44), trafił do oflagu, po
wydane jeszcze na emigracji: W pogoni za Luftwaffe (1946), Messerschmity w
słońcu (1947) i Zwichnięte skrzy dla złożyły się na tom wspomnieniowy Niebo w
ogniu (1947). Wszystkie ciekawsze powieści A. są związane z lotnictwem,
półdokumentalne, często odwołujące się do czyichś pamiętników, obrazują udział
Polaków w walkach powietrznych II wojny, spośród wielu na uwagę zasługują W
podniebnej chwale (1958) i Cyrk Skalskiego (1958) - o wybitnym pol. pilocie
myśliwców, dowódcy w Anglii i Afryce. O szkoleniu i walce pilotów jap.
traktuje opowieść Kamikadze, boski wiatr (1961), natomiast opisy zmagań
lotników alianckich z jap. i niebezpieczną dżunglą zawarte są w Alarmie w St.
Oma r. Opowieściach lotniczych (1962) i Cenie życia (1964). Opublikował prace
z historii lotnictwa Skrzydła nad Warszawą (1965), próbował też z niewielkim
powodzeniem powieści obycz. Zbeletryzowane wspomnienia wojenne odznaczają się
dynamiką opisu zdarzeń, dowcipem sytuacyjnym i słownym, niekiedy anegdotą.
Arctowie - rodzina księgarzy i wydawców. W 1836 r. Stanisław (1818-1900)
założył księgarnię w Lublinie, w 1855 wydawnictwo. A. specjalizowali się w
publikacjach dla dzieci i młodzieży, w lit. pedag. i oświatowej. W 1887 r.
oficyna przeniosła działalność do stolicy (Michał, 1840-1916), gdzie po-
wstawały publikacje encyklopedyczne, słowniki, dzieła lit. pięknej (m.in.
seria Książki dla Wszystkich; 600 tytułów). Kolejny właściciel, Zygmunt (1871-
1935), stworzył sieć księgarń, wprowadził nową serię Biblioteka Wielkich
Pisarzów. W czasie II wojny światowej oficyna A. stała się ośrodkiem kultury
konspiracyjnej. Po wojnie Stanisław


arianie
20
na działalność do 1950 r.; w 1953 oficynę A. zlikwidowano.
arianie - wyznawcy kierunku w teologii chrzęść., zapoczątkowanego przez
aleksandryjskiego kapłana Ariusza (ok. 256336), zwanego arianizmem. Nazwa
przyjęta dla pol. odłamu reformacji, tj. braci polskich, którzy wyodrębnili
się z pol. Kościoła ewang.-reformowanego jako zbór mniejszy (1562-65). Doma-
gali się tolerancji rei., rozdziału Kościoła od państwa, potępienia poddaństwa
chłopów, ograniczenia kary śmierci. Wygnani z Polski dekretem sejmowym (1658),
zostawili rozwinięte szkolnictwo (Pińczów, Raków, Lublin), twórczość lit. i
piśmienniczą (przekłady Biblii, pierwszą gramatykę pol., słownik iac.-pol.).
ariostyzm (od nazwiska wł. poety L. Ariosta) - tendencja w epice poet., wy-
rażająca się w stosowaniu ironii, groteski, konstruowaniu urozmaiconych fabuł
z elementami fantastyki. W lit. pol. ujawnił się m. in. w > Monachomachii I.
Krasickiego i > Beniowskim J. Słowackiego.
Arkadii topos - wiąże się z gr. mitem złotego wieku. Sielankowy obraz A.
wykreowała IV ekloga Wergiliusza. W lit. nowożytnej jest manifestacją tęsknoty
za krajem lądu i harmonii, ucieczką od cywilizacji. W lit. pol. często
pojawiała się A. utraconej ojczyzny (Pan Tadeusz A. Mickiewicza, Moja piosnka
H C. Norwida, Jeszcze wiersz o ojczyźnie Cz. Miłosza), kraju dzieciństwa
(Dolina Issy Cz. Miłosza, Sklepy cynamonowe B. Schulza, Kronika wypadków
miłosnych T. Konwickiego). A. bywa też azylem chroniącym przed złem świata
(Prośba o wyspy szczęśliwe
K T Cnt^^/ncYl^on A//ł n;rr T (~'7f^r-\^r\-
wicza). Poszczególne epoki tworzyły własne wyobrażenia A., np. A. ziemiańska w
Żywocie człowieka poczciwego M. Reja czy odzwierciedlająca renesansowy
światopogląd kraina w pieśni pan- . ny XII z Pieśni świętojańskiej o Sobótce.
W lit. wspólcz. mit został zdegradowany (Et in Arcadia ego T. Różewicza czy
Odwalanie mitu A. Kamieńskiej).
ars moriendi (lać. = sztuka umierania) - l. Zbiór rozważań, napomnień, prak-
tycznych wskazówek przygotowujących człowieka na przyjęcie śmierci. 2. Gat.
lit. rozpowszechniony w późnym średniowieczu, obejmujący utwory, których
treścią są rozmyślania o śmierci, a celem przygotowanie człowieka na jej
przyjście. Pouczają, jak należy się zachować w chwili, gdy o duszę konającego
toczy się spór złych i dobrych duchów (psychomachia). Składa się on z kuszeń
diabelskich oraz pocieszeń i rad aniołów, nakazujących spowiedź, przyjęcie
ostatniego namaszczenia, mo- ;
dlitwę. Artes m. zazwyczaj bogato ilu- ' strowano (alegoryczne obrazy walki j
nieba i pieklą o duszę umierającego, | taniec śmierci - fr. danse macabre).
Jedne z pierwszych polskich artes m. to Ars moriendi Mateusza z Krakowa (1408-
10) i Speculum artes bene moriendi Dominika z Kapraniki.
ars poetica (lać. = sztuka poetycka) -rozprawa lub poemat podejmujące róż- ;
ważania nad istotą poezji, określające normy, jakie powinna spełniać, zawiera-
jące praktyczne wskazówki dla pisarzy. A. p. jest wyrazem przekonania, że two-
rzenie to umiejętność posługiwania się odpowiednimi regułami. Pierwszymi artes
p. były Poetyka Arystotelesa i List do Piwnów Horacego, a w lit. pol. Sztuka
rymotwórcza > F. K. Dmochowskie
21
Artur
wierszom, w których formułowali swój program poet. (np. L. Staff > Ars poeti-
ca) lub sąd o tym, czym jest poezja (np. Cz. Miłosz > Ars poetica?).
Ars poetica? - wiersz > Cz. Miłosza z t. Miasto bez imienia (1969). Pierwsza
4-zwrotkowa część utworu to rodzaj programu poet. Prezentuje autorskie
myślenie o utworze ("forma pojemna", która "zanadto poezją ani zanadto
prozą"), istocie poezji (jej irracjonalne źródła), poecie (poddany władzy
demonów - w znaczeniu sokratej-skim i potocznym) i procesie twórczym. II część
to refleksje nad sytuacją poezji w świecie, w którym najważniejsza staje się
jej funkcja etyczna. Tytuł, nawiązujący do horacjańskiej tradycji programów
poet., opatrzył Miłosz znakiem zapytania - być może we współcz./ świecie nie
jest konieczne ustalenie ścisłych reguł tworzenia; istotna staje się
świadomość poety, że zawsze powinien stawać po stronie dobra. Wiersz ma -
częstą w poezji Miłosza - postać dyskursu, stąd jego prozaizacja (brak rytmu,
niepoetycka leksyka, zdanie o długości uzależnionej od toku myśli, ko-
munikatywność języka).
Ars poetica - wiersz > L. Staffa, będący skrótem poet. programu autora,
zamieszczony w tomie Barwa miodu (1936), w którym określona została rola poety
i zadania poezji. Autor kontynuuje pewne myśli zawarte w Poecie, gdzie
oświadczył, że twórca jest strażnikiem harmonii świata, a jego wiersz powinien
być tego odbiciem. Ważna jest umiejętność oddawania nieuchwytnych nastrojów
chwili i bogactwa ducha artysty za pomocą jasnych myśli. Oświadcza, że nie
chce "zdumiewać świata dziwnością", lecz pragnie, aby jego wiersz był >,Tak
jasny, iak sooirzenie w oczv /
I prosty jak podanie ręki". Powtarza swoją młodopolską deklarację klasyka i
humanisty pragnącego bliskiego kontaktu z życiem i człowiekiem.
ars vivendi (lać. = sztuka życia) - l. Zespół wskazówek określających sposób
"dobrego życia" (ars bene vivendi). Znajduje wyraz m.in. w lit. parenetycz-
nej, np. > Legendzie o świętym Aleksym czy fragm. > Kroniki Galia Anonima.
2. Średniowieczny gat. lit., utwór pouczający, jakich zasad należy prze-
strzegać w życiu doczesnym, by przygotować się do wiecznego. Jest komple-
mentarny wobec > ars moriendi.
Artur - jeden z głównych bohaterów sztuki S. Mrożka > Tango, syn Stomila i
Eleonory, student trzech fakultetów uniwersyteckich, narzeczony Ali, po-
czątkowo rzecznik ładu i formy, później poszukiwacz właśnie idei. Ten "najwy-
żej dwudziestopięcioletni... dorodny... Czysty i wyprasowany" młodzieniec
buntuje się przeciw "brakowi norm" w rodzinnym domu, udziela ostrej reprymendy
rodzicom, babci i wujowi, z irytacją stwierdzając: "Ja nie mogę żyć w takim
świecie!" Nie przyjmuje do wiadomości wyjaśnień rodziców, że ich młodość
cechowała bezkompromisowa walka z konwenansami w imię wolności i temu chcą być
wierni. Taki świat to jego zdaniem "burdel, gdzie nic nie funkcjonuje",
postanawia przywrócić lad i tradycyjne zasady: planuje zgodny z normami obycz.
ślub, namawia ojca do rozprawienia się z uwodzącym matkę Edkiem, zmusza
domowników do dbałości o lad. Po pewnym czasie stwierdza jednak, że
mechaniczny powrót do starych form nie może zbawić świata, potrzebna jest
idea, zapowiada system, "w którym bunt zjednoczy się 7. norzadkiem a nicnść 7
istmp.nism"


asceta
22
Okazuje się, że za demagogią A. stoi siła Edka, ginie z jego ręki załamany
świadomością zdrady Ali.
asceta - średniow. wzorzec osobowy, człowiek wybierający surowy, wstrze-
mięźliwy tryb życia celem doskonalenia cnót ducha. Umartwianie, medytacje,
męczeństwo, pobożność cechowały postawę m.in. św. Aleksego (> Legenda o św.
Aleksym) i św. Szymona Słupnika (Święty Szymon Slupnik > S. Grocho-wiaka).
Asnyk Adam, krypt. El...y, pseud. Jan Stożek (1838-97) - poeta, dramaturg
epoki pozytywizmu. Uczestnik przed-powstaniowego ruchu spiskowego oraz
powstania styczniowego (członek tzw. rządu wrześniowego). Studiował w War-
szawie, Wrocławiu, Paryżu i Heidelbergu, gdzie uzyskał tytuł doktora
filozofii. Debiutował wierszami w lwowskim "Dzienniku Literackim". Pierwszy
tom wierszy Poezje l wydal w 1869 r. Wczesna twórczość A. była wyrazem głębo-
kiego rozgoryczenia i rozpaczy z powodu klęski powstania styczniowego (Pijąc
falerno). W późniejszych utworach poeta manifestuje solidarność z ideą i
czynem powstańczym. Erotyki A. są zapisem subtelnych odcieni miłości (>
Między nami nic nie było), bólu rozstania, rozczarowania zmiennością i po-
wierzchownością uczuć kobiety. Charakteryzują się elegancją stylu; dominuje w
nich ton dyskretnego zwierzenia, często pojawia się ironia i autoironia.
Liryki tatrzańskie A. (cykl W Tatrach) są poetyckim opisem zarówno piękna, jak
i grozy górskiego pejzażu. Często pojawia się w nich refleksja nad życiem. W
l. 70. A. pisze wiersze, w których określa swą postawę wobec romantyzmu i
pozytywizmu (> Daremne żale, > Do młodych. Dzisiejszym idealistom). Daje w
nich wyraz przekonaniu o nieuchronności i konieczności postępu, ale i o
potrzebie szacunku dla przeszłości. Syntezą światopoglądu poety jest cykl
sonetów > Nad głębiami. A., ukształtowany pod wpływem wielkich romantyków
(zwłaszcza > J. Słowackiego), początkowo naśladował mistrzów. Stopniowo
jednak stworzył własny styl, charakteryzujący się umiarem, prostotą języka,
jasnością obrazowania. Respektując panujące w poezji zasady, wykazywał wiele
inwencji w dziedzinie wersyfikacji (zwl. układów stroficz-nych).
"Ateneum. Pismo naukowe i literackie" - miesięcznik wydawany w Warszawie
(1876-1901), wzorowany na franc. "Revue des Deux Mondes", żal. przez W.
Spasowicza i A. Pawińskiego;
red. pisma byli m.in. > P. Chmielowski i > I. Chrzanowski, współprac, m.in.
A. Brtickner, N. Żmichowska, J. I. Kraszewski, B. Prus (Kroniki). Pismo o
wszechstronnej tematyce, reprezentowało światopogląd pozytywist. ( > po-
zytywizm); na lamach "A." ukazywały się zapowiedzi, recenzje utworów lit. pol.
i obcej; skupiało najznakomitszych badaczy, historyków lit. i krytyków; od-
grywało rolę popularyzatora wiedzy, nauk. i lit. nowinek.
"Athenaeuin. Pismo zbiorowe poświęcone historii, filozofii, literaturze,
sztukom itd." (1841-51) - dwumiesięcznik nauk.-lit. wyd. w Wilnie przez > J.
I. Kraszewskiego. Celem pisma było ożywienie ruchu umysłowego na wsch.
terenach Polski. Kraszewski dbał zwł. o poszerzanie wiedzy hist. czytelników i
nawiązanie kontaktu z kulturą europ. Swoje utwory publikowali tu m.in. > I.
Chodźko, > C. Norwid, > H. Rzewuski oraz sam redaktor.
23
autentyzm
Auderska Halina (1904-2000) - powieściopisarka, autorka słuchowisk radiowych,
publicystka, leksykograf. Ukończyła studia polonistyczne na UW, w czasie wojny
uczestniczyła w akcji "N" jako red. wydawnictw dywersyjnych AK w jeż. niem.,
brała udziai w powstaniu warszawskim. W l. 1972-78 wiceprezes ZLP, 1983-86
prezes nowo utworzonego ZLP, później prezes honorowy. Debiutowała w 1928 r.
opowiadaniem Zemsta, w latach 1930-39 drukowała reportaże i felietony w "Ku-
rierze Warszawskim" pod pseud. Albatros. Pełniła obowiązki redaktora ko-
ordynacyjnego 11-tomowej edycji Słownika jeżyka polskiego (1958-69),
współredagowała Maty słownik języka polskiego. Dramat losów ludzkich z czasów
II wojny światowej jest tematem powieści Jabłko granatu (1971), > Ptasi
gościniec (1973) i Babie lato-(1974), o powojennej odbudowie pisze w Mieczu
Syreny (1980), sylwetkę królowej Bony przedstawiła w powieści hist. Smok w
herbie (1983), ta ostatnia znana jest także z telewizyjnego serialu. A.
napisała również mikropowieść psy-chol. Zabić strach (1986), utwory dram. i
słuchowiska. Wyróżniona m.in. nagrodą państwową I stopnia (1984).
Austeria (1966) - powieść > J. Stryj-kowskiego obrazująca życie nie istnie-
jącej już, archaicznej społeczności żyd., tworząca wraz z wcześniejszymi
Głosami w ciemności i późniejszym Snem Azrila rodzaj tryptyku. Miejscem zda-
rzeń jest karczma (austeria) prowadzona przez starego Taga, która w początkach
wojny (sierpień 1914) staje się przystanią dla wielu zbłąkanych i ukrywających
się ludzi. Ograniczony czas zdarzeń (wieczór, noc i świt) intensyfikuje emocje
zgromadzonych w oczekiwaniu na zanowiedyiane 7flprr>7p.nip. Niemal
70-letni Żyd mieszka w tym zajeździe ze swym synem, synową i wnuczką, w pracy
pomaga im ukraińska dziewczyna Jewdocha. Zbliża się ofensywa roś., zapowiadane
są pogromy Żydów przygotowywane przez Rosjan i Ukraińców, w karczmie szuka
schronienia grupa chasydów z Zydaczowa wraz z cadykiem, przyniesione zostają
zwłoki przypadkowo zabitej młodziutkiej dziewczyny Asi, w dużym tempie na-
stępują kolejne wypadki. W obliczu narastającego zagrożenia zgromadzeni za-
chowują się bardzo różnie: jedni próbują uciekać, inni pogrążają się w rei.
ekstazie, obok życzliwości jest bezduszność, a poświęceniu towarzyszy egoizm.
Tag prowadzi z Bogiem bezgłośne rozmowy, ma poczucie winy z powodu własnych
grzechów, ale widzi też zło innych. Uświadamia możliwość kary, w swym cichym
dialogu z Bogiem chce Mu wytłumaczyć, że zło jest stałym elementem życia i
jako takie mogłoby być przez Stwórcę zaakceptowane. Stary Tag wybiera postawę
sprzeciwu wobec zła, wspólnotę odpowiedzialności podziela tylko ksiądz, razem
postanawiają wyruszyć z błagalną misją o miłosierdzie do kozackiego dowódcy,
aby nie dopuścił do terroru wobec mieszkańców miasteczka. Ryzykują własnym
życiem, nie mając żadnej pewności powodzenia tej wyprawy, obaj uznają jednak,
że ratowanie czyjegoś życia jest wartością, dla której wolno poświęcić wszy-
stko. Ekr. w reż. J. Kawalerowicza w 1982 r.
autentyzm (gr. authentikós = prawdziwy) - lit. prąd międzywojnia; w Rosji
wzbudził potrzebę służebności sztuki wobec życia; w Niemczech nazwany "nową
rzeczywistością"; w Polsce:
l. W prozie na fali popularności a. po-
wstałn ornnn lit Pr7p.^^m1p.t^ifa ^1Q333'7


autoironia
24
m.in. H. Boguszewska, Z. Nalkowska, G. Morcinek, H. Górska). A. wynikał Z
poczucia dezintegracji,, przeciwstawiał wyobraźni konkret, fikcji - rzetelną
informację; w liryce oznacza prostotę, w epice wykorzystanie dokumentalnej
formy, w sztuce konieczność rejestrowania faktu. Koncepcje a. były od początku
kwestionowane przez krytykę lit., która zarzucała im wtórnosć, wskazywała na
analogiczne postulaty XIX-wiecznego realizmu i naturalizmu;
największe zastrzeżenia dotyczyły prób ograniczenia wyobraźni twórcy na rzecz
jedynie dokumentowania rzeczywistości. 2. W poezji program poetycki > S.
Czernika sformułowany w opozycji do > Skamandra i > awangardy krakowskiej.
Reakcja na nieautentycznosć, zakłamanie świata i sztuki. Główne założenie:
"poszukiwanie prawdy artystycznej w ścisłym związku z prawdą życiową"
(Czernik). A. nie uznawał istnienia hierarchii tematów - wszystkie były godne
poezji, jeśli wynikały z rzeczywistej wiedzy i doświadczeń artysty. Negował
również sens ustaleń normatywnych; odrzucał eksperyment formalny. Dopuszczał w
poezji każdą formę, która jest adekwatna do treści. Do poetów akceptujących a.
należeli m.in. > J. B. Ożóg i J. A. Frasik. Nie stworzyli oni jednak
formalnej grupy.
autoironia - odmiana > ironii, której istotą jest ukryta drwina z własnej
osoby, myśli, twórczości; świadomy zabieg artystycznego wyrazu, np. L. Staffa
Praca.
autotematyzm - termin wprowadzony przez > A. Sandauera na określenie techniki
pisarskiej polegającej na wprowadzeniu do utworu lit. wypowiedzi
odsłaniających przed czytelnikiem proces tworzenia dzieła, tajniki warsztatu
autora oraz ogólnych refleksji nad pisarstwem. A. może ujawniać się również
przez krytyczny stosunek do istniejących w lit. konwencji. Choć pojęcie odnosi
się głównie do pisarstwa końca XIX oraz XX w. (zwłaszcza powieści), refleksja
autotematyczna obecna w nim była od dawna (np. fraszki o fraszkach J.
Kochanowskiego). Typowa jest dla niektórych gat. lit., np. poematu dygre-
syjnego (> Beniowski J. Słowackiego). Przykłady a. w lit. pol. to: > Paluba
K. Irzykowskiego, > Góry nad czarnym morzem W. Macha, > Miazga J. An-
drzejewskiego, > Zdążyć przed Panem Bogiem H. Krall, a w liryce > Ars poe-
tica? Cz. Miłosza, > Radość pisania W. Szymborskiej, > Dlaczego klasycy Z.
Herberta.
awangarda druga zob. druga awangarda v
awangarda krakowska - grupa poetów (-> T. Peiper, -> J. Przyboś, > J.
Brzękowski, > J. Kurek, > A. Ważyk) skupionych wokół Peipera i redagowanej
przez niego > "Zwrotnicy" (II seria 1926-27). Łączył ich wspólny, choć
ewoluujący program poetycki. Jego głównym założeniem było stwierdzenie, iż
poezja musi przystawać do wspólcz. świata szybko rozwijającej się cywilizacji
(prezentyzm a. k.), zwł. takich jej cech, jak urbanizm, wielkomiej-skość,
technicyzm. Znakami cywilizacji stały się dla tej grupy: miasto, masa, maszyna
(Peiperowska formuła 3M), a przejawem chęć nadążania za tempem rozwoju świata
- zasada ekonomiczno-ści środków wyrazu, prowadząca m.in. do częstego
stosowania wypowiedzi eliptycznych. Wychodząc z założenia, że zasadniczą cechą
ludzkiej rzeczywistości jest porządek (w opozycji do żywiołowości przyrody),
a. k. sformuio-
25
awangarda krakowska
wała zasadę organizacji i rygoru. Zgodnie z nią pojmowała tworzenie jako
pracę, świadome konstruowanie dzieła. Przeciwstawiała się więc romantycznemu i
modernistycznemu kultowi natchnienia, wylewności uczuć. Tworzenie to w jej
rozumieniu proces intelektualny. Zdaniem poetów a. k. istotą poezji jest
nienazywanie uczuć wprost (Przyboś: "Proza nazywa, poezja pseudoni-muje").
Zastępują więc wyznanie ekwi-walentyzacją uczuć, tzn. znajdowaniem dla emocji
odpowiedników poet. Jednym z najważniejszych założeń a. k. było uznanie
autonomiczności działań poet., co oznacza, że poezja nie daje się sprowadzić
do układów świata zewn. -kreuje własny świat (kreacjonizm). Tworzywem poezji
jest język - na wydobywaniu zeń wszystkich potencjalnych możliwości skupiła
się uwaga poetów a. k. Poszukując nowego języka,
za najważniejsze zadanie uznali rozbicie zużytych, zbanalizowanych środków
wyrazu. W ich miejsce wprowadzili nowe: "tworzenie pięknych zdań" (tzn.
budowanie opartych na skojarzeniach, niezwykłych, oryginalnych połączeń
wyrazów) oraz nową metaforę, kojarzącą pojęcia odległe, nie mającą
odpowiedników w realnym świecie. Nowym typem kompozycji wiersza miał być układ
rozkwitania, polegający na przechodzeniu od obrazów najprostszych do
najbardziej skomplikowanych, przy czym każdy następny był wzbogaceniem
poprzedniego. A. k. posługiwała się rymem niedokładnym i odległym oraz rytmem
eksponującym zamierzone treści przez odpowiednie uporządkowanie wyrazów. Choć
była zjawiskiem krótkotrwałym, wywarła znaczący wpływ na poezję współcz.


Babie lato zob. Ptasi gościniec
Baczyński Krzysztof Kamil, pseud. Jan Bugaj (1921-44) - poeta. Z domu wyniósł
zainteresowanie literaturą - ojciec był krytykiem lit., matka autorką książek
dla dzieci i młodzieży. W VI 1939 r. zdał maturę w gimnazjum im. Stefana
Batorego w Warszawie. W VI
1943 r. wstąpił do Szarych Szeregów, latem ukończył harcerską szkołę pod-
chorążych "Agrykola". Początkowo należał do batalionu "Zośka", a od VII
1944 do "Parasola". W 1943 r. rozpoczął studia polonistyczne na tajnym UW.
Wybuch powstania warszawskiego zaskoczył go na odprawie w dowództwie. Wraz z
kolegami przyłączył się do II Batalionu Motorowego, walczącego na placu
Teatralnym. Zginął 4 VIII. Kilkanaście dni potem zginęła także jego żona,
Barbara. Zostali pochowani we wspólnym grobie w kwaterze powstańczej batalionu
"Parasol" na Powązkach. B. zaczął pisać w 1938 r. Pierwsze tomiki: Zamknięty
echem i Dwie miłości ukazały się w 1940 r. Od 1942 r. drukował wiersze w
pismach konspiracyjnych (gi. w "Drodze") i antologiach poezji. Wydał jeszcze
Wiersze wybrane (1942) i Arkusz poetycki nr l (1944). Pierwsze wysoko ocenił
> K. Wyka w entuzjastycznym Liście do Jana Bugaja w krakowskim konspiracyjnym
"Miesięczniku Literackim". W 1947 r. ukazał się Śpiew z pożogi, przygotowany
jeszcze przez B. (wyd. wojenne nie doszło do
skutku). Przez następne lata wokół poety panowało milczenie. W 1961 r. ukazały
się Utwory zebrane, zawierające cały ocalony dorobek B., opracowane przez K.
Wykę. W I okresie twórczości (1939-41) poeta pozostawał pod wpływem żagarystów
i > J. Czechowicza. Pisał katastroficzne wiersze pełne barwnych obrazów,
ukazywanych w scenerii kosmicznej, wykorzystujących motyw snu. Kreował świat
baśniowy (w tytułach wierszy: legenda, idylla, ballada,' kołysanka). Porażenie
wojną przyszło późną jesienią 1941 r. (widok ulicznej egzekucji utrwalony w
wierszu Bez imienia). W twórczości B. pojawiła się tematyka patriotyczna i
żołnierska, pytania o sens historii i los pokolenia. Uprościł się styl
utworów. Słowami-kluczami stały się "wybór" i "wina". W poezji B. nie istnieje
podział na bezgrzesznych i winowajców - fakt zabijania obciąża każdego.
Dlatego dokonawszy wyboru, bohater lir. wierszy stale przeżywa moralny
niepokój (Wybór). Nie ma w tej poezji sentymentalizmu -jest godne przyjęcie
losu, świadomość zbliżania się zagłady obejmującej całą generację (>
Mazowsze, > Pokolenie). Katastroficzna jest także wizja historii
przeciwstawionej naturze. Natura to przemijanie, zrozumiały rytm czasu; hi-
storia to zniszczenie (> Historia), zakłócenie przez człowieka odwiecznego
porządku. B. mówił przede wszystkim obrazem - nawet czas ujmował w obrazy
("lat gniewnych czarny pył", "dni jak
27
Bahdaj Adam
zwierzęta, jak rośliny"). Posługiwał się dwoma stylami: silnie zmetaforyzowa-
nym, wieloznacznym, obfitującym w symbole (wpływ > J. Słowackiego,
żagarystów, Czechowicza) i intelektual-no-dyskursywnym (wpływ > C. Norwida).
Na szczególną uwagę zasługuje dyskretna, nastrojowa liryka miłosna, poświęcona
żonie Barbarze. Poezja (ok. 500 wierszy) jest najciekawszą częścią. spuścizny
B. Pozostawił też ok. 20 opowiadań i fragm. prozą (na uwagę zasługują
opowiadania groteskowe, np. o gimnazjum im. Boobalka I, Zwierzęta pana
Joachima) oraz fragm. dramatu bez tytułu. B. stał się symbolem pokolenia -
najpełniej wyrażał jego marzenia i niepokoje.
Baczyński Stanisław (1890-1939) -ojciec > Krzysztofa Kamila, krytyk lit. i
publicysta, żołnierz Legionów, uczestnik III powstania śląskiego, współorga-
nizator plebiscytu na Śląsku, red. pism "Wiek XX" i "Europa". W pracach kry-
tycznych zajmował się badaniem nowatorskich nurtów lit., czemu dal wyraz w
Sztuce walczącej (1923) oraz Sytym. Paraklecie i głodnym Prometeuszu (1924), o
historii powieści pisze w Losach romansu (1927) i Powieści kryminalnej (1932),
natomiast rozważania o teorii krytyki lit. zawarł w Prawie sądu (1930). W roku
śmierci opublikował Rzeczywistość i fikcję.
Bagnet na broń - wiersz > W. Bro-
niewskiego powst. w pierwszych dniach kwietnia 1939; wobec narastającego za-
grożenia ze strony III Rzeszy stał się, według słów autora, "poetyckim rozka-
zem mobilizacyjnym", wierszem-ape-lem wzywającym do obrony zagrożonego kraju;
popularny w antologiach wyd. konspiracyjnie w czasie wojny. Paralele miedzy
słowami dom - Polska, wróe -
podpalacz domu nadają przekazowi poet. dużą sugestywność, ukonkretniają ab-
strakcyjne pojęcie ojczyzny. Znaczący sens mają wersy określające miejsce
twórcy i jego poezji w nadchodzącej walce, jednoznacznie brzmi przekaz:
"Ogniomistrzu i serc, i słów, / poeto, nie w pieśni troska. / Dzisiaj wiersz -
to strzelecki rów, / okrzyk i rozkaz". Poe-zja-oręż to pojęcie często
występujące w twórczości Broniewskiego, podobnie jak żądanie zaangażowania
dzieła lit. Adresatem lir. poety jest czytelnik, a bezpośrednie zwroty do
niego zwiększają ekspresywność wypowiedzi, na którą składa się także foniczny
charakter strofy wersyfikacyjnej.
Bahdaj Adam (1918-85) - prozaik, tłumacz. Studiował na UJ (prawo) i w SGH w
Warszawie. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r., potem przedostał się na
Węgry, gdzie współpracował z pismem "Wieści z Polski" i wydawnictwem
Biblioteka Polska. W 1944 r. aresztowany przez gestapo. Debiutował nowelą Z
pamiętnika samotnika (1942) i przekładami lud. pieśni węg. (Seklerskie ballady
ludowe, 1943). Po powrocie do Polski tworzył powieści socrealistyczne o
tematyce wiejskiej (Ich pierwszy start, 1951; Skalista ubocz, 1952). Kilka
utworów poświęcił pol. kurierom na Węgry (m.in. Droga przez Góry, 1956;
Trzecia granica, 1973-76). Tematykę psychol. podjął w Maskach i twarzach
(1970). Pod pseud. Dominik Damian pisał powieści sensacyjne (m.in. Ruda
modelka, 1959;
Nieznajomy z baru Calypso, 1960). Dużą popularność zdobył przygodowymi
powieściami dla dzieci i młodzieży (m.in. Wakacje z duchami, 1962; Podróż za
jeden uśmiech, 1964; Stawiam na Tolka Banana, 1967; Telemach w dżinsach.
1979). Przekonujące kreacje po-


Bajki i przypowieści
28
29
Baliński Stanisław
zytywnych bohaterów, żywa akcja, swobodny, żartobliwy styl to walory
| prozy B. Często adaptowano ją na po-
! trzeby filmu i telewizji.
Bajki i przypowieści (1779) - pierwszy zbiór bajek > I. Krasickiego zawie-
rający 106 krótkich utworów, wiersz dedykacyjny Do dzieci i Wstęp do bajek
zapowiadający gorzką filozofię obserwatora ułomnej rzeczywistości, z której
można się nieco pośmiać. Bajki zachwycają precyzją konstrukcji, w 4 wersach
nastąpiła maksymalna redukcja świata przedstawionego, dobitnie przeciwstawione
sobie zostały początek i koniec, wyjaskrawione antytezy (prawdy i fałszu),
prawdę zawiera celna puenta o charakterze aforyzmu czy maksymy. Alegoryczny
sens b. często prezentowany jest poprzez świat zwierząt, np. Ptaszki w klatce
(o cenie wolności), Szczur i kot (o zgubnych skutkach zadufania), Jagnię i
wilcy (o prawdziwych motywach ludzkich decyzji). Dydaktyczny i moralny cel
bajki wynikał z przedstawionych zdarzeń lub bywał sformułowany wprost; w
okresie oświecenia ta forma wypowiedzi artyst. była narzędziem naprawy
rzeczywistości, pozwalała też wygłaszać uogólniające refleksje nad naturą
ludzką i porządkiem świata. B. i p. miały formę zbliżoną do epigramatu, za
którego twórcę uważa się Ezopa, natomiast forma dłuższa, narracyjna jest
typowa dla franc. poety J. de La Fontaine'a i taki charakter mają utwory
Krasickiego zamieszczone w drugim zbiorze, wydanym już po jego śmierci: Bajki
nowe (1802).
Bajki robotów (1964) - opowieści > S. Lema utrzymane w konwencji baśni, w
których rozpoznać można jednoznacznie zarysowany świat ludzi dobrych i złych,
mądrych i głupich, pięknych księżniczek i dzielnych rycerzy, a dobro zwycięża
nad złem. Typowa dla baśni jest stylistyka, stereotypowe zwroty, np. "żył raz
pewien... dawno temu..." rozpoczynają każdą opowieść, pojawiają się jednak
elementy nowe:
elektrorycerze, elektrosmoki, szumią cybergąszcza, latają cybermuchy itp. Nie
ma tu tajemniczej cudowności, magię czarodziejską zastąpił genialny wynalazek,
nie jest to też czysta w formie lit. science fiction, to odmiana fanta-
stycznonaukowej groteski, pozwalającej na swobodną grę wszelkimi stereotypami,
nowego sensu nabierają też dosłownie traktowane porzekadła. Wróżki i mówiące
zwierciadła zostały zastąpione przez wróżące szafy, pałace są niekiedy
urojeniami matematycznymi, ale bliska tradycyjnej baśni jest pomoc iskier
Kreacjuszowi-konstruktorowi, choć brakuje w tej sytuacji magicznych zaklęć.
Tworzony w baśniach świat ładu był próbą opanowania przez człowieka grozy nie-
wiadomego, dawał iluzję ucieczki przed mroczną nieprzewidywalnością zdarzeń,
natomiast w świecie robotów pojawia się strach, groza, niekiedy wstręt do
człowieka, ale spotkać też można wizerunek humorystyczny, np. wśród osobli-
wości kolekcjonowanych przez króla Boludara znajduje się wypchana istota zwana
Homos Antropos. Pokazana przez Lema groteskowa rzeczywistość jest sposobnością
do formułowania celnych skojarzeń na temat natury człowieka, do ujawnienia
absurdów tkwiących w myśleniu technologicznym. B. r. są opowiadane nie dla
ludzi i nie przez ludzi, ale wykorzystują formułę zwykłej bajki.
bajronizm - zespół tendencji lit., ideowych i obycz. z l. pol. XIX w., powsta-
ły pod wpływem legendy G. Byrona. B. ukształtował specyficzny typ bohatera:
wybitnej jednostki skłóconej za światem, buntującej się przeciw obowiązującemu
porządkowi społ., kierującej się własną moralnością, aktywnej. Jest to
człowiek zdolny do wielkich uczuć, przeżywający wewn. konflikt, nie osiągający
nigdy spokoju. B. ujawniał się też w odrzuceniu rygorystycznych reguł lit.,
wprowadzeniu do utworów wątków hist. i orientalnych. Preferował gat. gra-
niczne, np. balladę, powieść poetycką, poemat dygresyjny. W lit. europ, często
wiązał się z dążeniami niepodległościowymi. W Polsce wywarł wpływ na twórczość
> A. Mickiewicza, -> J. Słowackiego, > S. Goszczyńskiego i > A.
Malczewskiego.
Baka Józef (1707-80) - jezuita, poeta późnego baroku. Studiował na Akademii
Wileńskiej. Nauczyciel w szkołach jezuickich. Kaznodzieja m.in. Bractwa Dobrej
Śmierci. Zasłynął Uwagami o śmierci niechybnej (1766), w których wizje
zwycięstw kostuchy przedstawione zostały za pomocą prostego, skocznego wiersza
("Cny młodziku, / Migda-liku, / Czerstwy rydzu, / Ślepowidzu /.. .Śmierć jak
kot / Wpadnie w lot"). B. mówi o śmierci językiem pieszczotliwym, pełnym
zdrobnień. Odwołuje się do codziennych doświadczeń, cytuje przysłowia,
potoczne formuły, kreśli naiwne obrazy. Kontrast tematu i formy wiersza to
koncept niosący efekty humorystyczne, groteskowe, ożywiający język lit.
barokowej. Poeta dba, by myśl o znikomości świata została przekazana
czytelnikowi w zrozumiały sposób.
Balcerzan Edward (ur. 1937) - krytyk i historyk lit., poeta, od 1985 r. prof.
UAM w Poznaniu, współred. mieś. "Nurt" (1968-81) i dwumies. "Teksty" (1972-
81), red. "Tekstów Drugich
Ciubu, wykładowca lit. pol. na wielu zagranicznych uniwersytetach. Debiutował
tomem wierszy Morze, pergamin i ty (1960), następnie wydał zbiory poezji
Podwójne interlinie (1964), Granica na moment (1969), Późny wiek (1972);
jest autorem powieści i opowiadań Pobyt (1964), Któż by nas tak pięknych
(1972). Studia krytycznolit. dotyczą m.in. twórczości > B. Jasieńskiego i >
J. Przybosia, ale też i całości zjawisk poet., np. Poezja polska w latach
1939-65 (cz.1-2, 1984-88). Opublikował prace teoretycznolit. Przez znaki
(1972), Kręgi wtajemniczenia (1982), szkice krytycznolit. Oprócz głosu (1971),
Przygody człowieka książkowego (1990), antologię Pisarze polscy o sztuce
przekładu (1977). Laureat nagród m.in. Fundacji im. A. Jurzykow-skiego i PEN
Ciubu.
Baliński Stanisław (l 899-1984) - poeta, prozaik, tłumacz blisko związany ze
> Skamandrem. Studiował prawo i polonistykę na UW, ukończył też Wyższą Szkołę
Muzyczną, od 1922 r. jako pracownik MSZ przebywał na licznych placówkach
dyplomatycznych, od 1939 był urzędnikiem pol. rządu emigracyjnego w Paryżu i
Londynie, gdzie osiadł po wojnie; współpracował z sekcją pol. Radia "Wolna
Europa" i,,Głosem Ameryki". Debiutował przed wojną zbiorem nowel Miasto
księżyców (1924), do tego gat. powrócił po wojnie, wydając w 1965 Talizmany i
wróżby. Ukazały się kolejno jego tomy poezji Wieczór na Wschodzie (1928),
Wielka podróż (1941), Tamten brzeg nocy (1942), Trzy poematy o Warszawie
(1945), Wiersze emigracyjne (1981) oraz wybór wierszy z l. 1928-81
Peregrynacje (1982). Ogłosił również szkice Antrakty. Notatki o życiu i
sztuce...{WTS), sztukę Polka prosto


Ballada
30
ang., roś. i wł. Laureat nagrody Fundacji im. A. Jurzykowskiego i Związku
Pisarzy Polskich na Obczyźnie.
Ballada (1958) - wiersz -> Cz. Miłosza z t. Król Popiel i inne wiersze (1962),
dedykowany > J. Andrzejewskiemu, poświęcony pamięci -> T. Gajcego.
Przeplatają się w nim partie opisowe (obraz samotnej matki, wracającej z
cmentarza), smutne wypowiedzi o zapomnieniu i potępieniu jej syna przez tych,
którzy przeżyli, oraz gorzka refleksja podmiotu nad ironią historii: ci, za
których umarł miody poeta, uznali ofiarę za zbędną (nie wyryli na pomniku jego
imienia, rozebrali barykadę, na której zginął). Forma ballady uniwer-salizuje
problem - Gajcy staje się w wierszu przedstawicielem akowskiej młodzieży,
która zginęła w powstaniu warszawskim. Dramatyzm jej losu podkreślają
kontrasty życia i śmierci oraz obrazy odradzającego się, triumfującego życia.
Ballada z tamtej strony (z t. Ballada Z tamtej strony, 1932) -jeden z wierszy
> J. Czechowicza podejmujący temat śmierci. Nie ma w utworze próby wyja-
śnienia jej tajemnicy (inc. "o śmierci nic już nie wiem") -jest świadomość
ciągłej obecności śmierci. Odczuwana wszystkimi zmysłami, towarzysząca
człowiekowi od chwili jego narodzin, wydaje się bardziej realna niż życie, bę-
dące tylko krótkim snem.
Ballady i romanse - cykl poetycki > A. Mickiewicza, powst. w l. 1819-21,
opubl. w Wilnie w 1822 r. Stanowił gł. część I t. Poezji. Przedmowa O poezji
romantycznej zawierała program nowego pokolenia pisarzy. Mickiewicz twierdził,
że literatura o tyle jest ciekawa, o ile jest narodowa - wiedzieli o tvm
staroż. Grecy, zapomnieli Rzymianie. Zalecał odwoływanie się do poezji ludu
- w niej najpełniej odbija się specyfika narodu. Za interesującą uznał kulturę
średniowiecza z jego "duchem rycerskim", uniesieniami rei. i tajemniczością.
Po przedmowie następował dedykacyjny wiersz Pierwiosnek, a po nim romanse i
ballady, z których > Roman-tyczność miała charakter programu, a pozostałe
były jego realizacją. Romanse to w większości sentymentalne wiersze o
nieszczęśliwej miłości. O nowatorstwie cyklu zadecydowały ballady
- utwory o różnej wartości artystycznej (od znakomitych > Lilii do słabej
Rybki), różnorodne nastrojowo (humorystyczna Pani Twardowska, dramatyczne
Lilie). Wprowadziły one do lit. pol. nową rzeczywistość, w której wzajemnie
przenikały się światy realny i fantastyczny, a konkretna przestrzeń uzyskiwała
perspektywę metafizyczną. Świat B. i r. pełen jest tajemnic, które przekra-
czają granice ludzkiego rozumienia. Autonomicznym bytem jest natura, z rzadka
odsłaniająca swoje sekrety. Stosunkowo nieliczne opisy przyrody zostały tak
mocno nacechowane semantycznie, że stworzyły wzorzec tajemniczej romant.
scenerii. Nastrój tworzy także obecna w balladach historia - legendarna, nie
podręcznikowa. Szczególną rolę wyznaczył Mickiewicz ludowi - uznał go za
autorytet moralny i światopoglądowy (bliski naturze, częściej niż inni odkrywa
jej tajemnice), za strażnika historii. Odwoływał się do jego kultury, ale nie
w sposób dosłowny (podtytuły "z pieśni gminnej" mają charakter
konwencjonalny). Folklor traktował jako źródło inspiracji artyst. B. i r. są
utworem przełomowym w lit. pol.:
stworzyły nową rzeczywistość poet., podważyły dotychczasowy sposób poznawania
świata nr7F'fiwctflv"i>v Hacv-
31
Ballady na. Tragedia w 5 aktach
cyzmowi typ lit. naród., opartej na folklorze, przemówiły innym od dotychcza-
sowego językiem poet. Wzbudziły entuzjazm czytelników, wywołały falę na-
śladownictw - ballada stała się sztandarowym gat. młodej lit. Wielokrotnie
wznawiane, tłum. m.in. na niem., roś., czes. Rok ich wydania uznano za
początek romantyzmu pol.
Ballady i romanse - wiersz > W. Bro-niewskiego z tomu Drzewo rozpaczające
(1945), w którym dla oddania grozy okupacyjnej autor posługuje się zwrotem z
Mickiewiczowskiej ballady. Wymiar okrucieństwa przekracza możliwość rozumowego
poznawania przyczyn, poeta apeluje więc do uczuciowej strony natury, bo można
tylko próbować odczuć to, co się dzieje. Tragizm niewinnych ofiar wojny oddają
połączone ze sobą dwa motywy wyobrażeniowe:
realistyczny obraz brudnej trzynastoletniej Ryfki, której rodzice zginęli,
zdanej na laskę i jałmużnę przypadkowych przechodniów; symbol, zestawienie
żyd. dziecka z Jezusem przed hitlerowskimi karabinami: "Słuchaj, Jezu, słu-
chaj, Ryfka, się Juden, / za koronę cierniową, za te włosy rude, / za to,
żeście nadzy, za to, żeśmy winni, / obojeście umrzeć powinni". Śmierć
dziewczynki odniesiona do cierpienia i śmierci Jezusa nabiera symbol,
charakteru. Przywołany w zakończeniu, już po egzekucji, wers romantycznej
ballady: "Słuchaj, dzieweczko!... Ona nie słucha...", zestawia dwa dramaty,
przeżyć jednostki i zbiorowości narażonej w latach wojny w każdej chwili na
przypadkową śmierć.
Balladyna. Tragedia w 5 aktach - dramat > J. Słowackiego powst. w Szwajcarii
(1834), wyd. 1839, wyst. we Lwowie 1862; akcja osadzona w czasach
nrze.dhist w naiTitwip T pnhitnw l^ntn
jeziora Goplo, zawiera dwa przeplatające się wątki - polit. i baśniowy,
służące zobrazowaniu współcz. wydarzeń. Zasadniczą sprawą dramatu jest mecha-
nizm walki o władzę: dobry i sprawiedliwy król Popiel III zostaje podstępnie
pozbawiony władzy przez okrutnego brata, znika z jego odejściem prawdziwa
korona, symbol naród, wolności; szlachetny hrabia Kirkor zapowiada walkę o
sprawiedliwość i tron dla prawowitego władcy; chce pojąć za żonę prostą
dziewczynę, w walce o męża i tron zwycięża bezwzględna Balladyna mordując swą
siostrę Alinę; żądza władzy popycha ją do kolejnych zbrodni, w czym skutecznym
pomocnikiem jest równie okrutny Kostryn; wszyscy zostali zgładzeni, Balladyna
ma nieograniczoną władzę, ale wydany przez nią w dniu koronacji wyrok na
tajemniczych zbrodniarzy okazuje się zgubny dla niej samej, ginie rażona
piorunem. Końcowa . scena sądu odbywa się podczas narastającej burzy,
przygotowywanej przez odchodzącą Goplanę - w rzeczywiste wydarzenia ingerują
osoby fantastyczne, królowa Gopła nimfa Goplana, zakochana w prostaku Grabcu,
kieruje wcześniej losami Kirkora, a następnie Balladyny, jej rozkazy wykonują
służki Skierka ucieleśnienie sił dobra i radości, i Chochlik - złośliwości i
zła. Tajemnicze siły sprawiają, że wszystko dzieje się na opak, nie tak jak
ludzie sobie zaplanowali - świat okazuje się bezładny, giną ludzie dobrzy
(Pustelnik i Kirkor). Śmierć tytułowej bohaterki można odczytać jako rodzaj
ostrzeżenia, że podobny los spotka każdego władcę, który będzie chciał rządzić
wbrew odwiecznym prawom. Sztuka stanowi doskonale studium człowieka ogarnięte-
go żądzą władzy. B. zawiera wyraźne analogie do baśni - nieprawdopodobień-
t;tvi/n 7dni-7pń l Inrinwp wnrtncpinu/anip


Bal w operze
32
33
Barańczak Stanisław
czynów, ale też i do dramatu szekspirowskiego z uwagi na połączenie pierwiast-
ków tragicznych z groteskowymi i scen realist. z fantastycznymi, natomiast
konstrukcja losów bohatera, na które wpływ mają moce nadprzyrodzone, jest
nawiązaniem do postaci Fausta. Świadomie stosowane anachronizmy - zakłócenia
obrazu epoki przez włączanie scen, rekwizytów, motywów z innego czasu -tworzą
ironiczny obraz historii i są próbą odmitologizowania postaci i czasów z
przeszłości Polski, co potwierdził autor w Epilogu zarysem sylwetki "narodu
dziejopisa".
Bal w operze - poemat satyr. > J. Tu-wima; powst. 1936, skonfiskowany przez
cenzurę, ukazał się dopiero po wojnie w tyg. "Szpilki" (1946), później w 3. t.
Dziel (1958). Konwencja groteski posłużyła autorowi do ukazania pol.
rzeczywistości polit. lat 30., której reprezentatywnym obrazkiem był tytułowy
bal elit władzy. Paralelne zestawienia wygłaszanych na balu sloganów
propagandowych z rozmowami toczonymi w podmiejskim sklepiku stają się
pamfletem skierowanym przeciw beztrosko i pompatycznie hulającym w kraju
pełnym nędzy; obraz wystawnego balu w gmachu obstawionym tajną policją
przeciwstawił Tuwim scenom rozpoczynającym szary dzień ludzi w mieście. Na
uwagę zasługuje pełne wykorzystanie walorów ekspresyjnych języka: połączenie
wulgaryzmów jeż. potocznego, kalamburu, neologizmów, hiperboli, które
pogłębiają parodystycz-ny sens utworu. Poetyka groteski wyraża apokaliptyczną
wizję upadku cywilizacji, zbliżającą się katastrofę bliską obrazowaniu poetów
> drugiej awangardy.
Balucki Michał, pseud. EIpidon, Zalęga (1837-1901) - komediooisarz. nro-
zaik, publicysta; uczestnik powstania styczniowego. Debiutował jako poeta w
"Dzienniku Literackim" (to on jest autorem wiersza Dla chleba, znanego jako
Góralu, czy ci nie żal). Na kartach powieści Przebudzenie (1864) oraz Mfodzi i
starzy (1866) próbował poddać radykalnej ocenie walki powstańcze i represje.
Jako propagator pozytywist. haseł wystąpił w tendencyjnych powieściach
Błyszczące nędze (1870), O kawał ziemi (1872), Z obozu do obozu (1874).
Krytycyzm wobec rzeczywistości społ. i ograniczenie roli bohatera pozytywnego
widoczne są w powieściach Pańskie dziady (1881) i Pan burmistrz Z Pipidówki
(1887). Snobizm galicyjskiego mieszczaństwa i arystokracji z satyr, zacięciem
ukazywał w komediach: Radcy pana radcy (1871), Pracowici próżniacy (1871),
Krewniaki (1879). Na stałe do klasycznego repertuaru pol. teatru weszły jego
komedie humorystyczne bądź sentymentalne > Grube ryby (wyst. 1881, wyd.
1900), Dom otwarty (1883) i Klub kawalerów (1911), których humorystyczny obraz
mieszczaństwa i doskonale określony komizm sytuacyjny decydują o kolejnych
inscenizacjach. W l. 90. pisał ostre wystąpienia na młodopolskich twórców, co
spotkało się z ich krytyczną reakcją i doprowadziło do decyzji samobójstwa.
Społeczeństwo Krakowa uczciło pamięć B. wystawiając mu pomnik na Plantach
(1911).
Bandrowski Jerzy, pseud. Tersytes, Ters, Vorax (1883-1940) - prozaik, tłumacz,
publicysta, starszy brat > J. Kadena-Bandrowskiego. Studiował slawistykę oraz
filozofię na UJ i uniw. w Pradze. Lata 1915-19 spędził w Rosji - był
współorganizatorem Dywizji Syberyjskiej i wiceprezesem Polskiego
Komitetu Wr.ict-nu/pn'-. W l 1010 on
mieszkał we Lwowie, potem w Poznaniu, skąd w czasie II wojny światowej,
wysiedlony przez Niemców, przeniósł się do Krakowa. Debiutował nowelami w
warszawskim "Kurierze Porannym" (1902). Podejmował różne tematy. O Kaszubach i
morzu pisał m.in. w Zo-lojce. Powieści z nadmorskiej Polski (1928) i Sosence z
wydm. Opowieściach morskich (1930). Przeżycia z Rosji Utrwalił w
zbeletryzowanym pamiętniku Przez, jasne wrota (1920). Szczególnie fascynował
go Wschód (Wieś 14 mili. Nowele duńskie, 1920). Największy rozgłos zyskała
groteskowa powieść Kr\vawa chmura (1920), której akcja toczy się w ostatnich
latach dynastii mandżurskiej. Bohater - wieśniak wędruje przez Chiny
(groteskowo-makabryczny obraz), dociera do Moskwy, gdzie wstępuje do rewol.
tajnej organizacji chińskiej. W jej obraz wpisał autor swoje doświadczenia z
okresu pobytu w Rosji. B. wydał także zbiór wierszy Bajki ucieszne i powieść
Romans Marty.
Baran Józef (ur. 1947) - poeta, publicysta. Publikował na lamach "Tygodnika
Kulturalnego", "Tygodnika Powszechnego" i "Życia Literackiego". Poezja B.
przedstawia wieś, rodzinę, naturę, zastanawia się nad sensem życia i śmierci,
wydana została m.in. w zbiorach Nasze najszczersze rozmowy (1974), Dopóki
jeszcze (1976), Na tyłach świata (1977), W błysku zapałki (1979), Pędy i pęta
(1984), Skarga (1988), Czułość (1988). W 1986 r. ukazał się tom szkiców Autor!
Autor! Rozmowy z ludźmi pióra i palety. B. jest również autorem prac
redakcyjnych dotyczących twórczości J. Twardowskiego i A. Sandauera.
Baranowicz Jan (1906-83) - poeta, orozaik. tłumacz, rzeźbiarz. W czasie
II wojny światowej żołnierz Batalionów Chłopskich. Aresztowany przez gestapo w
Tarnowie. Po wojnie zamieszkał w Katowicach, twórczość związał ze Śląskiem. W
Polskim Radio zajmował się tematyką wiejską. W l. 1949-50 był członkiem
redakcji >"0dry", od 1961 -kierownikiem lit. Teatru Nowego w Zabrzu. W liryce
podejmował tematykę społ. (t. Pieśń o jaworowym krzaku, 1938; Chrystus w
zaułku, 1939), ukazywał wieś i jej pejzaż w konwencji sielankowej lub
baśniowej (m.in. Mój krajobraz, 1966; Świtem na skraj lasu, 1974;
Notatnik beskidzki, 1975). Był autorem powieści (m.in. Trudna młodość, 1956;
Kurtokowie, Saga śląska, 1962; Przyjaźń o zmierzchu, 1971; Życie demonów,
1982), zbiorów opowiadań (m.in. Ludzie i świątki, 1959) i reportaży. Opracował
zbiory baśni (m.in. Baśnie kwitną na hałdach, 1962) oraz wybór poezji łużyc-
kiej (Malowane róże, 1970).
Barańczak Stanisław (ur. 1946) - poeta, tłumacz, krytyk lit., teoretyk lit.
Najwybitniejszy przedstawiciel pokolenia > Nowej Fali (pokolenia 68). Studio-
wał polonistykę, a następnie pracował naukowo na Uniw. im. A. Mickiewicza w
Poznaniu. W czasie studiów był kierownikiem lit. studenckiego Teatru Ósmego
Dnia. W l. 1967-71 współpracował z poznańskim "Nurtem", w 1967-75 z "Odrą".
Był jednym z założycieli KOR i wychodzącego w drugim obiegu lit. > "Zapisu".
Dyscyplinarnie zwolniony z pracy w 1977 r., został w 1980 r. przyjęty na dawne
stanowisko po interwencji "Solidarności". Podczas 5-letniego obowiązywania
zakazu publikowania jego tekstów zamieszczał (pod pseud. Barbara Stawi-czek)
szkice w "Tygodniku Powszechnym". Od III 1981 przebywa w USA -wykłada lit.
ool. na Uniw. Harvarda


Bardijewski Henryk
34
w Cambridge. Jest red. naczelnym "The Polish Review" i współred. paryskich
"Zeszytów Literackich". Doktor h.c. Uniw. Śląskiego w Katowicach (1995),
wyróżniony nagrodą nowojorskiego PEN Ciubu za tłum. poezji % W. Szym-borskiej
najeż, ang., nagrodą im. J. Pa-randowskiego, przyznaną przez pol. PEN Ciub. W
1999 r. laureat nagrody Nike za t. Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z
lat 1995-1997 (1998). Debiutował w 1965 r. wierszami zamieszczonymi w "Odrze"
i pismach studenckich. I t. poezji. Korekta t\varzy, wydal w 1968 r. W
programowej deklaracji otwierającej t. Jednym tchem (1970) stwierdził, że
obowiązkiem poezji jest walczyć "o niezafałszowany obraz świata". Do
rzeczywistości społ., oszukańczych praktyk w polityce i ideologii docierał
przez grę z językiem (kontynuator > lingwizmu); z niego odczytywał stan
świadomości społ. Parodiował nowomowę, poddawał analizie istniejącą
frazeologię, przywracał dosłowność idiomom (> Spójrzmy prawdzie w oczy). Od
Tryptyku z betonu, zmęczenia i śniegu (1980) zwrócił się ku problemom
egzystencjalnym. Głosił, że w pełnym sprzeczności świecie poeta ma obowiązek
uczestniczyć w zbiorowym losie. Tom Atlantyda i inne wiersze (1986) jest
zapisem doświadczeń B. z początku pobytu w Ameryce. W Widokówce z tego świata
(1988) poeta ostatecznie rezygnuje z polityki na rzecz refleksji
egzystencjalnej i utrwalania obrazu wspólcz. świata. B. jest także autorem
poezji humorystycznej, m.in. t. Zwierzęca zajadłość (1991), Biografioly
(1991), Zupełne zezwierzęcenie (1993), Bóg, trąba i Ojczyzna, Żegnam cię, no-
sorozcze (1995). Jako krytyk i teoretyk lit. opublikował liczne studia i
szkice, m.in. Język poetycki Mirona Bialoszew-skiego (1974), Nieufni i
zadufani
(1971), Etyka i poetyka (1979), Uciekinier z Utopii (1984, o > Z. Herbercie),
Tablica z Macondo (1990). Ważną część twórczości B. stanowią przekłady. Je-
szcze w Polsce przetłumaczył poezję D. Thomasa (1974). Największym, do-
biegającym końca przedsięwzięciem jest tłum. dziel W. Szekspira. Na ang.
przełożył m.in. Treny Kochanowskiego, wiersze Herberta i Szymborskiej. W >
drugim obiegu lit. ukazały się utwory O. Mandelsztama (1979) i J,
Brodskiego(1973).
Bardijewski Henryk (ur. 1932) - prozaik, dramaturg. Ukończył filologię pol. na
UW. W l. 1957-85 współpracował z Polskim Radiem. W swoich satyr. -obycz.
utworach chętnie posługuje się ironią i groteską. Sceptyczny obraz
współczesności prezentuje w opowiadaniach (m.in. Rysunki na piasku, 1962;
Alibi, ,1965; Pochód don .Kichotów, 1978), powieściach (Rzut podkową, 1975;
Irytacje, 1984; Wiele świateł, 1982) oraz szczególnie popularnych dramatach
scenicznych i telewizyjnych (m.in. Trzy łamane przez, cztery, 1967;
Skąd nadejdą święci, czyli mirakle, 1984; Czułość, 1986) oraz słuchowiskach
radiowych (wyd. zbiorowe: Siła przyciągania, 1975; Pangea. Małe dramaty,
1984).
barok - epoka w dziejach kultury europ. obejmująca swym zasięgiem zjawiska od
schyłku XVI aż do pocz. XVIII w. Nazwa zapożyczona z historii sztuki, do lit.
wprowadził ją E. Porębo-wicz w 1893 r., pierwotne znaczenie przypisuje się
portugalskiemu barocco = nieregularna perła. Na kształt kultury b. znaczący
wpływ wywarła > kontrreformacja, której założenia określone na soborze
trydenckim (1545-63) stały się szeroko upowszechnioną wizją nowej
35
Bartelski Lesław Maria
egzystencji człowieka, pełniejszej dzięki Ewangelii. Reformę katolicyzmu
wspierały zakon jezuitów założony przez Hiszpana św. Ignacego Loyolę oraz
represyjna działalność kongregacji Św. Inkwizycji powołanej na nowo przez
papieża (1542). W czasach b. ukształtowały się różnorakie koncepcje myślowe
wyrażające ówczesne poglądy na świat. Idee głoszone przez jezuitów oraz
interpretacja nauk św. Augustyna powtórnie przywołały obrazy konfliktu duszy i
ciała, lęk człowieka wiódł do ascetycznych praktyk lub też kształtował różne
próby wyzwolenia, co znalazło wyraz w poglądach odwołujących się do rozumu,
doświadczenia, zaprzeczaniu istnieniu Boga. Nową koncepcję poznania
sformułował F. Bacon, wartość myśli podkreślał Kartezjusz, znaczenie
doświadczenia akcentował J. Locke, całościowy system myśli zbudował B.
Spinoza, a metafizyczny G.W. Leibniz. Barokowa lit. z wczesną jej fazą,
manieryzmem, zgłębiając osobliwości świata sięga po odpowiednie dla tych
wyobrażeń środki (alegorie, symbole, niezwykłe metafory, porównania),
popularność zyskał emblemat łączący słowo z obrazem. Poezję cechuje zróż-
nicowana tematyka, od refleksji filoz. po zapis miłosnych przeżyć; bogactwo
formy wyrażały założenia > marini-zmu; wśród gatunków znaczące: emblemat,
sielanka, sonet, elegia, hymn. W epice popularność zyskały epos typu Raj
utracony J. Miliona oraz romans poetycki posługujący się alegorią w ukazywaniu
problemów miłosnych i psy-chol. Dramat barokowy zerwał z klasycznymi regułami
gatunku, a na fakt ten niewątpliwie wpływ miała wcześniejsza twórczość W.
Szekspira, który wyprzedził o kilka epok tę formę wypowiedzi twórczej;
nowatorskie były dramaty hi<;7n P Paldprnnd
Vega; we Włoszech powstał nowy gatunek teatralny - opera, której twórcą był C.
Monteverdi. Lit. pol. epoki b. pozostawała pod dużym wpływem > sarma-tyzmu,
wczesne utwory należą jednak do nurtu poezji metafizycznej, rozważającej sens
ludzkiego życia w aspekcie mistycznym, reprezentuje ją m.in. > M. Sęp
Szarzyński. Utwory wyrafinowanego piękna, powstałe w odmiennym nurcie radości
czerpanej z otaczającego świata to m.in. liryka miłosna > Sz. Zi-morowica.
Opisy życia plebejuszy, pochwała swobody poza ustalonymi społecznie normami są
charakterystyczną cechą lit. sowizdrzalskiej, w której ramach wykształciła się
komedia rybał-towska, dając początek teatrowi popularnemu. W dojrzałym b.
znaczące miejsce zajęła liryka bliska > koncep-tyzmowi, którą uprawiali > D.
Nabo-rowski i > J. A. Morsztyn, popularyzowała się proza pamiętnikarska (>
J. Ch. Pasek), rozkwitała epistolografia (Jan III Sobieski). W epoce b.
ukształtowały się początki czasopiśmiennictwa, powstała pierwsza gazeta
"Merkuriusz Polski". Już po zwycięstwie nad Szwedami publikowane są najlepsze
utwory > W. Potockiego i > W. Kochowskiego. U schyłku epoki odżyła tematyka
metafizyczna, pewien rodzaj sarmackiego mesjanizmu prezentuje poezja barska,
powstaje pierwsza w kulturze pol. encyklopedia > B. Chmielowskiego Nowe Ateny
(t. 1-2, 1745^6).
Bartelski Lesław Maria (ur. 1920) -poeta, prozaik, publicysta, członek grupy
lit. Sztuka i Naród. Twórczość rozpoczyna poematem Przeciw zagładzie (1948),
następnie wydaje zbiór liryków Patrol między murami (1949) i powieść
ideologiczną Ludzie zza rzeki (1951). Kolejne pozycje to zbiór nowel autobio-


Baryka Cezary
36
i opowiadania w tomie Jonasz (1956).
Na pierwszy cykl generacyjny składają się powieści Pejzaż dwukrotny (1958),
Wieniec (1962) i Wodorosty (1964). Cykl tzw. bułgarski to Złota Mahmudia
(1962), Jeździec z Madary (1963) i Mickiewicz na Wschodzie (1966). Powstania
1863 r. dotyczy Łuna (1956), powstania warszawskiego Dialog z cieniem (1968).
Prawdziwe uznanie zdobył cyklem o ludziach mu znanych, rozpoczyna go powieść
Krwawe skrzydła (t. 1-2, 1975, t. 3, 1987), ciąg dalszy to Rajski ogród
(1978). Opracowania hist. B. to Powstanie warszawskie (1965), Mokotów 1944
(1971), Podziemna armia (1990); lit. Pieśń niepodległa (1988), Sylwetki
pisarzy współczesnych (1975); szkice wspomnieniowe i lit. Genealogia ocalonych
(1963), Z glowq na karabinie (1974).
Baryka Cezary - bohater powieści S.
Zeromskiego > Przedwiośnie, syn Seweryna Baryki, zamożnego urzędnika
carskiego w Baku. Wychowywany w dostatku, uwielbiany przez zbyt tolerancyjną
matkę, coraz bardziej niepokorny wobec niej w czasie swego dorastania i
nieobecności walczącego na froncie I wojny ojca. Po wybuchu rewolucji 1917 r.
wydalony ze szkoły za pobicie dyrektora, staje się jej entuzjastycznym
zwolennikiem, usprawiedliwia bezprawie i mordy. Śmierć wymęczonej matki,
obrazy bratobójczych walk, totalna degradacja człowieczeństwa uświadamiają mu
okrucieństwo i bezsens wyznawanej ideologii. Powrót ojca łączy się z decyzją
wyjazdu do Polski, podróż przez zrewoltowaną Rosję przedłuża się, obydwaj chcą
zobaczyć "szklane domy" w stale dalekiej, ale wolnej i sprawiedliwej
ojczyźnie. Nierealność opowieści umierającego ojca stwierdzi C. B. niemal
natychmiast
po przekroczeniu polskiej granicy. Pomoc znajomego rodziców (Sz. Gajow-ca)
umożliwia mu rozpoczęcie studiów medycznych w Warszawie, które przerywa udając
się na wojnę pol.-bolszewicką. Na froncie ratuje życie bogatemu ziemianinowi
H. Wieloslawskiemu, po zakończeniu walk korzysta z zaproszenia do odpoczynku w
jego rodzinnym majątku Nawłoci. Dostatnie lenistwo, flirty z trzema
kochającymi się w nim kobietami (K. Szarłatowiczówną, W. Okszyńską, L.
Kościeniecką), w tym burzliwy romans z Laurą łączą się z obserwacją nędzy
mieszkańców folwarku. W czasie jednego ze spotkań w Leńcu z Laurą dochodzi do
ostrej konfrontacji z jej narzeczonym Barwickim, bójka doprowadza do rozstania
z ukochaną. C. opuszcza Nawłoć, krótki pobyt w pełnym nędzy Chłodku
przyśpiesza tylko decyzję powrotu do Warszawy. Kontynuuje studia i pracę u
Gajowca, poznaje entuzjastę idei komunistycznej A. Lul-ka, uczestniczy na jego
zaproszenie w zebraniach jej zwolenników, nie popiera jednak ich koncepcji
zbawiania pol. biedoty. Jest wyraźnym przeciwnikiem sojuszów z komunistami
roś., w ostrych dyskusjach z Gajowcem zarzuca rządowi opieszałość w reformo-
waniu państwa, zbuntowany poszukuje odpowiedzi na swoje pytania o kształt
odrodzonego kraju. Osobistym dramatem staje się spotkanie i definitywne
rozstanie z ukochaną Laurą, rozmowa w Ogrodzie Saskim uświadamia mu popełnione
błędy. Nie znajdując miejsca w otaczającej go rzeczywistości przyłącza się do
manifestacji zmierzającej w kierunku Belwederu, choć nie akceptuje ruchów
rewol.
Bądkowski Lech (1920-84) - prozaik
i publicysta, żołnierz kampanii wrześniowej i walk na 7 .c\\ci(\7\e 7r7iipnnv
37
Beniowski
do kraju jako cichociemny; aktywny uczestnik strajków -' robotniczych w
Gdańsku (1980); zdeklarowany regionalista. Zaczynał od publicystyki, debiutem
lit. stal się, napisany z wszelkimi regułami lit. socrealizmu. Kuter na
strądzie (1951). Do wojny nawiązuje w opowiadaniu o absurdzie śmierci i
potrzebie heroizmu Bitwa trwa (1960) oraz powieści Żołnierz znad Bzury (1969).
Interesowała go tematyka marynistyczna, czego wyrazem jest powieść Połów
nadziei (1959) - utwór usytuowany między przypowieścią poet. a dialogiem
filoz., XII-wieczna wyprawa Słowian pomorskich jest treścią powieści Oko za
oko (1963), wątek kaszubski zawierają opowiadania O których myślimy (1966). B.
rozpoczął też pisanie cyklu pomorskiego z XIII w., z którego ukazały się dwa
tomy Miody książę (1980) i Chmury (1984). Z egzotycznych podróży powstały
powieści-repor-taże Jezioro Gorzkie (1970), Kulmina- . cja (1972), natomiast
wątkiem hist. wzbogacone jest Oblężenie (1976). Do wydarzeń polit. 1956 r.
nawiązuje powieść Huśtawka (1984). Wyrazem zainteresowań B. kulturą kaszubską
są jego opracowania utworów ludowych.
Bełza Władysław, pseud. Piast, W. Ostrowski, Nie wiem kto (1847-1913) - poeta,
dramaturg, pisarz dla dzieci. Studiował lit. w Szkole Głównej. W 1869 r.
zamieszkał w Poznaniu, gdzie był współred. pisma dla dzieci "Promyk" i
współzałoż. teatru poznańskiego. Wydalony z zaboru prus., osiadł we Lwowie. Od
1882 r. współpracował z > Ossolineum. Wraz z > J. I. Kraszewskim założył
Macierz Polską i współtworzył Tow. Literackie im. A. Mickiewicza (1886). W
twórczości lit. pozostał epigonem > romantyzmu. Napisał linynp. wipr<;7^ rlla
dri^^i noi-
większą popularność zdobyło Wyznanie wiary dziecięcia polskiego (inc. "Kto ty
jesteś? Polak mały") z Katechizmu polskiego dziecka (1900).
Bema pamięci żałobny rapsod > C.
Norwida - napisany w 1851 r. w rocznicę śmierci gen. J. Bema. Niewydany za
życia Norwida, ogłoszony drukiem w "Literaturze i Sztuce" w 1910 r. jest
hołdem złożonym pamięci bohatera. Tej intencji służy forma rapsodu (heroizacja
zmarłego, heksametr, wysoki styl). Po tytule autor umieścił motto - słowa
Hannibala: "Przysięgę złożoną ojcu aż po dzień dzisiejszy tak zachowałem".
Wiersz zaczyna się wizją pogrzebu stylizowanego na funeralny rytuał średniow.
(pochówek rycerza), starosłowiański (płaczki) i starogermański (chłopcy
uderzający toporami w tarcze) - tak chowano wielkich wodzów i bohaterów. Obraz
jest niezwykle plastyczny:
powiewające chorągwie tworzą w powietrzu wyraźne kształty, światło nasyca
kolorami przedmioty ("tarcze rude od świateł") i odbiera im materialność
(topory "pobłękitniaie od nieba"). Rozwiane przez wiatr snopy symbolizują
słowiańską polną Polskę i - podobnie jak rozbijane naczynia- śmierć. Norwid
operuje światłem i cieniem, posługuje się symbolem. Dzięki zastosowaniu he-
ksametru i instrumentacji głosowej uzyskuje wyrazistą melodię wiersza. W za-
kończeniu utworu pogrzebowy kondukt zamienia się w pochód ludzkości - pamięć o
Bemie pobudza do czynu, jego idea stopniowo ogarnia cały świat. Aluzja bibl. w
zakończeniu, czasowniki w czasie przyszłym dokonanym, otwarta kompozycja
świadczą o wierze Norwida, że pochód ludzkości będzie zwycięski.
Beniowski - nigdy nie ukończony poe-


Berent Wacław
38
żony z 10 pieśni i licznych luźnych fragmentów, z których 5 ukazało się w 1841
r., dalsze powstawały do 1846, całość wyd. w zrekonstruowanym przez J.
Kleinera układzie w 1921. Tematem wątku fabularnego są dzieje M. Be-
niowskiego, szlachcica pochodzenia węg., konfederata barskiego, popularnego
niemal w całej Europie dzięki Pamiętnikom, na których oparł się Słowacki
kreując postać swego bohatera. Spolszczony zubożały szlachcic pozbawiony
został niezwykłych cech bohatera romant., a jego dzieje są tylko tłem tematów
poruszonych w dygresjach. Te mają wyraźnie zróżnicowany charakter:
deklaratywny, biograficzny lub polemiczny, i zawierają komentarze do wydarzeń
hist., własnej twórczości, spraw osobistych, a także uwagi o niechętnych
Słowackiemu krytykach i recenzentach. Oba ciągi tematyczne - fabuła i dygresje
- przeplatają się ze sobą, niekiedy wzajemnie uzupełniają. Satyr, obraz pol.
emigracji w utworze nabrał ostatecznego kształtu bezpośrednio po słynnym
spotkaniu, które zorganizował w 1840 r. E. Januszkiewicz celem uczczenia faktu
objęcia przez A. Mickiewicza katedry lit. słowiańskich w College de France.
Wzajemnie wyrażone przez obecnych tam Słowackiego i Mickiewicza uznanie i
wygłoszone improwizacje zostały w prasowym artykule Januszkiewicza
tendencyjnie zmienione, na co Słowacki odpowiedział Pieśnią V poematu. W
kolejnych dygresjach, obok programu poet. i świadomości znaczenia własnej
poezji, składa autor hołd wielkości J. Kochanowskiego, z goryczą wypowiada
słowa o samotności,. i niezrozumieniu, czyni aluzję do wygłoszonych na uczcie
improwizacji, atakuje wieszcza za przypisywane mu słowianofilstwo,
przeciwstawia się jego drodze poet. głosząc prawo do swojej
odrębności słowami: "Pójdę gdzie indziej! - i Lud pójdzie za mną!" Cały utwór
ma charakter rozmowy między narratorem a siuchaczem-czytelnikiem, świadkiem
polemik, czasem bezpośrednim adresatem wypowiedzi. Oryginalność dzieła
przejawia się m.in. w koncepcji bohatera, w swobodnym toku wypowiedzi -
narracji przechodzącej w lir. refleksję, deklarację uczuć lub bezpośredni
zwrot do czytelnika albo też dialog, otwartej kompozycji i mistrzostwie poet.
wyrażającym się w oktawie stosowanej z dużą lekkością. Poemat został przyjęty
z uznaniem nie tylko czytelników, ale i wspólcz. Słowackiemu krytyki lit.
Konwencja gatunku została twórczo wykorzystana w następnym stuleciu przez J.
Tuwima w > Kwiatach polskich.
Berent Wacław (1873-1940) - powieściopisarz, eseista, tłumacz, zajmujący ważne
miejsce w lit. > Młodej Polski i > dwudziestolecia międzywojennego.
Studiował nauki przyr. w Krakowie, Zurychu i Monachium (doktorat z ichtiolo-
gii). W Monachium związał się ze środowiskiem artyst. niem. i pol. Zamieszkał
na stałe w Warszawie, często bywał w Krakowie i Zakopanem. W 1920 r. kierował
"Nowym Przeglądem Literatury i Sztuki", a w 1929 r. założył i redagował
"Pamiętnik Warszawski". W 1929 r. otrzymał nagrodę lit. miasta Warszawy, a w
1933 - państwową nagrodę lit. Był jednym z pierwszych członków -> PAL (od
1933). Szczególnie zainteresowany filozofią Nietzschego, tłumaczył i
interpretował jego teksty. Poświęcił mu rozprawę Źródła i ujścia
nietzscheanizmu (1906). Przełożył też utwory Goethego, Hamsu-na, Ibsena,
Maupassanta, Rollanda, Stendhala. Debiutował w 1895 r. realistyczną powieścią
Fachowiec - rozprawą z > pozytywizmem, oraz druk.
39
Berwiński Ryszard
w czasopismach opowiadaniami Nauczyciel i Przy niedzieli. Właściwy charakter
twórczości B. ujawnił się w powieściach Próchno, a następnie > Ozimina i
Żywe kamienie. Po nich pisarz zwrócił się ku prozie biograficznej -cykl
powieściowy: Nurt (1934), Dioge-nes w kontuszu (1937), Zmierzch wodzów (1939),
poświęcony wybitnym ludziom pol. oświecenia. Proza B. wyróżniała się na tle
ówczesnej łit. Jego powieści to studia psychol. i socjol. Wyraziście
portretowani bohaterowie ujawniają w monologach i dialogach swe najgłębsze
uczucia. Rozbudowane sce-ny-obrazy, długie monologi i dialogi zastępują
tradycyjnie pojmowaną akcję'. Najwyraźniejszą w odbiorze cechą prozy B. jest
jej styl (bogata leksyka, uzupełniona archaizmami i neologizmami, metafory
oparte na nieoczekiwanych skojarzeniach, łączenie patosu i groteski,
inwersyjna składnia, wykorzystanie dźwiękowych walorów języka). Lektura takich
utworów wymagała od czytelnika pewnej kultury lit. - B. stał się pisarzem
elitarnym. Był surowym krytykiem swoich dzieł - wydał tylko wybrane, pozostałe
zniszczył. Podobnie postąpił z dokumentami i korespondencją - zachowało się
trochę listów.
Bernatowicz Feliks (1786-1836) - po-wieściopisarz, bibliotekarz w Puławach
1823-31 .Do nurtu sentymentalnego należy jego powieść Nierozsądne śluby (t. l-
2, 1820), odmianą hist. są Pojata, córka Lezdejki (t.l^ł, 1826) i Nalęcz (t.
1-3, 1828), natomiast realist. powia-stkąjestPowocfz(1834).
Berwiński Ryszard (1819-79) - poeta, folklorysta, słowianofil. W l. 1836-łO
ogłosił w "Przyjacielu Ludu" zapisy folklorystyczne i Listy z narodowej piel-
grzymki - relacje z podróży po Wielkopolsce, wyraz demokratycznej postawy
poety. B. uważał, że w ludzie skupiły się wszystkie ważne cechy narodu i że
tylko on jest silą zdolną zbudować sprawiedliwy świat. Swoje poglądy rozwinął
w l. 1837-40 we Wrocławiu, gdzie rozpoczął studia filoz. Zbliżył się do
Ziewonii - grupy galicyjskich siowia-nofilów. Należał do Tow. Lit.-Słowiań-
skiego we Wrocławiu. W l. 1840^14 kontynuował studia w Berlinie. Przyjaźnił
się z K. Libeltem i E. Dembowskim. W 1845 r. na terenie Galicji został
aresztowany i skazany na 2 lata więzienia za działalność konspiracyjną na
rzecz powstania i zniesienia pańszczyzny. Po odbyciu wyroku wstąpił do le-
wicowego Komitetu Naród, w Poznaniu i współpracował z tamtejszą "Gazetą
Polską". W 1848 r. brał udział w walkach na terenie Krakowa. Kryzys ideowy i
psychol. po Wiośnie Ludów próbował opanować angażując się w działalność
polit.: w l. 1848-50 był członkiem Ligi Polskiej, w 1852-54 - posłem na sejm
pruski. Na wieść o wojnie krym-skiej wyjechał przez Paryż do Konstantynopola,
gdzie walczył w oddziale kozaków sułtańskich > M. Czajkowskiego (Sadyka
Paszy). Do 1871 r. służył w II pułku dragonów otomańskich. Zmarł w nędzy i
opuszczeniu. Należał do grona poetów, którzy przełamali dominację kresów i
Litwy w romant. lit. pol. - odkryli dawność oraz tajemniczość Gopła i
Kruszwicy. Wyrazem zainteresowań folklorystycznych B. była opowieść Bogunka na
Gople wyd. wraz z O dwunastu rozbójnikach jako 11. Powieści wielkopolskich.
Autor rekonstruował w niej rzekomo zaginioną lit. słowiańską. Utwór napisany
trudnym -częściowo archaizowanym, częściowo sztucznie stworzonym - językiem
współcześni cenili za ambitną próbę realizacji programu słowianofilskiego.


Betlejem polskie
40
Don Juan poznański - poemat dygresyjny w 2 pieśniach był oskarżeniem szlachty
wielkopolskiej o zaprzepaszczenie wolności i zanik patriotyzmu (dygresje) oraz
krytyką romant. bohatera epigońskiej poezji miłosnej (fabuła). Większość
utworów lit. ujął B. w 2 cykle wyd. w Poezjach (1844). Pierwszy Księga światła
i złudzeń zawierał wiersze miłosne, ukazujące różne odcienie - od marzenia o
idealnej kochance po zmysłową namiętność. W drugim cyklu - Księdze życia i
śmierci (liryka społ.) odrzucił wzorzec kochanka na rzecz rewolucjonisty
miłującego lud i wolność. B. uznał, że szlachta jest skazana na zagładę
(Mogiła Kościuszki), opowiedział się po stronie ludu kroczącego ku szczęśliwej
krainie wolności - choćby przez morze krwi (Marsz w przyszlość). Poezje były
ostatnim znaczącym zbiorem utworów B. Zamykała je Ostatnia spowiedź w starym
kościele - obraz rozczarowań pokolenia pogrobowców powstania listopadowego.
Betlejem polskie (1906) - udramatyzo-wane jasełka > L. Rydla w 3 aktach z
interiudiami i barwnymi ilustracjami W. Tetmajera. Bożonarodzeniowa opowieść
betlejemska, krakowski krajobraz i polska rzeczywistość hist. tworzą całość,
pojawiają się zdarzenia i postacie z naród, przeszłości, symbol, wymiaru
nabierają fakty, zwycięstwo i cierpienie przenikają się wzajemnie. Grane naj-
pierw przez chłopów w Toniach, później wystawione w Krakowie, nabrało cha-
rakteru barwnej panoramy pol. losów;
wznawiane stale w okresie świąt Bożego Narodzenia. W kolejnych przedsta-
wieniach, zgodnie z lud. obyczajem, aktualizowano akt III, wprowadzając po-
stacie współczesne.
Bez dogmatu. Powieść współczesna (1891) - powieść psychol. -> H. Sienkiewicza,
prwdr. w "Słowie". Napisane w pierwszej osobie rozważania wrażliwego
intelektualisty są lit. próbą scharakteryzowania sceptycznego wobec
dotychczasowych wartości i zasad "bez-dogmatowca". Leon Płoszowski, pochodzący
z arystokratycznej rodziny zdobywca kobiecych serc, pisze pamiętnik, w którym
poddaje analizie swój stosunek do świata i samego siebie, nie znajduje sensu w
żadnym z projektów urządzenia swego życia, ewentualne zainteresowanie sztuką
wydaje mu się bezcelowe wobec braku gwarancji na doskonałość i sukces.
Wybawieniem ze stanu marazmu mogłaby być miłość, ale do niej też okazuje się
niezdolny psychicznie, doprowadza do śmierci kochaną kobietę i sam ostatecznie
popełnia samobójstwo. Życie bohatera powieści jest biografią pol. dekadenta,
który w swych zapisach stwierdza: "dotknąłem próchna mojej własnej duszy".
Biale kwiaty (1857) - cykl eseistycznej prozy > C. Norwida, jakby fragm.
dziennika. Dopełnienie > Czarnych kwiatów. Na tle wybranych zdarzeń
sformułował Norwid teorię "białości" i "ciszy" (zwl. w dramacie), zakładającą
celowe użycie wyrazów pozornie pozbawionych ekspresji - w opozycji do krzy-
kliwości i patosu dotychczasowych tragedii. .Mniejszej cokolwiek nieobecności
stylu" towarzyszy "nieobecność" w zakresie wydarzeń, np. opis pustej loży tea-
tralnej po zabójstwie min. Rossiego.
Białoszewski Miron (1922-83) - poeta, prozaik, dramaturg. Studia polonistyczne
rozpoczął w czasie wojny na tajnym UW i kontynuował po jej zakończeniu. Całe
życie spędził w Warszawie. Po upadku powstania warszawskiego na przymusowych
robotach w Niemczech. Nieliczne wiersze publikował w prasie
41
Biblia brzeska
od 1947 r. Debiutował w 1956 r. (stąd jest zaliczany do pokolenia '56, choć
biografia sytuuje go wśród kolumbów) zbiorem wierszy Obroty rzeczy, który
przyniósł mu znaczny rozgłos i uznanie części krytyki. Tytuł pokazywał, iż w
intencji autora tomik ten miał spowodować w poezji pol. przewrót na miarę
Kopernikańskiego. Zawarte w nim wiersze były szokująco inne od całej
powojennej liryki, manifestowały bunt przeciw skonwencjonalizowanej oficjalnej
kulturze, jej patosowi i programowemu optymizmowi. B. wprowadził do poezji
nowy temat: nobilitował kulturę peryferyjną, jarmarczną (cykl Ballady
peryferyjne), bohaterami uczynił przedmioty codziennego użytku - często
brzydkie i zniszczone (> Szare eminencje zachwytu). Są w Obrotach rzeczy
także inne wiersze, pełne zachwytu dla urody pejzażu, małych miasteczek, sta-
rych ikon - brzydota i malowniczość dopełniają się wzajemnie. Kolejnymi
zbiorami wierszy (Rachunek zachcian-kowy, 1959; Mylne wzruszenia, 1961;
Bylo i było, 1965) wpisał się B. w nurt poezji lingwistycznej (> lingwizm),
gi. przedmiotem zainteresowania czyniąc język. Poeta z uwagą i podejrzliwie
obserwuje polszczyznę, gra z jej normami, demaskuje skostnienie. Interesuje go
jeż. mówiony, potoczny: notuje i groteskowo przekształca jego kalekie, nie-
dbałe formy, rozbija słowo na znaczące cząstki, wydobywa wieloznaczność ję-
zyka, kpi z wiary w jego precyzję. Wiersze często robią wrażenie zabawy,
żartu, parodii. B. pozostał wierny lingwizmo-wi do końca twórczości. W pół.
lat 60. zaczął w swoich utworach notować drobne obserwacje obycz., scenki,
sytuacje, podsłuchane rozmowy (Blok, ja w nim z t. Odczepić się, 1978;
Pólznajo-ma z Wierszy wybranych i dobranych, 1980). Przygotowany przez poetę,
ale
wydany pośmiertnie t. Oho (1985) potwierdza, że B. był twórcą jednej z najo-
ryginalniejszych koncepcji współcz. poezji, łamiącej dotychczasowe zasady
(zaczęto mówić o antypoezji), ale przekonującej i dowcipnej. Pośmiertnie uka-
zał się także zbiór niepublikowanych wcześniej wierszy i relacji prozą z
odbytych podróży Obinapywanie Europy. AAAmeryka. Ostatnie wiersze (1988). Jako
prozaik debiutował B. znakomitym > Pamiętnikiem z powstania warszawskiego
(1970). Potem nastąpiły Donosy rzeczywistości (1973), Szumy, zlepy, ciągi
(1976), Zawal (1977), Roz-kurz (1980), Przepowiadanie sobie (1981). Proza ta
jest ścisłym zapisem życia, drobnych spraw, sytuacji. Przekonany o kryzysie
lit. opartej na fikcji, B. eksponuje swoje uczestnictwo w zdarzeniach,
rejestruje własne przeżycia. Język narratora i bohaterów kształtuje podobnie
jak w poezji. W 1955 r. poeta stworzył wraz z L. E. Stefańskim słynny Teatr na
Tarczy ński ej, później jego kontynuację, autorski Teatr Osobny, w którym był
głównym wykonawcą. Bohaterami 5 zrealizowanych programów bywały np. palce u
rąk albo formy językowe ("co robiąc", "wchodząc, wychodząc") - wtedy tekst
nazywał się "gramatem". Teatr działał w mieszkaniu poety do 1963 r. Formą
dram. jest również późny cykl tekstów Kabaret Kici Koci. Utwory dram. z l.
1955-63 zostały opublikowane w t. Teatr Osobny (1973).
Biblia brzeska (1563) zw. Biblią Radzi-wiłłowską lub Biblią pińczowską - jedno
z najpiękniejszych dokonań transla-torskich epoki (przekład kalwiński). Zespól
tłumaczy (m.in. J. Łaski, F. Stankar, P. Statorius, A. Trzecieski Młodszy, J.
Lubelczyk), świadom wartości lit. Biblii, zwł. psalmów, zadbał o piękno ję-


Biblia królowej Zofii
42
zyka i stylu przekładu. B. b. ukazała się nakładem Mikołaja Radziwiłła Czarne-
go w Brześciu. Jej tłumacze należeli do grona nauczycieli gimnazjum kalwiń-
skiego w Pińczowie (1558). Przekład NT oparty na tekście wydanym przez Erazma
z Rotterdamu; przekład ST -na oryginale hebr. lub na Septuagincie -tłumaczeniu
gr. z III w. M.in. z B. b. korzystał J. Kochanowski podczas prac nad >
Psałterzem Dawidowym.
Biblia królowej Zofii (XV w.) -jedyny całkowity pol. przekład ST z epoki śre-
dniowiecza, wykonany na zlecenie Zofii (czwartej żony króla Władysława Ja-
giełły) przez kilku tłumaczy. Tekst o wyraźnych walorach lit., dokument
kształtowania się patetycznego stylu prozy narracyjnej, łączący elementy
narracji i opisu. Wierny przekład wersji czes. (badania S. Urbańczyka i V.
Kya-sa) - stąd liczne bohemizmy. Z części I (do Księgi Hioba), liczącej
początkowo 470 kart, zachowało się 185 kart. Z części II (od Psałterza do
Drugiej Księgi Machabejskiej) ocalało 6 kart wykorzystanych do oprawy książek
z XVI i pocz. XVII w. Część I w XVI w. należała do rodziny Krotoskich, w pocz.
XVII w. do Tarnowskich, a w 1624 r. do zbiorów biblioteki Leszczyńskich w Ba-
ranowie. W XVIII w. znajdowała się w bibliotece Gimnazjum Reformowanego w
Sarospatak na Węgrzech - stąd nazwa Biblia szaroszpatacka. Zaginęła w czasie
II wojny światowej. Pierwotny tekst ocalał dzięki wydaniu A. Małec-kiego
(1871) oraz edycji fototypicznej (1930) dokonanej z inicjatywy > PAU przez L.
Biemackiego.
Biblie polskie - prace translatorside w Polsce rozpoczęły się w XV w. Jedyny
całkowity przekład średniow. to -> Biblia królowej Zofii. Reformacja zaini-
cjowała kolejne tłumaczenia. Od XVI w. powstają także liczne katol. przekłady
Biblii: Nowy Testament pod red. > M. Bielskiego (1556), Biblia Leopolity
(1561, 75), Biblia -> J. Wujka (1539 -NT, 1599 - całość). Nowy Testament W.
Szczepańskiego (1917), Nowy Testament E. Dąbrowskiego (1947), Nowy Testament
S. Kowalskiego (1957), Biblia Tysiąclecia (1965), Biblia poznańska (1974/75),
Nowy Testament K. Ro-maniuka (1976). Przekład antytrynitar-ski: Nowy Testament
W. Szmalca i in. (1606). Przekłady ariańskie: Biblia nieświeska (1572), Nowy
Testament M. Czechowicza (1577). Przekłady kalwińskie: > Biblia brzeska
(1563), Nowy Testament M. Janickiego i in. (1606). Przekłady luterańskie: Nowy
Testament S. Murzynowskiego (1551), Biblia gdańska (1632). Przekład
protestancki:
Biblia Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego (1981). Przekład
żyd.: Stary Testament Izaaka Cylkowa -tekst hebr.-pol. (1883-1914). Powstały
także tłumaczenia fragmentów Biblii najbardziej znane to: > Rozmyślania
przemyskie (XV/XVI w.), zawierające prawie całą Ewangelię św. Mateusza
połączoną z innymi relacjami ewangelicznymi, oraz > Postylla M. Reja, za-
wierające przekłady fragm. ważnych dla praktyki kaznodziejskiej. Szczególnie
chętnie tłumaczono psalmy - m. in. > M. Rej, > J. Kochanowski, > F. Kar-
piński, > L. Staff, > R. Brandstaetter, W. Bąk, -> Cz. Miłosz, -> A. Kamień-
ska. Najstarsze pol. psałterze to: > Psałterz floriański (XIV w.) i -> Psał-
terz pulawski (XV w.). Na uwagę zasługują również lit. tłumaczenia niektórych
framentów Biblii, np. Ewangelie św. Marka i Jana, Apokalipsa św. Jana, Psalmy,
Pieśń nad pieśniami, Kohelet, Hiob, Treny Jeremiasza > R. Brand-staettera,
Ewangelie św. Marka i Jana,
43
"Biblioteka Warszawska"
Ruth, Treny Jeremiasza, Kohelet, Hiob, Psalmy > Cz. Miłosza, Księga Rodzaju
A. Sandauera. �
Biblioteka Jagiellońska - jedna z najstarszych bibliotek w Polsce, zał. wraz z
> Akademią Krakowską w 1364 r. Pierwsze zbiory powstawały przy poszczególnych
kolegiach, scalone w XVI w. przy Collegium Maius i traktowane jako główna
biblioteka uniwersytecka. Decyzja Komisji Edukacji Narodowej (1775)
zapoczątkowała proces tworzenia jednego księgozbioru, w 1812 r. udostępnionego
publiczności. Szybki rozwój B. J. nastąpił w XIX w. za dyrekcji J. S.
Bandtkiego, J. Muczkow-skiego i K. Estreichera, w tym też czasie ukształtowała
się jej obecna nazwa. Wzniesiony w okresie międzywojennym nowoczesny budynek
pozwolił na rozbudowanie zbiorów po wojnie i rozszerzenie zakresu
działalności. B. J. posiada cenną kolekcję starych druków, w tym największy
zbiór inkunabułów, wśród rękopisów zabytkowe manuskrypty średniowieczne, m.in.
odpis > Bogurodzicy z XV w. Unikatowe są również autografy uczonych (np.
Kopernika) oraz wielu pisarzy, od Mickiewicza po Witkacego. Bogate zbiory
tworzą także dokumenty, muzykalia, kartografia i grafika.
Biblioteka Narodowa - centralna biblioteka państwowa z siedzibą w Warszawie,
organizowana od 1919, otwarta w 1930 r. Podstawą jej zasobów były m.in.
rewindykowane zbiory bibliotek wywiezionych do Rosji w czasie zaborów oraz
kolekcje z Rapperswilu i Paryża. Duże zniszczenia wojenne dotknęły m.in.
zbiory rapperswilskie, rękopisy, stare druki i muzykalia. Obecna działalność
B. N. polega na gromadzeniu i udostępnianiu zbiorów, prac bibliograficznych,
badawczych, informacji, na
poradnictwie, wydawnictwach i normalizacji.
Biblioteka Ossolineum zob. Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Biblioteka Polska w Paryżu, Bi-bliotheque polonaise - najstarsza i najbogatsza
biblioteka pol. poza granicami kraju, istniejąca do dziś. Powstała w 1838 r.
przy Tow. Literackim ze zbiorów jego i Tow. Naukowej Pomocy oraz darów i
zapisów. W 1893 r. przeszła pod zarząd powstałej przy niej Stacji Naukowej AU
(PAU). W l. 1957-75 zarządzał nią franc. administrator sądowy, który
wydzierżawił bibliotekę Tow. Hi-storyczno-Literackiemu (dzierżawę przedłużono
do 2003 r.). Organizatorami B. P. byli: > J. Ursyn Niemcewicz, A. J.
Czartoryski, K. Sienkiewicz, a związał się z nią > A. Mickiewicz. F. Pułaski
(dyr. od 1926) nadał bibliotece charakter specjalistyczny - gł. zbiory
dotyczące historii Polski (zwł. emigracji), stosunków pol.-franc., lit. pol. W
1934 r. otwarto przy niej wyższe studium wiedzy o Polsce (Centre d'Etudes
Polonaises de Paris). Część zbiorów B. P. znajduje się w depozycie w warszaw-
skim Muzeum Literatury.
"Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi" -
mieś. nauk.-lit. wyd. w Warszawie w l. 1841-1914, do czasu powstania >
"Ateneum" jedyne czasopismo nauk.; w okresie międzypowsta-niowym stanowiła
ważny ośrodek życia nauk. w mieście, organizowała sesje na-uk.-lit. z
możliwością szerokiego w nich uczestnictwa. Założycielami byli m.in. M.
Baliński, L. Potocki, K.W. Wójcicki, a głównymi red. prócz tego ostatniego
także A. Szabrański, J. K. Plebański, J. Weyssenhoff. Pismo zawsze bliskie


Biblioteka Zaluskich
44
było kołom zachowawczym, w okresie pozytywizmu należało do "starej prasy" i
prowadziło dyskusje filoz. z > "Przeglądem Tygodniowym". Zasługą "B. W." była
publikacja cennych materiałów źródłowych dotyczących historii Polski, w tym
szeroko zakrojonych dziejów kultury i lit. W dziale lit. dominowała początkowo
poezja, drukowane były m.in. wiersze C. Norwida, w l. 60. publikowano prozę
(m.in. powieści J.I. Kraszewskiego), natomiast w l. 70. i 80. dominują
przekłady. Współpraca z > P. Chmielowskim przyniosła zmiany na lepsze w
ogłaszanych recenzjach i rozprawach krytycznolit. Z pismem współprac. m.in. ->
A. Bruckner, > M. Ko-nopnicka, tu publikowali swoje utwory m.in. > H.
Sienkiewicz, > W. S. Reymont, > E. Orzeszkowa.
Biblioteka Zaluskich (1747-95) -pierwsza w Polsce i jedna z nielicznych na
świecie biblioteka publiczna, ufundowana przez braci > A. S. i J. A. Za-
luskich - pierwszy był inicjatorem fundacji, drugi gromadził zbiory; w 1774
powierzona Komisji Edukacji Narodowej. B. Z. otwarta w warszawskim Pałacu
Daniłowiczowskim, w końcowym etapie funkcjonowania posiadała ok. 400 tyś.
książek, 20 tyś. rękopisów i ponad 40 tyś. sztychów. Po ostatnim rozbiorze
Polski (1795) zbiory zostały wywiezione do Petersburga, po odzyskaniu
niepodległości zwrócone częściowo i włączone do -> Biblioteki Narodowej
(1928). W czasie II wojny światowej uległy niemal całkowitemu zniszczeniu.
Bielawski Józef (1739-1809) - poeta i komediopisarz. Jego Natrętami zai-
naugurować swą działalność pierwszy teatr publiczny w Polsce (16 XI 1765).
Choć autor pomysł zaczerpnął z Natrętów Moliera, była to sztuka oryginalna,
zgodnie z programem oświeć, wyszy- 3 dzająca wady Sarmatów. B. odwołał się j
do tradycji polskich intermediów. Po- | służył się dość archaicznym, baroko- 1
wym, momentami wulgarnym językiem, pozostając w sprzeczności z elegancją
klasycyzmu oświeć. Natrętów i Dziwaka (następną swoją komedię) sam
reżyserował. Pisał także panegiry-ki, wiersze okolicznościowe i erotyki o
niewielkiej wartości lit. Jako człowiek i mierny poeta stał się przedmiotem j
drwin pisarzy warszawskich (liczne i kpiarskie parodie jego utworów). ;
Bielski Marcin, wtaśc. Wolski (ok. 1495-1575) - poeta, tłumacz, kronikarz.
Debiutował Żywotami filozofów | (1535, tłum. czes. wersji wyboru G. |
Burleya), które zawierają urozmaicone i fikcją lit. biografie uczonych.
Głównym dziełem B. jest Kronika wszytkiego | świata (1551), pierwsza pol.
historia po- i wszechna od czasów biblijnych po l. wspólcz. autora, w której
przenikają się � wzajemnie historia, fantastyka i fikcja lit. Na pozostałą
twórczość B. składają się: moralitet Komedyja Justyna i Konstancje] (1557) -
poet. opowieść o zmienności świata i potrzebie lądu ;
moralnego w człowieku; prozaiczny '�� traktat Sprawa rycerska (1569); satyry :
Sen majowy, Sjem niewieści. Rozmowa \ nowych proroków, dwu baranów o jednej
głowie (wyd. łączne 1566/67) - bę- | dące wyrazem patriotycznej troski auto- !
ra. Istotnym walorem całej twórczości B. jest słownictwo zawierające liczne
przykłady ówczesnej mowy potocznej.
Bieńkowski Zbigniew (ur. 1913) - poe- :
ta, krytyk lit., tłumacz. Studiował prawo ' i filologię romańską na UW i w
Paryżu. ' Wojnę przeżył w Warszawie. W l. :
1945-46 był sekretarzem redakcji > "Odrodzenia", a następnie wicedyrekto-
45
Bitwa o Monte Cassino
rem Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu i redaktorem "Polski i Świata" w
Paryżu. W l. 1950-78 współredagował > "Twórczość". W 1963 r. otrzymał nagrodę
PEN Ciu-bu. Debiutował w 1936 r. w "Okolicy Poetów". Kluczowym pojęciem dla
twórczości B. jest kreująca wyobraźnia. Inspirowała go poezja franc. (zwł. J.
Su-pervielle'a - zbliżonego do nadreali-zmu). Poszukiwania środków wyrazu
zbliżają B. do > lingwizmu. Poeta chętnie posługuje się prozą poet., intere-
suje go tematyka egzystencjalna. Swoje utwory wydał w tomach: Kryształy cienia
(1938), Sprawa wyobraźni (1945), Trzy poematy (1959), Liryki i poematy (1975),
Poezje wybrane (1979). Jako krytyk lit. zajmuje się lit. zachodnioeuropejską
(gi. franc.) i amer. (Piekła i Orfeusze, 1960; Modelunki, 1966;
W skali wyobraźni. Szkice wybrane, 1983; Notatnik amerykański, 1983) oraz pol.
{Poezja i niepoezja, 1967). B. jest wybitnym tłumaczem lit. franc. - przełożył
m.in. utwory G. Apollinaire'a, P. Eluarda, L. Aragona, A. de Saint-
Exupery'ego. Z roś. przetłumaczył Demona M. Lermontowa.
Biernacki Mikołaj, pseud. Rodoć (1836-1901) - poeta, satyryk, tłumacz.
Twórczość lit. rozpoczął od tłum. utworów satyr. P. J. Berangera, do których
dodawał własne próby, wyd. w zeszytach od 1876 pt. Piosnki i gawędy hu-
morystyczne. Utwory rozproszone w czasopismach wydal w kolejnych tomach Satyry
obyczajowe I (1880), Satyry (1883), Satyry obyczajowe II (1885), Satyry III
(1890), Satyry i fraszki XII (1894). Adresatem jego oskarżeń była
konserwatywna i ugodowa szlachta, tematykę polit. łączył z obserwacją oby-
czajów różnych klas i środowisk spol. Pisarstwo B. cechuje wyważone operowanie
komizmem i celna pointa. Wiele utworów zawierających gorzkie refleksje
pozostało w rękopisie.
Biernat z Lublina (ok. 1465 - po 1529)
- poeta-tłumacz, wykształcony ksiądz. Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Od
18 roku życia na dworach magnackich. Autor pierwszej (jak sądzono do niedawna)
pol. książki drukowanej - modlitewnika Raj duszny (1513). Najważniejszy utwór
lit.: Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego, w którym
ustami bohatera głosi pogląd o naturalnej równości wszystkich ludzi. Ezop - na
pól legendarny niewolnik z VI w. p.n.e., wyzwolony dzięki mądrości - śmiechem
i przewrotnym żartem broni swej duchowej niezależności, kpi z autorytetów i
konwenansów. Jego wypowiedzi są dosadne, czasem wulgarne (zgodnie z zasadą, że
to, co naturalne, nie jest brzydkie). Wymienione w tytule przypowieści to
pierwsze pol. bajki, napisane potocznym językiem i urozmaicone przysłowiami.
Swoje poglądy głosił B. z L. także w Dialogu Polinura z Koranem - przekładzie
Lukiana poprzez jeż. czes.
Bitwa o Monte Cassino (1945-47) -wielotomowy reportaż > M. Wańkowi-cza,
wyjątkowy w zakresie dokumentacji jednego wydarzenia (rozmowy z uczestnikami
bitwy, wiedza autora -korespondenta wojennego, dane z dokumentów sztabowych).
Wańkowicz zarejestrował wszystkie ważne fakty, stworzył z b. wielu epizodów
obraz kilkudziesięciu godzin przygotowań i samej walki. Uwagę skupił na
przedstawieniu żołnierzy, zachowując autentyczne nazwiska, ale charaktery i
czyny kształtując jako połączenie cech i czynów kilku postaci. Ich portrety
składają się na obraz armii zróżnicowanej pod wzglę-


Bliziński Józef
46
dem spoi., kult. i narodowościowym. W gawędową narrację wplótł autor liczne,
dające się wyodrębnić glosy bohaterów (polifonia), przytoczone w mowie
pozornie zależnej. W tekście pojawiają się też fragm. autotematyczne (Wańko-
wicz odsłania warsztat reportera). W Polsce B. o M. C. ukazała się w 1956 r.,
a jej skrócona wersja Monte Cassino i Szkice spod Monte Cassino w 1957 i 1969
r.
Bliziński Józef (1827-93) - prozaik, komediopisarz, uczestnik powstania
styczniowego. Debiutem komediowym Imieniny (pierwotny tytuł Konkurenci, 1860)
zapoczątkował schemat dramaturgiczny, w którym dominują wyraziste postacie
środowiska szlacheckiego; korzystając z własnych doświadczeń, kreślił w swych
utworach portrety obyczajowe pol. szlachty, np. Przezorna mama (1878),
Lekkoduch (1887), Panna z posagiem (1894). W repertuarach teatrów pozostały
jego komedie Pan Damazy (1878) i Rozbitki (1882). Specyficzny obraz zakłamania
moralnego zawarty jest w ostatnim utworze B. Chwast (1894). Prócz lit.
interesowały go także etnografia i badania nad jeż., czego efektem stała się
praca Barbaryzmy i dziwolągi językowe (1888).
"Bluszcz. Pismo tygodniowe ilustrowane dla kobiet" (1865-1939) - tygodnik wyd.
w Warszawie. Jedno z najstarszych pism kobiecych w Europie. I redaktorka: M.
Unicka (1865-95). W sporze pozytywistów z romantykami opowiedziało się po
stronie "starych". Za red. S. i M. Podhorskich-Okołów (1921-22 i 27-39) "B."
zyskał podtytuł "Pismo spoieczno-polityczne". Głosił program umiarkowanej
emancypacji kobiet (m.in. kształcenia praktycznego i pracy). Zamieszczał
artykuły o tematyce psychol., pedag. i kult. oraz życiorysy wybitnych kobiet.
Z działem lit. współpracowali m.in. > J. I. Kraszewski, > E. Orzeszkowa, >
N. Zmichow-ska, > A. Asnyk, > W. Gomulicki, > M. Konopnicka, > W. Reymont,
> M. Rodziewiczówna, > K. Tetmajer, > M. Dąbrowska, > K. I. Galczyński, >
K. Iłłakowiczówna, > M. Kuncewiczo-wa, > E. Szelburg-Zarembina.
Błoński Jan (ur. 1931) - historyk i krytyk lit., studiował filologię pol. na
UJ pod kierunkiem > K. Wyki, później pracownik IBL, habilitowany 1969, od
1981 prof. UJ. Swój pierwszy artykuł zatytułowany Poezja Różewicza zamieścił
po wojnie w miesięczniku "Twórczość". W latach 1950-60 współpracował z
"Przekrojem", drukował stałe cykle krytyczne w "Życiu Literackim",
"Przeglądzie Kulturalnym", "Dialogu", 1972-75 red. dwumiesięcznik "Teksty", W
l. 1967-81 kierownik lit. Starego Teatru w Krakowie, od 1972 członek pol. PEN
Ciubu, pracownik naukowy uczelni pol. i zagranicznych. W 1989 r. został
członkiem rady redakcyjnej pism "Res Publica" i "NaGios". Jest autorem opra-
cowań twórczości pisarzy pol. i obcych, m.in.: Galczyński 1945-1953 (1955),
Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku (1967), Stanisław Ignacy
Witkiewicz jako dramaturg (1973), Widzieć jasno w zachwyceniu. Szkic literacki
o twórczości Prousta (1965), Samuel Beckett (współautor 1982). Zbiory jego
szkiców krytycznolit. zawierają refleksje m.in. nad lit. współcz. (Zmiana
warty, 1961), przemianami w poezji (Odmarsz, 1978), dramaturgii (Romans z
tekstem, 1981), rolą krytyki lit. i literatury (Kilka myśli co nie nowe,
1985). W swym dorobku ma również przekłady, adaptacje, prace redakcyjne.
47
Bogurodzica
Bobkowski Andrzej (1913-61) - prozaik. Z wykształcenia handlowiec. Z Polski
wyjechał przed II wojną światową. Okupację przeżył we Francji;
współpracował z ruchem oporu. Dostrzegając symptomy schyłku kultury europ.,
zagrożonej przez faszyzm i komunizm, w 1948 r. opuścił Francję i zamieszkał w
Gwatemali (prowadził firmę modelarską). Stale współpracował z paryską >
"Kulturą". W swoich utworach (Szkice piórkiem. Francja J940^f4, 1957, i Coco
de Oro, 1970 - pośmiertne) łączył konwencję dziennika, opowiadania i tekstu
publicyst. Walorami prozy B. są żywa narracja, plastyczność opisów, trafność
refleksji płynących z obserwacji świata. W Szkicach piórkiem (fragm. drukowane
w > "Twórczości", l. wyd. krajowe Wyd. PoMOST, 1988) oprócz barwnego obrazu
życia okupacyjnej Francji można odnaleźć interesujące obserwacje polit., uwagi
o lekturach i zapis filozofii życiowej autora (kult wolności i indywidualizmu,
sprzeciw wobec totalitaryzmu). Zbiór nowel i notatek Coco de Oro zawiera
rozważania dylematów powojennej emigracji pol. B. pozostawił także listy
(część opublikował > J. Iwaszkiewicz).
Bocheński Jacek (ur. 1926) - prozaik i publicysta. Debiutował zbiorem opo-
wiadań Fiolki przynoszą nieszczęście (1949), potem wydal tom publicystyki
Zżycia NRD (1951), opowiadanie Zgodnie z prawem (1952), zbiór reportaży Podróż
i szczypta filozofii. Refleksje Z podróży do ZSRR (1956). Okres utożsamiania
się z nową władzą B. kończy zbiorem felietonów Fakty i zwierzenia (1957). Nowy
rozdział w twórczości i poglądach na świat otwierają reportaże z podróży do
Afryki Pożegnanie z panną Syngilu, albo Sioń a sprawa polska (1960), w których
podejmuje temat
dążenia do niepodległości, tolerancji i względności obyczajów, oraz szkice
Krwawe specjały wloskie (1982). Krytykę władzy sięgającej po kłamstwo i ma-
nipulację stanowi dwutomowy zbiór esejów o charakterze historiozoficznej para-
boli > Boski Juliusz (1961) i Naw poeta (1969). Znaczenie dosłowne i symbol.
ma tytuł powieści Stan po zapaści (1987), dotyczy bowiem zdrowia narratora i
okresu stanu wojennego. W dorobku lit. B. znajdują się również opowiadania,
m.in. Tabu (1965) i Retro (1990).
Bocian Marianna (ur. 1942) - poetka, krytyk lit. Jej wiersze i recenzje zamie-
szczały m.in. "Agora", "Odra", "Nad-odrze", "Konfrontacje". Twórczość poetycka
B. jest trudna w odbiorze, przepełniona metaforą, w dużej części to tzw.
poezja konkretna, wręcz kolaż, w którym ważne jest nie tylko słowo, ale i
wrażenie plastyczne. Ukazały się tomy poezji: Poszukiwanie przyczyny .(1968),
Wieża Babel pospolita (1972), Narastanie (1975), Strzępy fotografii (1977),
Proste nieskończone (1977),Ac-tus hominis (1979), Ograniczone z nieo-
graniczonego (1982), Odczucie i realność (1983), Spojenie (1988), Stan
stworzenia (1989), Z czasu jedni jest JESTEŚ jestem (1991). Tytuł monodramu
Odejście Kaina (1973) przypisany został również opowiadaniu (1979). B. jest
także autorką esejów o współcz. poezji pol. Na marginesie historii Marsja-sza
i Apolla (1978), Przestrzeń w poezji konkretnej (1979) oraz powieści Prze-
budzeni do życia (1984).
Bogurodzica - najstarszy pol. utwór po-et., pieśń-hymn. Nieznany jest pierwot-
ny, oryginalny tekst. Pierwsze zapisy pochodzą z pocz, XV w. I - tzw. kcyń-
ski: zawiera 2 zwrotki z nutami, jest sporządzony na wklejce oprawy kode-


Bogusławski Wojciech
48
49
bohater pozytywistyczny
ksu zawierającego kazania niedzielne wikariusza z Kcyni k. Gniezna, Macieja z
Grochowa. II zapis, tzw. krakowski, zawiera 13 zwrotek, z których 2 pierwsze
są najstarsze i luźno związane z pozostałymi. Pierwszy druk B. - Statut Ła-
skiego (1506). Czas powstania pieśni jest przedmiotem sporu językoznawców. T.
Lehr-Splawiński datuje ją na l. pol. XII w., E. Ostrowska - na XI lub l. pol.
XII w., J. Woronczak - na XIII w., S. Urbańczyk na XIII lub l. pol. XIV w. Po
weryfikacji odrzucono tezę o autorstwie sw. Wojciecha. B. funkcjonowała jako
hymn rei. oraz państwowy. > J. Długosz nazywa ją carmen patrium (pieśń
ojczysta) i zaświadcza o śpiewaniu przez rycerstwo pod Grunwaldem, Nakłem i
Wilkomierzem. Pieśń śpiewano również podczas koronacji Władysława
Jagiellończyka. Z czasem straciła uroczysty charakter - w XVII w. została
odnotowana jako pieśń dziadowska. XIX w. przywrócił jej dawną rangę: J. Ursyn
Niemcewicz umieścił B. na początku > Śpiewów historycznych, parafrazował ją
> J. Słowacki w Hymnie, rozprawę o niej napisał > C. Norwid, H. Sienkiewicz
przypomniał pieśń w > Krzyżakach. Do B. nawiązywali poeci czasu II wojny
światowej, m.in. K. K. Baczyński w > Modlit\vie do Bogurodzicy i > T. Gajcy
w Modlitwie żołnierskiej. Obie strofy pieśni są tropami (dodatkami) do
kończącego je liturgicznego zwrotu Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się nad nami).
I zawiera prośbę do Maryi o pozyskanie modlącym się Chrystusa, II - prośbę do
Chrystusa (z powołaniem się na Jana Chrzciciela), by wysłuchał modlitwy i
zapewnił ludziom szczęśliwe życie doczesne i rajską wieczność. Sposób
napisania B. świadczy o wysokiej kulturze lit. anonimowego autora. Konstrukcja
utworu została podporządkowana zasadzie parzystości,
np. 4 święte osoby połączone w pary, podwójne określenia osób (Bogurodzica -
dziewica, syn - Gospodzin), pary synonimów (zyszczy - spuści), II strofa
dwukrotnie dłuższa od I, paralelne wersy w II strofie, ostatni wers w I
strofie złożony z 2 członów zdaniowych - każdy po 2 wyrazy. Ten zdaniowy
wiersz ma regularną intonację, średniówkę (z wyjątkiem l. wersu II strofy),
rymy zewn. i wewn. Wykazuje także dużą regularność sylabiczną. Autor
umiejętnie operuje przeciwstawieniami i antytezami, dającymi się pogodzić na
gruncie wiary chrzęść.; np. 'Bogurodzica' (matka) - 'dziewica', 'syn' -
'Gospodzin' (Pan, Bóg). Wykorzystany w pieśni motyw pośrednictwa Maryi i Jana
Chrzciciela nawiązuje do Deesis (gr. prośba, modlitwa) - powstałego w
Bizancjum przedstawienia Matki Boskiej i Jana Chrzciciela stojących w pozach
wstawienniczych koło Chrystusa. Od X w. temat ten rozpowszechnił się w ikono-
grafii zach. Europy, skąd przeniknął do Polski (np. malowidło ścienne w kole-
giacie w Tumie k. Łęczycy). Regularność rytmiczna B. nawiązuje (wg T. Mi-
chalowskiej) do hymnografii łac. Łączy więc utwór 2 nurty chrzęść, tradycji:
wschodni i łaciński. Wśród archaicznych form jeż. na uwagę zasługują naj-
starsze, niewystępujące w innych pol. zabytkach: 'Bogurodzica' i 'dzielą' -oba
pochodzenia scs., oraz 'Bożyc'. W pieśni występują także inne archaizmy
słownikowe (np. 'zwolena', 'przebyt'), fonetyczne (np. 'sławiena'), fleksyjne
(np. 'spuści', 'raczy') oraz składniowe (np. szyk wyrazów: 'twego dzielą').
Bogusławski Wojciech (1757-1829) -dramatopisarz, aktor, reżyser, dyrektor
teatru. Służył w gwardii pieszej litew., wbrew woli ojca opuścił wojsko w ran-
dze podchorążego i rozpoczął pracę
w Teatrze Narodowym. Debiutował na tej scenie w 1778 r. jako aktor, a także
śpiewak operowy. Jako jej dyrektor w l. 1783-85, 1790-94 i 1799-1814 propa-
gował idee oświecenia naród, i polit., rozumiał rolę wychowawczo-obywatel-ską
tej instytucji. Prowadził także własne teatry w Wilnie i we Lwowie, był
współtwórcą pol. teatru operowego. Dokonał przeróbek i przekładów blisko 80
utworów dram. i librett, upowszechnił m.in. twórczość Szekspira, wydal 12 to-
mów Dziel dramatycznych (1820-30), W tym Dzieje Teatru Narodowego. Znaczące
miejsce zajęła jego sztuka > Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale z muzyką
J. Stefaniego (1794), ponadto napisał Henryka VI na Iowach (1793) t Spazmy
modne (1797). Uznanie zyskał rolami charakterystycznymi, np. postać w miarę
sceptycznego, choć pogodnego mędrca z ludu (Bardos w Cudzie mniemanym,
Ferdynand Koki w Henryku VI na Iowach), lub też tragicznymi (Król Lir
Szekspira); był założycielem pierwszej Szkoły Dramatycznej w Warszawie (1811)
oraz autorem podręcznika gry aktorskiej.
Boguszewska Helena (1886-1978) -powieściopisarka, publicystka, autorka
podręczników przyrody i geografii, działaczka spot. Studiowała nauki przyr. na
UJ. Pracowała w Polskim Komitecie Opieki nad Dziećmi - poznała problemy
niewidomych dzieci. W 1933 r. wraz z mężem J. Kornackim założyła grupę lit. >
Przedmieście, była jej przewodniczącą. Współprac, z > "Bluszczem", >
"Tygodnikiem Ilustrowanym", > "Wiadomościami Literackimi". W czasie II wojny
światowej mieszkała w Warszawie, uczestniczyła w tajnym życiu kult.; nie
pisała. W II 1944 r., powołana do Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego,
zaangażowała się w działalność polit. Pracowała w Głównej Komisji do Badania
Zbrodni Niemieckich. W 1958 r. daremnie próbowała wskrzesić Przedmieście.
Najważniejsze utwory B. powstały w 20-leciu międzywojennym. Pisarkę
interesowała gł. tematyka społ. W swej pierwszej wybitnej powieści Ci ludzie
(1933) ukazała świat nędzy istniejący na peryferiach Warszawy. Bezrobotnych
bohaterów ukazywała ze szczególną sympatią. Dostrzegała ich degradację z
powodu niemożności znalezienia pracy, ale i dramatyczne zmaganie się z losem.
W napisanej wspólnie z J. Kornackim powieści Jadą wozy Z ceglq (1935) ukazała
środowisko "wytwórców" cegieł i wozaków, a w Wiśle (1935) - mieszkańców barek.
Utrwaliła autentyczny wygląd nędzy i życie zwykłych ludzi. Jedną z
najgłośniejszych książek B. było Cale życie Sabiny (1934) - powieść o
kobiecie, która wiedząc, że umiera, wspomina swoje nieudane, choć pozbawione
wielkich dramatów życie. Utwór jest zapisem strzępów myśli, uczuć, luźnych
skojarzeń, zorganizowanych w ciągi motywów (np. sukienki). Brak w nim
tradycyjnie rozumianej fabuły. Najciekawsza część pisarstwa B. to powstałe w
l. 30. książki o dzieciach: Laski, Pozbierane dzieci, Świat po niewidomemu,
Czer\vone węże. Pod koniec l. 30. powstała 4-częścio-wa powieść Polonez o
naciskach polit. i kult. na Polskę ze wschodu i zachodu (uznana przez część
krytyki za słuchowisko radiowe). W l. 50. B. pisała słabe powieści w konwencji
socrealistycznej. Z powojennej twórczości na uwagę zasługują Nigdy nie zapomnę
(1946) -efekt pracy w Komisji do Badania Zbrodni Niem., oraz Czekamy na życie
(1947) _ wspomnienia z młodości.
bohater pozytywistyczny - postać będąca nośnikiem elementów programo-


bohater romantyczny
50
wych epoki: człowiek klasy średniej lub reprezentant prostego ludu - kupiec
Wokulski z Lalki B. Prusa, dziecko wiejskie w nowelach B. Prusa Antek czy H.
Sienkiewicza Janka Muzykant; wyznawca kultu wiedzy - Juliusz Ochocki z Lalki
B. Prusa; człowiek postępowy -Witold Korczyński z Nad Niemnem E. Orzeszkowej;
przedsiębiorczy - Wokulski z Lalki; homo faber - człowiek pracy - Jan
Bohatyrowicz z Nad Niemnem.
bohater romantyczny - postać typowa dla lit. romant. o jednoznacznie zakre-
ślonej biografii, w której wyróżniają się buntownicza natura, łatwe uleganie
emocjom, wrażliwość, egzaltacja, rozdarcie wewn., irracjonalne widzenie, in-
dywidualizm, poczucie samotności, przekonanie o własnej ponadprzeciętno-ści,
geniuszu i mocy. W młodości przeżywa zawód miłosny, który prowadzi do
tajemniczej samobójczej śmierci, niekoniecznie definitywnie kończącej życie.
Dla dobra ogółu gotów jest odrzucić kanony moralne popełniając czyn niegodny.
W pol. literaturze romant. występują różne kreacje b. r.: nieszczęśliwy kocha-
nek - Gustaw w Dziadach cz. IV A. Mickiewicza; pielgrzym, wygnaniec -podmiot
lir. w Sonetach krymskich A. Mickiewicza, Smutno mi, Boże J. Słowackiego;
spiskowiec - Mickiewiczowski Konrad Wallenrod, ksiądz Robak lub Kordian
Słowackiego; Winkeiried -bohater tytułowy Kordiana J. Słowackiego; Mesjasz -
opatrznościowy mąż 44 w Driadach cz. III A. Mickiewicza;
wieszcz - ksiądz Piotr tamże; Promete-usz - Konrad tamże.
Bohatyrowicz Jan - bohater powieści E, Orzeszkowej > Nad Niemnem, syn
Jerzego, bratanek Anzelma, młody i pełen wdzięku następca rodu schłopialej
szlachty zamieszkującej zaścianek Bo-
hatyrowicze, położony nieopodal Kor-czyna. Przechowuje w pamięci obraz ojca
idącego do powstania, wychowany przez stryja ma świadomość swych powinności
wobec ojczyzny, ceni wartość pracy i rodziny, ma duże poczucie godności
osobistej. Oczarowany urodą i wdziękiem Justyny Orzelskiej zakochuje się w
niej z wzajemnością, zapoznaje ją z tradycją zaścianka, uświadamia sens pracy
i życia. Wspólnie odbywają sentymentalne wyprawy na mogiłę protoplastów rodu
Jana i Cecylii, których nobilitował w XVI w. król Zygmunt August w uznaniu ich
życiowych ideałów, oraz na grób powstańców z 1863 r., gdzie pochowany został
ojciec Jana. Małżeństwo tych dwojga staje się symbolicznym aktem pojednania
między mieszkańcami dworu w Korczynie a zaściankiem w Bohatyrowiczach.
Bohiń (1987) - powieść > T. Konwic-kiego. Rodzinna historia (mitologia) au-
tora w konwencji tradycyjnego romansu. Opowieść o tragicznej miłości Heleny
Konwickiej (babki Tadeusza) łączy się z syntezą dziejów Polski: ojciec Heleny
zaniemówił po klęsce powstania styczniowego, w skonfiskowanym majątku mieszka
zrusyfikowany Polak, bohaterka spotyka małego Ziuka Piisud-skiego, kochanek
Heleny - pragnący się spolonizować Żyd - zostaje zastrzelony przez jej ojca,
właśnie urodził się Włodzimierz Uijanow, naczelnik policji nazywa się
Wissarion Dżugaszwili, a w lasach żyje Schickelgruber - dziad Hitlera, chcący
palić ludzi. W minionym bezpowrotnie świecie, mimo iż pełnym sprzeczności,
wewn. konfliktów i osobistych tragedii, wszyscy tworzą sąsiedzką społeczność.
Bohomolec Franciszek (1720-84) -komediopisarz, poeta, wydawca, publi-
51
Bohun Jurko
cysta reprezentujący poglądy obozu królewskiego. Uczestnik > obiadów
czwartkowych. Jeden z wszechstron-niejszych działaczy oświeć. W wieku 17 lat
wstąpił do zakonu jezuitów. Studiował w Akademii Wileńskiej i w Rzymie. Pisał
artykuły do > "Monitora", a w r. 1768 został jego redaktorem. Zapoczątkował
nowoczesną komedię pol. Sztuki B. były wystawiane przez teatry szkolne, m.in.
w Collegium Nobilium. Początkowo chętnie sięgał po tematy i ujęcia farsowe,
czerpał wzory z komedii dell'arte i wczesnych utworów Mo-liera. Akcję swoich
sztuk osadzał jednak w pol. realiach, np. Ariekin na świat urażony krytykował
wielki świat Warszawy, Małżeństwo z kalendarza stało u początków pol. teatru
publicznego. Była to pierwsza w lit. pol. komedia dydaktyczna (tzw.
bohomolcowa). Autor opowiadał się w niej za wykorzystaniem specjalistów
cudzoziemskich dla rozwoju Polski, bronił tolerancji rei. Zasadą konstrukcyjną
utworu były opozycje: starych i młodych, zwolenników postępu i konserwatystów,
oświeconej stolicy i zabobonnej prowincji. Różnicę podkreślał autor strojem
bohaterów:
przeciwstawienie kontusza i fraczka przetrwało w komedii pol. do XIX w. Wadami
Małżeństwa z kalendarza były nadmiar retoryki oraz schematyzm akcji i postaci,
zaletą - dowcipny język z elementami parodii. Komedia wywołała protesty
przeciw ośmieszaniu tradycji szlacheckiej. Aby obronić się przed nimi, B.
napisał Staruszkiewicza, w którym bohaterem pozytywnym uczynił pol.
szlachcica, a ośmieszanym cudzoziemca. W komedii Pan dobry po raz pierwszy
wprowadził na scenę chłopów jako postaci pozytywne. Stworzone przez niego typy
bohaterów były obecne przez wiele lat w komedii pol. B. pisał również wiersze
okolicznościowe.
Najpopularniejsze to Kurdesz nad kur-deszami i Po szklaneczce do piosneczki.
Zaangażował się w walkę o czystość polszczyzny lit. De lingua Polonica col-
loquium (1752), przetłumaczona najeż. pol. jako Rozmowa o języku polskim
(1758), mająca postać dialogu między Kochanowskim, Twardowskim i Maka-rońskim,
ośmieszała posługiwanie się makaronizmami.
-. / ' �, Bohun Jurko - jedna z głównych postaci powieści H. Sienkiewicza >
Ogniem i mieczem, młody podpułkownik perejesławski wojsk kozackich w służbie
Rzeczypospolitej. Zwracał uwagę otoczenia swym kunsztem wojownika,
nieokiełznaną naturą, niekiedy okrucieństwem, namiętnością uczuć. Zakochuje
się w Helenie Kurcewi-czównie i dla jej zdobycia nie waha się wymordować
rodzinę kniahini Kurce-wiczowej, spalić dwór w Rozłogach, a ukochaną porwać.
Zaprzysięgły wróg > Skrzetuskiego w walce o Helenę. Dla własnych ambicji
opowiedział się po stronie Chmielnickiego, zdobywa z Kozakami Bar, wraz z nim
ukrytą tam przed nim Helenę, którą umieszcza w Czortowym Jarze pod czujnym
okiem Horpyny Dońcówny. Za fortel i wcześniejsze uprowadzenie ukochanej przez
Zagłobę zamierza się zemścić, w czym przeszkadza mu odsiecz Wolo-dyjowskiego,
w pojedynku z małym rycerzem zostaje ciężko ranny. Po wyzdrowieniu ponownie
angażuje się w wojnę pol.-kozacką, mimo rozejmu w Zborowie atakuje wojska
Jaremy Wiśniowieckiego, dostaje się do niewoli i tylko wspaniałomyślność
Skrzetuskiego pozwala mu ujść cało. Po 2 latach walczy pod Beresteczkiem, a
gdy Chmielnicki ostatecznie przegrywa, powraca do Rozłogów i pędzi tam samotne
życie.


Bolesław Chrobry
52
Bolesław Chrobry (1947-74) - cykl powieściowy w 5 częściach > A. Gołu-biewa
(Puszcza, Szło nowe. Źle dni, Rozdroża, Wnuk) ukazujący rolę tego króla w
umacnianiu pol. państwowości. Fabuła sięga po czas narodzin Bolesława i
wzbogacana licznymi retrospekcja-mi kończy się na początku nowego tysiąclecia,
nie obejmuje już ważnej hist. koronacji. Wielka saga rodów wychodzących z
puszczy (Śliźniów, Orczyków, Turów, Dziergołków, Bugajów, Dzierżków), misja
przybyłego św. Wojciecha to wzajemne przeplatanie starego obyczaju z nowym,
obraz kształtującego się państwa i roli chrześcijaństwa. Poszczególne tomy
mają różnie rozłożone akcenty tematyczne, np. Puszcza przedstawia dzieje
Slizów, ale też i po-lit. zabiegi niem. opanowania części pol. ziem, natomiast
w Rozdrożu przedstawione zostało formowanie się chrześcijaństwa z eksponowanym
wizerunkiem męczenników za wiarę z Międzyrzecza. Dla rozumienia sensu całości
ważna jest ogólna wizja historiozoficzna budowania wspólnoty chrzęść., zawsze
jednoczącej ludzi, ważnym jej uzupełnieniem jest zapis rodzącej się wspólnoty
naród, interesów, myśli i uczuć. Cykl jest dość ogólnym opisem ówczesnych
czasów i ludzi, niemal zupełnie pozbawionym szczegółów dotyczących wyglądu
miejsc i ludzi, ich trybu życia i obyczajów. Klimat przeszłości ma tworzyć
archaizowany język, który ze względu na dość specyficzny zasób słów był
przedmiotem dość krytycznych ocen.
Borchardt Karol Olgierd (1905-86) -prozaik. Ukończył Szkołę Morską w Tczewie.
Studiował prawo we Lwowie. W czasie II wojny światowej służył jako oficer na
transatlantykach "Piłsud-ski" i "Chrobry" - przeżył ich zatopienie. W l. 1940-
48 był organizatorem i wykładowcą pol. szkół morskich w Anglii. W 1949 r.
wrócił do kraju, w 1957-71 wykładał w Szkole Morskiej w Gdyni. Jego powieści
(Znaczy kapitan, 1960; Krążownik spod Samosierry, 1963; Szaman morski, 1986)
są beletry-zowanymi wspomnieniami. Zdobyły ogromny rozgłos dzięki bogactwu
treści, sugestywnym, heroizowanym kreacjom bohaterów, obfitującej w anegdoty
narracji, dowcipnemu, gawędziarskiemu stylowi, nawiązującemu do wzorca
Sienkiewiczowskiego. Szczególnie popularna jest debiutancka powieść Znaczy
kapitan, poświęcona pamięci komandora M. Stankiewicza, ostatniego kapitana
"Pilsudskiego". Wielokrotnie wydawana, przetłumaczona na czes. i roś.,
przyniosła autorowi nagrodę pisma "Morze" (1965).
Bordowicz Maciej Zenon (ur. 1941) -pisarz i reżyser współpracujący z czołowymi
pol. teatrami. W jego twórczości reprezentowane są wszystkie rodzaje lit., od
liryki Galaad (1962) i Sezon po mnie (1979), przez dramat realist. Non stop
(1968) i Specjalność zakładu (1976), do powieści społ.-obycz. Longplay (1977),
Święto na zapas (1982) i Duchota (1988). B. jest również autorem słuchowisk i
scenariuszy telewizyjnych.
Borowski Tadeusz (1922-51) - prozaik, poeta, publicysta. Dzieciństwo spędził w
ZSRR, do Polski wrócił w 1933 r. W czasie wojny pracował jako stróż nocny w
firmie budowlanej i uczył się na tajnych kompletach. W 1940 r. zdał maturę,
rozpoczął studia polonistyczne na tajnym UW. Związany z kręgiem "Drogi".
Aresztowany w 1943 r. wraz z narzeczoną M. Rundo (później żona B.), kilka
miesięcy więziony na Pawiaku, został przewieziony do Oświęcimia,
53
Boryna Maciej
a w VIII 1944 r. do Dautmergen pod
Stuttgartem. Na początku 1945 r., chory, trafił do Dachau, a po wyzwoleniu (30
IV 1945) do obozu przejściowego w koszarach SS pod Monachium. Znosił go z
wewn. irytacją, czemu dał wyraz w gorzkich wierszach i sarkastycznym
opowiadaniu Bitwa pod Grunwaldem. Zwolniony we IX 1945 r., przez pewien czas
pozostawał na Zachodzie, wrócił w 1946 r. Pobyt w obozach odcisnął trwałe
piętno na jego psychice. Szukając ratunku przed koszmarem wspomnień i wewn.
pustką, ok. 1949 r. ze szczególną gorliwością zaangażował się w politykę.
Wstąpił do PZPR; w l. 1949-50 pełnił funkcję sekretarza. Jego ówczesną postawę
charakteryzuje tytuł rozprawy o Eliocie: Nie gawędzić Z wściekłym psem. B.
popełnił samobójstwo - przyczyny pozostają niewyjaśnione. Zaczął pisać w
czasie wojny. W patetycznych katastroficznych wierszach eksploatował kosmiczną
scenerię, motyw snu. Był przekonany o nieuchronnej zagładzie swego pokolenia,
ale wierzył w ocalającą moc kultury. Doświadczenia obozowe zniszczyły tę wiarę
(> Pożegnanie z Maria). Ukazały się wtedy 2 t. wierszy B.: Gdziekolwiek
ziemia (1942), którego pesymizm wywołał liczne polemiki i protesty, oraz wyd.
po aresztowaniu autora A rkuszpo-etycki (1944). Powojenna poezja B. jest
zdecydowanie słaba - w przeciwieństwie do prozy. W 1946 r. pisarz zamieścił 4
opowiadania w wyd. w Monachium książce-dokumencie Byliśmy w Oświęcimiu, w 1947
r. wydal zbiór opowiadań Pewien żołnierz. Opowieści szkolne, w którym na uwagę
zasługuje Portret przyjaciela (o A. Trzebińskim). Trwałe miejsce w lit. pol.
zapewniły B. opowiadania o tematyce obozowej: Pożegnanie z Marią (1948) i
Kamienny Świat (1948). Od 1949 r. B. zajmuje się
głównie publicystyką (zbiór felietonów Opowiadania z, książek i gazet). Pisze
kilka słabych opowiadań, zebranych pośmiertnie w t. Czerwony maj.
Borowy Wacław (1890-1950) - historyk lit., krytyk i eseista, prof. polonistyki
uniw. we Lwowie, Krakowie i Warszawie, wykładowca lit. pol. na uniw. w
Londynie (1930-35), członek PAU od 1932 r. W czasie wojny uczestniczył w
tajnym nauczaniu uniwersyteckim, w 1944 kierował akcją ratowania zbiorów
Biblioteki UW. Autor cyklu szkiców i portretów lit., m.in. O poezji polskiej w
wieku XVIII (1948), oraz zbiorów studiów Kamienne rękawiczki (1932), Dziś i
wczoraj (1934), O poezji Mickiewicza (t. 1-2, 1958), O Norwidzie (1960), O
Żeromskim (1960); opracował też antologię liryki Od Kochanowskiego do Staffa
(1930), opublikował prace o teorii przekładu i badaniach porównawczych O
wpływach i zależnościach w literaturze (1921) i o lit. ang.;
wybory Studia i rozprawy (t. 1-2, 1952).
Boryna Maciej - główny bohater powieści W. S. Reymonta > Chłopi, najbogatszy
gospodarz w Lipcach, ojciec Antka. Zaawansowany wiek i dwukrotne wdowieństwo
nie stanowią przeszkody w staraniach o rękę młodej i urodziwej Jagny
Paczesiówny, którą wkrótce poślubia. Zapisane jej w umowie przedślubnej sześć
morgów ziemi są powodem konfliktu z synem zakończonego wyrzuceniem Antka wraz
z rodziną z ojcowskiego domu. Coraz częściej obok podziwu zawiść i podejrzenia
mieszkańców wsi stają się przyczyną niepokoju B., uświadamiając sobie tajemny
związek syna z nowo poślubioną żoną, postanawia zastawić pułapkę. Podpala bróg
siana, w którym znajduje parę kochanków, w ostatniej chwili uchodzą


Boski Juliusz
54
oni jednak z życiem. W czasie bitwy li-peckiej gromady chłopów z dworskimi
ludźmi o prawo do serwitutowego lasu B. zostaje ciężko ranny i tylko pomocy
Antka zawdzięcza ocalenie, ta choroba staje się jednak początkiem jego końca.
Troskliwa opieka synowej Hanki na krótko polepsza stan zdrowia, docenia jej
zapobiegliwość i troskę, ujawnia przed nią tajemne zasoby finansowe,
przekazuje pieczę nad gospodarstwem. Po kolejnych miesiącach nieprzytomności
powracają mu na krótko siły tylko po to, aby w symbolicznym zasiewie pożegnać
się z ziemią, umrzeć na polu.
Boski Juliusz (1961) - eseistyczna powieść > J. Bocheńskiego, w której wni-
kliwie zarysowane zostały portrety psy-chol. wielkich postaci hist., takich
jak Katon, Cycero, a przede wszystkim Juliusz Cezar. Wybitny wódz i mąż stanu,
wybrany konsulem w 59 p.n.e., zawiązał triumwirat z Krassusem i Pompeju-szem,
po wielu zwycięstwach zyskał ogromne znaczenie i wpływy w ówczesnym świecie, a
po przekroczeniu Rubikonu i pokonaniu rodzimych oponentów ustanowił rządy
autokratyczne. Obwołano go nawet półbogiem, a niechętni mu republikanie z
Brutusem i Kasjuszem na czele zawiązali spisek i doprowadzili do jego śmierci
w sali senatu. Hist. kostium został jednoznacznie odczytany jako ilustracja
zjawisk i ludzi współczesnych czytelnikowi, dobitnie Oddający atmosferę lat
stalinowskiego "kultu jednostki". Doskonały wódz i polityk, równocześnie tyran
i despota świata staroż. przypominał sposób działania i mechanizmy władzy
okrutnej wobec człowieka współczesnego autorowi.
Boy-Zeleński Tadeusz zob. Żeleński Tadeusz
Bramy raju (1960) - powieść > J. An-drzejewskiego osnuta na autentycznym
wydarzeniu krucjaty dziecięcej do Ziemi Świętej, która prowadzona przez 12-
letniego Stefana z Cloyes zakończyła się tragiczną śmiercią wszystkich jej
uczestników. Przedakcja utworu zawiera informacje o wyprawie z 1202 r.,
właściwa akcja rozpoczyna się w piątym tygodniu krucjaty 1212 r. i ma cha-
rakter spowiedzi pięciu jej uczestników:
Maud, Roberta, Blanki, Aleksego (wychowanka i bliskiego przyjaciela Ludwika z
Yendóme) oraz inicjatora i wodza krucjaty Jakuba z Cloyes. Staje się ona
demaskacją prawdziwych motywów uczestnictwa w rei. przedsięwzięciu, okazuje
się, że Maud kocha Jakuba i chce być blisko niego; Robert nie jest
zainteresowany celem właściwym, ale Maud; próbę uwiedzenia Jakuba podejmuje
Blanka, nie interesują jej zasady wiary; kochanek Blanki Aleksy wyznaje
spowiednikowi, że przyczynił się do śmierci swego opiekuna, z którym łączył go
związek homoseksualny; również inicjator wyprawy Jakub ujawnia fakt, że nie
było żadnego objawienia Boga, a cały pomysł krucjaty jest autorstwa hrabiego
Ludwika, jednak odrzuca przestrogi mnicha spowiednika i prowadzi uczestników
ku nieuniknionej zgubie. Ofiara na rzecz odkupienia okazuje się wielkim
zbiorowym mitem, a obnażone motywacje uczestników ujawniają mechanizmy
tworzenia się zbiorowych fascynacji duchowych. Zdarzenia dziejące się poza
konkretnym miejscem i czasem oraz brak szczegółów realist. tła zbliżają utwór
do konwencji przypowieści moralnej, paraboli. Tytułowe bramy raju mogą
oznaczać różne ziemskie piekła tworzone przez człowieka dla jego ambicji lub
potrzeb, cele, których osiągnięcie jest niemożliwe. Cały tekst składa się z
jednego rozbudo-
55
Brandys Kazimierz
wanego zdania, sugerującego czytelnikowi kręty i daleki charakter drogi do
prawdy, odsyła do świata symboli i ponadczasowych znaczeń. Ekr. w reż. A.
Wajdy w 1967 r., wersja niem.
Brandstaetter Roman (1906-87) -dramaturg, powieściopisarz, poeta, tłumacz.
Reprezentant nurtu rei. w pol. lit. współczesnej. Ukończył polonistykę na UJ
(1924-29). W Paryżu studiował działalność społ.-polit. > A. Mickiewicza
(1929-31). W czasie wojny przebywał na Bliskim Wschodzie. Po przeżyciu w
Jerozolimie przełomu rei. przeszedł na katolicyzm (1942). Był attache kult. w
Rzymie (1947-48), kierownikiem lit. Teatru Polskiego w Poznaniu. W l. 1950-58
mieszkał w Zakopanem, od 1960 r. w Poznaniu. Laureat m.in. nagrody im.
Pietrzaka (1958), PEN Ciu-bu za przekłady z hebr. (1972). Debiutował jako
poeta tomem Jarzma (1928). Kontynuator klasycyzmu, sięgał do tradycji
staropol. (komedia Marchołt, 1954), gr.-rzym. {Dwie muzy, 1965;
Śmierć na wybrzeżu Artemidy, 1961), a przede wszystkim � bibl. (t. poezji
Królestwo Trzeciej Świątyni, 1934;
Pieśń o moim Chrystusie, 1960; Hymny maryjne, 1963; Księga modlitw, 1985;
dramat Dzień gniewu, 1962; esej Krąg biblijny, 1975; powieść Jezus z
Nazarethu, 1967-73). Interesowały go wybitne postaci z przeszłości: św.
Franciszek (reportaż lit. Kroniki Assyżu, 1947; impresyjne miniatury Inne
kwiatki świętego Franciszka z Assyżu, 1976), Rembrandt (Powrót syna
marnotrawnego, 1947)> Bogusławski {Król i aktor, 1952), Mickiewicz (Noce
narodowe, 1949), Suł-kowski (Znaki wolności, 1953). Ich dram. losy stawały się
punktem wyjścia do refleksji nad współczesnymi problemami filoz.-moralnymi,
np. w Powrocie syna marnotrawnego losy Rembrandta
służą rozważaniom o sytuacji artysty wybierającego między sukcesem a wier-
nością sobie i swojej sztuce. B. podejmował także tematykę wspótcz.: wydarzeń
z okresu II wojny światowej dotyczą dramaty Upadek kamiennego domu (1958),
moralitet Dzień gniewu (1962) i makabryczna groteska Zmierzch demonów (1964),
a problemów współcz. polityki - Milczenie (1957). Najsłynniejszym utworem B.
była tetralogia powieściowa Jezus z Nazarethu (Czas milczenia, 1967; Czas wody
żywej, 1969;
Czas chleba i światla, 1971; Pelnia czasu, 1973), łącząca realizm (obraz
epoki) z poetycką wizyjnością i fragmentami refleksyjnymi. Poza wymienionymi
utworami B. wydał też zbiory wierszy Faust zwyciężony (1958), Księga modlitw
dawnych i nowych (1987), Pieśń o życiu i śmierci Chopina (1987), zbiór
pamfletów Zmowa eunuchów (1936), libretto do opery T. Szeligowskiego Bunt
żebraków (1951) i liczne przekl. (m.in. antologia poezji bibl. Słowo nad
słowami, 1964).
Brandys Kazimierz (1916-2000) -prozaik, eseista, brat > Mariana. Studiował
prawo na UW, w l. 1945-50 współred. -> "Kuźnicy", 1950-52 i 1956-60 -> "Nowej
Kultury", od 1981 zamieszkał we Francji. Utwory B. ilustrują zjawiska ważne
dla pol. lit. powojennej, podejmują wspóicz. problematykę odpowiedzialności
człowieka za własne decyzje, częstokroć uzależnionego jednak od hist.
uwarunkowań. Debiut powieściowy Drewniany koń (1946) zaliczany jest do tzw.
rozrachunków inteligenckich, podobny motyw rozwinięty w duchu realizmu
przedstawił w cyklu Między wojnami (1948-51); potrzeba rozliczeń polit. po
październiku 1956 zaowocowała powieścią > Matka Królów (1957, ekr. 1982).
Heroizm walki


Brandys Marian
56
mieszkańców Warszawy z okupantem stanowi temat Miasta niepokonanego (1946),
natomiast rodzajem dokumentu hist. chwili rysującego moralne niepokoje są
opowiadania z t. Czerwona czapeczka (1956). Kolejne ich zbiory (Ro-
mantyczność, 1960) oraz powieść Sposób bycia (1963, ekr. 1966) ukazują dramat
człowieka tracącego poczucie jasnych kryteriów etycznych. Cykl esejów > Listy
do pani Z. (cz. 1-3, 1958-62) łączy rozważania o zadaniach lit. z rejestracją
dość zróżnicowanych problemów współcz. życia, kontynuacją są utwory Dioker
(1966), Rynek (1968), Pomyśl (1974) i > Nie rzeczywistość (1977). Formą
pastiszu konwencji epi-stolarnych, od sarmackiego baroku po współczesność, są
Wariacje pocztowe (1972). Kształtowanie się osobowości w procesie układania
relacji z otoczeniem jest tematem powieści Rondo (1982). B. opublikował
również wspomnienia Mała księga (1970), dziennik Miesiące (cz. l, 1980, cz. 2-
4, 1982-87), eseje lit. Charaktery i pisma (1991). Wyróżniony nagrodą państwo-
wą II st.
Brandys Marian (1912-98) - publicysta, pisarz hist., brat > Kazimierza. Stu-
diował prawo i ekonomię na UW. Uczestnik walk w 1939 r., wzięty do niem.
oflagów, korespondent wojenny operacji berlińskiej. Po wojnie dziennikarz
m.in. tyg. "Świat", debiutował zbiorem reportaży Spotkania włoskie (1949), z
kolejnych wypraw powstały Wyprawa do Arteku (1953) i Od Kairu do Addis Abeby
(1957); dla młodzieży napisał opowieści reportażowe Śladami Stasia i Nel
(1961) i Z panem Biegankiem w Abisynii (1962). Czasom kształtowania się
świadomości Polaków poświęcił cykl biograficzny: Nieznany książę Po-niatowski
(1960), Oficer największych
nadziei (1964), Kłopoty z panią Walew-ską (1969). B. stworzył typ reportażu z
przeszłości - udokumentowanej narracji, dążącej do odtworzenia okoliczności i
uwarunkowań psychol. racji, które kierowały decyzjami bohaterów. Losy pol.
oficerów w okresie walk napoleońskich są tematem cyklu > Kozietulski i inni
(t. 1-2, 1967) oraz Koniec świata szwoleżerów (t. 1-5, 1972-79). Swoje
zainteresowania przeszłością ujawnia też w esejach Moje przygody z historią
(1981) i Strażnik Królewskiego Grobu (1984). Wyróżniony m.in. nagrodami
państwowymi III i I stopnia.
Bratny Roman, wiaśc. R. Mularczyk
(ur. 1921) - pisarz i publicysta, oficer AK, uczestnik powstania warszawskie-
go, po jego upadku w obozie jenieckim. W czasie wojny redagował tajne pismo
lit. "Dźwigary", po wyzwoleniu współpracował z "Kuźnicą", "Pokoleniem", "Nową
Kulturą", "Kulturą", był kierownikiem lit. Teatru Powszechnego w Warszawie,
pisał scenariusze filmowe. Debiutował poet. tomikiem Pogarda (1944), po wojnie
wydał kolejno Losy (1948) i W karty z historią (1948). Tematem dominującym w
twórczości B. są losy pokolenia walczącego z okupantem w szeregach AK, a
następnie szukającego dla siebie miejsca w powojennej rzeczywistości, co
znalazło najpełniejszy wyraz w trylogii powieściowej > Kolumbowie. Rocznik 20
(1957) i w dalszych utworach Szczęśliwi torturowani (1959, ekr. pt. Powrót),
Śniegi płyną (1961, ekr. pt. Zerwany most). Brulion (1962), Nauka chodzenia
(1965), Życie raz jeszcze (1967), Ile jest życia (1971), Losy (1973),
Miłowanie kata (1986). Współcz. tematyka obycz.-psychol. i po-lit., będąca
ilustracją reakcji pisarza na aktualne wydarzenia, dominuje w prozie ostatnich
dziesięcioleci, np. Trzech
57
Braun Jerzy Bronisław
w linii prostej (1970), Zgoda na gniew (1974), Czwartki ubogich (1979) i pa-
szkwilancki Rok w trumnie (1983). B. jest także autorem reportaży Niespokojne
tropy (1959) i Tygodnie zdumienia (1971), publicystyki Ćwierć wieku i cala
przyszłość (1971) oraz wspomnień Pamiętnik moich książek (t. 1-2, 1978-83).
Braun Andrzej (ur. 1923) - poeta, prozaik, reporter. W czasie II wojny świato-
wej żołnierz AK. Studiował filologię pol. w Łodzi i we Wrocławiu. W 1948 r.
zamieszkał w Warszawie. W l. 1950-52 współred. > "Nową Kulturę" (prowadził
dział poezji), a w 1952-53 "Sztandar Młodych". Jako pracownik szpitala
przebywał w Korei (1953-54), potem -jako korespondent "Trybuny Ludu" -w
Chinach (do 1956 r.) Śladami J. Con-rada odbył podróż przez Indonezję. W 1990-
93 prezes zarządu Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Debiutował w 1948 r.
interesującym tomem wierszy Szramy, ujawniającym związki z poezją franc.
(m.in. A. Rimbauda i nadreali-stów). Kolejne tomy {Reportaż serdeczny, 1951;
Młodość, 1953), utrzymane w konwencji socrealizmu, przyniosły bardzo słabą,
publicyst. poezję. Były to ostatnie zbiory wierszy pisarza - B. zajął się
wyłącznie prozą. W 1952 r. wydal powieść produkcyjną Lewanty, osadzoną w
środowisku robotników stoczniowych. Próba przełamania w niej czarno-białego
schematu stała się przyczyną burzliwej dyskusji w prasie. Powieść Zdobycie
nieba (1964) rozpoczyna świetną literacko twórczość prozatorską B. Pisarz -
pod wpływem utworów Conrada - kreuje tragicznych bohaterów, którzy sprawdzają
się w trudnych sytuacjach, rozważa problem dochowania wierności sobie,
odpowiedzialności za własne wybory i czyny. W powieściach B. częsty jest wątek
autotema-tyczny (np. w Próbie ognia i wody, 1975). O atrakcyjności jego prozy
decydują: znakomicie skonstruowana akcja, przekonujące kreacje bohaterów,
bogaty, obfitujący w aforyzmy styl, plastyczność opisów. Miejscem akcji wielu
utworów jest morze lub Azja. W Zdobyciu nieba i Próżni (1969) wierność hist.
prawdzie ustępuje miejsca trosce o ich atrakcyjność. Kolejne powieści nie bu-
dzą już takich zastrzeżeń. Są to m.in.:
Bunt (1976), Rzeczpospolita chwilowa (1982) - opowieść o tzw. Rzeczypospolitej
Pińczowskiej, i Wallenrod (1991) -studium psychol. J. Witkiewicza, jak głosi
legenda: romant. Wallenroda. B. jest także autorem opowiadań (m.in. zbiory
Odskok, 1976; Piekło wybrukowane i inne opowiadania, 1984), reportaży z
podróży (m.in. Samolotem i lektyką, 1956; Śladami Conrada, 1972), szkicu
Kreacja Costaguany: Świat południowoamerykański u Conrada (1989), albumu
Conrad - dotknięcie Wschodu (1970).
Braun Jerzy Bronisław (1901-1975) -poeta, prozaik, krytyk, filozof. Studiował
polonistykę na UJ. W l. 1926-27 redagował "Gazetę Literacką", w 1932-39 pismo
"Zet". W czasie okupacji należał do AK. Kierował Instytutem Europy Środkowej,
działającym w obrębie Unii Kultury (zrzeszenia inteligencji ka-tol.,
koordynującego działania kult. w Generalnym Gubernatorstwie) - oficjalnej
agendy Delegatury Rządu RP. W I 1943-YI 44 redagował "Kulturę Jutra", mieś.
poświęcony sztuce, nauce i wychowaniu. Uczestniczył w powstaniu warszawskim. W
l. 1946-47 redagował "Tygodnik Warszawski". W 1947 r. został aresztowany.
Zwolniony i zrehabilitowany w 1956 r., działał w warszawskim Klubie
Inteligencji Katolickiej, publikował w prasie katol., m.in.


Braun Kazimierz
58
> "Znaku". W 1965 r. zamieszkał w Rzymie, współprac, z radiem i prasą
Watykanu. W początkowej twórczości kreśli} wizje kryzysu cywilizacji (Kiedy
księżyc umiera, 1925; Hotel na plaży, 1927; Cień Parakleta, 1932). Bliski ->
futury zmówi (Noc centaurów, 1922), potem tworzył wiersze symbol.-wizyjne
(Dywan rozkwitający, 1924), zapisywał dylematy współczesności (Patos prze-
mijania, 1960; Oddech planety, 1977). W artykułach dowodził zgodności tota-
litaryzmu faszystowskiego i komunistycznego. Jako kontynuator romant. >
mesjanizmu (Istota współczesnego kryzysu cywilizacji, 1943) przypisywał Polsce
misję ocalenia duchowych wartości Europy, a artystów zobowiązywał do służenia
twórczością narodowi. Był autorem scenariuszy filmowych, dramatów (m.in. Dni
Konradowe, 1935). Największą popularność zdobyła pieśń B. Plonie ognisko i
szumią knieje.
Braun Kazimierz (ur. 1936) - reżyser (teatry w Gdańsku, Warszawie, Toruniu,
Lublinie, Wrocławiu), zainteresowany gl. dramaturgią wspóicz. (inscenizacje
> S. I. Witkiewicza i > T. Różewicza) oraz romant. (inscenizacje dramatów >
C. Norwida i pełnego tekstu > Dziadów A. Mickiewicza). W l. 1971-74 dyrektor
Teatru im. J. Osterwy w Lublinie, w 1974-84 - Teatru Współczesnego we
Wrocławiu. Wykładowca na uniwersytetach w Lublinie, Wrocławiu, w krakowskiej
PWST, na uniwersytetach amer. Obecnie przebywa za granicą. B. jest autorem
książek o teatrze wspóicz., m.in. Nowego teatru na świecie (1975), Drugiej
reformy teatru? (1980), Wielkiej reformy teatru w Europie (19S4).
Brqzownicy (1929) - zbiór szkiców >
T. Żeleńskiego (Boya) będący kontynuacją sporu o prawo do rzetelnej informacji
o życiu i osobowości wielkich pisarzy. Boy polemizuje z synem A. Mickiewicza
Władysławem oraz akademickimi autorami opracowań biografii poety, którzy
świadomie budując wielkość wieszcza zniekształcali jego wizerunek, tworząc
postać pomnikową. Szkice spotkały się z żywą reakcją historyków lit.,
sprowokowały liczne polemiki, m.in. wystąpienie S. Pigonia O brązach,
brqzo',vnikach i brqzoburcy (1930), a tytułowe określenie stało się terminem
nazywającym świadome pomijanie przez biografów niewygodnych dla
nieskazitelności postawy wielkiego człowieka jego cech osobowych i zdarzeń z
życia prywatnego.
Breza Tadeusz (1905-70) - powieścio-pisarz i eseista. W 1926 r. wstąpił do za-
konu benedyktynów, wydalony po półtorarocznym nowicjacie. Studiował prawo w
Poznaniu oraz filozofię na UW i w Londynie, gdzie przebywał jako sekretarz
prasowy i attache ambasady pol. Praca w dyplomacji zarówno przed (Londyn 1929-
32), jak i po wojnie (Rzym 1955-59 i Paryż 1961-65) stała się inspiracją dla
jego najbardziej znaczących powieści. Początkom twórczości B. patronowała Z.
Nałkowska, jego debiutem jest powieść psychol. Adam Grywałd (1936), kolejno
opublikował cykl powieściowy Mury Jerycha (1946) i Niebo i ziemia (t. 1-2,
1949-50), ukazując w nich krytyczny wizerunek elit II Rzeczypospolitej, oraz
polit.-sensacyjną Ucztę Baltazara (1952, ekr. 1954). Największy sukces
odniosły eseistyczny dziennik B. Spiżowa brama (1960) oraz powieść U nad
(1960) - utwory ukazujące mechanizmy funkcjonowania państwa watykańskiego.
Prócz dużych utworów fabularnych wydaje zbiory szkiców i recenzji teatr, z lat
1939-54
59
Broniewski Władysław
Notatnik literacki (1956), w kolejnych latach ogłasza reportaże Listy hawań-
skie (1961), wspomnienia i eseje Nelly. O kolegach i o sobie (1970). Już po
śmierci B. wydana została jego powieść Zawiść (1973, ukończona w 1939). Za
całokształt wyróżniony nagrodą państwową I st.
Brodziński Kazimierz (1791-1835) -krytyk lit., historyk i teoretyk lit.,
poeta, tłumacz. W l. 1809-13 służył w armii Księstwa Warszawskiego. Po klęsce
pod Lipskiem dostał się do niewoli. W 1814 r. osiadł w Warszawie. Od 1818 r.
wykładał lit. w szkołach pijar-skich, a od 1822 r. na UW. Wstąpił do masonerii
- w 1819 r. został sekretarzem Wielkiego Wschodu. Współpracował z
"Pamiętnikiem Warszawskim". W 1823 r. został członkiem > Tow. Przyjaciół
Nauk. Podczas powstania listopadowego redagował powstańcze gazety. Po klęsce
zamieszkał w Krakowie, a w 1834 r. wrócił do Warszawy. W początkach twórczości
klasyk, potem najwybitniejszy przedstawiciel II fazy sentymentalizmu. Pisał
elegie, ody, bajki, sielanki, dumy, listy poet., wiersze wol-nomularskie i
dydaktyczne. Wychowany na prowincji w zaborze austr., z dala od wpływów
franc., we wczesnej młodości poznał lit. niem., m.in. H. Kleista i J. W.
Goethego. Szczególnie bliskie były mu idylle szwajc. poety S. Gessne-ra. Z
jego twórczości wyniósł wiarę w szlachetność ludzkiej natury. Przekonany o
łagodności i dobroci Polaków (szerzej: Słowian) jako narodu rolniczego, bronił
harmonijnej wizji świata zagrożonego przez nowoczesną cywilizację. Namawiał do
kultywowania stoickiego umiaru i spokoju, przedstawiał wieś jako krainę
szczęścia i naturalnej moralności. Sielance przypisał zadania dydaktyczne
miała uczyć, jak należy
żyć. Swoje poglądy przedstawił w rozprawach > O klasyczności i romantycz-
ności, tudzież o duchu poezji polskiej (1818) oraz O idylli pod względem mo-
ralnym (1823). Lit. ilustrację znalazły w najlepszej sielance B. > Wiesławie
(1820). Poeta miał jednak świadomość tragizmu ludzkiej egzystencji (okru-
cieństwo toczonych walk, śmierć). Przeżywane niepokoje wyraził w elegiach (np.
Pogrzeb przyjaciela, 1817) -obrazy rozpadającej się materii do dziś robią duże
wrażenie. Uspokojenia szukał w wierze w celowość dzieła Stwórcy; grozie
śmierci przeciwstawiał wizję zmartwychwstania. Początkowo akceptował te
tendencje romant., które wywodziły się z sentymentalizmu; później ostro
wystąpił przeciw romantykom, oskarżając o niszczenie sielskiej natury Polaków
(O egzaltacji i entuzjazmie, 1830). Wybuch i klęska powstania listopadowego
spowodowały przełom w poglądach B. W wygłoszonej na sesji Tow. Przyjaciół Nauk
(3 V 1831) mowie O narodowości Polaków sformułował pogląd o tragizmie
historycznym: misją narodu może być walka ze ziem - nawet jeśli ją przegra,
pozostaje moralnym zwycięzcą. Takie posłannictwo dziejowe - zdaniem B. -
powierzył Bóg Polakom (> mesjanizm). W napisanym kilka dni przed śmiercią
Posianiu do braci wygnańców poeta odczytywał znaki wypełniania się
przeznaczenia Polski. Dziełem B. są także liczne przekłady, m.in. utworów F.
Schillera, J. W. Goethego, J. G. Herdera, fragm. Pieśni Osjana J. Macphersona,
lać. elegii J. Kochanowskiego i tekstów bibl.
Broniewski Władysław (1897-1962) -poeta i tłumacz. Postać b. skomplikowana, o
bogatym i niełatwym życiorysie. W PRL zdefiniowany jako czołowy poeta
proletariatu, m.in. autor Slowa o Sta-


Broszkiewicz Jerzy
60
Unie, nagradzany, ale i cenzurowany. Z jego życia i twórczości eliminowano
wszystko, co było obce ideologicznie oficjalnemu wizerunkowi, np. tajemnicą
okryty był fakt, że odmówił Bierutowi napisania słów nowego hymnu. Tradycje
patriotyczne wyniósł z rodzinnego domu, w 1915 r. zaciągnął się do Legionów
Polskich, w l. 1919-20 brał udział w wojnie pol.-bolszewickiej dochodząc do
rangi kapitana. W 1921 wznowił na UW studia humanistyczne, aż do wojny parał
się pracą dziennikarską i poezją, był sekretarzem red. "Nowej Kultury" i
"Wiadomości Literackich". Debiutował w zbiorowym tomie poet. Trzy salwy (1925)
uznanym za manifest rewol. poezji proletariackiej. Następnie ukazały się
zbiory wierszy i poematów Wiatraki (1925), Dymy nad miastem (1927), Komuna
Paryska (1929), Troska i pieśń (1932), Krzyk ostateczny (1938). Okres II wojny
światowej rozpoczął jako ofi-cer-ochotnik WP, był więźniem sowieckim,
żołnierzem armii Andersa, l. 1943^4-5 spędził w Jerozolimie pracując w piśmie
"W drodze". Do kraju wrócił w 1945 r. i poświęcił się całkowicie twórczości
lit., często spotykał się z czytelnikami i recytował swoje poezje. Wojenne
liryki B. mają często klimat autobiograficzny, z tego okresu pochodzą tomy
Bagnet na broń (1943) i Drzewo rozpaczające (1945), zawarte w nich utwory
rejestrują wspomnienia wojenne i tułaczkę, ale najpiękniejsze z nich, tzw.
lwowskie, objęte zostały cenzurą, np. Rozmowa z Historią, Co mi tam troski.
List z więzienia. Grób Ta-merlana. Do poezji. Po wojnie sięga początkowo do
hist. dramatów i składa hołd bojownikom podziemnej PPR straconym przez
hitlerowców w publicznej egzekucji (Pięćdziesięciu), bardziej osobisty ton ma
refleksja nad własną drogą do rewol. ideologii zapisana w Mojej bibliotece.
Wspomnienia z dzieciństwa i uczucia patriotyczne zawarł w cyklu Mazowsze
(1951) i nie dokończonym Wista. Po tragicznej śmierci córki w 1954 r. poeta
pisze cykl liryczny > Anka (1956), porównywany z > Trenami J.
Kochanowskiego. Ukazują się jeszcze Poezje (1957) i Wiersze (1962), do młodego
czytelnika zaadresował wybór Do małych dzieci, tłumaczył prozę F.
Dostojewskiego i M. Gogola oraz wiersze S. Jesienina i W. Majakowskiego.
Broszkiewicz Jerzy (1922-93) - prozaik, dramatopisarz, publicysta. Studiował w
Akademii Muzycznej, red. "Muzyki", współprac, wielu czasopism, wspóired.
"Przeglądu Kulturalnego" (1953-63), autor stałych felietonów w warszawskim
radiu, kierownik lit. Teatru Ludowego w Nowej Hucie. Debiutował powieścią
psychol. Oczekiwanie (1948), 3 lata później wydał opowieść biograficzną o F.
Chopinie Kształt miłości. Do młodego czytelnika adresowane są kolejne
powieści: Wielka, większa, największa (1960, ekr. 1983), Ci z dziesiątego
tysiąca (1962), Oko Centaura (1964), Kluska, Kefir, Tutejszy (1967). B. jest
również autorem dramatów Imiona władzy (wyst. 1957), Jonasz i błazen (1962),
Dziejowa rola Pigwy (wyst. 1960), Skandal w Hellbergu (1962), Koniec księgi VI
(1963), Przychodzę opo-wiedzieć (1964), Zejście z cokołu (wyst. 1965). W
końcowym etapie twórczości wydaje kolejne powieści, przedstawiając problemy
ludzi szukających w życiu swego miejsca, ten temat wyznacza ramy dwóch części
cyklu Dziesięć rozdziałów (t. 1-2, 1970-71), natomiast dylematy współcz.
naukowców są treścią powieści Doktor Twardowski (t. 1-2, 1977-79). B. pisał
także artykuły, szkice publicystyczne, sztuki telewizyjne, słuchowiska
radiowe, scenariusze
61
Bryll Ernest
filmowe, jego utwory przełożono na 20 języków. Nagrodzony za całokształt
twórczości. �
Briickner Aleksander (1856-1939) -historyk lit. i kultury, językoznawca, jeden
z najwybitniejszych uczonych pol. Erudyta imponujący wiedzą z zakresu lit.,
folkloru, etnologii, historii kultury, językoznawstwa. Studiował slawistykę we
Lwowie (1872-75), Lipsku i Berlinie; habilitował się w 1878 r. na uniw.
wiedeńskim. W l. 1881-1924 był prof. języków i literatur słowiań. w Berlinie.
W 1888 r. został członkiem AU, a następnie Akademii Nauk w Petersburgu,
Pradze, Belgradzie i Sofii. Należał do towarzystw nauk. w Warszawie i Lwowie.
W 1926 r. otrzymał doktorat hc. U. Wił. Współpracował z licznymi pismami,
m.in. z > "Pamiętnikiem Literackim", > "Biblioteką Warszawską". Od 1889 r.
penetrował biblioteki pol. i zagraniczne - odkrył wiele zabytków piśmiennictwa
pol., m. in. > Kazania świętokrzyskie, > Rozmyślania przemyskie, wiersze >
W. Potockiego, utwory reprezentujące lit. > sowizdrzalską (nazwa autorstwa
B.). Filol. opracowaniami tekstów i syntezami hist.-lit. zmienił obraz lit.
pol., zwł. średniowiecza i baroku. Poświęcił im znakomite studia, m.in.
Średniowieczna poezja łacińska w Polsce (1892-94), Literatura religijna w
Polsce średniowiecznej (1902.-4), Jeżyk Wacława Potockiego (1900). Traktował
lit. jako obraz życia naród., dlatego w Dziejach literatury polskiej (1900)
wiele uwagi poświęcił tekstom podejmującym ważne dla Polaków problemy (zarówno
wybitnym, jak i słabszym artystycznie). Napisał także Historię literatury
rosyjskiej (1922-23) i Zarys dziejów literatury czeskiej. (1933). B. uważał
folklor za integralną część kultury naród. Efekty badań kultury słowiań.
przedstawił w Mitologii słowiańskiej (1918), Mitologii polskiej (1924),
Dziejach kultury polskiej (1930-37) i Encyklopedii staropolskiej (1937-38).
Najbardziej znane dzieła z zakresu językoznawstwa to Dzieje języka polskiego
(1906) i Słownik etymologiczny języka polskiego (1927). W uznaniu zasług dla
kultury pol. rząd odznaczył B. w 1933 r. złotym medalem.
"bruLion" - kwartalnik lit. wychodzący w Krakowie od 1986 r. poza cenzurą, od
1990 r. oficjalnie. Red. naczelny: R. Tekieli. Wokół pisma skupiła się grupa
poetów zwanych pokoleniem "b". (m.in. M. Świetlicki, J. Podsiadło, M.
Biedrzycki, R. Tekieli). Na łamach "b." są zamieszczane utwory lit.,
publicystyka, krytyka lit. i rozprawy filoz.
Brycht Andrzej (1933-1998) - prozaik. Przedstawiciel > pokolenia 56. Członek
redakcji > "Współczesności". Współpracował z >"Kulturą" i > "Twórczością".
W l. 1971-87 przebywał na emigracji. Jeden z twórców tzw. czarnej literatury,
przeciwstawiającej socrealistycznym mitom ponury obraz rzeczywistości i
bohaterów z marginesu społ. (Suche trawy, 1961; Ulica Pomarańczowa, 1963).
Jest autorem utworu nawiązującego do czasów wojny Dancing w kwaterze Hitlera
(1966), pamfletu polit. Raport z Monachium (1967) i tomu prozy Opowieści z
tranzytu (1986).
Bryll Ernest (ur. 1935) - poeta, prozaik, dramatopisarz, krytyk, publicysta;
kierownik lit. zespołów filmowych oraz Teatru Polskiego w Warszawie, dyrektor
Instytutu Kultury Polskiej w Londynie, ambasador RP w Irlandii. Ukończył
studia polonistyczne na UW i studium filmowe przy Państwowym Instytucie
Sztuki, członek redakcji pism społ.-kult.


Brzechwa Jan
62
m.in. "Sztandaru Młodych", "Po prostu", "Współczesności". Debiutował tomem
wierszy Wigilie, wariata (1958), później wydał kolejne zbiory Autoportret z
bykiem (1960), Twarz nieodsłonię-ta (1963), Sztuka stosowana (1966), Mazowsze
(1967), Muszla (1968), Piołunie piołunowy (1973), Zwierzątko (1975), A kto cię
odda w radość (1980), Sadza (1982), Gołąb pocztowy (1986). B. jest również
autorem mikropowieści Studium (1963), Ciotka i Ojciec (1964), Jałowiec (1965)
oraz opowiadań Gorzko, gorzko (1965), Drugi niedzielny autobus (1969). Dużą
popularność zyskały dramaty poetyckie B., m.in. > Rzecz listopadowa (1968),
Kurdesz (1969), stylizowany moralitet Życie jawą (1972), dramat Wieczernik
(1988), widowisko jasełkowe Po górach, po chmurach (1969), śpiewogra > Na
szkle malowane (1970), oratorium-opera > Zagrajcie nam dzisiaj wszystkie
srebrne dzwony (1973) oraz oratorium kolędnicze > Kolęda Nocka (1981). W jego
dorobku znajdują się również scenariusze filmowe, adaptacje i przekłady. W
twórczości poet. i dram. B. nawiązuje do tradycji lud., sięga po stylizację
staropol. lub romant., posługuje się dosadnym słownictwem i obrazowaniem,
natomiast w prozie bliskiej realizmowi ukazuje obraz współcz. wsi, w tym
zależność losów jednostki od uwarunkowań środowiskowych.
Brzechwa Jan, wlaśc. J. Lesman
(1900-66) - poeta, prozaik, tłumacz. Ukończył prawo na UW. W l. 1924-39
pracował jako adwokat. Był członkiem Międzynarodowej Komisji Prawa Au-
torskiego, radcą prawnym ZAIKS, a w l. 1957-62 przewodniczącym jego zarządu.
Debiutował w l. 20. jako satyryk, pisał teksty dla kabaretu lit. "Argus". W
20-leciu międzywojennym należał do kręgu > Skamandra, publikował
w > "Wiadomościach Literackich". Pisał refleksyjne i nastrojowe wiersze lir.
{Oblicza zmyślone, 1926; Talizmany, 1929; Trzeci krąg, 1932; Piolun i obłok,
1935). Zasłynął gł. jako autor wierszy dla dzieci (m.in. cykle Tańcowała igla
Z nitką, 1938; Kaczka dziwaczka, 1939;
Przygody pchły Szachrajki, 1946). Zrezygnował w nich z tradycyjnego dydaktyzmu
na rzecz ludyczności - posługiwał się dowcipem sytuacyjnym i językowym (gra
słów, kalambury, paradoksy, purnonsensy, udosłownienia popularnych przysłów i
porzekadeł), odwoływał się do dziecięcej wyobraźni. Dużą popularnością cieszy
się cykl baśni prozą o panu Kleksie (Akademia pana Kleksa, 1946 - ekr. 1984;
Podróże pana Kleksa, 1961; Triumf pana Kleksa, 1965; widowisko Niezwykła
przygoda pana Kleksa, 1963). Na twórczość B. dla dorosłych składają się: proza
psy-chol. (Opowiadania drastyczne, 1968), autobiograficzna (Gdy owoc dojrzewa,
1958), utwory lir. (Liryka mego życia, 1968) oraz liczne tłumaczenia z jeż.
roś., m.in. utworów A. Puszkina, A. Czechowa i słynnej powieści I. Eren-burga
Odwilż (1955).
Brzezina (1933) - opowiadanie > J. Iwaszkiewicza, którego zdarzenia roz-
grywają się latem w l. pół. XX w. Do odludnej leśniczówki Bolesława przyjeżdża
jego brat Staś, od lat nieuleczalnie chory, by tu właśnie umrzeć. Chwilowe
polepszenie zdrowia wykorzystuje jako szansę na możliwość skosztowania życia
wszystkimi zmysłami. Romans z młodą, wiejską dziewczyną Mai winą i schadzki w
brzezinie traktuje jak spełnienie tych oczekiwań. Obserwacja deszczu, nieba,
chmur, przeżywane rozkosze, a nawet zwykłe spacery okazują się doświadczeniem
ważniejszym niżeli zagraniczne podróże. Podziwia go na swój
63
Brzękowski Jan
sposób, ale równocześnie i nienawidzi Bolesław, który nie może znaleźć ani
miejsca, ani spokoju po śmierci żony Basi, szpieguje nawet intymne spotkania w
brzezinie. Utwór jest opowieścią o śmierci, ale przede wszystkim afirma-cją
życia. W brzezinie pochowana została zmarła żona Bolesława, tutaj też spoczęło
po śmierci ciało Stasia, tu było miejsce radości ostatnich dni jego życia.
Śmierć Stasia przywraca spokój bratu, który po odrzuceniu cierpienia skłania
się ku życiu, spostrzega swoją córkę, jego uwagi nie uchodzi też ładna Malwi-
na. Ekr. w reż. A. Wajdy w 1970 r.
Brzękowski Jan (1903-83) - poeta, prozaik, autor rozpraw o poezji. Pisał po
pol. i franc. Studiował farmację, roma-nistykę i polonistykę na UJ. W 1927 r.
otrzymał doktorat z filozofii. W 1924 r. był współorganizatorem dadaistycznego
Powszechnego Mityngu w Sprawie Sztuki. W tym samym roku nawiązał kontakt z >
T. Peiperem - wszedł do grona poetów > awangardy krakowskiej. W 1928 r.
wyjechał na stałe do Francji. Studiował w Sorbonie i szkole dziennikarskiej. W
l. 1929-30 współ-red. dwujęzyczne pismo "L'Art Con-temporain - Sztuka
Współczesna". Utrzymywał stały kontakt z Polską, m.in. jako pracownik Tow.
Wymiany Literackiej i Artystycznej między Francją a Polską. Przekazał do
Muzeum Sztuki w Lodzi cenny zbiór malarstwa europ. W 1932 r. pracował w >
Bibliotece Polskiej, potem w paryskiej red. Polskiej Agencji Telegraficznej, a
od I 1937 r. jako szef biura prasowego w ambasadzie pol. we Francji. W czasie
II wojny działał w PCK w Vichy, współprac. z pol. ruchem oporu, a pod koniec
wstąpił do franc. partyzantki. Po wojnie przyjął obywatelstwo franc.
Debiutancki tomik Tętno (1925) zawierał 14 utworów typowych dla awangardy
krakowskiej. Wyrażał chęć uchwycenia tętna epoki (stąd tytuł). Bohaterami lir.
wierszy byli kreatorzy nowego, doskonalszego świata i robotnicy - przedstawi-
ciele konkretnych zawodów (np. Górnicy, Maszynista Rola Piotr). W tomiku
znalazły się też interesujące próby kreowania poet. pejzażu (Tumie, Odjazd).
II zbiór wierszy B. Na katodzie (1929) powstał pod wpływem surrealizmu franc.
Typową dla awangardy skłonność do tworzenia przemyślanych konstrukcji połączył
autor z nadrealistyczną techniką swobodnych skojarzeń, marzeń sennych (prawa
newtona). Sygnałami dystansu poety wobec siebie są ironia, żart, absurdalny
humor, często stające się źródłem gry jeż. (realność). Kolejne zbiory wierszy
B. to: Zaciśnięte dookoła ust (1936), Razowy epos (1946), Odyseje (1948). Po
dłuższej przerwie ukazały się: Przyszłość nieotwarta (1959), Styczeń (1970) i
Nowa kosmogonia (1978). Jako prozaik B. podjął eksperymenty typowe dla
awangardy krakowskiej: w powieściach Psychoanalityk w podróży (1929) i
Bankructwo profesora Muellera (1931) uwydatniał ich konstrukcję,
funkcjonowanie różnych konwencji, proponował czytelnikowi alternatywny finał:
Dziurek w Elsynorze (1925-27) - młodzieńczy dramat B. -powstal pod wpływem >
S. I. Witkiewicza. Istotną rolę w rozwoju lit. awangardy odegrały teoretyczne
rozprawy poety, Poezja integralna (1933) do dziś budzi zainteresowanie. B.
interesowały m.in. takie problemy, jak kategoria czasu (Życie w czasie, 1931)
czy możliwość przeniesienia elementów narracji powieściowej do poezji (próba
kompozycji symultanicznej w Odysejach). Ważnym źródłem wiedzy o pol. i franc.
awangardzie poet. stały się szkice W Krakowie i Paryżu (1968). Od 1966 r.


Brzozowski Stanisław Korab
64
B. publikował w krajowych wyd. i prasie, m.in. w "Poezji", "Twórczości",
"Życiu Literackim".
Brzozowski Stanisław Korab (1876-
-1901) - jeden z najciekawszych poetów > Młodej Polski, tłumacz. Syn poety
romant., Karola B. W czasie studiów na Uniw. Lwowskim (filozofia, prawo,
teologia) nawiązał kontakt ze środowiskiem tamtejszych literatów - na zebra-
niach czytał swoje przekł. poezji franc., zwł. Baudelaire'a, Verlaine'a,
Maeter-lincka i brata - Wincentego B. Dostrzeżony i wysoko oceniony przez >
S. Przybyszewskiego, stał się jednym z członków jego cyganerii. Pracował w
red. krakowskiego > "Życia", potem
> "Chimery". Popełnił samobójstwo w wieku 25 lat. Cala twórczość B. została
zebrana w tomiku Nim serce uci-chlo (1910), w którym znalazły się rozproszone
po czasopismach wiersze i przekłady. Ta skrajnie pesymistyczna poezja wyrażała
obsesje i nastroje deka-dentów. Mówiła o daremnym poszukiwaniu jakiegokolwiek
duchowego oparcia w świecie bez idei i bez Boga (Prói-nid), o pragnieniu
śmierci, fascynacji nią (O, przyjdź) i lęku przed jej nieod-gadnioną
tajemnicą, o zmysłowej miłości, zubożającej duchowo mężczyznę (Ukrzyżowanie).
Twórczość B. porusza szczerością wyznań, jest silnie eks-presywna, a zarazem
oszczędna w doborze słów. Poeta po mistrzowsku posługiwał się symbolem i
alegorią, kreślił sugestywne obrazy oparte na niezwykłych skojarzeniach,
wykorzystywał sy-nestezje, tworzył wyszukane kompozycje, układy strof i rymów.
Brzozowski Stanislaw Leopold, pseud. Adam Czepiel (l 878-1911)-filozof,
powieściopisarz, jeden z najwybitniejszych krytyków lit. i publicystów
-> Młodej Polski. W 1869 r. rozpoczął | studia na wydziale przyr. UW. W 1897
r. � relegowany z uczelni za udział w antyrosyjskiej demonstracji, potem
osadzony w Cytadeli Warszawskiej za działalność w nielegalnym Tow. Oświaty
Ludowej. W więzieniu zachorował na gruźlicę. Kilkakrotnie mieszkał we Lwowie,
gdzie zdobył znaczącą pozycję wykładami z lit., filozofii i socjologii. W 1909
r., na podstawie listy agentów wywiezionej do zach. Europy przez zbiegłego
funkcjonariusza roś. ochrany, został posądzony o współpracę z tajną policją.
B. zaprzeczał, wymusił zwołanie w swojej sprawie sądu złożonego z działaczy
stronnictw demokratycznych i lewicowych. Winy nie udowodniono, ale podejrzenia
towarzyszyły pisarzowi do końca życia. W tym samym czasie stworzył swoje
największe dzieła. Nie mając formalnego wykształcenia, osiągnął niezwykłą w
epoce erudycję. Jego intelektualny rozwój przebiegał od fascynacji Nietzschem
i > Przybyszewskim, przez wpływy socjalizmu, do modernizmu katol. Znawca
prądów filoz., spol. i artyst. Młodej Polski, zjawiska lit. oceniał w ich
perspektywie. W jego systemie filoz. najwyższe miejsce zajmuje praca,
rozumiana jako sprawdzian twórczych możliwości człowieka, działanie dla dobra
społ. B. sztukę uznawał za rodzaj intelektualnego czynu. Opowiadał się za lit.
związaną z życiem, niosącą wartości ważne dla wszystkich. Za podstawowe
zadanie krytyki uważał wskazywanie dziel istotnych dla rozwoju narodu i
ludzkości, wyznaczanie im miejsca w dorobku kulturalnym. Nie akceptował sztuki
elitarnej ani estetyzującej krytyki. Poglądy B. stały się źródłem sporu z
Młodą Polską. Zarzucił jej trwanie przy postawie romant., którą rozumiał jako
oderwanie od rzeczywistości, przeniesienie się
65
Buczkowski Leopold
w świat jałowych snów i marzeń. Cenił wielkich romantyków, ale twierdził, że
ich poczucie moralnej odpowiedzialności i autentyczne cierpienie moderniści
zmienili w pusty gest. Rozgłos przyniosły B. artykuły przeciw > "Chimerze",
głoszącej kult czystej sztuki, i > Sienkiewiczowi jako ideologowi konserwa-
tyzmu szlacheckiego {Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze
współczesnej). Najsłynniejszym dziełem B. jest > Legenda Młodej Polski. Inne
to: Współczesna powieść polska
(1906), Współczesna krytyka polska
(1907), wyd. pośmiertnie Glosy wśród nocy. Studia nad przesileniem roman-
tycznym kultury europejskiej. (1912) i Widma moich współczesnych (1914),
artykuły druk. w najważniejszych pismach epoki (m.in. manifest My młodzi,
1902), kilkanaście książek popularyzatorskich z historii filozofii i nauk
spol. oraz powieści. Pierwsze powieści (Pod ciężarem Boga, 1901; Wiry 1904-5)
były utrzymane w duchu modernistycznym, późniejsze (Płomienie, 1908; Sam wśród
swoich, 1911) wyróżniały się na tle beletrystyki młodopolskiej silnym
nacechowaniem intelektualnym, bogactwem informacji socjol. i wnikliwością
analizy skomplikowanej psychiki bohaterów, a w konsekwencji odmienną od
tradycyjnej strukturą utworów (brak ciągłości akcji, rozbudowanie epizodów,
długie fragm. intelektualnego dyskursu). Płomienie to studium mechanizmów
rewolucji i "rewolucyjności" jako postawy duchowej. Sam wśród ludzi (I cz.
niezrealizowanego zamysłu pt. Dębina) to ukazany na tle przemian po 1830 r.
koniec epoki i mentalności, której źródłem była magnateria. B. zyskał sporą
grupę zwolenników - stal się ich ideowym przywódcą. Dla wielu jednak jego
poglądy i język, jakim pisał (ukształtowany przez stylistykę modernistyczną),
okazały się za trudne. Pozostał w swej epoce indywidualnością wybitną, ale
samotną. Interesującym źródłem wiedzy o B. jest wydany pośmiertnie Pamiętnik
(1913), uzupełniony fragm. listów.
Buczkowski Leopold (1905-89) - pisarz, malarz, grafik. Studiował polonistykę w
Krakowie, Lwowie i Poznaniu oraz malarstwo na ASP w Warszawie. Po powrocie do
rodzinnego Podkamienia zorganizował teatr amatorski, zbierał i opracowywał
folklor Podola. Walczył w kampanii wrześniowej. Wzięty do niewoli, uciekł i
schronił się w Pod-kamieniu, gdzie współpracował z ruchem oporu. W 1944 r.
wrócił do Warszawy. Po powstaniu warszawskim uciekł z obozu w Pruszkowie. W
1945 r. zamieszkał w Krakowie, a od 1949 w Konstancinie. Zajął się wyłącznie
pisarstwem i grafiką. Debiutował napisaną przed wojną (nie wydaną z powodu
zakazu policji) powieścią Wertepy (wyd. 1947), ukazującą - w naturali-stycznej
konwencji - obraz wsi podolskiej (kontrast pięknej przyrody i surowego życia
chłopów, motyw mieszaniny kultur). Już w tym utworze ważniejsze są
poszczególne sceny niż ciągłość fabularna. Trudna i budząca sprzeczne opinie
powojenna proza B. zapewniła mu pozycję patrona pol. powieści
eksperymentalnej. W jego utworach jednolita narracja ustępuje miejsca
wypowiedzi zbiorowości, logiczny ciąg czasowy - równoczesnemu dzianiu się
wielu wydarzeń. Teksty rozpadają się na poszczególne zdania, powracają w nich
nieuporządkowane motywy, odwołania do historii, biografii autora, lit. i
sztuki. Powieści B. wyrażają chaos świata. Niemal wszystkie łączy atmosfera
apokalipsy (okupacyjnej zagłady). Za najlepszy utwór B. uznaje się > Czarny


Buczkówna Mieczysława
66
potok, a za przykłady skrajnego eksperymentu Kąpiele w Lucca (1974), Oficer na
nieszporach (1975), Kamień w pieluszkach (1978). Inne utwory B. to powieści
Dorycki krużganek (1957), Pierwsza świetność (1966), Uroda na czasie (1970),
Wszystko jest dialogiem (1984) oraz zbiory opowiadań Miody poeta w zamku
(1959) i zredagowana przez Z. Trziszkę na podstawie zapisu magnetofonowego
Proza życia (1986).
Buczkówna Mieczyslawa (ur. 1924) -poetka, prozaiczka. Żona > M. Jastru-na,
matka > T. Jastruna. Studiowała polonistykę w Łodzi. W l. 1966-72 współred.
> "Poezji". Współpracowała z > "Więzią". Debiutowała w -^"Kuźnicy"; debiut
książkowy: t. wierszy Rozstania (1949). Pierwsze utwory nawiązywały do
wojenno-okupacyjnych doświadczeń autorki, w następnych podjęła gl. tematykę
osobistą (zwl. miłosną). B. tworzy refleksyjną, kameralną lirykę, bliską
poezji > M. Pawli-kowskiej-Jasnorzewskiej i > K. Illako-wiczówny. Posługuje
się krótką formą poet., chętnie sięga po paradoks, antytezę, oksymoron. Swoje
wiersze wydała m.in. w tomikach: W podwójnym slońcu (1957), Wstęp do miłości
(1962), Światła ziemi (1964), Jutrzejsze śniegi (1969), Planeta-milość (1975),
Jak bajka o wilku (1983). W ostatnich utworach (od Planety-milosci) pojawia
się refleksja nad przemijaniem, poczucie zagrożenia. B. jest także autorką
opowiadań (zbiory Wszystko zasypie śnieg, 1982; Nie będzie raju, 1990) oraz
licznych książek dla dzieci, opisujących zmiany zachodzące w psychice dziecka
i przekładających lu-dyczną funkcję literatury nad dydaktyczną (Drugi Wojtuś,
Piotruś' pierwszak).
Budny Szymon (ok. 1530-93) początkowo zwolennik kalwinizmu, związany z dworem
M. Radziwiłła Czarnego; potem arianin - dwukrotnie eksko-munikowany za
radykalne poglądy (1582, 84) ugiął się i częściowo je odwołał. Tłumacz Pisma
św., tzw. Biblii nieświeskiej. Autor entuzjastycznej przedmowy do I wyd. po
polsku dzieła A. Frycza Modrzewskiego > O poprawie Rzeczypospolitej.
Postulował wzbogacenie jeż. pol. wyrazami słowiańskimi i gwarowymi -
przestrzegał przed wpływem jeż. niesłowiańskich.
Budrewicz Olgierd (ur. 1923) - dziennikarz. Studiował w konspiracyjnej Wyższej
Szkole Dziennikarskiej i na tajnym UW, żołnierz AK, uczestnik powstania
warszawskiego. Długoletni korespondent "Przekroju" (1955-70) i "Perspektyw"
(od 1970), autor licznych zbiorów reportaży niemal z całego świata, umiejętnie
łączy opis przeżywanej przygody z komentarzem, wiele wydań miały m.in. Romans
Morza Karaibskiego (1962), Wrogie sionce (1963), Równoleżnik zero (1965),
Pozłacana dżungla (1967), Tokijskie ABC (1970), Karnawał na wulkanie (1972).
Interesujący jest zbiór Kierunek - wszędzie (1979) złożony z trzech części:
Repor-ter-dramatis persona; Dzień jak co dzień; Wielka przygoda. W ostatnich
latach wydal m.in. Argonauci z Papui (1986), Na Syberii cieplej (1987), Powrót
do dżungli (1989). B. jest też autorem biografii Polaków mieszkających za
granicą (Spotkania z Polakami, 1969;
Rodacy spod klonowego liścia, 1980), dziejów rodów warszawskich (Baede-ker
warszawski, cz. 1-3, 1958-64; Sagi warszawskiej. 1-2, 1967-72) oraz wielu
przewodników.
Budzyk Kazimierz (1911-64) - historyk i teoretyk literatury. Studiował polo-
nistykę na UW. Jako pracownik > Bi-
67
bunt - motyw
blioteki Narodowej (1937-44) w czasie okupacji brał udział w ratowaniu pol.
zbiorów bibliotecznych. Po powstaniu warszawskim wywieziony do obozu na
terenie Niemiec. Pracował w Ministerstwie Oświaty, wydawnictwie Książka i
Wiedza (redagował Bibliotekę Pisarzy Polskich i Obcych). Współorganizator i
wicedyrektor > Instytutu Badań Literackich PAN. Od 1948 r. prof. UW, twórca i
kierownik (od 1955) Katedry Teorii literatury. Najwięcej prac poświęcił lit.
staropol. (zwi. renes.), interpretując ją ze stanowiska marksistowskiego
(m.in. Przełom renesansowy w literaturze polskiej, 1956; Szkice i materiały z
literatury staropolskiej, 1955). Prowadził prace z zakresu teorii literatury
(m.in. Spór o polski sylabotonizrn, 1957; Stylistyka, poetyka, teoria
literatury, 1966). Zajmował się też dziejami pol. książki i drukarstwa. Był
inicjatorem i red. naczelnym (do 1963) Bibliografii literatury polskiej - Nowy
Korbut.
Bujnicki Teodor (1907-44) - poeta.
Współred. pisma > "Zagary", wspóiza-łoż. i członek skupionej wokół niego
grupy poet. Studiował historię na U. Wił. Autor poezji lir. i satyr., zebranej
w tomach Po omacku (1933) i wyróżnionym nagrodą im. Filomatów W połowie drogi
(1937). Po zajęciu Wilna przez ZSRR współprac, z "Prawdą Wileńską" - redagował
dział lit., publikował (pod pseud. M. Lidzicki) artykuły, felietony i wiersze
agitujące za nową władzą. Należał do Koła Literatów Polskich w Wilnie. Pisał
teksty do kabaretu lit. "Ksantypa" i współprac, z Teatrem Młodego Widza.
Został skazany przez pol. podziemie na śmierć za współpracę z władzą radziecką
i NKWD, wyrok wykonano.
Bunsch Karol (1898-1987) - prozaik, publicysta, tłumacz, syn rzeźbiarza
Alojzego. Ukończył studia prawnicze na UJ, doktoryzował się i pracował jako
adwokat. Twórczość pisarską rozpoczął w 1941 r., koncentrując uwagę na naj-
dawniejszej historii Polski, tę tematykę zawiera cykl zatytułowany Powieści
piastowskie, obejmujący Dzikowy skarb (1945), Ojciec i syn (1946), Rok
tysięczny (1961), Imiennik (1949), Przekleństwo (1973), Zdobycie Kołobrzegu
(1952), Psie Pole (1953), Wawelskie wzgórze (1953), Wywołańcy (1958), Przełom
(1964), Powrotna droga (1971), Bezkrólewie (1979). Zainteresowanie B. historią
znalazło wyraz w fabularyzowanym ukazaniu wybranych postaci i zdarzeń, np. O
Zawiszy Czarnym (1958) czy Warna 1444 (1971) i przedstawieniu historii Grecji
za czasów Aleksandra Macedońskiego w trylogii Olimpias (1955), Parmenion
(1967) i Aleksander (1967). Z archeol. wyprawy do Egiptu powstał cykl repor-
taży ogłaszanych w prasie. B. opracował i wydał aforyzmy, tłumaczył lit.
piękną i dokumentalną, rok przed śmiercią ukazały się jego Nowele zebrane
(1986).
bunt - motyw - forma niezgody, sprzeciwu jednostki lub zbiorowości wobec
zasad, norm, obyczaju, wiary, władzy itp. Biblia (ST) - woli Boga nie podpo-
rządkowali się Adam i Ewa zjadając zakazany owoc z drzewa Złego i Dobrego;
Kain wystąpił przeciw Ablowi kierując się uczuciem zemsty za wyróżnienie jego
ofiary przez Boga; budowniczowie wieży Babel zazdrośni o wszechpotęgę Boga
wznosili symbol swej pychy, lecz Bóg uniemożliwił im porozumiewanie się;
upadły anioł nazwany zostaje Lucyferem i strącony do piekła. NT - przypowieść
o synu marnotrawnym, który wystąpił przeciw ojcu i odszedł ze swoją częścią
majątku, by skruszony powrócić i prosić o przebaczenie. W mito-


bunt - motyw
68
logii gr. Prometeusz zbuntował się przeciw wszechwładzy Zeusa, podczas ofiary
w Mykone podstępnie doprowadził do wyboru przez Zeusa kości zamiast mięsa;
wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom; ostrzegł przed otwieraniem
puszki, którą miała przysłana przez Zeusa Pandora. Iliada Homera -Achilles
odmawia Agamemnonowi udziału w wojnie, gdy zostaje przez niego pozbawiony
branki Bryzeidy. Anty-gona Sofoklesa - tytułowa bohaterka. nie podporządkowuje
się woli nowego władcy i wbrew zakazowi Kreona postanawia pochować zwłoki
brata. Faust J. W. Goethego - rozgoryczony wobec' Boga i świata główny bohater
zawiera pakt z Mefistofelesem, by za cenę duszy osiągnąć szczęście. Giaur G.
G. Byrona - tytułowy bohater przeciwstawia się ustalonemu porządkowi świata,
nie akceptuje muzułmańskiej obyczajowości i uprowadza brankę z haremu Hassana.
Treny > J. Kochanowskiego: kryzys światopoglądowy opłakującego śmierć córki
ojca. Oda do młodości > A. Mickiewicza: niezgoda na dotychczasowy porządek
jest czynnikiem umożliwiającym tworzenie nowego świata. Dziady cz. IV A.
Mickiewicza: Gustaw występuje przeciw swemu księdzu, przyjaciołom i kochance
"wietrznej istocie". Grażyna A. Mickiewicza: bohaterka wystąpiła przeciw woli
męża, który chciał zaniechać walki z Krzyżakami. Konrad Wallenrod A.
Mickiewicza: łamie zasady etyki rycerskiej, stosuje podstęp, skazuje na
cierpienie Aldonę, zabija i zdradza. Dziady cz. III A. Mickiewicza: młodzi
chcą zerwać okowy niewoli carskiej, Konrad wyzywa na pojedynek Boga. Pan
Tadeusz A. Mickiewicza: niezgoda Jacka na odmowę Ho-reszki i zabójstwo w
afekcie. Kordian > J. Słowackiego: sprzeciw wobec biernej postawy spiskowców,
sam chce
dokonać czynu zabójstwa tyrana. NieBoska komedia > Z. Krasińskiego: ro-mant.
poeta odrzuca codzienność u boku żony, podąża za Dziewicą, przeciwko
arystokracji występuje zgłodniały plebs. Lalka > B. Prusa: pani Wąsow-ska
odrzuca konwenanse swojej klasy, wybierając niezależność postępowania i norm
życiowych. Nad Niemnem > E. Orzeszkowej: w zatarg z ojcem popada Witold
Korczyński domagając się innego traktowania chłopów, odważnie wystąpiła
przeciw konwenansom Justyna Orzelska wybierając Jana. Potop > H.
Sienkiewicza: niepokorna natura Kmi-cica każe mu wielokrotnie sprzeciwiać się
narzucanym zasadom. Dies irae > J. Kasprowicza: Bóg zostaje oskarżony o
istnienie zła na ziemi. Moralność pani Dulskiej > G. Zapolskiej: Zbyszko usi-
łuje odrzucić koltuństwo matki oświadczając wolę ożenku z Hanką. Doktor Piotr
> S. Zeromskiego: syn sprzeciwia się nieuczciwym praktykom ojca okradania
robotników, wyjeżdża w odruchu sprzeciwu. Ludzie bezdomni S. Zeromskiego:
Tomasz Judym nie akceptuje praktyk lekarskiego świata pomagającego głównie
bogatym. Chłopi > W. Reymonta: Antek sprzeciwia się dominacji ojca, przeciw
władzy Domi-nikowej występuje jej syn Szymek. Tru-pięgi > B. Leśmiana: poeta
nie zgadza się na porządek świata pozostawiający ludzi biednych bez wsparcia
za życia i po śmierci. Dusiolek B. Leśmiana: polemika z Bogiem, który na
świecie stworzył zło. Przedwiośnie S. Zeromskiego: rewolucja w Baku i marsz na
Belweder w Warszawie w imię dopominania się o sprawiedliwość. Granica > Z.
Nalkowskiej: uliczna manifestacja pozbawionych pracy robotników. Fer-dydurke
> W. Gombrowicza: ucieczka Józia przed "gębą", bunt wobec formy w szkole, w
domu Młodziaków,
69
But w butonierce
w dworku wujostwa. Szewcy ^-> S. I. Witkiewicza: rewolucja w celu poszukiwania
życia na wyższym poziomie. Niemcy > L. Kruczkowskiego: przeciwko zbrodniczemu
systemowi zbuntował się Joachim Peters. Zdążyć przed Panem Bogiem > H. Krall:
wyścig Marka Edelmana z Bogiem dla ratowania ludzkiego życia, niegodzenie się
z wyznaczanym terminem śmierci. Który skrzywdziłeś > Cz. Miłosza: poeta nie
pozwoli na bezkarność krzywdzicieli, spisze ich czyny i rozmowy. Święty Szymon
Slupnik > S. Grochowiaka:
poeta oświadcza, że został powołany przez Boga do buntu wobec zła świata.
Tango > S. Mrożka: Artur nie godzi się z bezwładem, odrzuceniem tradycji.
Przesłanie Pana Cogito > Z. Herberta:
opozycja przeciw życiu w uległości, akceptowaniu przemocy i zdrady.
Bursa Andrzej (1932-57) - poeta, prozaik, dramaturg, publicysta. Legenda >
pokolenia 56. Studiował bułgarystykę na UJ. W 1957 r. był reporterem w
"Dzienniku Polskim". Zmarł w wieku 25 lat (choroba serca). Debiutował w 1954
r. w "Życiu Literackim" wierszem Glos w dyskusji o młodzieży -gwałtownym
oskarżeniem dorosłych o zakłamanie. Wyd. książkowe utworów B. ukazało się
pośmiertnie w 1958 r. (Wiersze), następne w 1969 r. (Utwory wierszem i prozą).
Pośmiertnie został poeta wyróżniony nagrodą Listopada Poetyckiego. We
wczesnych utworach, utrzymanych w tradycyjnej poetyce, pojawiała się tęsknota
za szczęśliwym, harmonijnym czasem dzieciństwa (Fiński nóż). Późniejsze
wiersze są przede wszystkim wyrazem gwałtownego buntu przeciw zakłamaniu i
okrucieństwu świata (Nauka chodzenia), jaiowości życia (Kasjer), miłości
(Trzynastolet-nla), mitom naród. (We rnyhora) i lit.
(Poeta). B. drwił, prowokował brutalnością, makabrycznością obrazów i
wulgarnym słownictwem. Początkowa skłonność do kreowania nadrealistycznych
wizji stopniowo ustąpiła miejsca naturalizmowi. Brzydkie, odrażające obrazy
pol. rzeczywistości przeczyły propagandowym mitom. B. był też autorem
groteskowo-makabrycznej prozy (powieść Zabicie ciotki i krótki tekst Ze
sposobów znęcania się nad gośćmi niskiego wzrostu) i dramatów (najlepszy:
Zwierzęta hrabiego Caliostro). Być może za gniewem i buntem kryła się tęsknota
za światem prawdziwych wartości
- pod koniec życia napisał utwory afir-mujące miłość (Luiza), odpowiedzialność
życiową (Święty Józef) i sztukę (Obrona żebractwa).
But w butonierce (1921) - tytułowy wiersz z debiutanckiego tomu > B. Ja-
sieńskiego, manifest postawy poety futurystycznego, widzącego sens życia i
tworzenia w wyprzedzeniu swojej epoki. Odrzuca nie tylko przeszłość, ale i
teraźniejszość, będącą dla poety już czasem minionym. Dzień dzisiejszy cieszy
o tyle, o ile otwiera drogę ku przyszłości. Toczona w wierszu gra z czasem
wyjaśnia pozornie absurdalny tytuł: buty są potrzebne do chodzenia po ziemi;
dla tego, kto porusza się w czasie, są tylko ozdobą
- można je włożyć do butonierki jak kwiat. B. w b. jest świadomą prowokacją.
Jasieński odsuwa w przeszłość najsłynniejszych poetów epoki. W poczuciu
własnej genialności głosi, że przyszłość należy do niego. Szokować ma także
niekonwencjonalny jeż. utworu, łączący wyrazy potoczne z poet. ("rechoce się
serce"), kojarzący słowa na zasadzie podobieństwa brzmień ("but w butonier-
ce"), obfitujący w neologizmy ("parko-cień"), sformułowania niepoprawne
("objawiając swój traf) i wyrazy obce.


Buyno Arctowa Maria
70
Buyno Arctowa Maria, pseud. i krypt. Ciocia Mania, Jagmin (1877-1952) -
pisarka, autorka książek dla dzieci i młodzieży. W l. 1905-39 redagowała
tygodnik "Moje Pisemko". Pozostawiła kilkadziesiąt baśni, opowiadań, powieści,
m.in. Kocia mama i jej przygody (1905), Słoneczko (1920), Perły księżniczki
Mai (1925), Wyspa mędrców (1930), Dziecko morza (1933). Popularna zwłaszcza w
20-leciu międzywojennym.
Bystroń Jan Stanisław (1892-1964) -socjolog, etnolog, historyk kultury i lit.
Studiował na UJ, w Paryżu i Wiedniu. Kierownik katedry etnologii na Uniw.
Poznańskim (od 1919), katedry socjologii na UW (od 1933 r. i po wojnie), prof.
|
UJ, członek towarzystw nauk. we Lwo- '' wie. Warszawie, Poznaniu. Od 1933 r.
członek > AU. W 1933 r. otrzymał Złoty Wawrzyn > PAL. Uważał folklor za
integralną część kultury naród. Poświęcił mu liczne prace, m.in. Artyzm pieśni
ludowych (1921), Wstęp do ludoznaw-stwa polskiego (1926), Przystawia polskie
(1933), Kultura ludowa (1936). Był autorem dziel z zakresu historii kultury
(Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, 1933-34; Warszawa, 1949), historii lit. l:
(np. Wyobraźnia artystyczna Bolesława j Prusa, 1922), onomastyki (Nazwiska ;�
polskie, 1927). Pośmiertnie ukazał się wybór tekstów Tematy, które mi odra-
dzano (1980).
C
Campo di Fiori (1943) - wiersz > Cz. Miłosza z t. Ocalenie (1945). W pierw-
szej części zostają zestawione obrazy ludzi ginących z powodu odmienności
(poglądów" i narodowości) w swojej epoce, G. Bruna i Żydów z warszawskiego
getta. Umierają otoczeni rozbawionym i obojętnym na ich tragedię tłumem
(targowisko i wesołe miasteczko pod murami getta). Dramatyzm obrazu
uwydatniają kontrastowe zestawienia i eksponowanie widoku bawiących się
(ginący znajdują się na II planie). Druga część wiersza ma charakter
polifonicz-. nej wypowiedzi-komentarza. Przedstawione wcześniej fakty mogą być
różnie interpretowane (okrucieństwo tłumu, samotność ginących, zanik ważnego
dla europ, kultury systemu wartości) - podmiot mówiący ujawnia swoje stanowi-
sko. Utwór jest apelem o tolerancję, poczucie ludzkiej wspólnoty i ocalenie
uniwersalnych wartości. Na straży moralnego porządku świata stoi poeta: "Na
nowym Campo di Fiori / bunt wznieci słowo poety".
Celtis (Celtes) Konrad, właśc. K. Pi. ckel (1459-1508) - niem. poeta, wędrowny
humanista. Przybył do Krakowa prawdopodobnie w 1488 r., by studiować na
Akademii Krakowskiej -uczeń Wojciecha z Brudzewa. Założyciel pierwszego
humanist. stowarzyszenia w Polsce - tzw. Sodalitas Litteraria
Vistulana (\ .itprflf-Hp ^tnwnrwwe-nw
Nadwiślańskie). Autor licznych elegii, ód, epigramatów, związanych tematycznie
z pobytem w Polsce (obok fragm. panegirycznych - złośliwe przycinki do
obyczajów, nieporządków i urody Polek). W Qu.attu.or libri amorum opisuje swą
podróż po Europie, czyniąc z niej alegorię życia od wczesnej młodości po
starość. W I księdze dzieła rysuje obraz Polski (utrwalony potem w lit.
europ.) jako kraju mroźnego i surowego. Wywarł duży wpływ na poezję polską l.
pół. XVI w.
Centkiewiczowie Alina (1907-93) i Czesław Jacek (1904-96) - prozaicy.
Małżeństwo. Cz. C. - z wykształcenia inżynier elektryk, z zawodu meteorolog
(do 1939 r. pracownik nauk. Instytutu Meteorologicznego, po wojnie - Pań-
stwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego), autor prac nauk. z
radiometeorologii i elektrotechniki. Odbył kilka podróży na Daleką Północ, w
1932 r. kierował I pol. wyprawą polarną na Wyspę Niedźwiedzią. Okupację
przeżył w Warszawie; po powstaniu wywieziony do obozu w Neuengamme. Wiceprezes
Zarządu Głównego ZLP. Przed wojną wydał powieści reportażowe, m.in. Wyspa
mgieł i wichrów (1934), Biała foka (1938), W krainie zorzy pola mej (1938). A.
C. - z wykształcenia prawniczka. Do 1944 pracowała w Warszawie jako
bibliotekarka. Więź-
s. n c. 1-.,-. i^l- W10';0 ^0 ,."


Cesarz
72
73
niczyia wraz z mężem w wyprawie nauk. na Antarktykę. Wydała powieść dla
młodzieży Niezwykła podróż (1955). Najwięcej (kilkadziesiąt) książek napisali
wspólnie. Podejmowali w nich tematykę marynistyczną i polarną (wątek
przygodowo-podróżniczy). Są to m.in. Arktyka, kraj przyszłości (1954), Kieru-
nek Antarktyda (1961), Okrutny biegun (1969), Nie prowadziła ich Gwiazda
Polarna (1975). W licznych utworach dla młodzieży łączyli poznawczą funkcję
tekstu z wychowawczą; kreowali bohatera - zmagającego się z naturą zdobywcę
(Opowieści spod bieguna, 1960; Fridtjof, co z ciebie wyrośnie. Opowieść o
Nansenie, 1962; Człowiek, o którego upomniało się morze. Powieść o Amundsenie,
1966; Tumbo nigdy nie zazna spokoju, 1977). Książki C. cieszyły się dużą
popularnością, zostały przetłumaczone na kilkanaście języków (m.in. niem.,
roś., norw., czes., węg., rumuński, bułgarski). W 1963 r. zostali wyróżnieni
nagrodą marynistyczną im. M. Zaruskiego.
Cesarz (1978) - reportaże lit. - R. ,Kapuścińskiego, będące opowieścią o
Etiopii i cesarzu Hajle Sellasje. Autor przeprowadza drobiazgowe studium
upadku autokratycznej władzy, dociera do motywów działania wielu swych
rozmówców, decydujących o popieraniu wrogiego człowiekowi systemu, przedstawia
obowiązujące na dworze cesarskim obyczaje, którym kres położyła rewolucja.
Książka odczytywana w momencie publikacji jako obraz partyjnego totalitaryzmu
w Polsce, zawiera przesłanie szersze i może być prezentacją odwiecznych
problemów wynikających z relacji władca i władza a człowiek i jego prawa, może
też poddawać pod rozwagę granice autorytetu tradycji i symboli.
Chata za wsią powieść lud. > J. I. Kraszewskiego, prwdr. w "Bibliotece
Warszawskiej" (1853-54), wyd. w całości t. 1-3, 1854-55, wielokrotnie adap-
towana na scenę, np. opera I. Paderew-skiego Manru, na film, np. Cyganka Aza
(1926). Na fabułę składają się tragiczne dzieje małżeństwa Cygana Tumrego i
chłopki Motruny, 17-letniej córki Le-piuka ze Stawiska. Mimo sprzeciwu ojca
dziewczyny dochodzi do tego małżeństwa, które może zamieszkać jedynie poza
zbiorowością wiejską, w "chacie za wsią", ogromny upór Tumrego w walce o byt
nie zapewnia jednak ani bezpieczeństwa, ani warunków do życia. Nie potrafi
oprzeć się wdziękom atrakcyjnej Cyganki Azy, poczucie winy za los
pozostawionej rodziny doprowadza go do samobójstwa. Walorem powieści jest
realistycznie zobrazowany obyczaj cygański i mentalność wiejskiej gromady, jej
ciemnota i zawziętość.
Chcemy sobie być radzi. �� (Pieśń IX z ks. I) - biesiadno-refleksyjna pieśń >
J. Kochanowskiego, częściowo naśladująca Horacego (Carmina III, 29), połą-
czenie epikurejskiej i stoickiej refleksji nad życiem. Początek ma charakter
biesiadny (motywy stołu, wina, gęśli i lutni), głosi Horacjańską dewizę carpe
diem. Świadomość zmienności Fortuny i bezsilności człowieka wobec niej, a tak-
że ludzkiej niewiedzy (nieznajomość przyszłości) przeciwstawionej wszechwiedzy
Boga skłania podmiot mówiący do stoickiej refleksji nad potrzebą zachowania
pogodnej równowagi ducha osiągalnej dzięki rozumowi i cnocie. Pieśń
harmonijnie łączy elementy światopoglądu chrzęść. (Bóg - najpewniejsze oparcie
dla człowieka) z antycznymi, wskazującymi drogę do życia w poczuciu bezpie-
czeństwa i w harmonii ze światem.
Chimera (mitologia gr.) - l. Ziejący ogniem potwór przedstawiany najczęściej w
postaci lwa z głową kozy i wężem w miejsce ogona. 2. Czasopismo lit.-artyst.
wyróżniające się wysokim poziomem graficznym, wydawane przez
> Z. Przesmyckiego-Miriama w Warszawie w latach 1901-07 (prócz 1903 i 1906);
głosiło program sztuki zdystansowanej wobec problemów społ. ( > sztuka dla
sztuki). Na łamach "Ch." publikowane były utwory przedstawicieli
> Młodej Polski, popularyzowana twórczość zapomnianego > C. Norwida, druk.
przekłady utworów przedstawicieli symbolizmu i parnasizmu europ.
Chleb rzucony umarłym (1971) - powieść > B. Wojdowskiego. Oparta na
doświadczeniach autora wstrząsająca relacja o zagładzie getta warszawskiego.
Akcja obejmuje okres od jesieni 1940 r. (utworzenie getta) do VII 1942 r.
(wywiezienie % mieszkańców do Treblinki). Z punktu widzenia kilkunastoletniego
Dawida (alter ego autora) zostaje ukazana przerażająca rzeczywistość: śmierć,
głód, deprawacja zarówno oprawców, jak i ofiar, ale także walka o przetrwanie
i ocalenie własnej godności. Wojdowski sugestywnie oddaje klimat stającej się
Apokalipsy, zachowując równocześnie wiarygodność obrazu. Za Ch. otrzymał w
1975 r. nagrodę ministra kultury.
Chłędowski Kazimierz, pseud. Kala-santy Kruk, Lolo Fiu Fiu (l 843-1920)
pisarz, eseista, pamiętnikarz. Studiował prawo w Pradze i w Krakowie, pełnił
wiele funkcji publicznych, w tym m.in. ministra ds. Galicji w rządzie austr.
Współpracował m.in. z lwowskim "Dziennikiem Literackim" i krakowskim
dziennikiem "Kraj", w którym
prezentował cykl satyr, sylwetek osobistości artyst. i polit. Ch. jest autorem
prac z dziejów kultury franc. i wł., m.in. Królowa Bona (t. 1-2, 1876), Siena
(1904), Dwór w Ferrarze (1907), Rzym. Ludzie Odrodzenia (1909), Rzym. Ludzie
Baroku (1912), Rokoko we Włoszech (1915), Historie neapolitańskie (1917),
Ostatni Walezjusze (1920). Ponadto opublikował utwory satyr.-polit. Album
fotograficznej. 1-2, 1870-71), Zwierciadle głupstwa (1877), pisał też
powieści, ale prawdziwym wydarzeniem lit. stały się wydane wiele lat po jego
śmierci Pamiętniki (t. 1-2, 1951).
Chłopi �*- cykl powieściowy > W. S. Reymonta, prwdr. w "Tygodniku Ilustrowa-
nym" (1902-08), wyd. książkowe t. 1-4, 1904-09, Nagroda Nobla w 1924.
Bohaterem powieści jest zbiorowość wsi Lipce, zdarzenia obejmują czas 10
miesięcy, od wczesnej jesieni po żniwa w roku następnym, dalsze sygnały po-
zwalają lokować całość w pewnym okresie po klęsce powstania styczniowego. Na
pierwszym planie rozgrywają się konflikty rodziny Borynów, między
najznamienitszym gospodarzem Maciejem a jego synem Antkiem dochodzi do sporów
o ziemię, pozycję we wsi i kobietę, nowo poślubioną piękną Jagnę Paczesiównę;
na drugim toczy się życie wiejskiej zbiorowości, z jej pracą, odpoczynkiem,
dążeniami i obyczajami;
trzeci zawiera refleksje nad uniwersalnymi wyznacznikami ludzkiej egzystencji.
Losy > Macieja Boryny układają się w ciąg zdarzeń, od wesela i próby ułożenia
życia z młodą żoną, poprzez spór z synem i wyrzucenie go wraz z rodziną z
ojcowizny, walkę z dworskimi ludźmi o las, aż do jego choroby i śmierci na
wiosnę. Gromada lipecka ma jasno zhierarchizowany skład:


chłopomania
74
ksiądz, organista, młynarz, sołtys, Bory-na i inni zasobni gospodarze,
parobcy, biedacy i żebracy. Rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny składa się z
dorocznych odpustów, obrządków związanych z uroczystościami rodzinnymi, li-
turgią (Boże Narodzenie, Wielkanoc, Boże Ciało, Zaduszki), ale też i rytmem
przyrody wyznaczającym charakter prac i zabaw. Naturalny rytm życia, zakłócony
wskutek uwięzienia chłopów dopominających się o swoje prawa we dworze, zostaje
sprawnie przywrócony zorganizowaną przez Rocha pomocą z sąsiednich wsi. Nie
może być w tym odwiecznym ladzie tolerowana Jagna z jej skłonnością do łamania
ustalonych zasad moralnych, dlatego po śmierci Macieja zostaje wyrzucona przez
Hankę z domu Bory nów, a po próbach uwiedzenia kleryka Jaśka pobita i
wywieziona przez kobiety poza wieś, zamieszka z matką w gospodarstwie brata
Szymka w pobliskim Podlesiu. W tym całościowym porządku losy jednostki są
uzależnione od zbiorowości, jej zasad i wykonywanych prac, te z kolei zależą
od przyrody, czasu i biologii. W życiu bohaterów bardziej niż wydarzenia hist.
liczą się czynności regulowane przez kalendarz natury, zgoda z jej regułami
stanowi podstawę chłopskiej egzystencji. Różnym porządkom prezentacji tego
świata odpowiada odpowiednio dobrana narracja. Opisy przyrody, bliskie techni-
ce impresjonistycznej, bogate w wyrafinowane środki stylist., odpowiadają po-
etyce młodopolskiej. Bogactwo obrzędów przekazuje czytelnikowi obserwator
należący do świata bohaterów, myśli i mówi jak oni. Jest też relacja z dystan-
su, opis sięgający po fakty, ważne stają się realia, a nie emocje. Trzy różne
przekazy pozwalają zbudować wielowymiarową całość życia wiejskiego, gdzie
świat zewnętrzny wyznaczony granicami wsi jawi się jako obcy dla chłopa,
mającego poczucie odrębności swego miejsca, a przestrzeń powieściowej wsi
nabiera cech mitycznych i symbol., czego przykładem jest ostatni siew umiera-
jącego Boryny. Ekr. w reż. E. Modze-lewskiego (1922) i J. Rybkowskiego (1973).
chłopomania zob. ludomania
Chmielewska Joanna, właśc. Irena Kiihn (ur. 1932) - powieściopisarka chętnie
czytana przez młodych czytelników, której utwory cechują m.in. elementy
sensacyjne, dobra narracja, dowcip dialogów. Studiowała architekturę na
Politechnice Warszawskiej, w 1964 r. debiutowała powieścią sensacyjną Klin,
następnie wydała Cale zdanie nieboszczyka (1972), Lesio (1973), Wszystko
czerwone (1974), Romans wszechczasów (1975). Do dzieci i młodzieży adresowane
są Zwyczajne życie (1974), Większy kawałek świata (1976), Nawiedzony dom
(1979), Wielkie zasługi (1981), Skarby (1988), Dzikie białko (1990), Tajemnica
(1992). Ponadto ukazała się Autobiografia (t. 1-4, 1993-94) oraz Utwory
zebrane (t. 1-17,1990-92).
Chmielowski Adam, Brat Albert
(1845-1916) - malarz, zakonnik, założyciel zgromadzenia zakonnego albertynów,
kanonizowany w 1989 r. Był mistrzem w operowaniu barwą i światłem, oddawaniu
nastroju, budowaniu przestrzeni, malował sceny powstańcze i rodzajowe,
portrety, kompozycje rei. Wielka osobowość artysty-zakonnika znalazła odbicie
w lit. pięknej, np. Nawracanie Judasza > S. Zeromskiego i Brat naszego Boga
K. Wojtyiy.
Chmielowski Benedykt (1700-63) -pisarz, ksiądz, kanonik katedralny ki-
75
Chodźko Ignacy
jowski. Autor kompilacyjnych książek rei. i modlitewników, m.in. Bieg roku
całego (1728), Ucieczka przez świętych do Boga (1730), Kotwica w ostatniej to-
ni (1747), żywotów świętych, kazań. Głównym dziełem Ch. jest encyklopedia -^
Nowe Ateny (t. 1-2, 1745-46) pełna anegdot i bezkrytycznych powtórzeń. Wiele
prac z dziedziny historii czy mitologii pozostało w rękopisach, pośmiertnie
wydano Zbiór krótki herbów polskich (1763).
Chmielowski Piotr (l 848-1904) - krytyk i historyk lit. pol., współtwórca pro-
gramu pozy ty wist., redaktor "Ateneum" (1881-97), członek AU (1983), prof.
uniw. lwowskiego (1903). Obszar zainteresowań Ch. obejmuje m.in. historię lit.
pol. i obcej, krytykę lit., lingwistykę, filozofię i psychologię. Autor
artykułów programowych propagujących model lit. tendencyjnej i sztuki
użytecznej społecznie ogłaszanych na łamach "Przeglądu Tygodniowego" (l 871-
73). W pracach krytycznych był rzecznikiem realizmu lit., początkowo
przeciwstawiał się epigonom romantyzmu, później też młodopolskim hasłom ^-> S.
Przy by -szewskiego. Autor wielu zbiorów szkiców i recenzji (np. Najnowsze
prądy w poezji naszej, 1901; Dramat polski doby najnowszej, 1902), monografii
(Autorki polskie, 1885; Nasi powiescio-pisarze, 1887-95; Nasza literatura
dramatyczna, t. 1-2, 1898), w tym pierwszych o A. Mickiewiczu i J. I.
Kraszewskim. Duże znaczenie mają jego prace historycznoliterackie Zarys li-
teratury polskiej z ostatnich lat szesnastu (1881), Historia literatury
polskiej (t. 1-6, 1899-1900), Dzieje krytyki literackiej w Polsce (1902). Dla
teorii nauczania lit. znacząca była pozycja Metodyka historii literatury
polskiej (1899).
Chodźko Ignacy (1794-1861) - najbardziej znany (prócz > H. Rzewuskiego)
twórca prozy gawędowej. Absolwent wydz. filoz. U. Wił. (1810-14), członek Tow.
Szubrawców, opuścił Wilno, by osiąść w rodzinnym majątku, Dziewiętnie.
Powieści i drobne utwory prozą Ch. składają się na cykl Obrazów litewskich (6
serii wyd. w l. 1840-62 -ostatnia pośmiertnie). Wcześniejsze mają charakter
wspomnień o wydarzeniach, ludziach i miejscach - gł. Wileń-szczyzny. Niektóre
zbliżają się do prozy obycz. Materiał do nich pisarz czerpał z własnych
doświadczeń i opowieści zasłyszanych w dzieciństwie. Bogata galeria
charakterystycznych typów szlacheckich, mnogość szczegółów obycz.,
dopuszczanie do głosu kolejnych narratorów, kolokwialny język nasycony
przysłowiami i sentencjami zbliżają jego utwory do gawędy szlacheckiej. Pełną
realizacją tego gatunku jest najwybitniejsza powieść Ch. Pamiętniki kwesta-rza
(1843-45). Pisarz posłużył się znanym chwytem lit.: znalezienia rękopisu
uczestnika wydarzeń (powieść zyskuje na wiarygodności). Narrator - autor
manuskryptu, Michał Ławrynowicz to typowy szlachcic z XVIII w. Wskutek
życiowych perypetii wstępuje do zakonu bernardynów i pełni funkcję kwe-starza.
Dwie role narratora skutkują istnieniem w powieści różnych sposobów widzenia
rzeczywistości. Pamiętniki ukazują typową szlachecką mentalność i tryb życia,
którego znaczącą częścią są uczty, polowania i procesy. Zostały napisane
językiem stylizowanym na mowę potoczną, pełną makaronizmów, porzekadeł i
przysłów, będących rodzajem moralnego kodeksu szlachcica. Walory powieści to:
wyrazistość obrazów, wartka akcja, żywy, autentyczny dialog. Poszczególne
fragm. reprezentują różny poziom artyst. - najlepsze są te, które


Chorał
76
opisują znany autorowi świat szlachecki; słabsze - relacjonujące historię (np.
wojen napoleońskich). W luźno skomponowanym cyklu korzystnie wyróżniają się
autonomiczne części, zwl. Wfod-kowicz, znakomicie charakteryzujący zarówno
warchoła (tytułowy bohater), jak i magnata - ks. Radziwiłła Panie Kochanku.
Kontynuacją były Nowe pamiętniki kwestarza (wyd. 1862) - utwór słabszy od
poprzedniego, zbiór umoral-niających opowiastek, urozmaiconych obserwacją
obycz. Do słabszych dzieł Ch. należą też Podania litewskie (1852-
-60), sięgające przeważnie XVII w. -autor gorzej sobie radził z kreowaniem
rzeczywistości niż z odtworzeniem znanej z autopsji. Popularny w swojej epoce,
pod koniec życia wzbudził niechęć rodaków udziałem w wyd. hołdowniczego albumu
na cześć cara Aleksandra II.
Choral (inc. "Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej") - wiersz > K.
Ujejskiego napisany w 1846 r. do muzyki J. Nikorowicza, włączony do Skarg
Jeremiego (1847). Tytuł (łac. choralis) oznacza patetyczny utwór przeznaczony
do śpiewania w czasie uroczystości rei. Był reakcją na rabację galicyjską
(1846). Autor -jako pierwszy w lit. pol.
bronił chłopów twierdząc, że "inni szatani" (zaborcy) wykorzystali ich
ciemnotę. Zwracał się do Boga: "O! rękę karaj, nie ślepy miecz". Ch. ma postać
błagania o laskę (pomoc w cierpieniu i objawienie przyszłego szczęścia) dla
narodu, którego wiary nic nie zachwieje. Wyrasta z przekonania o szczególnej
roli wyznaczonej przez Boga narodowi pol., otwiera drogę ku > me-sjanizmowi.
Kończy się wizją zwycięskiego boju pod wodzą archanioła. Spopularyzowany w
czasie Wiosny Ludów, zyskał - zwi. w zaborze austr. - rangę hymnu naród.
Nabierał szczególnego
znaczenia w trudnych dla Polski momentach hist.
choroba wieku (franc. le mai du siecle) - pojęcie związane z > romantyzmem.
Stan ducha charakteryzujący się poczuciem znużenia, wewn. pustki, smutku. Mógł
przybierać postać spokojnej niechęci do świata, ucieczki w sferę marzeń lub
gwałtownej rozpaczy, poczucia bezsensu życia. Przejawy ch. w. można odnaleźć w
twórczości m.in. J. W. Goethego (Weitschmerz), A. de Musseta, R.
Chateaubrianda (reneizm), G. Byrona, A. Puszkina, M. Lennontowa, J. Słowackie-
go. Pojęcia tego używano także jako synonimu dekadentyzmu końca XIX w.
Choromański Michał (1904-72) - prozaik i dramaturg. Ur. na Ukrainie. Studiował
pedagogikę i psychologię na uniwersytetach roś., pracując równocześnie m.in.
jako nauczyciel, kier. klubu robotniczego, sanitariusz. Chory na płuca, często
przebywał w szpitalach. Swoje doświadczenia wykorzystał w twórczości. W 1924
r. zamieszkał w Warszawie. Współprac, z > "Wiadomościami Literackimi" (pisał
reportaże). Często bywał w Zakopanem. W 1940 r. przez Włochy i Francję
wyjechał do Anglii, a następnie do Brazylii i Kanady. Podczas emigracji nie
tworzył. Po powrocie do Polski w 1958 r. w krótkim czasie napisał kilkanaście
książek. W pol. debiucie - Białych braciach (1931) ukazał skomplikowane
relacje między zagubionymi w śnieżnej zamieci ludźmi. Otwarte zakończenie
pogłębiało tajemniczy nastrój powieści, groteskowy humor pozbawiał ją jednak
patosu i grozy. Sławę przyniosła Ch. jego najwybitniejsza powieść > Zazdrość
i medycyna (1933). Przed wojną powstały jeszcze Szpital Czerwonego Krzyża
(1937) i Opowiadania dwuznaczne (1934), w czasie wojny Nowe noce listo-
77
Chwin Stefan
padowe - tragikomedia ukazująca roz-dźwięk między współczesnością a wzorcami i
stereotypami patriotyzmu. Obfita twórczość Ch. po 1958 r. nie przyniosła
pisarzowi sukcesu (choć miała wielu czytelników). Złożyły się na nią powieści
(m.in. Schodami w górę, schodami. w dót, 1967; Makumba, czyli Drzewo gadające,
1968; Różowe krowy i szare scandalie, 1970; Kotły Beethovenowskie, 1970;
Miłosny atlas anatomiczny, 1974), opowiadania (Kobieta i mężczyzna, 1958;
Warianty, 1964; Polowanie na Freuda, 1976) i dramaty (Cztery sztuki bez.
znaczenia, 1959). Ch. był twórcą powieści psychol. Jego upodobanie do eks-
centryczności prowadziło do kreowania dziwacznych bohaterów, ukazywanych w
zaskakujących sytuacjach. Nieoczekiwany komentarz narratora dodatkowo^
komplikował i tak powikłaną fabułę. W utworach Ch. pojawiają się stałe motywy
(śledztwo, obecność szpiegów), typy bohaterów, czas i miejsce akcji (m. in;
przedwojenne Zakopane, odrealniona przestrzeń emigracji okresu wojny). Pisarz
prowadzi grę z czytelnikiem: przerywa wątki, szokuje nieoczekiwanymi motywami,
podtrzymuje napięcie za pomocą aluzji, opisów, wyprzedzania akcji przez
narratora, kpi, ironizuje, posługuje;
się paradoksem. Nagromadzenie tych cech tworzy efekt groteskowy. Twórczość Ch.
była ważnym ogniwem w rozwoju pol. prozy psychol.
Chrzanowski Ignacy (1866-1940) -historyk lit. pol., prof. UJ (1910), członek
AU (1906), doktor h.c. UJ i Uniw. Poznańskiego. W 1931 r. za podpisanie
protestu w sprawie brzeskiej i publiczną krytykę rządu przeniesiony na
wcześniejszą emeryturę, aresztowany w 1939 r., zmarł w obozie koncentracyjnym
w Oranienburgu. Współred. wielu znaczących czasopism lit. i nauk., redaktor
serii Prace Historycznoliterackie (50 t.).W pracach podkreślał funkcję lit. w
umacnianiu tożsamości naród., np. O literaturze polskiej (1910); cechowało je
osobiste zaangażowanie, uwzględniały nowy stan badań. Początkowe
zainteresowania Ch. skupiały się na okresie staropol., przygotował edytorsko
Kazania sejmowe P. Skargi (1903), Poezje M. Sępa Szarzyńskiego (1903), Ezopa
Biernata z Lublina (1910). Zainteresowanie romantyzmem znalazło wyraz m.in. w
dziełach: Z epoki romantyzmu (1918), Literatura a naród (1936), Studia i
szkice, rozbiory i krytyki (t. 1-2, 1939). Najważniejszym opracowaniem Ch.
jest Historia literatury niepodległe] Polski (1906), dalsza jej część
pozostała w rękopisie {Historia literatury Polski porozbiorowej).
Chudy literat - satyra > A. Naruszewi-cza, prwdr. w > "Zabawach Przyjemnych
i Pożytecznych" (1773), napisana w atmosferze dyskusji poprzedzającej
powstanie KEN, nawiązująca do tematu utworu G. Piotrowskiego Na chwalcę
próżnego... Literat pełni zarazem funkcję narratora, a zręczny dialog prowa-
dzony między warszawskim sprzedawcą książek a kupującym podstolim obrazuje
intelektualne zacofanie szlachty. Dumnym Sarmatom wystarczały kalendarze,
przepowiednie i wszelkiego typu recepty, smutny był los literata w społe-
czeństwie, w którym "rzadko kto czyta księgi, rzadko je kto kupi", narrator z
gorzką ironią stwierdza: "w naszym kraju jeszcze ten dzień nie zaświtał, żeby
kto w domu pisma pożyteczne czytał".
Chwin Stefan (ur. 1949) - prozaik, krytyk lit., pracownik nauk. Uniw. Gdań-
skiego. Członek jury Nagrody Literackiej Nike. Jako historyk lit. zajmuje się
gl. epoką romantyzmu. Wydał prace:


Ciemności kryją ziemię
78
Bez autorytetu (1981, współautor), Romantyczna przestrzeń wyobraźni (1988),
Literatura i zdrada (1993), postmodernistyczne powieści Ludzie - skorpiony
(1984) i Człowiek - Litera (1993) oraz powieści Krótka historia pewnego żartu
(Sceny z Europy Środkowozachodniej) (1991), Hanemann (1995) i Esther (1999).
Miejscem akcji Krótkiej historii
1 Hanemanna jest Gdańsk. Autora interesuje problem zetknięcia się po 1945 r.
2 kultur: pol. i niem., gdy do miasta przybywają wygnańcy z Wilna i Warszawy,
przesiedleni na obcy im teren. W Krótkiej historii Ch. ożywia czas
dzieciństwa, w Hanemannie opowiada o losach niem. lekarza, przeżywającego
koniec świata, który znal i kochał. Śledzi, jak ponad naród, podziałami i
uprzedzeniami powstaje porozumienie dyktowane wspólnotą losu bohaterów. Ch.
jest laureatem Nagrody Kościel-skich, nagrody PEN Ciubu i im. Gry-phiusa oraz
Paszportu "Polityki".
Ciemności kryją ziemię (1957) - powieść rozrachunkowa > J. Andrzejew-skiego,
w której kostium z czasów Wielkiej Inkwizycji służy rozliczeniu zbrodni okresu
stalinizmu. Jedną z głównych postaci jest hist. mnich z zakonu dominikanów,
pierwszy wielki inkwizytor Św. Officium Tomas de Tor-quemada, który przybywa
do małego hiszp. miasteczka w 1485 r., by tropić wszelkie zwątpienia rei.
Umiejętnie podporządkowuje sobie myśli i działania młodego brata Diego, a
przeznaczając go na kontynuatora swojej funkcji posuwa się do wszelkich
manipulacji, a nawet zbrodni; dla realizacji idei z uczciwych ludzi robi
donosicieli, potrafi wpłynąć nawet na króla. W czasie podróży do rodzinnej
Avili doznaje objawienia, głos szatana zapewnia go, że dobrze służył złym
mocom posługując
się terrorem, szerząc nienawiść i okrucieństwo. Wielki inkwizytor usiłuje na-
prawić wyrządzone zło, w tym celu dyktuje zaufanemu następcy rozporządzenie o
rozwiązaniu Św. Inkwizycji, w trakcie tej czynności umiera. Diego nie może
pojąć zmiany sposobu myślenia swego mistrza i nie chce zaakceptować innych
metod działania, kolejno zostaje inkwizytorem Saragossy, następnie wielkim
inkwizytorem katol. królestwa Hiszpanii, by w imię wiary i dążenia do
absolutnej prawdy posługiwać się zbrodnią.
Confiteor (łac. = wyznaję) -1. Manifest pol. > modernizmu sformułowany w
programowym artykule > S. Przy-byszewskiego i ogłoszony na lamach
krakowskiego czasopisma > "Życie" (l 899); był wyraźną polemiką z tradycją
sztuki zaangażowanej, wpisaną w lit. ro-mant. i pozytywist. Przybyszewski gło-
sił, że "działać na społeczeństwo pouczająco albo moralnie, rozbudzać w nim
patriotyzm lub społeczne instynkta za pomocą sztuki, znaczy poniżać ją, spy-
chać z wyżyn absolutu". Ta służebność spoi. uniemożliwiała zdaniem autora pol.
sztuce przekroczenie naród, granic i stanie się uniwersalną, dlatego stwier-
dzał: "Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie [...] jest odbiciem
absolutu duszy". 2. Pierwsze słowa modlitwy, spowiedzi powszechnej; przenośnie
- szczere wyznanie.
Contra spem spero (1884) - wiersz > M. Konopnickiej będący jej wyznaniem
wiary w przyszłą niepodległość Polski, podkreślający to przekonanie tytuł moż-
na tłumaczyć: "wierzę wbrew nadziei". Poetka ma świadomość, że minęły lata
chwały: "odleciały te ptaki daleko", nawet Bóg odwrócił się od kraju skazanego
na zagładę: "Sam Bóg zagasił nad
79
Cuda miłości
nami pochodnię", oświadcza, "bom ja też rodem z wielkiego cmentarza" -kraju
wielu przegranych spraw, jednak te obrazy i doświadczenia nie wykluczają wiary
we wskrzeszone idee wolności, co określa słowami: "Oczyma szukam dnia blasków
i słońca". Jej przekonanie o konieczności dążenia do niepodległości wbrew
bierności, zwątpieniu i wszelkim myślom o ugodzie jest bliskie przekonaniom
romantyków.
Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie (I 1856) - wiersz -> C. Norwida. Powstał po
przewiezieniu do Paryża ciała > Mickiewicza, po którego śmierci rozgorzały
wśród emigrantów spory dotyczące roli, jaką odegrał poeta. Kompozycja utworu
została podporządkowana zasadzie logicznego wynikania:
przykłady - wniosek - uogólnienie. Pierwsza część (przykłady) to 7 identycznie
zbudowanych tercyn, mówiących o postaciach hist., których udziałem stało się
odrzucenie za życia i chwała po śmierci. Regularność budowy tej części,
podkreślona przez otwierające zwrotki pytanie - refren, nadaje' jej charakter
pieśniowy. Brzmienie pytania jest aluzją lit. do pieśni rei. Ludu mój,
ludu..., w której Chrystus zwraca się do swoich oprawców. W wierszu Norwida
podmiot lit. kieruje pytanie kolejno do bohaterów - postaci hist. Odwrócenie
sytuacji zdaje się sugerować, iż w oczach świata wielkość jest winą, a ludzie
wybitni muszą za nią zapłacić cierpieniem. Część II (wniosek) uświadamia
adresatowi (Mickiewiczowi i każdemu z bohaterów) istnienie prawidłowości: los
wielkich zawsze był i będzie taki sam. III część uogólnia wcześniejsze
stwierdzenia: owa prawidło-y wość dotyczy wszystkich wielkic'h w każdym
czasie. Kończąca wiersz aluzja do ukrzyżowania Chrystusa/daje
wyraz przekonaniu, że przyjęcie wybitnych ludzi przez świat - choć trudne i
bolesne - zawsze w końcu następuje. Utwór jest przykładem zastosowania
Norwidowskiej techniki przemilczeń (,,puste" wersy w 7. tercynie, aluzje do
innych tekstów).
Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1793/94) - opera komiczna > W.
Bogusławskiego z muzyką J. Stefa-niego, w której po raz pierwszy bohaterem
sztuki są chłopi z podkrakowskiej wsi Mogiła i napadający na nich górale.
Autor zerwał z obowiązującą do tej pory zasadą adaptacji wzorów obcych,
osadzając akcję w realiach pol. Konflikt między Krakowiakami a Góralami był
skutkiem zerwanych zaręczyn Bryndasa i Basi, którą przyrzekła mu dość prze-
wrotnie macocha Basi Dorota, zakochana w jej narzeczonym Stachu. Spór nie-
spodziewanie rozstrzyga na korzyść Krakowiaków ubogi student Bardos posługując
się "machiną elektryczną". Utwór odczytywany był jako wyraźna aluzja do
ujawniających się nastrojów przed powstaniem kościuszkowskim, do czego z całą
pewnością przyczyniły się b. dynamiczne arie; po 3 przedstawieniach objęty
zakazem wystawiania przez ambasadora roś. wrócił na scenę w czasie powstania;
grywany i aktualizowany później jest w stałym repertuarze teatrów pol. aż do
dziś.
Cuda miłości - sonet > J. A. Morszty-na pochodzący ze zbioru Lutnia (1661), w
którym poeta opisuje niepokój, a nawet cierpienie będące skutkiem miłości.
Zgodnie z zasadami > marinizmu autor chce zadziwić czytelników, czemu służą
''wymyślne koncepty oparte na wieloznaczności i symbolice słowa "ogień",
podkreślone też końcowym stwierdzeniem, że źródłem cierpień są piękne


Cudzoziemka
80
81
Czajkowski Michał
oczy dziewczyny. Zawarte w poszczególnych wersach paradoksy - żarłoczność
pożądania i nienasycony głód, ogień pragnienia i strumienie łez, dodatkowo
wzmacniane konstrukcją pytania retorycznego, np. "Jak żyję, serca już nie
mając?"; "Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?", mają oddać skomplikowany
charakter uczuć miłosnych.
Cudzoziemka (1936) - powieść > M. Kuncewiczowej, studium psychol., za-
wierające elementy przetworzonej lit. biografii matki autorki. Cały utwór do-
tyczy jednego dnia, gdy do domu córki Marty przychodzi główna bohaterka >
Róża Zabczyńska i w przeczuciu zbliżającej się śmierci przeprowadza rozra-
chunek z całym nieudanym życiem, szuka przyczyn osobistej klęski. Czas
teraźniejszy narratora, obiektywnie relacjonującego zdarzenia, przeplata się z
czasem subiektywnych wspomnień bohaterki, które wracają pod wpływem
przypadkowych skojarzeń i dotyczą różnych okresów życia. Z tej osobistej
relacji czytelnik dowiaduje się, że nieodłącznym elementem życia Róży było
uczucie obcości, córka pol. emigranta nie mogła zaakceptować rzeczywistości
roś., ale nie stała się też jej domem Polska, gdy wróciła tu w wieku 16 lat.
Cudzoziemką była nie tylko w kraju, ale także wśród najbliższych; złośliwa
ego-centryczka z upodobaniem maltretowała psychicznie własnego męża, podpo-
rządkowała sobie dzieci, kłóciła się z wnukiem. Zdradzona w młodości przez
ukochanego Michała, nigdy nie widziała w mężu godnego siebie partnera,
niespełnioną karierę skrzypaczki z uporem realizowała poprzez życie córki. W
ostatniej rozmowie z mężem, a później z córką oświadcza, co zrozumiała, żałuje
zmarnowanych lat i prosi o przebaczenie - akcent znaczeniowy
narracji zostaje przemieszczony z przeszłości na teraźniejszość. Międzywojenna
krytyka lit. podkreślała niewątpliwe walory C.: oryginalną kompozycję i
psychoanalityczną interpretację charakteru bohaterki, które pozwoliły uznać
powieść za wzorzec prozy psychol. Ekr. w reż. R. Bera w 1986 r.
Cyberiada (1965) - baśń > S. Lema, przedstawiająca cykl wypraw fantastycznych
konstruktorów Trurla i Kla-paucjusza, w których antropomorfizo-wane roboty,
żyjące w świecie podobnym do realnego średniowiecza, opowiadają innym robotom
zupełnie niezwykłe historie. Podobnie jak w > Bajkach robotów cudowna
rzeczywistość tajemniczych zaklęć i czarów, nosząca pewne znamiona świata
człowieka, została wzbogacona elementami fantastyki naukowej.
cyganeria krakowska - uformowana po przyjeździe z Niemiec przez > S. Przyby
szewskiego, który na galicyjski grunt przeniósł obyczaje berlińskiej bohemy.
Grupa artystów i różnego rodzaju kontestatorów, skupiona wokół przywódcy. W
Krakowie poza cyganerią Przybyszewskiego istniały cyganerie malarska,
teatralna, studencka. "Cyganie" manifestowali odmienność od pogardzanych
drobnomieszczan. Świadomi tragizmu swej sytuacji (finansowa zależność od
filistrów - potencjalnych nabywców ich dzieł), wyrażali bunt przez
prowokacyjne łamanie norm obycz.: nadużywanie alkoholu, głoszenie wolnej
miłości, niechęć do stałej pracy, brak życiowej stabilizacji, pogarda dla
pieniądza, hałaśliwy tryb życia. Wartościom cenionym przez mieszczan
przeciwstawiali kult sztuki. Znakiem rozpoznawczym "cygana" był strój: pe-
leryna, kapelusz z dużym rondem lub
miękki beret oraz fantazyjny krawat. Ich życiu towarzyszyły zabawa, kpina po"
zwalająca zachować dystans wobec społeczeństwa, ale i wobec własnej eg-
zystencji, często naznaczonej nędzą i poczuciem niepewności jutra. Skupiali
się w knajpach i kawiarniach, w których spędzali całe dnie, dyskutując i
tworząc. W Krakowie były to kawiarnie Schmid-ta, Turlińskiego (> "Paon") i
Michalika (> Jama Michalikowa), w której powstał kabaret lit. -> "Zielony
Balonik".
Cyganeria warszawska (1840-43, wg
-> J. W. Gomulickiego 1838-43) - grupa młodych pisarzy i malarzy warszawskich
(S. Filleborn, S. Z. Sierpiński, J. B. Dziekański, R. Zmorski, A. Niewiarow-
ski, W. Wolski). Nazywali siebie "młodymi" lub "zapaleńcami". Nazwy "Cy-
ganeria" użył w cyklu artykułów w > "Kurierze Warszawskim" (Cyganeria
warszawska) Niewiarowski, ukazując łączące ich więzi pokoleniowe, duchowe,
lit. i obycz. Prowokacyjny styl bycia i ubiór kryły gorycz grupy przyjaciół
- pogrobowców powstania, zmuszonych żyć w niewoli polit. W ich utworach po-
jawiły się motywy konfliktu poety ze światem i marzeń z rzeczywistością. Po-
zostając pod wpływem wielkich romantyków pol. i obcych, tworzyli dzieła w
dużej części epigońskie. Wędrówki po wsiach Mazowsza, niechęć do miasta
zaowocowały powstaniem w kręgu C. liryki lud. Treści patriotyczne przekazywali
w sposób symboliczny lub zaszy-frowany. Koniec istnienia grupy wiąże się z
upadkiem akcji spiskowej w Królestwie. Nieoficjalne pisma C. to "Nadwi-ślanin"
(1841-42) i Jaskulka (1843).
"Cyrulik Warszawski" (1926-34) -tygodnik satyr, wyd. w Warszawie, wzorowany na
roś. "Satiriconie", utworzony przez poetów > Skamandra. Pismo obozu sanacji,
głoszące kult J. Pił-sudskiego i atakujące jego przeciwników; adresowane do
liberalnej inteligencji. Stworzyło model satyry polit., społ.-obycz. i lit.
(liczne parodie i pastisze), naśladowanej przez następne pokolenie twórców.
Red. "C. W." byli > J. Lechoń (1926-28) i J. Paczkowski (1929-34). Okres
świetności tygodnik przeżywał w l. 1926-29. Współprac. z nim wówczas wszyscy
skamandryci, > K. I. Gałczyński i sporadycznie > K. Iłłakowiczówna i > M.
Samozwaniec. Autorami znakomitych rysunków i karykatur byli Z. Czermański, F.
To-polski, W. Daszewski. Swoją satyrę kierował "C. W." przeciw wszelkim
stereotypom myślowym i obycz., przeciw komunałowi jeż. W 1930 r. pismo zostało
przejęte przez koncern "Prasa Polska". Odeszło wtedy wielu znakomitych pisa-
rzy, a "C. W." stracił charakter dzieła jednej grupy. W miarę zaostrzania się
cenzury znikały z tygodnika tematy aktualne, zwł. drażliwe. W ich miejsce
pojawiły się pumonsens, satyra środowiskowa i piosenka kabaretowa. W 1933 r.
interweniowało MSZ w związku z pojawieniem się rysunków satyr, ukazujących
Hitlera i jego współpracowników. W 1934 r., z inspiracji MSZ, wskutek decyzji
min. W. Jędrzejewicza pismo zostało zawieszone.
Czajkowski Michał zw. Sadyk Pasza
(1804-86) - powieściopisarz i działacz polit., uczestnik powstania
listopadowego, później emigracyjnych organizacji, jedną z nich reprezentował w
Turcji. Na emigracji (1832-72), od 1841 r. w Turcji początkowo reprezentował
politykę emigracyjną z kręgu Hotelu Lambert. W 1850 r. przyjął islam i jako
Mehmed Sedik brał udział w wojnie krymskiej, dowodził oddziałem Kozaków
suttań-skich i w idei odrodzenia dawnej Koza-czyzny widział szansę dla Polski,
ta kon-


Czapski Józef
82
cepcja znajduje odzwierciedlenie w jego twórczości, na którą składają się
przepojone stylizacją romant. powieści: Powie"" , ści kozackie (1837),
Wernyhora (t. 1-2, miSj, 1838) i Hetman Ukrainy (t. 1-2, 1841). ^dlll Do
przeszłości Polski sięga w powieści �&SS& Stefan Czarniecki (t. 1-2, 1840),
życie Słowian na Bałkanach jest treścią Kir-diali (t. 1-2, 1839). Ponadto
opublikowane zostały jego Pisma (t. 1-12, 1862-85). Po 1863 ulega ideom
pansla-wizmu, uzyskuje laskę cara, osiada na Ukrainie (1872), umiera
samobójczo.
Czapski Józef (1896-1993) - prozaik, malarz, krytyk sztuki. Był uczniem J.
Pankiewicza w krakowskiej ASP. Brał udział w wojnie pol.-roś. w 1920 r. W l.
1924-32 współtworzył grupę kapistów (Komitet Polski) w Paryżu i był jej pre-
zesem. Walczył w kampanii wrześniowej. W l. 1939-41, jako żołnierz Armii
Polskiej w ZSRR, na polecenie gen. An-dersa poszukiwał zaginionych pol. ofi-
cerów. Opuścił Rosję z II Korpusem. W 1945 r. zamieszkał w Paryżu. Był
współtwórcą (z > J. Giedroyciem i > G. Herlingiem-Grudzińskim) Instytutu
Literackiego i paryskiej "Kultury". Doświadczenia z czasu łagrów zapisał we
Wspomnieniach starobielskich (1944). Skupił się na obserwacji skutków represji
w psychice ofiar, zapisał różne postawy i reakcje więźniów. Nie osądzał ich,
ale szczególną uwagę poświęcił tym, którzy bronili własnej godności. Twier-
dził, że w nieludzkich warunkach b. ważna stawała się literatura - niosła
wartości zapewniające wewn. wolność. Sam wygłaszał w Griazowcu (obóz koło
Wologdy) prelekcje dla więźniów o M. Prouście - wydał je kilka lat po wojnie
pt. Proust w Griazowcu. Zapisem poszukiwań pol. oficerów na terenie ZSRR jest
Na nieludzkiej ziemi (1949). Na wieść o klusce powstania
warszawskiego opublikował w "Orle Białym" (1944 nr 34) list otwarty do
Maritaina i Mauriaca, apelując, by przerwali milczenie, jakie zapanowało w
Europie wokół Polski. W "Orle Białym" zamieszczał też felietony. Pozostając
wielbicielem > C. Norwida, powtarzał za nim, że patriotyzm to nie tylko
uczucie i gotowość do ofiar, ale przede wszystkim "ciągły wysiłek myśli" (O
Norwidzie, "Orzeł Biały" 1944), a narodowość sztuki łączył z kultywowaniem
przez nią wartości uniwersalnych. Wiele tekstów poświęcił malarstwu i jego
twórcom (monografia Józef Pankiewicz, 1936, artykuły). Opublikował także eseje
o sztuce i literaturze:
Oko (1960), Tumult i widma (1981), Patrząc (1983), Czytając (1990) oraz
Dzienniki wspomnienia relacje (1986), Swoboda tajemna (1991). Był
laureatem Nagrody Fundacji im. A. Ju-rzykowskiego (1960), nagród im. God-
lewskich (1972) i im. J. Cybisa (1990).
Czarne kwiaty - cykl eseistycznej prozy
> C. Norwida, jakby fragm. dziennika. Wspomnienie ostatnich spotkań z wybit-
nymi osobowościami, m.in. S. Witwic-kim, F. Chopinem, > A. Mickiewiczem,
> J. Słowackim. Norwid starał się wiernie odtworzyć z pamięci ich portrety,
ale słowom, gestom bohaterów często nadawał znaczenie paraboliczne. W
refleksyjnym wstępie pisał o stylu niewidocznym, służebnym wobec tematu
(rozwinął problem w > Białych kwiatach). Nazwał go "unikaniem stylu przez
uszanowanie dla rzeczy opisywanej". Przymiotnik "czarne" w tytule oznacza
zwięzłość, surowość wiernego opisu zdarzeń, dla których "formuł stylu nie ma"
(a także nekrologiczny charakter wspomnień).
Czarne skrzydła (1928-29) - dylogia powieściowa (cz. I Lenora, cz. II Ta-
83
Czartak
deusz) �> J. Kadena-Bandrowskiego, oparta na autentycznych wydarzeniach z
1921 r., katastrofie w kopalni "Reden" w Dąbrowie Górniczej. Bohaterowie
powieści reprezentują interesy dwóch światów, kapitału: Francuz Coeur
sprawujący nadzór z ramienia zagranicznych właścicieli oraz Kostryń - dyrektor
figurant; ludzi pracy: działacze partyjni Drążek i Koza, portier Su-pernak i
komunista Duś. W momencie organizowanych przeciwko właścicielowi kopalni
protestów do górniczej osady w Zagłębiu Dąbrowskim przyjeżdża lider partii
socjalistycznej poseł Mieniewski. Ważne dla górników sprawy stają się
przedmiotem polit. manipulacji wszystkich uczestniczących w tej grze, zarówno
polityków, jak i karierowiczów. Tym wydarzeniom towarzyszy wątek miłosny,
historia młodego idealisty Tadeusza Mieniewskiego i jego romansu z prostą
dziewczyną Lenora Duś. Syn znanego polityka spostrzega prowokacje i oszustwa,
próbując być użytecznym podejmuje pracę w kopalni jako zwykły robotnik. Wśród
zamieszania wokół kopalni zazdrosna o uczucia Tadeusza córka zarządcy Zuza
zabija Lenorę, a on z kolei rani ją. Nie godzi się na wstawiennictwo
ustosunkowanego ojca, by przed sądem powiedzieć prawdę o podejrzanych
manipulacjach właścicieli kopalni i nikczemności polityków. Zgromadzony przez
autora podczas jego bezpośrednich studiów w Dąbrowie Górniczej materiał nadał
książce walory cennego poznawczo dokumentu, ilustrującego najnowszą
rzeczywistość Polski, czytelne były dla ówczesnego odbiorcy aluzje polit. do
wielu osobistości życia publicznego, m.in. I. Daszyńskiego. Powieść odebrano
jako uogólnienie wielu autentycznych dramatów społ. Ekr. w reż. E. i Cz.
Petelskich w 1963 r.
Czarny potok (1946, wyd. 1954) - powieść > L. Buczkowskiego ukazująca
eksterminację Żydów w czasie II wojny światowej. Małe miasteczko Szabasowa w
ziemi podolsko-wołyńskiej tworzy modelową przestrzeń (ograniczoną, miejsce
przemieszania kultur). Myśli, przeżycia zarówno ofiar, jak i tych, którzy
nieśli im pomoc, zostały ukazane za pomocą specyficznie dobranych środków lit.
Nie ma w powieści nadrzędnej autorskiej świadomości ani jednolitej narracji.
Utwór jest zapisem wielu głosów, różnych - często sprzecznych opinii, te same
fakty zyskują odmienne interpretacje. Rytm narracji wyznaczają odgłosy
strzałów karabinowych. Nerwowy, rwący się styl wypowiedzi, nasycenie języka
prowincjonali-zmami, porzekadłami, przysłowiami stwarzają wrażenie
autentyczności wypowiedzi. Nieład konstrukcji, posługiwanie się skrótem
myślowym, nazwami zastępczymi znakomicie oddają chaos świata. Powieść nie jest
tylko utrwalaniem konkretnych faktów, wciąż wraca w niej pytanie o przyczyny
katastrofy i sens zdarzeń. Tytułowy "czarny potok" to rzeka śmierci,
stanowiąca też kres ludzkiego rozumienia zdarzeń. Utwór B. ukazuje w
apokaliptycznej atmosferze koniec pewnej kultury i cywilizacji.
Czartak - nazwa grupy lit. i tytułu wydawanego przez nią pisma, przejęta od
siedziby zboru ariańskiego w Mucha-rzu, założona w Wadowicach (1922) przez >
E. Zegadłowicza, należeli do niej m.in. Z. Kossak-Szczucka, J. Brzo-stowska
oraz plastycy J. Falat, Z. Prona-szko, W. Weiss. Kontynuacją "Cz." były dwa
almanachy poet. wyd. w 1925 r. w Warszawie i w 1928 w Krakowie z podtytułem
Zbiór poetów w Beskidzie. Program akcentował > ekspresjonizm


Czartoryska Izabela
84
w postawie twórczej, podkreślał potrzebę związków z przyrodą i kulturą lud.,
propagował regionalizm beskidzki. Grupa przestała istnieć po 1933 r.
Czartoryska Izabela (Elżbieta) z Fle-mingów (1746-1835) - żona Adama
Kazimierza, matka > Marii z Czartory-skich Wirtemberskiej i Adama Jerzego.
Inspirowana przez franc. rokoko, założyła w Powązkach park z pałacykiem -tę
rezydencję opiewali > S. Trembecki i > A. Naruszewicz. W 1783 r. przeniosła
się wraz z mężem do Puław, które wkrótce stały się ośrodkiem kultury
opozycyjnym wobec dworu królewskiego. Tworząc park Cz. wzorowała się na ang.
sentymentalizmie. Puławy wywarły duży wpływ na życie kraju, propagując zwrot
ku naród, tradycji, kult przeszłości (zarzucono strój franc. na rzecz
kontusza). W okresie Sejmu Wielkiego, powstania kościuszkowskiego i Legionów
Cz. afirmowała czyn zbrojny. W 1800 r. stworzyła w Puławach pierwsze pol.
muzeum pamiątek naród., tzw. Świątynię Sybilli. Była rzeczniczką zbliżenia
dworu do wsi (odwiedzała domy chłopskie, uczestniczyła w rodzinnych
uroczystościach) - nazywano ją "księżną-kumą". Troszcząc się o patriotyczną
świadomość poddanych, napisała Książkę do pacierzy dla dzieci wiejskich (1815)
i Pielgrzyma w Dobromilu, czyli Nauki wiejskie (1818) - mającą postać
żołnierskiej gawędy, pierwszą popularną historię dla ludu z 40 portretami
królów. Pielgrzym - kilkakrotnie wznawiany - stał się lekturą pomocniczą w
niektórych szkołach Królestwa Polskiego, szykanowaną przez zaborców. Cz.
pozostawiła po sobie również wiersze, m.in. piosenkę żołnierską Hej, hej,
rycerze, oraz pol. i franc. korespondencję - bogate źródło wiedzy o epoce.
"Czas" (1848-1934) - dziennik wyd. w Krakowie, pismo środowiska kon-
serwatywnego. Ideologię powstania uważało za zgubną dla narodu (P. Popiel,
List do ks. Jerzego Lubomirskiego, 1865), głosiło konieczność posłuszeństwa
wobec władz austr. (gwarancja porządku społ.) i bezwarunkowej wierności
zasadom katol. Po objęciu redakcji przez > S. Koźmiana "Cz." stał się organem
stańczyków ( > Teka Stańczyka). Polityka pisma została wyśmiana w > Weselu
S. Wyspiańskiego. Spora część dziennika była poświęcona literaturze. W V 1883
r. H. Sienkiewicz zaczął w nim publikować Ogniem i mieczem (równocześnie w
warszawskim "Słowie").
Czechowicz Józef, pseud. Henryk Za-slawski, Józef Surmacz, Zygmunt Kli-
muntowicz (1903-39) - poeta > drugiej awangardy związany z ośrodkiem
lubelskim. Po ukończeniu seminarium nauczycielskiego w Lublinie oraz Instytutu
Pedagogiki Specjalnej w Warszawie pracował od 1926 r. jako nauczyciel, od 1933
działacz ZNP i sekretarz red. "Głosu Nauczycielskiego". Współprac, także z
"Płomykiem", "Płomyczkiem", "Miesięcznikiem Literatury i Sztuki". W 1936 r.
zmuszony do rezygnacji z pracy w ZNP wobec oskarżeń o łamanie zasad moralnych
po ogłoszeniu poematu hildur baldur i czas, uznanego za apolo-gię miłości
homoseksualnej. Debiutował poet. zbiorem Kamień (1927), a następnie wydawał
kolejne tomiki: dzień jak co dzień (1930), ballada z tamtej strony (1932), w
błyskawicy (1934), nic więcej (1936) i nuta człowiecza (1939). Jego lirykę
charakteryzuje wizyjność, operowanie wieloznacznym symbolem, motyw sielankowo-
arkadyjski, tym elementom przeciwstawia katastroficzną grozę i przerażenie.
Cz. jest również autorem
85
Czerwone tarcze
licznych artykułów, wypowiedzi o poezji i recenzji, szkiców lit. {Wyobraźnia
stwarzająca, wyd. 1972), słuchowisk radiowych, utworów dla dzieci. Przekładał
poetów franc. i roś., był jednym z pierwszych tłumaczy J. Joyce'a i T. S.
Eliota. Wiele lat po jego śmierci ukazały się również Listy (1977), Utwory
dramatyczne (1978) oraz tom prozatorski (1990). Zginął w czasie bombardowania
Lublina.
Czego chcesz od nas. Panie... (Pieśń XXV z ks. II) - jeden z najwcześniej-
szych, ale i najdojrzalszych utworów > J. Kochanowskiego. Drukiem ukazał się
na pocz. l. 60. XVI w., dołączony do poematu Zuzanna. Dziękczynna modlitwa. Ze
względu na podniosłą tematykę i styl oraz charakter apostroficzny zwana
Hymnem. Głosi pochwałę Boga przez sławienie jego dzieła - świata. Bóg w H. to
wszechobecny Deus artifex (por. dobór czasowników), stwórca świata pięknego,
harmonijnego, uporządkowanego (doskonałego dzieła sztuki - por. zasady
estetyki renes.). Obraz natury jest uproszczony, syntetyczny (ważność harmonii
i ładu, a nie cech indywidualnych). W obrazie świata człowiek zajmuje miejsce
najważniejsze - to dla niego w darze Bóg stworzył świat. Odwdzięczyć się może
miłością i modlitwą. Harmonii dzieła Boskiego odpowiada harmonia stylu (np.
brak przerzutni). Przez badaczy lit. pieśń określana jest jako "manifest
renesansowy J. Kochanowskiego" (W. Weintraub), "manifest humanistycznej
religijności" (J. Ziomek).
Czerniawski Adam (ur. 1934) - poeta, prozaik, krytyk lit, tłumacz, od 1947
żarn. w Anglii, współprac, z emigracyjną grupą poet. Kontynenty, w l. 1957-58
współred. pisma "Merkuriusz Polski", 1959-62 "Kontynenty - Nowy
Merkuriusz". Debiutował tomem poet. Polowanie na jednorożca (1956), później
wydał m.in. Topografia wnętrza (1962), Widok Delf (1973), Akt (1976), Jesień
(1989), sięgając w nich do europ. tradycji kulturowej. Publikował też opo-
wiadania Części mniejszej całości
(1964), szkice lit. Liryka i druk (1972), Wiersz współczesny (1977), bardzo
osobisty Krótkopis (1986-95), antologię wierszy emigracyjnych Ryby na piasku
(1965). Przełożył na jeż. ang. Treny J. Kochanowskiego, poezję C. Norwida,
poezję i sztuki teatr. T. Różewicza.
Czernik Stanisław (1899-1969) - poeta, prozaik, badacz folkloru, w l. 1935-39
red. pisma "Okolica Poetów". Propagował program > autentyzmu, głosił, iż
rodzima kultura wiejska zawiera autentyczne wartości moralne. Ukazał się wybór
poet. Cz. Wiatr od ziemi (1970), wydał antologię Polska epika ludowa (1958),
monografię "Okolica Poetów" (1961), opowieść autobiograficzną Dom pod
wierzbami (1960), szkice lit. i studia o folklorze Z pogłębia (1966) i Trzy
zorze dziewicze (1968).
Czerwone tarcze (1934) - powieść hist. -^ J. Iwaszkiewicza osnuta wokół bio-
grafii ks. Henryka Sandomierskiego, syna Bolesława Krzywoustego, który podjął
zabiegi mające na celu złączenie ziem pol. Z historii wiadomo, że był
krzyżowcem i zginął podczas wyprawy przeciw Prusom, w powieści okazuje się
templariuszem, przyjacielem Barbaros-sy, który wydobywa z grobu Bolesława
Śmiałego jego koronę i staje się rzecznikiem idei scalenia kraju. Odbywa
podróże po ówczesnej Europie, uczy się mądrości rządzenia w Niemczech, Wło-
szech i Ziemi Sw. Opisany w powieści świat okazuje się niezwykły i malowni-


Czeszko Bohdan
86
czy, z podobną dbałością o piękne szczegóły zobrazowana jest też Polska. Po
powrocie do kraju Henryk gromadzi bogactwa i oręż, w tym tytułowe "czerwone
tarcze", aby mieć możliwość podporządkowania sobie braci dla szczytnej idei. W
momencie zagrożenia ze strony niem. cesarza śpieszy z pomocą bratu Bolesławowi
Kędzierzawemu, przeżywa razem z nim klęskę i odmawia przyjęcia korony z rąk
obcego władcy. Stanął przed wyborem przyszłości Polski bliskiej cywilizacji,
ale uzależnionej albo niezawisłej narodowo, wybrał to drugie. Ostatecznie
rezygnuje z kontynuacji ambitnego dzieła i w symbolicznym geście topi w Wiśle
koronę Bolesława Śmiałego. Jest to książka tylko pozornie hist., przewodnie
pytanie o sens poświęcenia wszystkiego jednej idei można odczytać jako
parabolę o losie człowieka, dylematach i wyborach, ale też urokach świata.
Wbrew determinizmowi XIX-wiecznej historiozofii autor przekonuje czytelnika,
że proces dziejowy i ostateczny kształt rzeczywistości formuje swymi decyzjami
człowiek.
Czeszko Bohdan (1923-88) - prozaik i publicysta, w czasie wojny żołnierz GL i
AL, uczestnik wielu akcji bojowych (m.in. na Cafe Ciub), w powstaniu war-
szawskim walczył w batalionie Czwartaków, po wyzwoleniu pracował w milicji i
wojsku. Studiował malarstwo w ASP w Warszawie, krótko korespondent "Trybuny
Ludu" w Moskwie, później współred. "Przeglądu Kulturalnego" i "Kultury".
Debiutował zbiorem opowiadań Początek edukacji (1949), następnie publikuje:
Krzewy koralowe (1954), Edukacja niesentymentalna (1958), Makatka z. jeleniem
(1961), Sygnaturki (1975) i autobiograficzne gawędy Nostalgie mazurskie
(1978).
Uznanie krytyki przyniosły mu powieści obrazujące trudne doświadczenia okupa-
cyjne i wojenne jego generacji: > Pokolenie (1951, ekr. 1954) oraz Tren
(1961). Wspólcz. zjawiska polit. są tematem powieści Przygoda w kolorach
(1959), a problemy moralne dominują w utworze Powódź (1975). Cz. publikował
również reportaże z podróży (np. Inne miejsca, 1966), felietony krytycznolit.,
zbiory szkiców wspomnieniowych. Wielokrotnie wyróżniany nagrodami państwowymi.
Czterdzieści i cztery - zaszyfrowane w języku Apokalipsy i pism kabalistycz-
nych imię przyszłego "wskrzesiciela narodu", "namiestnika wolności na ziemi",
pojawiającego się w III cz. > Dziadów A. Mickiewicza. Nawiązuje do symboliki
liczb wielu kultur, także chrzęść. Poeta pytany o znaczenie imienia miał
powiedzieć: "Kiedy pisałem, wiedziałem; teraz już nie wiem".
Czuchnowski Marian (1909-91) - poeta, w l. 1934-36 współred. prasy ruchu lud.,
propagował w okresie międzywojennym tzw. poezję proletariacką, dążąc do jej
połączenia z awangardowymi tendencjami formalnymi, co znalazło wyraz w
zbiorach wierszy Poranek goryczy (1930), Tak (1933); poematach Trudny Życiorys
(1934), Powódź, i śmierć (1936). Krytyczną ocenę ówczesnej rzeczywistości
społ. -polit. zawierają powieści Cynk (1937) i Pieniądz (1938). Po 1939
osadzony w sowieckich lagrach, od 1942 przeszedł szlak bojowy wraz z armią
polską, po wojnie pozostał w W, Bryt. Na emigracji opublikował m.in, poemat Na
wsi (1958), powieści z wyraźnymi elementami autobiografii Tyfus, teraz słowiki
(1951), Pierścień i zamieć (1956), Czarna koronka (1966), Żal po czeremchach
(1972).
87
Czyżewski Tytus
czysta forma - koncepcja ujawniła się po raz pierwszy na pograniczu oświecenia
i romantyzmu w postaci idei wolności poety i wolności kreacji w sztuce;
inicjowała późniejszy symbolizm w poezji, "czystą poezję" przełomu XIX i XX w.
oraz koncepcję "dzieła otwartego w sztuce". Jedno z podstawowych pojęć w
estetyce > S. I. Witkiewicza, który stworzył ten termin. W teatrze zakładała
autonomię sztuki, jej dystans wobec życia i rzeczywistości celem me-
tafizycznych doznań; ważne było bezpośrednie oddziaływanie dzieła. Zob. teoria
Czystej Formy.
Czyści - wiersz > S. Grochowiaka z tomu Rozbieranie do snu (1959), w którym
podmiot lir. składa rodzaj deklaracji: "Wolę brzydotę", ponieważ "Ona ukleja
najbogatsze formy" i jest bliżej życia - "krwiobiegu". Ten rodzaj manifestu
zaświadczał o nowym sposobie spostrzegania świata i otrzymał nazwę turpizmu
(lać. turpis = brzydki), był opozycją do lit. socrealizmu, stanowiąc istotny
nurt poezji współcz. Poeta zauważa, że nader często powierzchowne powaby
wyglądu zewnętrznego czy manier: "Są bo na świecie ludzie tak wymyci",
wyraźnie kontrastują u ludzi z brzydotą ducha: "Choć ani święci / Ani są też
cisi". W ujęciu autora, brzydota może urzec prawdą informacji i realizmem
obrazowania, jest bardziej autentyczna.
Czyżewski Tytus (1880-1945) - poeta, tłumacz, malarz, krytyk sztuki. Współ-
twórca awangardowej grupy lit.-artyst. Formiści Polscy i jej organu, pisma
"Formiści". Wychowanek krakowskiej ASP, pochodzący ze wsi Przyszowa k.
Limanowej, w twórczości lit. i malarskiej wykorzystywał znajomość folkloru.
Debiutem lit. Cz. jest ironiczny poemat sceniczny Śmierć fauna (1907). Je^ go
wczesna poezja była swoistą interpretacją założeń różnych kierunków
awangardowych (futuryzmu i da-daizmu), głosił w niej kult człowieka
wyzwolonego z więzów tradycji, podziw dla natury i instynktu - zbiory Zielone
oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje (1920), Noc - Dzień. Mechaniczny
instynkt elektryczny (1922). Cechy oryginalnej stylizacji lud., nawiązujące do
folkloru Podhala, oparte na tradycji obrzędowej Bożego Narodzenia znajdujemy w
zbiorze Pastorałki (1925), pokrewny charakter ma poemat .Lajkonik w chmurach
(1936) odwołujący się do folkloru miejskiego. Cz. jest również autorem
groteskowo-parody-stycznych utworów scenicznych Wqz, Orfeusz i Euridika. Wizja
antyczna (1922) oraz Osioł i sionce w metamorfozie i Włamywacz z lepszego
towarzystwa (1922). Przekładał poezję franc., głównie G. Apollinaire'a.


d
Damy i huzary (1825) - komedia w 3 aktach prozą, najlepsza farsa > A. Fredry.
Akcja toczy się w dworku Majora na wsi. On i jego pułkowi koledzy przysięgają
nigdy się nie ożenić. Podstawą zabawnej intrygi jest ich gotowość do złamania
przysięgi, gdy przybywają siostry gospodarza domu z 18-letnią Zosią. Zaloty
niemłodych już kawalerów stają się źródłem komizmu. D. i h. kończą się
szczęśliwym małżeństwem dziewczyny z młodym Porucznikiem. Sztuka do dziś
cieszy się dużą popularnością. Została przetłum. najeż, niem., węg., franc.,
roś., czes., serbsko-chorwacki, słów., ang.
Danilewicz-Zielińska Maria (ur. 1907)
- pisarka, krytyk lit., bibliograf. Od najwcześniejszych lat była bacznym
obserwatorem życia i kultury swojej malej ojczyzny - okolic Aleksandrowa Ku-
jawskiego, co znalazło wyraz w jej twórczości. W l. 1928-39 pracowała w
Bibliotece Narodowej, czas ten opisała we Wspomnieniach o Bibliotece Narodowej
w Warszawie (1978). We wrześniu 1939 opuściła Polskę, w 1942 r. osiadła w
Londynie, a od 1974 zamieszkała w Portugalii. Od początku pobytu w Anglii
kierowała Biblioteką Polską w Londynie, w "Wiadomościach" prowadziła rubrykę
Szkiełko i oko (1952-63). Najważniejsze, choć ilościowo skromne miejsce w
dorobku D. Z. zajmuje proza artyst., w tym powieść Dom (1956) i opowiadania
zebrane w tomie Blisko i daleko (1953). Napisane pięknym, acz prostym
językiem, obydwie pozycje z dużym pietyzmem kreślą obraz stron rodzinnych
autorki od początku wieku do wybuchu wojny. Prace z zakresu historii lit. i
krytyki lit. to monografia poety T. Zaborowskiego (1933), zbiór szkiców
Pierścień z Her-kulanum i płaszcz pokutnicy (1960), Szkice o literaturze
emigracyjnej (1978), Literatura wolnego słowa.] 939-1986 (1987), Próby
przywołań (1992), D. Z. jest też autorką bibliografii zawartości paryskiej >
"Kultury" i wydawnictw Instytutu Literackiego za lata 1958-87 (t.1-3,1975-89).
Daniłowski Gustaw, pseud. Władysław Orwid (l 871-l 927)-prozaik, publicysta,
działacz polit. i oświatowy. Studiował medycynę na UJ i nauki techniczne w
Charkowie, gdzie nawiązał kontakt ze środowiskiem konspiratorów polit. Ok.
1898 r. znalazł się w kręgu J. Piłsudskiego. Członek PPS od 1895 r., po
zjeździe rozłamowym znalazł się we Frakcji Rewolucyjnej. W 1906 r. więziony
(m.in. na Pawiaku), po uwolnieniu wyjechał na krótko za granicę. W 1909 r. w
Zakopanem został członkiem Tow. Pisarzy Polskich i komisji hist. PPS. W 1914
r. wstąpił do Legionów - został kronikarzem sztabowym. W l. 1918-25 był
urzędnikiem do specjalnych poruczeń przy J. Pilsudskim. Po przewrocie majowym
wystąpił z PPS. Debiutował wierszami zamieszczanymi w czasopismach od 1885 r.
89
Dąbrowska Maria
Zasłynął jako nowelista (zbiory Nego, 1899; Dwa glosy, 1903; Fragment pa-
miętnika, 1906; W miłości i w boju, 1910; Epilog, 1914; Idą płacze, 1926).
Jest autorem kilku silnie ideologicznych powieści wspólcz., podejmujących te-
mat walki o niepodległość. Ich bohater to konspirator, bojownik (w Z minionych
dni, 1902 - wzorowany na Piłsud-skim) lub legionista (Tętent, 1919). D.
wykorzystał znany schemat fabularny:
konflikt osobistego szczęścia z obowiązkiem wobec ojczyzny; wątki polit.
łączył z elementami romansu sentymentalnego. Różne postawy konspiratorów (od
poświęcenia po zdradę) ukazał w Jaskółce (1907). Charakterystyczna dla
powieści D. jest luźność kompozycji, w Z minionych dni spotęgowana
przerywaniem narracji fragmentami lir. Jaskółka jest ciągiem epizodów, obrazów
nie połączonych na zasadzie wynikania. D. wydal też zbiór liryków rel.-fi-loz.
Poezje (1902), poemat alegor. Na wyspie (1900), powieści Maria Magdalena
(1912) i Liii (1916), cykl artykułów Na trybunie (1912), wybór tekstów pu-
blicyst., prezentujących sylwetki przywódców partyjnych, pod ironicznym tyt.
Bandyci z Polskiej Partii Socjalistycznej (1924) oraz własne Wspomnienia
więzienne.
Dantyszek Jan, Joannes Dantiscus von Hofen (1485-1548) - poeta, humanista,
dyplomata, biskup. Pochodził z gdańskiej rodziny rzemieślniczej, studiował w
Akademii Krakowskiej. Był znakomitym dyplomatą na dworze Zygmunta I Starego i
Bony, podróżował ptt całej Europie, znał osobiście większość ówczesnych
panujących, przyjaźnił się m.in. z M. Kopernikiem, Erazmem z Rotterdamu,
biskupem S. Rozjuszeni. W czasie pełnienia urzędu biskupa warmińskiego założył
w swej siedzibie
w Lidzbarku ośrodek nauki i sztuki, bibliotekę i galerię obrazów. Cesarz niem.
Maksymilian I uhonorował go laurem poet. i szlachectwem. D. pisał tylko po
łacinie czerpiąc z klasycznych wzorów antycznych, głównie Owidiusza i Wer-
giliusza. Był autorem wielu wierszy okolicznościowych, wśród których wy-
różniają się epickie epitalamium na zaślubiny Zygmunta Starego z Barbarą
Zapołya (1512) i późniejsze dla królowej Bony (Epithalamion reginae Bo-nae,
1518), w których nie stroniąc od wyrażania radości życia objaśniał politykę
króla. Charakter manifestu polit. ma poemat De nostrorum temporum ca-
lamitatibus silva (1530). D. był też twórcą jednej z pierwszych elegii miło-
snych Elegia amatoria (1518), licznych epigramatów i epitalamiów. Pod koniec
życia, świadom ulotności tego, co ziemskie, tworzył wiersze rei., np. Hymni
aliquot ecciesiastici (Księga hymnów religijnych, 1548), z których wyłania się
program chrzęść, humanizmu. Z ostatniego okresu pochodzi też Epitaphia Jo-
annis Dantisci (Nagrobek sobie samemu).
Daremne żale (wy d. 1880) - programowy wiersz > A. Asnyka skierowany do
pokolenia romantyków, wyrażający przekonanie o nieuchronności postępu.
Słownictwo odnoszące się do "starych" i "młodych" zostało podporządkowane
myśli o bezpowrotnym odejściu > romantyzmu i sile > pozytywizmu. Apeluje do
pokolenia ojców, by porzucili przebrzmiałe ideały i włączyli się w rytm
współczesności.
Dąbrowska Maria z d. Szumska (1889-1965) - jedna z najwybitniejszych współcz.
pisarek pol., publicystka i tłumaczka. Ur. w Russowie k. Kalisza. Studiowała
nauki przyr., socjologię i fi-


Dąbrowska Maria
90
lozofię w Szwajcarii i Belgii - zaangażowała się w niepodległościową działal-
ność organizacji pol. studentów o nastawieniu socjalistycznym. Duży wpływ na
jej myślenie wywarły poglądy E. Abramowskiego, głosiciela ruchu spół-
dzielczego. Propagowała je w korespondencjach przesyłanych od 1910 r. z
Brukseli do krajowych czasopism (zwi. "Gazety Kaliskiej" i "Zarania"). W 1925
r. napisała Życie i dzieło Edwarda Abramowskiego. W 1913 r. -jako stypendystka
Tow. Kooperatystów - kontynuowała studia w Londynie. Po powrocie do Polski
związała się z ruchem lud. Pracowała w Min. Rolnictwa i Dóbr Państwowych oraz
w Gl. Urzędzie Ziemskim. Od 1924 r. poświęciła się wyłącznie literaturze. Od
1927 r. angażowała się w liczne akcje protestacyjne, m.in. w obronie więźniów
polit. Konsekwencją jej postawy była odmowa przyjęcia Złotego Wawrzynu > PAL
(1935) i dwukrotnie członkostwa (1937 i 38). Zimę 1939 r. D. spędziła we
Lwowie. Wiosną 1940 r. wróciła do Warszawy - tu przeżyła okupację i powstanie
warszawskie, uczestniczyła w konspiracyjnym życiu lit. Po klęsce powstania
internowana w Pruszkowie. Powrót w 1945 r. opisała w Pielgrzymce do Warszawy
(1954). W stolicy lub w pobliskim Komorowie mieszkała do końca życia (z
kilkumiesięcznymi przerwami w l. 1946-54 na pobyty we Wrocławiu). Angażowała
się w liczne polemiki lit., m. in. w obronę prozy J. Con-rada. Od 1946 r. była
członkiem rzeczywistym Tow. Nauk. Warszawy. Działała w PEN Ciubie i ZLP oraz
Światowej Radzie Pokoju. W 1956 r. .otrzymała tytuł doktora h.c. UW. Wielo-
krotnie nagradzana i odznaczana za osiągnięcia w dziedzinie lit., m.in. w 1934
r. nagroda państwowa za Noce i dnie, w 1952 r. - Krzyż Oficerski
Orderu Odrodzenia Polski, w 1954 -Krzyż Komandorski z Gwiazdą, w 1955 -
nagroda państwowa za całokształt twórczości. Debiutowała w 1912 r. przekładami
poetów belg. W czasopismach opublikowała kilkanaście własnych wierszy i
pierwsze opowiadania, a w 1913 r. pierwszą recenzję (Fannesy M. Jehanne
Wielopolskiej). Popularność przyniósł jej zbiór opowiadań dla dzieci Uśmiech
dzieciństwa (1923) -w 1925 r. otrzymała za nie nagrodę wydawców. Dla młodych
czytelników napisała jeszcze kilka tekstów - z reguły o charakterze
dydaktyczno-patriotycz-nym (np. Marcin Kozera, 1927). Znaczący był zbiór
opowiadań Ludzie stamtąd (1926) - obraz wiejskiej biedoty, pozbawiony -
częstego w lit. pol. - sentymentalizmu. Zewnętrzny, ale rozumiejący wieś
narrator ukazuje chłopów jako ludzi silnie związanych z naturą, doznających
pełni życia, mających głęboką potrzebę więzi z innymi. Drąży ich psychikę
(wpływ Freuda), odkrywa w codziennych zajęciach spełnienie sensu życia.
Najwybitniejszą powieścią D. była tetralogia > Noce i dnie (1932-34). Przed
II wojną światową ukazały się jeszcze Znaki życia (1938) -5 opowiadań o
samotnych ludziach, próbujących pokonać swój los. W 1955 r. został wyd. zbiór
opowiadań Gwiazda zaranna, najbardziej znane to Na wsi wesele - obraz przemian
w życiu wsi, ujawniający zarówno zjawiska pozytywne, jak i niepokoje
bohaterów. Od 1948 r. do końca życia D, pracowała nad Przygodami człowieka
myślącego (1970) - próbą syntezy epoki. Ukazała w nich doświadczenia pol.
inteligencji w l. międzywojennych i w czasie okupacji do powstania
warszawskiego (znakomite obrazy powszedniego dnia okupowanej Warszawy). D.
była również autorką dramatów (Geniusz sierocy,
91
Deotyma
1936; Stanisław i Bogumił, 1945-46) oraz szkiców publicystycznych i kry-
tycznych (Myśli o,ludziach i sprawach, 1956; Szkice o Conradzie, 1959). Boga-
tym źródłem wiedzy o autorce i jej epoce stały się Dzienniki (1988), pisane w
ciągu 50 lat pracy twórczej. Dorobek pisarki, należący do największych osią-
gnięć pol. > realizmu, jest wewnętrznie spójny. D. pozostała wierna swojemu
systemowi wartości, przekonaniu o potrzebie aktywnego udziału we współcz.
świecie, odnajdywaniu sensu w życiu każdego człowieka.
decorum - określona pierwotnie w Poetyce Arystotelesa zasada wewnętrznego ładu
dzieła lit. oznaczająca zgodność formy i treści, wg której ranga tematu
zobowiązywała do użycia stosownego gatunku lit. Regułę d. przypomniał w
oświeceniu �> F. K. Dmochowski w Sztuce rymotwórczej, złamał jej zasady w
poemacie heroikomicznym > I. Krasicki, zupełnie odrzucili ją twórcy
romantyczni.
Degler Janusz (ur. 1938) - teatrolog, prof. Uniw. Wrocławskiego, wykładowca we
wrocławskiej filii PWST w Krakowie. Znawca twórczości > S. I.Wit-kiewicza,
autor opracowania 23-tomo-wej edycji jego Dzieł zebranych. Edytor i redaktor
ważnych dla nauki o teatrze prac zbiorowych, autor prac Witkacy w teatrze
międzywojennym (1973), Problemy teorii dramatu i teatru (1988), Pomiędzy
literaturą a teatrem (1996).
dekadentyzm (lać. decadentia = opadnięcie, zmarnienie; franc. decadence.s=
schyłek, upadek) - postawa wobec kultury i cywilizacji ukształtowana na
przełomie XIX i XX w. pod wpływem przemian społ.-ekonomicznych, indu-
strializacji i postępującej urbanizacji,
które przyniosły moralno-egzystencjal-ne niepokoje; nurt w lit. franc. schyłku
XIX w. nacechowany sceptycyzmem poznawczym, skrajnym pesymizmem;
przekonanie o kryzysie wspótcz. cywilizacji nawiązujące do filozofii A. Scho-
penhauera. Manifestacjom d. w lit. towarzyszyły charakterystyczne emocje i
postawy: skłonność do melancholii, poszukiwanie ucieczki w hedonizmie,
pożądanie nirwany lub śmierci, anar-chizm i abnegacja (np. Portret Doriana
Graya O. Wilde'a). Po raz pierwszy terminu d. użył Th. Gautier w przedmowie do
Kwiatów zła Ch. Baudelai-re'a (1868); spopularyzowało go czasopismo "Decadent"
(1886-89). Początkowo oznaczał pewne tendencje w poezji symbolistów (>
symbolizm), później stał się określeniem prądu w lit. franc. W Polsce
wymiennie stosowano terminy: symbolizm, modernizm, Młoda Polska (np. cykl
artykułów > A. Górskiego ogłoszonych na łamach "Życia" pt. Młoda Polska).
Postawy dekadenckie, przejawiające się zwykle wśród młodzieży jako "choroba
końca wieku" (mai dufin de siecle), stanowiły świadome odrzucenie obyczajów i
przekonań mieszczańskiego świata, były też swoistą polemiką z filisterską
moralnością i światopoglądem. Lit. wyrazem d. stała się poezja lat 90. XIX w.
-> K. Tet-majera, powieści > W. Berenta i dramaty > S. Przybyszewskiego.
Deotyma, właśc. Jadwiga Łuszczew-
ska (1834-1908) poetka, powieściopisarka, improwizatorka. W l. 1846-49
redagowała wraz z siostrą rękopiśmienny miesięcznik "Pszczółka". W 1863 r.
wyjechała z zesłanym ojcem w głąb Rosji - odbyła wiele podróży po Syberii. W
1865 r. wróciła do Warszawy. Od 1869 r. prowadziła jeden z najbardziej
liczących się salonów lit. Od 1852 r. pu-


Deszcz jesienny
92
blicznie improwizowała, zdobywając dużą popularność. Pisała wiersze wzywające
do walki (Pod niebieską chorągwią, 1881) i głoszące apoteozę wiary (Na cześć
wiary, 1886). Największym jej przedsięwzięciem byl cykl Polska w pieśni,
transponujący baśnie i podania oraz przedstawiający wydarzenia hist. w różnych
gat. lit. (nawiązanie do pomysłu pieśnioksięgu naród. ^ Tow. Przyjaciół
Nauk). Zaczynał się Lechem (1859), a kończył eposem Sobieski pod Wiedniem
(wyd. fragm. 1894-1908). Był to zbiór patetycznych, martwych literacko
utworów. Z dorobku lit. D. próbę czasu wytrzymały Panienka Z okienka (1893) -
hist. powieść mieszczańska, oraz Pamiętnik obejmujący l. 1834-97. Twórczość
pisarki budziła różne reakcje: od uwielbienia po szyderstwo.
Deszcz jesienny - nastrojowo-refleksyj-ny wiersz > L. Staffa z tomu Dzień du-
szny (1903), bliski tonacją postawom dekadenckim. Trzy strofy przedzielone
zostały refrenem obrazującym monotonnie padający deszcz, wywołując "jęk
szklany, płacz szklany". W pierwszej części "Wieczornych snów mary ... W dal
idą na smutek i życie tułacze";
w drugiej jest pytanie o powód rozpaczy: "Ktoś odszedł i jestem samotny ...
Zmarł nędzarz ... Spaliły się dzieci ... Jak ludzie w krąg płaczą"; trzecia
jest opisem stanu duszy podmiotu lir., przez którą "szatan szedł smutny
śmiertelnie / I zmienił go w straszną, okropną pustelnię". Całość wypełnia
motyw wędrówki w bezkresną dal, życia naznaczonego smutkiem, bezsensownym
zniszczeniem wszystkiego, co piękne. Zastosowana onomatopeja sugestywnie
oddaje szum jesiennego deszczu, buduje nastrój monotonii, biernego trwania;
dźwięki, barwy szarości, ledwie zarysowane we mgle kontury odzwierciedlają
pustkę świata zewn., ale także i wewn. obraz duszy człowieka.
Dewajtis (1889) - powieść -> M. Ro-dziewiczówny nagrodzona na konkursie
"Kuriera Warszawskiego". Tytułowy Dewajtis jest odwiecznym dębem, świadkiem
przeszłości, symbolem trwałości narodu pol. Na fabułę powieści składają się
dzieje młodego szlachcica z zaścianka Marka Czertwana strzegącego majątku
Orwidów, opuszczonego przez właścicieli. Obowiązek utrzymania ziemi w pol.
rękach został nałożony mu przez ojca, pojmującego jako świętość obronę
polskości przed zaborcami. Zadanie wypełnił, gdy przybywa do kraju córka
powstańca z 1863 r. Irena Orwidówna pozostaje na ziemi rodziców i wychodząc za
mąż za Czertwana umacnia pol. tradycje.
"Dialog" - mieś. poświęcony współcz. dramaturgii, wychodzący w Warszawie od
1956 r. w stałej szacie graficznej i takim samym podstawowym układzie.
Założyciel i redaktor (do 1968) pisma A. Tam chciał umożliwić zaistnienie
dramatom niezależnie od ich losów scenicznych. "D." pozostał wierny deklaracji
z pierwszego numeru: "Będziemy drukować sztuki współczesne - polskie i obce -
nowele filmowe, słuchowiska radiowe, libretta operowe, utwory różnego kalibru
ideowego i artystycznego - i będziemy rozwijali szeroki wachlarz opinii". Na
przełomie l. 60. i 70. w kręgu zainteresowań "D." znalazły się też dramat
telewizyjny, teatr nieprofesjonalny i formy parateatralne. Kolejnymi red. byli
S. Stampfl (1969-71), K. Pu-zyna (1972-90), J. Koenig i J. Sieradzki. Pismo
zamieszcza teksty wcześniej niepublikowanych i niewystawianych dramatów pol. i
obcych, wypowiedzi
93
Dlaczego klasycy
krytyczne i eseje, przegląd najciekawszych wydarzeń teatr, w Polsce i na
świecie. Od 1963 r. ma wkładkę ilustracyjną. W dziale eseistyki pojawiają się
różne rubryki, np. Konfrontacje (o teatr. realizacjach dramatów). Próby zapisu
(rejestracja wybitnych spektakli) itd. Puzyna wprowadził do mieś. także pro-
blemy socjologii teatru (np. cykl artykułów o publiczności). "D." ogłaszał też
konkursy na tekst dramatu. Zyskał wpływ na repertuar pol. teatrów, jest za-
liczany do najlepszych miesięczników teatr, na świecie.
Dies irae - hymn > J. Kasprowicza zamieszczony w I części cyklu hymnów
Ginącemu światu (1901), łac. tytuł (= "dzień gniewu") zaczerpnięty został z
pieśni kość. śpiewanej podczas pogrzebów i oznacza w tradycji chrzęść. "dzień
Sądu Ostatecznego". Apokaliptyczny obraz końca świata, pełen grozy i
przerażenia, nasycony został symboliką bibl. wielokrotnie pojawiającej się
"Głowy", która owinięta cierniową koroną przywołuje cierpienie Chrystusa.
Szczególnego znaczenia nabierają słowa: wina, męka, grzech, łzy, jęk, grób,
śmierć, nicość; cała ziemia ogarnięta jest zagładą, podobnie jak człowiek
umiera też natura: "Olbrzymy świerków padają strzaskane; las się położył na
skalisty zrąb". Na ten koszmar spogląda umierający na krzyżu Chrystus "gasną-
cym wiek wieków okiem", pozostaje bezsilny wobec "konieczności" - zde-
terminowania ludzkiej natury przez grzech. Właśnie grzech-zło zostało wpisane
w istotę świata wraz z jego stworzeniem, a skoro tak, to dlaczego tylko
człowiek jest odpowiedzialny - pyta podmiot liryczny. Czy może być karany za
coś, co jest nieodłącznym elementem jego egzystencji, przecież "Nic, co się
stało pod sklepem niebiosów, / Bez
Twej woli się nie stało!", stwierdza dalej. Woła do Boga w imieniu ludzi dra-
matycznym głosem: "Przede mną przepaść, zrodzona przez winę, / Przez grzech
twój. Boże!... Ginę ! ginę! ginę!" Nie będzie zbawienia, ludzkość zmierza
"krętą, pustą, nieskończoną drogą" ku zatracie, ku katastrofie; ziemska prze-
strzeń widziana z perspektywy kosmicznej jest chaosem, wszystko ulega
rozpadowi, widać tylko płomienie, kłęby dymu, wicher. Schyłek cywilizacji
połączony został z poczuciem kryzysu wartości, wyrażającym się m.in. w utracie
zaufania do Boga, który nie reaguje ani na cierpienie, ani zło. Poet. obrazo-
wanie nasycone kolorystyką czerwieni i czerni, przejaskrawieniem, dysonansem,
wyraźną dynamiką zapowiada bliski ekspresjonizm.
Dlaczego klasycy - wiersz > Z. Herberta z t. Napis (1969). Pytaniem zawartym
w tytule autor odsyła czytelnika do tradycji kulturowej gr. i rzym., a podmiot
lir. jest narratorem rejestrującym fakty dalekie i całkiem współcz. Trzy
części utworu mają charakter przeciwstawienia zdarzeń świata dawniej i teraz,
ukazują przemiany zarówno w ludzkich postawach, jak i w sztuce. Epizod wojny
peloponeskiej ukazujący wielkość i godność Tucydydesa w obliczu klęski
przeciwstawiony został współczesnym - generałom "ostatnich wojen / jeśli
zdarzy się podobna afera / skomlą ... oskarżają podwładnych ... / kolegów,
nieprzyjazne wiatry", ludziom bez ducha, miernocie. Dramatycznie brzmi pytanie
ostatniej części: "co po nas zostanie" potomnym, jeśli synonimem nowoczesności
w sztuce jest rozpad, jakie wartości będzie ona mogła przekazać? Związek z
wielką tradycją przeszłości może uchronić współcz. świat przed nicością, a
ludzi przed skar-


Długosz Jan
94
leniem, zdaniem autora jasne zadania do spełnienia ma w tym dziele sztuka,
która zawsze wyznaczała normy etyczne i estetyczne.
Długosz Jan (1415-80) - historyk, najwybitniejszy dziejopis pol. średniowie-
cza; kanonik krakowski, sekretarz Z. Oleśnickiego (1431-55), skazany na ba-
nicję (1460) z powodu zatargu z królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Uła-
skawiony, uczestniczył w misjach dyplomatycznych do Włoch i pertraktacjach po
zakończeniu wojny z Krzyżakami; wychowawca synów króla. Twórca historiografii
pol. wzorowanej na rękopisach Liwiusza, według tzw. metody pragmatycznej
wiążącej fakty w całość przyczynowo-skutkową. Niedościgniony w gromadzeniu
źródeł i intensywności pracy. Opisał zdobyte pod Grunwaldem chorągwie
krzyżackie w dziele Banderia Prutenorum (1448). Znaczące opracowania hist.:
herbarz In-signia seu clenodia Regni Poloniae (po 1462), żywoty świętych pol.,
katalogi biskupów pol. w 6 diecezjach, opis diecezji krakowskiej. Główne
dzieło - Hi-storiae Polonicae (1455-80), zw. też Annales seu cronicae inclyti
Regni Poloniae, tj. > Roczniki, czyli Kroniki stawnego Królestwa Polskiego -
przedstawia dzieje Polski od czasów bajecznych do 1480; kronika oparta na
bogatym materiale źródłowym, dokumentach pol. i obcych kronikarzy, zawiera
barwne opisy postaci i faktów, stanowi pierwszą naukową próbę syntezy czasów
średniowiecza w Polsce. Pierwsze wydanie części dzieła ukazało się w l. 1614-
15, całość w 1701-02, tłumaczenia na język pol. pochodzą z l. 1867-70 i 1961-
65.
Dłuska Maria (1900-92) - teoretyk lit., językoznawca. Studiowała romanistykę
na UJ oraz fonetykę ogólną i eksperymentalną w Pradze, Hamburgu i Paryżu.
Przed wojną pracowała na UJ i Uniw. Lwowskim, a podczas okupacji - w tajnym
nauczaniu. Prof. KUL-u (1945-49) i UJ (1950-70). Od 1955 r. pracowała w >
Instytucie Badań Literackich PAN. Jest autorką ważnych dziel z zakresu
wersyfikacji pol. W Studiach 7. historii l teorii wersyfikacji polskie] (1948-
50) scharakteryzowała systemy wersyfika-cyjne, zanalizowała struktury wierszo-
we w ścisłym związku z systemem języka. W Próbie teorii wiersza polskiego
(1962) określiła wiersz jako ekspresyw-ny styl językowy, a systemy wersyfika-
cyjne jako subkultury językowe. Opublikowała m.in. rozprawy: Prozodia języka
polskiego (1947), Fonetyka polska (1950), wybór prac teoretycznolit. i hi-
storycznolit. Studia i rozprawy (1972), Wiersze (1992). Prowadziła badania nad
stylami pisarzy, m.in. > J. Kochanowskiego, > A. Mickiewicza, > S. Ze-
romskiego, > K. Wierzyńskiego, > T. Różewicza.
Dmochowski Franciszek Ksawery
(1762-1808) - poeta, tłumacz, publicysta, wydawca, autor rozpraw o XVIII-
wiecznych pisarzach (m.in. o > I. Krasickim). W 1778 r. wstąpił do zakonu
pijarów. Był nauczycielem w szkołach pijarskich w Radomiu. Przeniesiony do
Warszawy, włączył się w nurt życia lit. W okresie Sejmu Wielkiego działacz
Kuźnicy Kołłątajowskiej, a od 1791 r. osobisty sekretarz > H. Kołłątaja,
który uzyskał dla niego zwolnienie ze ślubów zakonnych. Brał udział w akcji
publi-cyst. przeciw targowicy (współautor O ustanowieniu i upadku konstytucji
polskiej 3 maja 1791 r.). Podczas powstania kościuszkowskiego członek
Najwyższej Rady Narodowej, działacz jakobiński, współredaktor "Gazety Rzą-
95
Dobraczyński Jan
dowej" i "Dziennika Powstania Narodu". Po klęsce insurekcji wyjechał do
Paryża, gdzie był jednym z przywódców radykalnej Deputacji Polskiej. W 1799 r.
wrócił do kraju - został współzałoż. i pierwszym sekretarzem Tow. Przyjaciół
Nauk, redagował "Nowy Pamiętnik Warszawski". W tym samym roku przeszedł na
protestantyzm, ożenił się i w r. 1806 zamieszkał w majątku Świesz na Kujawach.
Pisał wiersze okolicznościowe, pamflety. Był autorem podręcznika etyki O
cnotach towarzyskich i występkach im przeciwnych, w którym ogłosił równość
ludzi pod względem moralnym, a etykę ujmował w kategoriach cnót obywatelskich.
Przetłumaczył Iliadę (I pełny pol. przekład), fragm. Odysei Homera, Eneidy
Wergi-liusza, wiersze liryków rzymskich, Sqd ostateczny i Noc pierwszą E.
Younga oraz Raj utracony J. Miltona. Jego najważniejsze dzieło to Sztuka
rymotwór-cza (1788) - przeróbka L'art poetiaue N. Boileau, poemat dydaktyczny
napisany na potrzeby szkoły, dzieło o dużych walorach lit., zawierające teore-
tyczną koncepcję oświeć, klasycyzmu pol. D. uwzględnił ówczesną praktykę lit.,
dokonał syntezy doświadczeń poet. epoki. Poemat składa się z 4 pieśni,
omawiających kolejno: ogólne prawidła obowiązujące w poezji, mniejsze gat.
poetyckie, tragedię, epopeję i komedię. Autor akcentuje odrębność poezji - nie
zajmuje się prozą lit. ani retoryką. Za podstawowy warunek tworzenia uznaje
talent. Rezygnuje z charakteryzowania niektórych gat. (np. sonety i ballady)
na rzecz obecnych w tradycji staropolskiej (fraszki i bajki), akceptuje
klasyczny model tragedii, ale domaga się jej naród. odmiany. Omawia także
zjawiska opozycyjne wobec klasycyzmu, np. takie gat. lit., jak komedia
płaczliwa (poważna) i drama. Doceniając znaczenie mitol.
metaforyki w liryce, kwestionuje przydatność mitol. rekwizytów we wspólcz.
poezji. Sztuka rymotwórcza stała się kodeksem pol. klasycyzmu oświeć.
Do Anny - barokowy erotyk > D. Na-borowskiego, reprezentujący poezję
wyszukanego konceptu. Ikon składa się z 2 części: I - długa, zbudowana z ana-
for, mówi o przemijaniu. Otwiera ją ogólne stwierdzenie, które rozwijają i
uszczegółowiają kolejne wersy, a podsumowuje wers kończący tę część. Przed
monotonią chroni ją 3-krotne naruszenie schematu składniowego w wersach. Część
II - krótka - to zaskakująca puenta, zapewnienie, że tylko miłość do adresatki
wiersza jest silniejsza niż czas.
Dobraczyński Jan (1910-94) - prozaik, publicysta, reprezentant nurtu katol. we
współcz. lit. pol. Studiował prawo i ekonomię. Przed wojną pracował w katol.
organizacjach charytatywnych (m.in. Juventus Christiana), współpracował z
"Prosto z mostu" (1936-39). Walczył w kampanii wrześniowej. W czasie wojny był
żołnierzem AK, pracownikiem wydziałów propagandowych Narodowej Organizacji
Wojskowej, współzałoż. konspiracyjnego pisma "Walka". Przygotował antologię
Słowo prawdziwe (1942). Wspomagał akcję pomocy Żydom "Zegota". Walczył w
powstaniu warszawskim. Po jego klęsce trafił do obozów, m.in. w Ber-gen-
Belsen. Po wojnie mocno zaangażowany w działalność społ.-polit.:
działacz PAX, z jego ramienia poseł na sejm (1952-56), członek Zarządu
Głównego ZLP i władz ZAiKS, działacz Ogólnopolskiego Komitetu Obrońców Pokoju
i Frontu Jedności Narodu, prezes klubu literatów "Krąg". W l. 1983-89
przewodniczący Rady Krajowej PRON. Wyróżniony licznymi na-


Dobrowolski Stanisław Ryszard
96
grodami, m.in. Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej (1938), im. Pietrzaka
(1949 i 54), im. Reinholda Schneidera w RFN (1972), miasta Prato we Włoszech
(1980), San Remo (1985). Napisał ponad 70 utworów (powieści, opowieści,
dramatów, szkiców). Zyskał ogromną popularność wśród czytelników, chwalony
przez krytykę za twórczą wyobraźnię, konsekwentną postawę (katol.
uniwersalizm) i umiejętność przemawiania do czytelnika - także niepolskiego,
ganiony za zbytnią łatwość pisania, banalność wątków i sytuacji,
powierzchowność sądów. Posługiwał się tradycyjnymi formami narracji, fabułę
ubarwiał wątkami sensacyjnymi i melodramatycznymi. Debiutował studium Bemanos
(1937). Rozgłos zdobył powieścią o powstaniu warszawskim W rozwalonym domu
(1946) i zbeletryzowanym reportażem o Wrześniu, Szata godowa (1947).
Największym dziełem D. była powieść Najeźdźcy (1946^-7) -pierwszy w powojennej
lit. pol. utwór, którego bohaterami byli Niemcy (lotnicy), formułujący
chrzęść, przesłanie:
przezwyciężyć nienawiść. Temat moralnej odpowiedzialności Niemców podejmuje
też powieść Doścignięty (1967). Największą popularność zdobył cykl bibl.:
Wybrańcy gwiazd (1948, czasy Je-remiasza i Nabuchodonozora), Święty miecz
(1949, o św. Pawle), Listy Nikodema (1951, historia Jezusa spisana w listach
skłaniającego się ku katolicyzmowi faryzeusza do jego nauczyciela Justusa) i
Pustelnia (1955, o wyjściu Żydów z Egiptu). Dziejów Polski dotyczy m.in.
Kościół w Chocholowie (1954), a współczesności Dłonie na murze (1960). D. był
także autorem dramatów (Przędziwo Joanny, 1948), szkiców o lit. katol. (m.in.
Ksiqżki, idee i człowiek, 1955; Wielkość i świętość, 1958;
Moje boje i niepokoje, 1964) i dziejach
Kościoła (cykl Glosy czasu, 1967-74) oraz wspomnień (Gra w wybijanego, 1962;
Tylko w jednym życiu, 1970).
Dobrowolski Stanisław Ryszard, pseud. Goliard, Victoria, Władysław Jasiński
(1907-85) - poeta, prozaik. Studiował polonistykę i prawo na UW. Inicjator
grupy lit. > Kwadryga i współred. jej pisma. W 1937 r., próbując reaktywować
grupę, założył "Nową Kwadrygę". Wojnę przeżył w Warszawie. Był żołnierzem AK,
brał udział w konspiracyjnym życiu lit. Po powstaniu warszawskim więzień
obozów w Łambinowicach i Grossborn. Wyzwolony, wstąpił do Wojska Polskiego -
był oficerem polit. i korespondentem wojennym. W 1945-^-6 sekretarz generalny
ZZLP, w 1948-68 prezes ZAiKS, w 1954-56 wiceprezes ZLP. Debiutanckie
Pożegnanie Termopil (1929) oraz Autoportret (1932) zawierały interesujące
wiersze lir.-nastrojowe, czasem stylizowane, eleganckie. Hasło kwadry-gantów:
"poezja uspołeczniona" zaowocowało Powrotem na Powiśle (1935), otwierającym
polit. poezję D., łączącym przypomnienie rewol. tradycji ludu warszawskiego z
barwnym obrazem dzieciństwa poety na Czerniakowie i Siekierkach. W 20-leciu
międzywojennym D. napisał wiele wierszy świadczących o jego stusunku do
wcześniejszych twórców (cykl Nad Norwidem, 1935). W Janosiku z Tarchowej
(1937) ożywił znaną legendę zbójnicką. W czasie wojny pisał wiersze
patriotyczne, mówiące o walce z najeźdźcą, mające postać apelu, pobudki (np.
Młodym, Rozkaz dla Warszawy). Był autorem znanych pieśni powstańczych -
Szturmówki i Warszawskich dzieci, oraz słabej, choć nagrodzonej w
konspiracyjnym konkursie (1942) sztuki Spartakus. Po wojnie kontynuował
prostą, łatwą w czytaniu poezję po-
97
Doktor Piotr
lit. Swoje wiersze zebrał m.in. w t. Pióro na wichrze (1946), Nasza rzecz
(1953), A jeśli komu droga... (1959). Dopiero w ostatnim okresie twórczości
wrócił do oszczędnej, powściągliwej liryki (Nim się stanie, 1967; Lirycznie i
nielirycznie, 1974). Wiele utworów poświęcił Warszawie (zbiór wierszy i
opowiadań Notatnik warszawski, 1950; Drugi notatnik warszawski, 1955). Wydał
też poemat o K. Świer-czewskim Generał Walter (1949) oraz kilka powieści, m.
in. Jakub Jasiński, młodzian piękny i posępny (1951), Nasz czas (1961) i
Esperanza (1976). Był laureatem wielu nagród lit., m.in. nagrody m. Warszawy
(1950) i ministra kultury i sztuki (1965).
Do Justyny. Tęsknosć na wiosnę
(1762-65) - sielanka > F. Karpińskiego, wspomnienie młodzieńczej miłości
poety do M. Broselówny. Autor paralel-nie zestawia obrazy budzącego się na
wiosnę świata natury z wewn. przeżyciami podmiotu lir., by w monologu lir.
określać siłę cierpienia i tęsknoty za ukochaną; piękno rozkwitającej przyrody
kontrastuje z żalem i smutkiem. Utwór przełamuje konwencje sielanki
klasycystycznej na rzecz bezpośredniego wyznania i zapowiada nurt > senty-
mentalizmu w poezji pol.
Do króla - satyra > I. Krasickiego zamieszczona w zbiorze Satyry (1779), wyd.
anonimowo przez M. Grolla, w której autor przyłącza się pozornie do
przeciwników królewskich, aby ośmieszyć ich argumenty. Zarzuty formułowane pod
adresem monarchy okazują się faktycznymi jego zaletami, nie można bowiem
zdaniem Krasickiego nazywać wadą młodego wieku, mądrości, pol. rodowodu ani
szlacheckiego pochodzenia. Utwór ma formę monologu
zwróconego do konkretnego adresata, którym jest król Stanisław August Po-
niatowski, a wypowiedź ujęta została w ironiczny cudzysłów, dzięki czemu autor
dystansuje się od poglądów mówiącego.
Do krytyków wiersz > J. Tuwima z t.
Sokrates tańczący (1920) wyrażający beztroski i spontaniczny entuzjazm dla
życia w jego nawet najbardziej banalnych przejawach. Krytycy mają wysłuchać
relacji z majowej przejażdżki tramwajem, okazuje się, że podmiot lir. nie
będzie rozważał wielkich dylematów moralnych, nie obchodzi go rzeczywistość
społ.-polit., dobrym tematem przeżyć może być radość odczuwana wiosennego dnia
w czasie jazdy przez miasto: "Wesoło w czubie i w piętach, / Z radości pęka
pąkowie, / Maju, Maju! - / Tak to jadę na przedniej platformie tramwaju".
Skamandrycki zachwyt nad codziennością znalazł wyraz w opisanej z pewną
przekorą przejażdżce.
Doktor Piotr (1895) - opowiadanie > S. Żeromskiego, w którym powraca do
sygnalizowanego już wcześniej tematu krzywdy społ., ale rozważa także problem
trudnych decyzji podejmowanych w imię przyjętych zasad moralnych. Konflikt
moralny dotyczy ojca i syna: Dominik Cedzyna, zrujnowany obywatel ziemski,
kształci syna za pieniądze uzyskiwane z oszukiwania ludzi, Piotr Cedzyna
zorientował się, że studia za granicą zawdzięcza krzywdzie wyzyskiwanych przez
ojca robotników. Reprezentantem bezwzględnej gospodarki kapitalistycznej jest
Teodor Bijakowski, chlebodawca Cedzyny, który korzystnie kupił podupadły
folwark Zapłocie i wykorzystał walory ziemi do uruchomienia cegielni.
Portretując postacie ojca i syna, Żeromski wyraziście zarysował


Dolina Issy
98
przywiązanie do ziemi, wielką miłość do syna i samotność pierwszego oraz
poczucie obowiązku i bezkompromiso-wość wobec przyjętych zasad moralnych
drugiego. Po ukończeniu studiów Piotr ma możliwość zrobienia kariery nauk. w
prywatnym laboratorium w Anglii, ale spostrzega osamotnienie ojca, podziela
też jego miłość i te czynniki decydują o powrocie. Spotkanie i rozmowa z ojcem
ujawniają prawdziwe źródło finansowania nauki, oburzenie i poczucie obowiązku
są przyczyną ostatecznej decyzji, musi zdobyć pieniądze na spłatę niemoralnego
długu. W kłótni z ojcem padają ostre oskarżenia, poczucie odpowiedzialności za
krzywdę wyzyskiwanych jest silniejsze niż miłość do starego ojca, Piotr wyjeż-
dża bez pożegnania. Epicka opowieść o karierze bezwzględnego kapitalisty i
subtelnego naukowca przeplatana scenami lir. wzruszenia, a także tok opo-
wiadania urozmaicany dialogiem niewątpliwie wpływają na atrakcyjność przekazu.
Dolina Issy (1955) - powieść > Cz. Miłosza, powrót do kraju dzieciństwa, a
dzięki wierności szczegółom - do konkretnych miejsc (Issa to dopływ Niemna
Niewiaża). Utwór ukazuje dojrzewanie fizyczne i psychiczne Tomasza Diłbina. W
jego spojrzeniu Kresy Wschodnie (miejsce akcji) mitologizują się. Spotykają
się na nich różne narodowości, religie, obyczaje. Ludzie żyją w ścisłym
związku z naturą (wykorzystanie mitu agrarnego) - źródłem ich siły, ale i
tajemnicą daleką od sielskiej harmonii. Istniejące w naturze zło ujawnia się w
losach Baltazara, nie rozumiejącego siły, która pchnęła go do zabicia roś.
żołnierza, dręczonego aż do śmierci wyrzutami sumienia. Tę cechę natury
uświadomi sobie również Tomasz, który
zabiwszy wiewiórkę, przerazi się ostatecznością śmierci. W świecie D. /. po-
czucie bezpieczeństwa jest złudne - życie i śmierć ciągle toczą walkę. Na ta-
kim tle zostaje ukazane przemijanie pol. dworu na Litwie. Ród Surkontów (naj-
starszy - Kazimierz - dziadek Tomasza) stopniowo się degeneruje, rozpada.
Konflikt dworu ze wsią przybiera charakter narodowościowy (poi. dwór i li-tew.
wieś), a przeprowadzana reforma rolna ostatecznie niszczy ekonomiczne podstawy
dworu. Tomasz na zawsze opuszcza Litwę, wyjeżdża do Polski -w znaczeniu
symbolicznym: wraca do swej kulturowej ojczyzny. Filmowej adaptacji D. I.
dokonał w 1982 r. T. Konwicki.
Dolęga-Mostowicz Tadeusz (1898-1939) - powieściopisarz, publicysta. Studiował
prawo w Kijowie. Red. "Rzeczypospolitej". Zginął w kampanii wrześniowej k.
Kutna w nieznanych okolicznościach. Najciekawszy twórca pol. powieści
popularnej okresu międzywojennego. Zręcznie konstruowane wątki sensacyjne i
melodramatyczne łączył z satyr, obrazem epoki - dostrzegał jej rzeczywiste
problemy. Sukces przyniosła mu debiutancka powieść Kariera Nikodema Dyyny
(1932), a utrwaliły Prokurator Alicja Horn (1933), Doktor Murek zredukowany
(1936), Znachor (1937), Profesor Wilczur (1939) i Pamiętnik pani Hanki (1939).
Jego utwory były często filmowane przed i po wojnie, a trwająca do dziś
popularność D.-M. jest rzadkim zjawiskiem w wypadku tego rodzaju literatury.
Domańska Antonina (1853-1917) -pisarka, autorka powieści hist. dla młodzieży,
m.in. Paziowie króla Zygmunta (1910), Historia żółtej ciżemki (1913), Krysia
Bezimienna (1914). Wydała tak-
99
Do młodych
że zbiór bajek Przy kominku (1911) i nowel Złota przędza (1918). Stalą się
pierwowzorem postaci Radczyni w > Weselu S. Wyspiańskiego.
Do matki Polki (VII 1830) - wiersz -> A. Mickiewicza "pisany w okrutnym ja-
snowidzeniu" (> J. Przyboś), skierowany do każdej pol. matki (motyw Ma-ter
Dolorosa). Podmiot lir. przemawia z pozycji profety (czas przyszły dokonany).
O losie Polaka mówi bez złudzeń, bez nadziei na bohaterską walkę i zwycięstwo.
Przeznaczeniem urodzonego w niewoli jest męczeństwo "bez zmartwychpowstania".
Stoczy walkę z wrogiem mającym na usługach prawo i armię szpiegów. Zmuszony do
podstępnej walki, zginie i jedyne, co po nim zostanie, to "długie nocne
rodaków rozmowy". Utwór porusza dram. obrazami, poważnym, podniosłym stylem,
przywołaniem kontekstu rei. (męka Chrystusa). Jego budowa jest niezwykle
logiczna - prawie cały da się wpisać w schemat zdania: "Jeśli..., to...,
bo..., dlatego..., bo..." Tylko ostatnia zwrotka nie mieści się w tym ciągu -
tym silniej przemawia do czytelnika pełna goryczy, dramatyczna puenta wiersza.
Domejko (Domeyko) Ignacy (1802-89) - pamiętnikarz, przyjaciel > A.
Mickiewicza z czasów studenckich -utrzymywał z nim korespondencję do końca
życia poety. Od 1819 r. filomata. Uwięziony w 1823 r. podczas śledztwa przeciw
> filomatom i filaretom (Że-gota w III cz. > Dziadów), zwolniony dzięki
staraniom rodziny. Uczestnik powstania listopadowego - po jego klęsce na
emigracji w Paryżu, gdzie ukończył studia górnicze. Wyjechał do Chile -położył
podwaliny pod rozwój tamtejszego górnictwa. Jeden z reformatorów szkolnictwa w
tym kraju - m.in. reorganizował uniwersytet w Santiago; był jego profesorem i
wieloletnim rektorem. Autor prac nauk. z geologii i mineralogii. Utrzymywał
żywy kontakt z Polską
- w 1873 r. został członkiem AU, a w 1887 - dr h.c. UJ. Pozostawił pamiętniki
Moje podróże. Pamiętniki wygnańca, obejmujące l. 1830-88. Jest w nich przede
wszystkim poznającym i przewidującym skutki swych odkryć uczonym. Atmosferę
romant. podróży można odnaleźć we fragm. utrwalających urodę nieznanego
krajobrazu i egzotycznych mieszkańców Chile.
Dom kobiet. Sztuka w 3 aktach (1930)
- dramat psychol.-obycz. > Z. Nalkow-skiej, którego bohaterkami są kobiety
reprezentujące w rodzinie kilka pokoleń. Zgromadzone w odosobnionej wiejskiej
willi, wspominają swoją przeszłość, a w niej byłych mężów zmarłych lub
rozwiedzionych. Jedna z nich, Joanna, przeżywa rozterki z powodu jednorazowej
zdrady niedawno zmarłego męża, który w jej świadomości stanowi wzór wszelkich
cnót. Kolejne zdarzenia odkrywają tajemnice jego życia, z czego wynika, że
nigdy nie był jej wierny, a oprócz kochanek pozostawił dorastającą córkę z
innego związku. Idealizacja osoby okazuje się zabiegiem sztucznym, autorka
uświadamia wielość spostrzeżeń i ocen człowieka, niemożność dotarcia do
jednostkowych doznań. Dobra kompozycja pozwala stopniować dramaturgię zdarzeń,
atmosfera zagęszcza się. Sztuka kończy się rodzajem szyderstwa - rodzinny
dramat powtarza się w kolejnym pokoleniu.
Do młodych (wyd. 1880) - programowy wiersz > A. Asnyka, skierowany do
pokolenia pozytywistów, akceptujący ich ideały. Poeta wierzy, że nauka otwiera
przed człowiekiem nowe hory-


Do***. Na Alpach w Splilgen
100
zonty, doskonali go duchowo. Choć burzy niektóre legendy, nie odbiera ludziom
ideałów. Asnyk wie, że odrzucenie ideałów poprzednich pokoleń i dążenie do
nowych celów jest naturalnym procesem. Zachęca pozytywistów, by wiedzę
wykorzystali dla teraźniejszości i przyszłości. Równocześnie apeluje o
szacunek dla przekonań romantyków - są wciąż ważne i święte dla wielu ludzi.
Rozumie, że ideały pozytywistów także przeminą, dlatego nawołuje do mądrego
pogodzenia się obu pokoleń. D. m. często jest nazywany pozy-tywist. Odą do
młodości.
Do***. Na Alpach w Spliigen (1829) -wiersz > A. Mickiewicza napisany podczas
wycieczki w Alpy. Erotyk -wspomnienie M. Wereszczakówny. Ro-mant. górski
pejzaż staje się pretekstem do ukazania intymnych przeżyć bohatera (podmiotu)
lir. W I strofie wyobraźnia mówiącego przekształca rzeczywisty krajobraz -
wszędzie każe dostrzegać ślady ukochanej, budzi sprzeczne uczucia ("lękam się
i żądam"). Bohater coraz wyraźniej odchodzi od rzeczywistości, przenosi się w
głąb swojej psychiki, by wreszcie nadać konkretny kształt marzeniu. Procesowi
zagłębiania się we własnym wnętrzu towarzyszy zmiana obrazu adresatki wiersza
(od "niewdzięcznej", "bawiącej się miłostkami" do ufnej, czułej kochanki), na-
stroju bohatera (od lęku przez pogardę po tkliwość) i pejzażu (od dynamiczne-
go, nieokiełznanego po sentymentalny). Wiersz jest zapisem swobodnego ciągu
skojarzeń mówiącego, obrazem przeżyć indywidualnych, nie dających się ująć w
żadne reguły.
Do obywatela Johna Brown (Z listu pisanego do Ameryki w 1859, listopada) -
wiersz > C. Norwida, protest przeciw
skazaniu Johna Browna - bojownika o zniesienie niewolnictwa Murzynów -na karę
śmierci przez powieszenie. Dołączając do głosów części światowej opinii
publicznej, poeta wysłał list i wiersz do środowiska emigracji pol. w Ameryce.
Utwór ma postać listu poet. Jest hołdem złożonym Brownowi - to on z pogardą
odpycha spodloną ziemię. Jego śmierć zyskuje sens symboliczny:
oznacza koniec amer. wolności ("sztuczne ognie" gwiazd na fladze), początek
epoki cierpień i okrucieństwa. Skazanie Browna uznaje Norwid za szczególnie
hańbiące w kraju mającym tradycje walk o swobodę i sprawiedliwość (przywołuje
pamięć Kościuszki i Waszyngtona). Zakończenie wiersza jest jednak wyrazem
wiary w odrodzenie moralne narodu - na straży niszczonych ideałów stoi bowiem
poezja.
Do Stanisława Mafachowskiego, referendarza koronnego, marszałka sejmowego i
konfederacji generalnej, Anonima listów kilka - traktat polit. > H. Kołłątaja
w formie listów (1788-89);
cz. I O podźwignięciu sil krajowych zawiera rozważania poświęcone sprawom
wojska i skarbu; cz. II i III O poprawie Rzeczypospolitej mieszczą program re-
form ustrojowych, który przybrał później kształt projektu przyszłej ustawy
konstytucyjnej i został opubl. w 1790 r. jako Prawo polityczne narodu
polskiego. Tę część poprzedza odezwa skierowana Do Prześwietnej Deputacji, w
której operując jasnymi i logicznymi argumentami autor żąda zniesienia liberum
veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. Zwięzły i precyzyjny wywód
dobrze przemawiał siłą argumentu do pol. czytelnika, a całość publicystyki
Kołłątaja stanowi cenny przekaz autentycznej atmosfery pierwszych lat Sejmu
Wielkiego.
101
Drawicz Andrzej
Doświadczyński Mikołaj - narrator i tytułowy bohater powieści I. Krasickiego
> Mikołaja Doswiadczyńskiego przypadki, tradycyjnie wychowywany w szlacheckiej
rodzinie, po śmierci ojca przerywa naukę i mimo 16 lat zażywa pełnej swobody.
Wuj przydziela mu guwernera, ale obok lekcji francuskiego uczy się tylko
korzystania z miejskich uciech, uwikłany w bójkę i aresztowany pozostaje sam.
Po zwolnieniu wraca do rodzinnego majątku, płaci wcześniejsze długi, po
śmierci matki procesuje się z sąsiadem, zabawia w Warszawie, a po wygraniu
procesu wyjeżdża do Paryża. Kosztowne zabawy i oszustwa przewodnika po
miejskich rozrywkach doprowadzają D. do konieczności ucieczki przed
wierzycielami. Wyprawa statkiem na Jawę wydaje się ratunkiem, naglą burza i
katastrofa powodują dość niespodziane wyrzucenie przez fale na wyspę Nipu.
Nieskażona cywilizacją miejscowa społeczność kieruje się w życiu podstawowymi
wartościami: pracą, miłością bliźniego, dobrem. D. poznaje system
funkcjonowania idealnego państwa, uświadamia sobie istotę zła, nabiera nie-
chęci do europ, pozorów i nieuczciwości, ale gdy znajduje we wraku statku
dobra materialne, postanawia zrobić z nich użytek. Ucieka potajemnie, przeżywa
kolejne przygody (praca z niewolnikami w Ameryce, więzienie w Sewilli, szpital
dla obłąkanych), by po wielu latach wrócić do kraju i rozpocząć nowe życie
stosując w praktyce nauki wyniesione ze szczęśliwej państwowości ni-puańskiej.
Do trupa - sonet > J. A. Morsztyna pochodzący ze zbioru Lutnia (1661) mający
formę monologu nieszczęśliwie zakochanego, który swoje uwagi kieruje do
zmarłego. W początkowej opisowo-narracyjnej części podmiot lir. zestawia
podobieństwa zakochanego i trupa: zabici (strzałą miłości i śmierci), skrępo-
wani (rozum i ręce), bladzi (bez rumieńca i krwi); w części refleksyjnej poja-
wiają się różnice: "Ty jednak milczysz, a mój język kwili, / Ty nic nie
czujesz, ja cierpię ból srodze", końcowa myśl brzmi paradoksalnie - trup
znajduje się w lepszej sytuacji niżeli kochanek. Oryginalne epitety, śmiałe
porównania, kontrasty mają zaskoczyć czytelnika, olśnić i doprowadzić do
przewrotnego wniosku końcowego. Niezwykłe i konsekwentne rozwijanie porównania
(trup-zakocha-ny) oraz paradoksalna puenta są przykładem konceptu,
podstawowego wyznacznika nurtu zwanego > marinizmem.
Dożywocie (1834-35) - komedia w 3 aktach wierszem, jedna z najzabawniejszych
sztuk > A. Fredry, przełomowa w jego twórczości. Miejsce akcji to oberża.
Wady bohaterów są opisywane bez sentymentu - zamiast pobłażliwości pojawia się
pogarda. Wszyscy bohaterowie (prócz młodziutkiej Rózi) są źli, co poświadczają
ich znaczące nazwiska, np. Birbancki. Szczęśliwe zakończenie nie łagodzi
drapieżnego obrazu lichwiarza Łatki. D. - przez analizę roli pieniądza w
świecie - zbliża się do dramatu. Przetlum. na jeż. niem., węg., ang.,
przeróbki czes. i fr.
Drawicz Andrzej (1932-97) - historyk i krytyk lit., tłumacz i popularyzator
lit. roś., w l. 1989-91 prezes Komitetu ds. Radia i Telewizji, od 1993 prof.
UW. Autor monografii Konstanty Ildefons Galczyński (1968), Konstanty Paustow-
ski (1972), Mistrz i diabeł (1990, o M. Buthakowie); esejów upowszechniających
twórczość pisarzy roś. Zaproszenie do podróży (1974), Inna Rosja (1980), Spór
o Rosję i inne szkice z lat 1976-1988 (1988); zbioru szkiców au-


Drewnowski Tadeusz
102
tobiograficznych Pocałunek na mrozie (1989). Przetlumaczył najeż, pol. m.in.
Mistrza i Małgorzatę M. Bułhakowa oraz wspomnienia Nadzieja w beznadziejności
N. Mandelsztam.
Drewnowski Tadeusz (ur. 1926) - krytyk lit., publicysta. W czasie wojny wię-
zień Pawiaka, żołnierz AK. Studiował polonistykę w Łodzi i Warszawie. Pracował
w > Instytucie Badań Literackich PAN. Red. działu krytyki lit. w > "Nowej
Kulturze" (1950-55), współredaktor > "Dialogu" (1956-61), redaktor działu
kulturalnego "Polityki" (od 1960). Od 1991 r. prof. UW, od 1994 członek Tow.
Naukowego Warszawskiego. Autor licznych studiów o pisarzach wspólcz. W
poświęconej > T. Borowskiemu Ucieczce z kamiennego świata (1972; nagroda >
"Miesięcznika Literackiego") przeciwstawił się próbie tworzenia fałszywego
portretu pisarza po jego śmierci. Opublikował m.in. Rzecz russowską. O
pisarstwie Marii Dąbrowskiej (1981), Walkę o oddech. O pisarstwie Tadeusza
Rózewicza (1990) oraz wspomnienia Tyle hałasu -o nic? (1982). Ważną częścią
działalności D. są opracowania edytorskie, zwł. 5 tomów Dzienników > M.
Dąbrowskiej oraz utworów T. Borowskiego.
Droga wiodła przez Narwik (1941) -powieść > K. Pruszyńskiego z elementami
reportażu, która łączy wątki bitewne z osobistymi losami żołnierzy, w tym
alter ego autora, Andrzeja Czeczela. Kampania norw. z bitwą o Narwik (13-26 V
1940) to również spotkania i rozmowy żołnierskie na temat systemu władzy w
Polsce przedwojennej, polityki przywództwa emigracyjnego, porządku w
powojennej Europie. Poglądy na potrzebę pokojowego współistnienia narodów
wymieniają w szpitalu niemiecki jeniec i Polak, różne racje ściera- | ją się w
dyskusjach Grudy, Czeczela i i Ziemiańskiego, gdy próbują określać j moralne
podstawy stosunków w przy- | szlej Polsce. Utwór jest lit. zapisem żoł- |
nierskich tęsknot na obczyźnie oraz idę- i owych sprzeczności objawiających
się 'i w środowisku emigracyjnym przekażą- | nych barwnym, obrazowym językiem
| z wyważonym patosem i ciekawą re -| fleksją, j!
l druga awangarda - zjawisko w poezji | pol. lat 30. XX w. nawiązujące do
osią- l' gnieć artyst. > awangardy krakowskiej ,1;
(m.in. poetyki opartej na metaforze). Pojęcie nieprecyzyjne, ponieważ odnosi
się do b. różnych indywidualności twórczych. Najważniejsi reprezentanci: ża-
garyści oraz > J. Czechowicz i poeci pozostający pod jego wpływem (m.in.
> J. Łobodowski, > S. Piętak, > J. Śpiewak). Twórców d. a. łączyło poczucie
pokoleniowej wspólnoty (ur. ok. 1910 r.), płynące z rozczarowania
współczesnością (wielki kryzys europ., '� sytuacja w Polsce). Właściwe im
poczu- ' cię klęski, wyobcowania, bunt przeciw rzeczywistości prowadziły do
radykalnych postaw społecznych i > katastro- , fizmu. Grozie nadciągającej
zagłady j przeciwstawiali postawę heroiczną (np. |
> Cz. Miłosz) lub ucieczkę w świat mi- j tu (np. Czechowicz). Często nawiązy-
^ wali do tradycji, zwłaszcza do Biblii, > romantyzmu, > symbolizmu.
drugi obieg literatury - pojęcie używane w publicystyce od ok. 1980 r. na
określenie spol. obiegu publikacji poza cenzurą w l. 1976-90. Ważnymi etapami
były:'ukazanie się pierwszego numeru pisma lit. > "Zapis" (1977) i powstanie
oficyny wydawniczej > NOWa (1977). W d. o. ukazywała się lit. piękna pol.
(także emigracyjna) i obca (m.in.
103
Dulska Aniela
Blaszany bębenek G. Grassa, wiersze J. Brodskiego), lit. dokumentalna, eseje,
czasopisma. Od 13 XII 1981 do końca 1988 wydano ok. 4500 książek i broszur.
Szacuje się, że stały kontakt z d. o. miało 100 tyś. osób, a sporadycznie 200-
250 tyś.
Drużbacka Elżbieta (16997-1765) -poetka wysoko ceniona przez współczesnych,
nazywana "Muzą sarmacką", "polską Sapho". Przebywała na dworach Sieniawskich,
Branickich, Sangu-szków i Czartoryskich - tu zdobyła pewną kulturę lit.,
poznała mitologię i jeż. franc. W 1756 r. osiadła w klaszto-" rżę bernardynek
w Tarnowie. Jej mecenasami byli A. i J. Załuscy. > J. Załuski wydał wiersze
D. pt. Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych (1752).
Kilka jej utworów ukazało się w > "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych". Była
poetką okresu przejściowego - wykorzystywała poetykę baroku, rokoka i klasycy-
zmu. Charakter barokowy miały żarliwe wiersze rei. (np. Forteca od Boga wy-
stawiona, piącią bram zamknięta, to jest dusza ludzka z piącią zmyslami) oraz
poematy o tematyce awanturniczo-mi-iosnej, będące przeróbką lub przekładem
romansowej lit. franc. z XVII w. (np. Fabuła o książęciu Adolfie). Klasy-cyzm
i rokoko ujawniły się w erotykach, sielankach i satyrach z cyklu Wiersze
światowe (charakteryzujące się dążeniem do prostoty języka i stylu),
podejmującego nową tematykę, np. Sprzeczka z różnymi zakonnikami o upiorach,
którym autorka tych wierszy wiary nie daje. Najbliższe klasycyzmo-wi są
poematy Opisanie czterech części roku i Opisanie czterech elementów
szkodliwych i pożytecznych: ziemie, wody, ognia i powietrza, nawiązujące do
tradycji staroż. poematu opisowego.
Opisy pór roku, harmonijny porządek przyrody składają się na arkadyjską wizję
świata. Za bogactwo i czystość języka cenili D. pisarze oświeć., m.in. > I.
Krasicki i > H. Koliątaj. Historycy lit. wydali o jej twórczości bardziej
surowy sąd. Zarzucali poetce brak kultury lit., płaskość i banalność ujęć, ale
i oni odnajdowali w jej twórczości fragm. świadczące o kunszcie lit.
Dulska Aniela - gł. postać dramatu G. Zapolskiej > Moralność pani Dulskiej
oraz opowiadań Pani Dulska przed sądem i Śmierć Felicjana Dulskiego.
Właścicielka czynszowej kamienicy, z której dochody są podstawą utrzymania
pięcioosobowej rodziny, rządzi despotycznie mężem i dziećmi, zaniedbana,
krzykliwa, władcza. Jest zapobiegliwa, a w istocie skąpa, gdy pracującemu
mężowi wydziela drobne na ciastko i cygaro czy kupując bilet tramwajowy, każe
córkom udawać młodszy wiek. Jej największą troską jest zachowywanie pozorów,
aprobata opinii publicznej, łamanie wszelkich norm etycznych jest dopuszczalne
pod warunkiem nieujaw-niania tego faktu na zewnątrz. Często powtarza: "na to
mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie
wiedział". Milcząco przypatruje się uwodzeniu Hanki przez syna, kiedy jednak
cyniczna Julia-siewiczowa informuje o ciąży dziewczyny, natychmiast pozbywa
się służącej z domu. Oświadczenie Zbyszka, iż gotów jest ponieść konsekwencje
swoich czynów i ożenić się z Hanką, jest szokiem dla matki tylko z powodu
ewentualności skandalu. Tysiąc koron wręczone na odchodnym ciotce dziewczyny
ma zapewnić milczenie i uchronić rodzinę przed kompromitacją, D. z pewną ulgą
w glosie stwierdza: "będzie znów można zacząć żyć po boże-


dulszczyzna
104
mu". Zachowanie zakłamanej mieszczki manifestującej uczciwe życie wbrew
oczywistym faktom nieprawości stało się źródłem powstania terminu określa-
jącego takie postawy mianem > "dul-szczyzny".
dulszczyzna - określenie drobnomieszczańskiej mentalności, postawa życiowa
polegająca na tworzeniu pozorów przyzwoitości, braku zrozumienia dla potrzeb
intelektualnych, bezwzględności w egzekwowaniu własnych zasad. Uosobieniem
takiego modelu życia jest bohaterka dramatu > Moralność pani Dulskiej G.
Zapolskiej.
Dusiolek ballada filoz. > B. Leśmia-
na z t. Łąka (1920). Poeta wykorzystał wzorzec opowieści lud. (bohater, narra-
tor, adresat, motyw wędrówki człowieka ze zwierzętami, rozmowa z nimi, ele-
menty stylizacji jeż.). W przeciwieństwie do poetów > romantyzmu Leśmian
potraktował folklor z żartobliwym dystansem. Prosta historyjka o chłopie
Bajdale i zmorze Dusiolku (postać wymyślona przez poetę) jest pretekstem do
postawienia pytania o sens istnienia w świecie zła, którego znakiem jest D.,
ale którym naznaczone jest wszystko, co ziemskie (czasownik "potworzył" w
pytaniu-pretensji Bajda-ły, skierowanym do Boga). W wierszu nie pada odpowiedź
- zło nie znajduje uzasadnienia, jest absurdalne.
Dwa teatry (1945) - dramat > J. Sza-niawskiego, podsumowanie rozmyślań autora
o teatrze, głos w dyskusji o realizmie. Kompozycja 3-aktowej sztuki została
podporządkowana konfrontacji 2 koncepcji teatru. I akt (czas akcji:
1938 r.) przedstawia "Małe Zwierciadło" (prototyp: "Reduta" J. Osterwy) -teatr
realist., realizujący wyraźnie określony program: przestrzeganie zasady
prawdopodobieństwa (prawdziwości), unikanie podtekstów, ostateczne roz-
strzyganie dylematów zgodnie z życiową praktyką. O przestrzeganie programu dba
Dyrektor (sam się określa mianem "fotografa rzeczywistości") -odrzuca, jako
sprzeczne z profilem teatru, sztuki Chłopca z deszczu (poetyckie obrazy
dziewczyny przechodzącej przez scenę z gałęzią kwitnącej jabłoni w ręku i
dzieci idących gdzieś w dal z dziwną tęsknotą w oczach) oraz Autora (ginące w
jednej chwili miasto). Akt II tworzą 2 jednoaktówki, ilustrujące program
"Małego Zwierciadła" (Matka i Powódź - napisane przed wojną i włączone do D.
t.). Akcja III aktu rozgrywa się tuż po końcu II wojny światowej, która
dowiodła absurdalności kryterium prawdopodobieństwa (runęło miasto, a dzieci
poszły na śmierć). W ruinach warszawskiego budynku Dyrektor p^-zeniesie się do
"Teatru Snów", którego Dyrektor (oznaczony cyfrą II) pokaże mu nie mające
zakończenia kontynuacje Matki i Powodzi. W tym teatrze rozgrywają się dramaty
sumień, trudne problemy nie znajdują uproszczonych, jednoznacznych rozwiązań.
Z rozmowy obu dyrektorów wyłania się wizja teatru ujawniającego egzystencjalne
niepokoje, posługującego się metaforą. Nie może on istnieć bez "Małego
Zwierciadła", a ono bez "Teatru Snów" jest niepełne, fałszuje rzeczywistość.
Dopiero razem tworzą wartość, nazwaną przez W. Natansona "teatrem integralnego
realizmu". Sukces D. t. na premierze w 1946 r. stał się początkiem polemiki w
pismach lit., zwl. w > "Kuźnicy" i "Odrodzeniu". Sformułowany przez "Kuźnicę"
zarzut propagowania irracjonalizmu zadecydował o zawieszeniu na kilka lat
inscenizacji dramatów Szaniawskiego.
105
dwudziestolecie międzywojenne w lit. polskiej
Dwie głowy ptaka (1970) - powieść > W. Terleckiego poświęcona wydarzeniom
powstania 1863. Bohaterem jest Aleksander Waszkowski, ostatni konspiracyjny
przywódca organizacji powstańczej, który wskutek szczególnie okrutnego
śledztwa załamał się, wydał swoich współtowarzyszy i został powieszony na
stokach warszawskiej cytadeli w rok po Traugucie. Pisarza interesuje odpowiedź
na wiele pytań, które pozostały poza ustaleniami historyków, m.in. jakie były
prawdziwe powody załamania i zdrady; jak przebiegało śledztwo;
czy upadla wiara w sens dalszej walki i in. Problematyka hist. jest punktem
wyjścia do rozważań natury psychol. o osobowości i jej tajemnicach, dylematach
moralnych i rzeczywistych motywach decyzji człowieka; autor prowadzi swoiste
śledztwo psychol. próbując ukazywać historię poprzez doświadczenia i przeżycia
jednostki.
Dwie miłości (1943) - wiersz > K. K. Baczyńskiego, wyraz rozterki młodego
człowieka tęskniącego za pięknem, harmonią, miłością i świadomego obowiązku
walki za ojczyznę. Temat został zrealizowany jako przeciwstawienie miłości do
życia (łagodny nastrój, poet. słownictwo, piękne obrazy) i do ojczyzny
("ziemia grozy", "popielejący bracia"). Bohater lir. dokonuje trudnego
(tragicznego) wyboru w imię sprawy większej niż ludzkie szczęście.
Dworzanin polski - swobodna przeróbka wł. traktatu B. Castiglionego // Cor-
tegiano sporządzona przez > Ł. Gór-nickiego (1566) i dedykowana królowi
Zygmuntowi Augustowi. Obraz zebrań towarzyskich na dworze w Urbino otrzymał
kształt "wieczorów prądnickich" u biskupa S. Maciejowskiego w 1549 r., w
których uczestniczy 9 znanych dworzan pol. Ze 100 anegdot oryginału Górnicki
powtórzył 40, dodając nowe z Cycerona i od siebie; dostosowując utwór do pol.
rzeczywistości pominął rozmowy o duchowieństwie, filozofii, muzyce,
zrezygnował też z wielu partii żartobliwych. Cztery podstawowe księgi dzieła
są zarysem ideału renesansowego dworzanina, który powinien łączyć zalety
wyglądu zewn. i walory ducha; wykształcenie, kultura intelektualna, docenianie
piękna rodzimego języka powinny być dopełnione męstwem w czasie wojny i
rozwagą w okresie pokoju, w codziennym życiu elegancją i kulturą osobistą.
Krytycznym oddźwiękiem tego portretu jest Rejowski model ziemianina w >
Żywocie człowieka poczciwego, a pozytywnym oświeceniowy > Pan Podstoli.
dwudziestolecie międzywojenne w lit. polskiej - odrodzenie państwa miało
znaczący wpływ na rozwój kultury, twórcy poczuli się zwolnieni z obowiązku
rozważania problemów naród, (np.
> J. Lechonia Herostrates ). W 1918 r. zaistniała publicznie poet. grupa >
Skamander, w 1919 r. futuryści (> fu-turyzm), od 1922 r. "Zwrotnica" skupiała
> awangardę krakowską. Prozę charakteryzowała różnorodność tematów i form
wyrazu: początkowo pojawiły się obrazy Polaków walczących w rewolucji lub w
Legionach (m.in. > A. Strug,
> J, Kaden-Bandrowski, > J. Wittiin);
konfrontowano mit wolnej Polski z zastaną rzeczywistością (m.in. > S. Że-
romski, > Z. Nałkowska, J. Kaden-Bandrowski, A. Strug); modyfikacje formy
polegały na operowaniu groteską (J. Kaden-Bandrowski, A. Strug), fantastyką
(S. Grabiński), parabolą (> A. Wat, > S. I. Witkiewicz), sięganiu po
elementy techniki filmowej (> J. Kurek), zastosowaniu lirycznego pamięt-


XX wiek
106
nika (> E. Zegadłowicz). Popularność zyskał reportaż jako autonomiczny gat.
lit., np.-> M. Wańkowicz, > K. Pru-szyński, > A. Janta-Polczyński. W dra-
macie obok ekspresjonistycznego (> K. H. Rostworowski) funkcjonowała odmiana
realistycznego (S. Żeromski) niekiedy wzbogaconego nastrojowością (> J.
Szaniawski). Oryginalnością wyróżniała się twórczość S. I. Witkiewicza (pseud.
Witkacy), której istotnym elementem była > teoria Czystej Formy. W końcu lat
20. w poezji nastąpił powrót do tematów społ. (> W. Broniew-ski, > L.
Szenwald), ujawniło się też zainteresowanie tradycją klasyczną (> J. Tuwim,
> J. Iwaszkiewicz). W kolejnych latach ważne stały się również problemy
egzystencjalne (> J. Liebert, > M. Pawlikowska-Jasnorzewska), po-. lit.-
spol. (> K. Wierzyński, J. Tuwim), nowym kierunkiem art. określono >
autentyzm. Sformułowany program > drugiej awangardy tylko w niektórych
elementach był bliski krakowskiej, jej twórcy zapisywali wieloznaczne obrazy o
baśniowej lub onirycznej strukturze, często o zabarwieniu katastroficznym (>
J. Czechowicz, > Cz. Miłosz) lub fantastycznym (> K. I. Gałczyński). Lata
30. w prozie to wyraźnie zarysowany nurt środowiskowy (> H. Worcell, > Z.
Uniłowski, > H. Boguszew-ska, > P. Gojawiczyńska), ale też i próby
zdystansowania się od realizmu (J. Kurek, -> S. Piętak, -> M. Choro-mański,>
B. Schulz), budowanie rzeczywistości umownej (> W. Gombrowicz), pogłębienie
się psychologizmu (> J. Andrzejewski, > T. Breza, Z. Nał-kowska, > M.
Kuncewiczowa, > M. Dąbrowska, J. Iwaszkiewicz), ożywienie tematyki hist. (>
Z. Kossak-Szczucka, > T. Parnicki, J. Iwaszkiewicz). Rozwijająca się krytyka
lit. obok recenzji operowała szkicem eseistycznym (m.in. L. Fryde, B.
Miciński, I. Fik), znaczącą pozycję miały wystąpienia i opracowania > K.
Irzykowskiego
i > T. Żeleńskiego.
XX wiek - wiersz > S. Młodożeńca z t.
Kreski i futureski (1921), futurystyczna próba zapisania najważniejszych cech
współczesności: symultaniczności zjawisk, dynamizmu, gwałtownego rozwoju
techniki. W kolejnych 2-3-werso-wych strofach I wers składa się z neologizmów
kumulujących znaczenia kilku wyrazów (np. "latopędzi") lub naśladujących tekst
depeszy (elipsy) czy chaos rozbrzmiewających równocześnie języków. Wers II
(III) jest kilkakrotnym powtórzeniem nazwy wynalazku technicznego
(kinematograf, radiotelegram, aeroplan) lub nowego sposobu komunikowania się
("esperantiso", stenografia). Utwór sprawia wrażenie zabawy słownej, ale
poważny jej cel: poszukiwanie języka poezji nadążającego za tempem rozwoju
cywilizacji, określa poeta w zakończeniu ("zjednoliterzam paplomanię").
Dybowski Janusz Teodor (1909-77) -pisarz, bibliotekarz, edytor, kierownik lit.
teatrów, działacz emigracyjny. Właściwym odbiorcą jego twórczości jest młody
czytelnik, którego stara się zainteresować historią Polski, ale i staroż.
Grecji. W powieściach Światło nad Helladą (1963) i Ocalenie Syrakuz (1966)
przybliża ludzi i atmosferę wielkiej myśli filoz. Sokratesa i Platona, czasy
rządów Jagiellonów przypomina w Hołdzie pruskim (1964), Blażnie starego króla
(1967) i Wieży Czarnej Księżniczki (1968), o Stefanie Batorym jest Wojenny pan
(1973). D. obrazuje w kolejnych tytułach walki powstania listopadowego, a
następnie Komuny Paryskiej. Spośród wielu dramatów D.
107
Dygat Stanisław
wystawiony był w 1950 r., z doskonalą kreacją Ludwika Solskiego, Kościuszko w
Berville.
Dygasiński Adolf (1839-1902) - po-wieściopisarz, nowelista, pedagog.
Przedstawiciel pol. > naturalizmu. W 1862 r. rozpoczął studia na wydziale
filol.-hist. Szkoły Głównej. Zainteresował się wówczas naukami przyr., zwł.
teorią Darwina. Przerwał naukę, by wziąć udział w powstaniu styczniowym; po
jego upadku był więziony kilka miesięcy w Olkuszu. W 1864 r. podjął studia w
Warszawie, potem w Pradze. Nękany biedą, przerwał je i zajął się guwernerką. W
1871 r. zamieszkał w Krakowie, gdzie prowadził pensjonat dla uczniów i założył
księgarnię. Zainicjował Wydawnictwo Dzieł Tanich i Pożytecznych. Prowadzona
przez > "Czas" kampania przeciw D., spowodowana sprzedawaniem w jego
księgarni dzieł Darwina, stała się przyczyną bankructwa pisarza. W 1877 r.
przeniósł się do Warszawy i podjął pracę nauczyciela. Wkrótce władze carskie
odebrały mu prawo nauczania (wykładał po pol.). Współpracował z licznymi
czasopismami, m. in. z -> "Niwą", > "Nowinami", > "Przeglądem Tygodniowym";
wchodził w skład redakcji > "Wędrowca" (1884-87) i -> "Głosu" (1886). Na po-
lecenie > "Kuriera Warszawskiego" towarzyszył w l. 1890-91 grupie chłopów
emigrantów w podróży do Brazylii (Listy z Brazylii, 1900; powieść Na złamanie
karku, 1893). Jego dom w Warszawie był miejscem zebrań lit. D. debiutował w
1883 r. nowelą Za krowę. Opowiadanie z. życia ludu ("Przegląd Tygodniowy"). W
1884 r. ukazała się I seria jego Nowel i pierwsza powieść Na pańskim dworze.
Opowiadanie Niezdara zaczął od wyłożenia swoich przekonań, zgodnych z
naturalizmem. Patrzył na życie jako jednorodną całość (ludzie i zwierzęta
podlegają tym samym prawom). Uważny obserwator, podejmował tematy z życia
różnych sfer
- najchętniej i najciekawiej pisał o biednych mieszkańcach wsi i małych mia-
steczek. We wczesnych utworach ukazywał ich jako ludzi prymitywnych, potem
pisał ze współczuciem, dostrzegał w ludzie wartości etyczne. W utworach,
których miejscem akcji jest miasto, na I plan wysuwają się ludzie z marginesu
spol. - żebracy, przestępcy (Na warszawskim bruku). Trwale miejsce w lit. pol.
zapewniły D. nowele o zwierzętach
- przybliżał czytelnikowi ich psychologię, wywoływał współczucie lub śmiech
(As, Zając, > Gody życia). Los zwierzęcia bywał w jego utworach punktem
wyjścia do ogólnej refleksji. Tę część twórczości pisarza upamiętnia jego
nagrobny pomnik z psem na Powązkach. Pisarstwo D. tylko częściowo mieści się w
naturalizmie. Można w nim odnaleźć także tradycję gawędową, stylizacje
młodopolskie, ironię i sarkazm. D. pozostawił imponujący, choć nierówny
artystycznie dorobek lit.: kilkanaście powieści, 131 nowel, studia kryt.-lit.,
np. Bolesław Prus (Aleksander Głowacki) i jego utwory. Jeden z pierwszych
zastosował gwarę jako środek lit. wyrazu (Beldonek).
Dygat Stanisław (1914-78) - prozaik, dramaturg, felietonista i tłumacz. Po
klęsce wrześniowej internowany w obozie dla cudzoziemców nad Jeziorem
Bodeńskim na terenie Niemiec. W 1952 rozpoczął współpracę z "Przeglądem
Kulturalnym", w 1958 został laureatem nagrody tegoż czasopisma za powieść >
Podróż. Ironicznie ukazuje współczesne konwencje psychol. i obycz., sięgając
do groteski przeciwstawia praktycznej codzienności marzenia i złudzenia
jednost-


Dysk olimpijski
108
ki, w jego utworach sąsiadują ze sobą szyderstwo i nostalgia. Wydal powieści
> Jezioro Bodeńskie (1946, ekr. 1986 w reż. J. Zaorskiego), Pożegnania (1948,
ekr. 1958 w reż. W. Hasa), Disneyland (1965), Dworzec w Monachium (1973) oraz
zbiory opowiadań Pola Elizejskie (1949), Słotne wieczory (1957), Na pięć minut
przed zaśnięciem (1960), W cieniu Brooklynu (1973) i felietonów Rozmyślania
przy goleniu (1959), Kolonotatnik (1979). Wespół z > J. Koltem jest autorem
komedii Nowy Świętoszek (1950), a z > T. Brezą sztuki Zamach (1946). W swoim
dorobku ma również przekłady, m.in. Wieczoru Trzech Króli Szekspira i Króla
Edypa Sofoklesa.
Dysk olimpijski (l 933) - opowieść > J. Parandowskiego nagrodzona brązowym
medalem na olimpiadzie w Berlinie (1936). Osadzone w V w. p.n.e. zdarzenia 76
olimpiady stają się sposobnością do pochwały piękna staroż. zmagań, harmonii
ciała i umysłu człowieka. Dwaj główni rywale w walkach o laur olimpijski
Sotion i Ikkos symbolizują sport amatorski i zawodowstwo, to zderzenie odnosi
się do zjawisk typowych dla olimpiad XX w.
Dywiyon 303 (1942) - reportaż lit. -> A. Fiedlera przedstawiający bohaterskie
walki pol. lotników w obronie W. Bryt. w 1940 r. Relacje z walk, przygotowań
do nich, próby przedstawienia atmosfery gotowości bojowej, autentycznych
przeżyć żołnierskich, przykłady męstwa i ofiarności miały szczególne znaczenie
dla rodaków pozostałych w kraju. Książka stała się jednym z najpopularniej-
szych tekstów w Polsce wojennej (ukazała się już w 1943 r.) oraz powojennej.
Dziady - cykl utworów dramatycznych
> A. Mickiewicza, odwołujący się do
białoruskiego obrzędu lud., poświęconego pamięci przodków. Tzw. Dziady
wileńsko-kowieńskie (cz. II, IV i niedokończona I) powstały w l. 1820-22 (cz.
II i IV wyd. w 1823 r. w II t. Poezyj);
tzw. Dziady drezdeńskie powstały wiosną 1832 r. (wyd. jesienią 1832 r. w Pa-
ryżu w IV t. Poezyj). Cz. II, IV i III noszą podtytuł Poema, I - Widowisko. Są
powiązane tytułem, nawiązaniem do obrzędu i osobą bohatera; każda część to
odrębna całość. I cz. pozostała w postaci kilku luźnych scen. Występujący w
niej Gustaw i Dziewica nie znają się jeszcze - przeczuwają przyszłe uczucie.
Dziewica wygłasza romant. sądy o duchowej wspólnocie wybrańców, przeciwstawia
martwej realności bogate życie wewn. Pojawiają się również 2 chóry:
młodzieńców i młodzieży - niechętne świętu Dziadów, widzące w nim ucieczkę od
rzeczywistości. Wielu badaczy uważa, że Mickiewicz sportreto-wał w nich
filomatów, z którymi toczył wówczas spór światopoglądowy. II część ma postać
lud. obrzędu. Jego lit. kształt jest inny od rzeczywistego -jawnego, choć
niechętnie widzianego przez duchowieństwo. Czerpiąc inspiracje z folkloru,
stworzył Mickiewicz romant. nastrojowe widowisko - umieścił akcję w cmentarnej
kaplicy, w której o północy lud pod wodzą Guślarza odprawia tajny obrzęd.
Znakomite wykorzystanie światła płomienia, rozbłyskującego z różnym natężeniem
w ciemności, oraz brzmienia refrenu powtarzanego przez chór potęguje grozę
sytuacji. Celem dramatu nie jest utrwalenie folkloru, lecz stworzenie
określonego kodeksu moralnego i wizji człowieczeństwa, popartych autorytetem
ludu. W II cz. Dz- być człowiekiem znaczy: zaznać wszystkiego, co ludzkie, nie
krzywdzić innych. W tym dramacie o trójdzielnej kompozycji pojawiają się duchy
przed-
109
Dziady
stawione zgodnie z istniejącymi konwencjami lit.: dzieci i pasterka - z sen-
tymentalizmem, duch złego pana - z teatrem grozy. Kompozycję i konwencjonalny
sposób prezentowania zjaw burzy tajemnicze Widmo pojawiające się na końcu -
nie słucha zaklęć, milczy, otwiera niezrozumiały dla ludzi świat. Ta postać
oraz bohater poprzedzającego II cz. Upiora - wiersza o duchu samobójcy, który
co rok wraca na ziemię, by przeżywać od nowa dramat nieszczęśliwej miłości,
łączy cz. II z IV. Dz. cz. IV to monolog > Gustawa (nie wiadomo:
upiora czy żywego człowieka). 3 kolejne godziny: miłości, rozpaczy, przestro-
gi, ujawniają kolejne stadia przeżyć bohatera, tworzą jego portret psychol.
Gustaw mówi chaotycznie, gwałtownie, próbuje zrozumieć swój dramat, wątpi w
porządek świata, dręczy się sprzecznymi myślami i odczuciami. Nie przynosi mu
ulgi zwycięstwo w światopoglądowym sporze z księdzem-racjonali-stą. Dramat
kończy się słowami Gustawa przypominającymi formuły moralne z II cz. Dz. w
ten sposób IV cz. wpisuje się w tok rozważań etycznych: cierpienie jest ceną
za przełamanie ludzkiego losu, karą za niebiańską (doskonałą) miłość za życia.
III cz. Dz. powstała po klęsce listopadowej, gdy pierwsza fala emigracji
dotarła do Drezna. W realist.-hist. warstwie dramatu Mickiewicz wrócił do
procesu filomatów z 1823 r. Podobnie jak inni autorzy dzieł lit. i hist.,
wydanych po klęsce powstania (np. J. Lelewel, Nowosilcow w Wilnie; > M.
Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w r. 1830-31), dowodził, że zryw
listopadowy był protestem przeciw prześladowaniom narodu pol. przez zaborcę. O
takim celu Dz. mówi w liście do J. Lelewela: "To dziełko uważam za kontynuację
wojny, którą teraz, gdy miecze złożone, dalej trzeba
piórami prowadzić". Pojawiają się więc w dramacie autentyczne wydarzenia,
miejsca (np. cela bazyliańska, salon W. Krasińskiego) i osoby (filomaci - pod
własnymi lub zmienionymi nazwiskami, P. Wysocki, W. Krasiński - Generał, A.
Becu, ojczym > Słowackiego -Doktor, A. Bestużew - poeta dekabry-sta, N.
Nowosilcow i in.). III cz. Dz. nie jest jednak dramatem hist. Nawiązująca do
II cz. scena obrzędu (IX) sugeruje odczytanie ich w kategoriach moralitetu.
Świat przedstawiony został podporządkowany zmaganiom Dobra i Zła -stąd jego
antynomiczność: podział na prawą i lewą stronę, anioły i szatanów, skorupę i
wnętrze lawy, katów i niewinne ofiary. Walka toczy się zarówno w planie
realist., jak i metafizycznym, a sceny hist. splatają się ze scenami o
symbolicznej umowności średniow. misterium. Swój utwór dedykował Mickiewicz
"spóluczniom, spółwięźniom, spółwygnańcom [...] narodowej sprawy męczennikom".
Na przykładzie ich losów stworzył obraz naród, martyrologii i niezłomnej
patriotycznej postawy młodych. Świadomie ich udziecinnil (opowieść
Sobolewskiego, początek Widzenia ks. Piotra), by eksponować myśl o niewinnej
ofierze, ą prześladowania skomentował bibl. przypowieścią o ziarnie i
wpisaniem ich w kontekst daremnych poczynań Heroda. Centralna problematyka
utworu skupia się wokół > Konrada (o jego duszę toczy się walka aniołów i
szatanów) - wielkiego romant. poety, "kochanka ojczyzny", który w Wielkiej
Improwizacji - niczym antyczny Prometeusz - zbuntuje się przeciw Bogu (>
prometeizm). Przed szatańskim opętaniem może go ocalić pokorny ksiądz Piotr.
Skromnemu braciszkowi Bóg objawi swój plan, wg którego rozwija się naród,
historia (> prowidencjalizm). Posługując się


Dziady
110
stylistyką bibl., kreśli Mickiewicz
w Widzeniu ks. Piotra obraz cierpienia Polski, będący powtórzeniem losów
Chrystusa. Skazana przez ludy Europy, sądzona przez Pilata-Francję, przybita
do krzyża, którego ramiona tworzą zaborcze państwa, dopełniła cierpienia w
chwili stłumienia powstania listopadowego. Scena kończy się wizją zbawiciela o
tajemniczym imieniu > czterdzieści i cztery, zapowiedzianego już na początku
widzenia - wyłonił się z tłumu pol. dzieci skazanych przez cara-Heroda na
zesłanie (Konrad?). Taka wizja losów Polski nadaje sens jej cierpieniu i
powstaniowej klęsce, niesie optymizm: zgodnie z planem Boga Polacy odegrają
rolę Chrystusa (Mesjasza) narodów, odkupią je swoją męką (> me-sjanizm). W
moralitetowy porządek zostały włączone ocena Polaków i Rosjan oraz rozważania
o naród, poezji. Linia podziału biegnie w Dz. między uosabiającymi Zło
zwolennikami cara (Rosjanie i kolaborujący z nimi Polacy) a opowiadającymi się
po stronie Dobra przeciwnikami zaborcy (poi. patrioci, Bestużew, oficer roś. w
Balu u senatora). Szczególnie wyrazisty jest obraz Senatora - bezwzględnego,
nierespek-tującego żadnych zasad tyrana, a zarazem służalca zabiegającego o
laskę pana. Osąd społeczeństwa pol. i dyskurs o sztuce odbywają się w scenie
Salon warszawski. Mickiewicz ośmieszył klasyków i sentymentalistów, określił
model poezji naród., angażującej się we współczesność. Scenę podsumowują słowa
P. Wysockiego, porównujące naród do lawy i zachęcające, by "zstąpić do głębi".
Samodzielną częścią dramatu jest Ustęp - cykl 7 wierszy (nieznany czas
powstania), pamflet antycarski w formie poematu podróżniczego. Przedstawia
obraz Rosji oglądanej oczami bohatera-narratora. Ukazuje imperium carskiego
despotyzmu i spol. kontrastów: przepychu panów i nędzy ludu, tak wdrożonego do
niewoli, że prowokującego pytanie o przyszłość Rosji. Z perspektywy emigranta
przemawia odautorski podmiot lir. dołączonego do Ustępu wiersza Do przyjaciel
Moskali, wyjaśniającego intencje Dz. ("niech zrze i pali, nie was, lecz wasze
okowy"). III cz. Dz. to nowa w lit. pol. forma dram.: formalnie i treściowo
otwarta (9 scen aktu I zapowiada potencjalną całość, żaden wątek się nie koń-
czy), o luźnej kompozycji, niejednorodna, tzn. łącząca dramat z epiką i
liryką, realizm z fantastyką i wizyjnością, tragizm z komizmem, groteską,
satyrą, tematykę spol. z metafizyczną, forma wykorzystująca konwencję opery,
swobodnie operująca czasem i przestrzenią. Dokładne i precyzyjne didaskalia
świadczą, że autor zrealizował dramatem konkretną wizję sceniczną. III cz. Dz.
wywołała żywą reakcję czytelników we wszystkich zaborach (od ekstazy po
potępienie). Entuzjastycznie przyjęli ją emigranci, a zaborcy uznali za tekst
niebezpieczny: w Krakowie za rozpowszechnianie groziły grzywna i więzienie;
rząd carski uznał go za akt zdrady i zakazał publikacji "po wsze czasy". Dz.
do dziś kształtują świadomość naród. Polaków - w różnych momentach hist.
zyskiwały aktualność. Nawiązywali do nich liczni pisarze, m.in. J. Słowacki w
> Kordianie i Królu Duchu, S. Wyspiański w > Weselu i Wyzwoleniu, > S.
Żeromski w Róży, E. Bryll w > Rzeczy listopadowej. Przeł. na kilkanaście
języków, ze względu na swój naród. charakter nie zdobyły za granicą
popularności. Są stale obecne na scenach pol. teatrów. Najciekawsze ich in-
scenizacje: 1901 r. - Kraków, reż. S. Wyspiański; 1932, 34 - Lwów, Warszawa,
reż. L. Schiller; 1955 - Warszawa,
111
Dziennik
rei. A. Bardini; 1967 - Warszawa, reż. K. Dejmek; 1973 - Kraków,; reż. K.
Swinarski. W 1989 r. -> T. Konwicki dokonał adaptacji filmowej (Lawa).
Dzieje grzechu (1904-08) - powieść obyczajowa > S. Zeromskiego, uznana w
momencie publikacji za skandalizują-cą, napisana pod wpływem sytuacji roz-
luźnienia moralnych i społ. zasad po rewolucji 1905 r. Zasadniczym wątkiem
treściowym są dzieje młodej dziewczyny, Ewy Pobrały ński ej, która ulegając
różnym kuszącym okolicznościom ulega stopniowej deprawacji aż do zbrodni,
okupionej jednak własną śmiercią. Jej dramat wynika z układu stosunków społ.,
ale też w znacznym stopniu ze zła w niej samej, świat okazuje się już po raz
któryś miejscem nie tylko dobra. Melodramatyczna historia Ewy jest ukazana na
tle marazmu życia na prowincji, zakłamania mieszkańców Warszawy, wielkich,
obcych kapitałów. W sumie obraz przemocy, prawa silniejszego, świat zła. Idee
rewol. zainspirowały Zeromskiego do przedstawienia utopijnej koncepcji
społeczności żyjącej w komunie, ponieważ znajduje się w niej nie tylko pomoc
materialną, ale i moralną reedukację. Realizatorem tego pomysłu jest
arystokrata-filantrop Bo-dzanta, który próbuje wcielić w życie idee
kooperacyjne E. Abramowskiego, jednak dzieło nie ma szans przetrwania.
Poczucie bezsensu, przygnębienia i beznadziejności życia jest wpisane w wiele
zdarzeń i poczynań, zastosowana technika naturalistycznego obrazowania ten
klimat jeszcze wzmacnia. Obok wyważonego komentarza zdarzeń w powieści pojawia
się też narracja sztucznie nasycona emocjami, czasami znów bliska potocznemu
przekazowi dziennikarskiemu. Powierzchowne zainteresowanie może budzić sposób
komponowania
zdarzeń, w którym zaskakujące okoliczności nadają posmak sensacji gł. wątkowi
romansowemu. Wśród głosów potępienia tematu i bohaterki znalazły się m.in.
wypowiedzi E. Orzeszkowej i W. Reymonta.
dziejopisarstwo średniowieczne - nurt
piśmiennictwa w jeż. lać., rozwijający się najpierw na dworze królewskim,
później wśród duchowieństwa i w kręgu zakonów żebrzących, a następnie w >
Akademii Krakowskiej. Najczęściej występujący w formie kronik, roczników,
żywotów świętych. Najstarsze zapisy, roczniki i żywoty świętych pochodzą z XII
w., z początku tego stulecia datuje się też -> Kronika Galia Anonima,
natomiast u jego schyłku dzieje Polski uwiecznia > Wincenty zw. Kadłubkiem. W
XIII w. franciszkanin Benedykt Polak spisuje Historię Tartarorum, zawierającą
m.in. informację o bitwie pod Legnicą, wówczas też ukazuje się Rocznik
kapitulny krakowski. W XIV w. powstaje Kronika wielkopolska, uwzględniająca
historię Polski od czasów legendarnych do 2. pół. XIII w., Kronika Janka z
Czarnkowa, zawierająca opis czasów Kazimierza Wielkiego, natomiast w
dziejopisarstwie śląskim Kronika polsko-siąska oraz Kromka ksiqżqt polskich.
Zapisy dziejów pochodzące z XV w. łączą się z osobami -> J. Długosza
(Historiae Polonicae libri XII, wy d. 1711) i > Kallimacha (Historia de rege
Yladisiao, wyd. 1518).
Dziennik - prowadzony przez > W. Gombrowicza na emigracji, obejmuje l. 1953-
66, wydany po raz pierwszy przez paryską "Kulturę". Ma charakter dziennika
zarówno intymnego, w którym opowiada o swojej rodzinie (matce, ojcu,
wychowaniu, atmosferze domu rodzinnego), jak i literackiego, zawierają-


Dziennik pisany nocą
112
cego liczne autokomentarze do utworów pisarza, m.in. do Ferdydurke, Ślubu,
Transatlantyku, Pornografii, Kosmosu, Operetki. Oprócz znaczącej dla
rozumienia jego twórczości warstwy lit. zawiera liczne refleksje dotyczące wy-
darzeń polit. i kult., ważne są również partie wybitnie osobiste (np. kulisy
przypadkowej emigracji czy ślub z Ri-tą). Oglądowi pisarza poddane zostały
sytuacje i ludzie zaobserwowani w czasie jego pobytu w Argentynie, a następnie
w Niemczech i we Francji. W całości uwidacznia się przekorny, często wręcz
prowokacyjny stosunek do tzw. kompleksu polskości. Tekst zawiera również wiele
dość specyficznych aforyzmów pisarza typu: "Literatura to nie szkółka
niedzielna, to stwarzanie w słowie faktu dokonanego".
Dziennik pisany nocą (druk. od 1971) - dziennik intelektualny > G. Herlin-ga-
Grudzińskiego. Jeden z najciekawszych tekstów w lit. l. 70. Autor nie
eksponuje spraw osobistych, nie zamieszcza prywatnych zwierzeń (choć nie kryje
swoich emocji czy opinii). Dz. p. n. jest zapisem rozważań o lit., sztuce,
etyce i polityce (raczej esej niż dziennik). Herlinga-Grudzińskiego interesują
zwł. sprawy o wymiarze uniwersalnym. Zamieszcza w Dz. także krótkie formy
fabularne (nowele, biografie, dziennik podróży itp.), recenzje, toczy spory z
innymi pisarzami (np. z > Cz. Miłoszem o > Zniewolony umyśl). Dz. zaczął się
ukazywać w paryskiej "Kulturze", potem został wyd. w cyklu książek
obejmujących kolejne lata (1971-72,1973-79,1980-83,1984-88). W Polsce
funkcjonował w l. 70 w > drugim obiegu lit.
Dzienniki - zapiski > S. Żeromskiego o charakterze osobistym prowadzone
między 18 a 27 rokiem życia (1882-91), prwdr. 1953-56 zawiera odnalezionych 16
tomików spośród 21. Szczegółowy i rzetelnie prowadzony zapis dostarcza wielu
informacji o życiu pisarza, w tym o jego udziale w życiu kulturalnym i to-
warzyskim, doświadczeniach domowego nauczyciela, obserwacji środowiska
ziemiańskiego i chłopskiego. Kolejne lata ukazują modelowanie osobowości
autora, rejestrują pierwsze próby lit., zawierają opinie o istocie literatury.
Niektóre fragmenty własnych prób pisarskich weszły w skład późniejszych dziel,
zapisy osobistych przeżyć uczuciowych odznaczają się niezwykłą szczerością i
głęboką autoanalizą psy-chol.
Dziewczęta z Nowolipek (1935) - powieść > P. Gojawiczyńskiej, w której
autorka sięgając do wspomnień z dzieciństwa i młodości przedstawia swoje
przyjaciółki z podwórka i szkolnej ławki - Frankę, Jankę i Bronkę Mossakow-
skie, Cechnę i Amelkę Raczyńskie oraz Kwirynę, żyjące swą codziennością w
przestrzeni ulic Karmelickiej, Żelaznej, Nowolipki i Leszno. Powieść obfituje
w bogate szczegóły obycz., tłem przeżyć bohaterek są wydarzenia natury spol.-
polit., m.in. zabiegi rusyfikato-rów, strajk szkolny, tajne nauczanie, ale
istotę stanowią marzenia i dążenia dziewcząt pragnących się wyrwać z własnych
środowisk. Wybór uczuć okazał się w dalszej perspektywie nietrafny, ich losy w
związkach małżeńskich ukształtowanych na wzór mieszczańskiej tradycji, od
której chciały uciec, ukazuje dwutomowa Rajska jabłoń. Z kart książki wyłania
się dość posępny obraz świata, jedną z bohaterek mąż porzuca, inna swego
truje, a dwie kolejne (Bronka i Franka) też nie potrafią ułożyć sobie życia.
Autor-113
"Dźwigary"
kę interesuje codzienność z jej radościami i smutkami i choć bywa ona zatratą
marzeń, to przecież ma swoje uroki, tylko trzeba nauczyć się radzić sobie.
Portrety bohaterek zarysowane z dużą dozą ciepła, nawet liryzmu emanują prawdą
i zrozumieniem dla uporczywych dążeń.
Dziewczyna - ballada filoz. > B. Le-śmiana z t. Napój cienisty (1936).
Refleksja nad egzystencją człowieka w świecie, w którym poza realnością
istnieje strefa tajemnicy (2 strony muru). Wiersz składa się z 3 obrazów
skonstruowanych wg jednego schematu: bracia, ich cienie, młoty podejmują
heroiczny czyn, tracą swą podmiotowość (nie wiadomo, kto jest kim) i giną. Po
drugiej stronie muru jest tylko pustka (wielokrotne powtórzenie przeczeń), a
wyobrażenia ludzkie okazały się kłamstwem. Dz. jest wierszem symbolicznym,
stwarzającym możliwość różnych interpretacji. Można ją czytać jako próbę
dociekania sensu życia: człowiek wie, że nie przeniknie tajemnicy bytu, ale
wciąż podejmuje heroiczny wysiłek. Kończące utwór pytanie nie pozwala
drwić z tych, którzy z uporem nie godzą się na bierne bytowanie.
Dziś (1891) - wiersz -> K. Przerwy Tet-majera, w którym podjął próbę zobrazo-
wania wizerunku pokoleniowego deka-dentów młodopolskich. Jednoznacznie
określa, że "pierwsze nasze myśli są zwątpieniem, / nudą, szyderstwem,
wstrętem i przeczeniem". Uczucie intelektualnej i psychicznej starości jest
dramatycznym, ale i niezawinionym doznaniem; podobnie brak poczucia własnej
wartości, które przynieśli wraz z urodzeniem: " My nie tracimy nic, bośmy od
razu / nic nie przynieśli", w konsekwencji nie mają szans na jakąkolwiek zmia-
nę: "choćby nam dano skrzydła łkarowe, / nie mielibyśmy do lotu odwagi".
"Dźwigary" (XII 1943-IY 44) - miesięcznik lit.-spol. wydawany konspiracyjnie w
Warszawie przez organizację Miecz i Pług. Ukazały się 4 numery pisma i 11.
serii Biblioteka "Dźwigarów" (Pogarda R. Bratnego). Zespól redakcyjny
tworzyli: > R. Bratny, > W. Za-lewski, J. i H. Radzymińskie, Z. Stolarek.


Echa leśne (1905) - nowela -> S. Że-romskiego nawiązująca do powstania
styczniowego w formie wspomnień sprzed kilkunastu lat przywołanych przez
zrusyfikowanego Polaka gen. Rozłuckiego. W pierwszej .części utworu
przedstawieni zostają, zgrupowani przy ognisku w Górach Świętokrzyskich,
ludzie różnych stanów: leśniczy Guńkiewicz, geometra Knopf, wójt Gala, pisarz
gminny Olszakowski i zasłużony dla Rosjan gen. Rozlucki. Mają dokończyć
pomiaru lasu celem przyłączenia jego części do majątku generała. W toku rozmów
z pamięci obecnych wyłania się sylwetka Rymwida, bohaterskiego kapitana z
czasów walk powstańczych, pochowanego w pobliskim lesie. Z ust generała
dowiadują się, że był nim jego bratanek Jan Rozlucki, który porzucił służbę w
carskim wojsku, by walczyć w powstaniu i zginąć skazany przez stryja. Obraz
dwu odmiennych postaw żołnierskich - zdrajcy i patrioty, uświadamia
zgromadzonym słuchaczom wiele dramatów powstańczych, buduje też uczucie
pogardy do generała wyrażone w ironicznej poincie. Odległą przeszłość
przywołują zebranym echa leśne, puszcza jodłowa - częstokroć jedyny świadek
tragicznych wydarzeń. Fabularną kontynuację tego wątku odnaleźć można w >
Urodzie życia.
Egzamin - wiersz > E. Lipskiej z t. Dom spokojnej młodości (1979). Utwór
paraboliczny w konwencji baśni. Poetka
demaskuje polit. rzeczywistość pozornej demokracji, prowadząc grę z językiem:
udoslownia idiomy ("ujmujący uśmiech", "chwycić za serce"), wykorzystuje
paradoksy ("obowiązkowy język / okazał się jego własnym"), frazeologi-zmy
ukształtowane w absurdalnej rzeczywistości ("dodatkowe punkty za pocho-
dzenie"), ironiczne zestawienia ("pewna ilość królów / i jeden kandydat na
króla"). Tworzy satyr, obraz totalitarnego państwa, w którym naród został
ubezwłasnowolniony (uprzedmiotowiony).
egzotyzm (gr. eksotikós = obcy) - odbicie w lit. europ, zainteresowania
kulturą i obyczajami narodów mało znanych lub odległych terytorialnie. Objawia
się adaptowaniem idei filoz. i rei., form gat. i jeż., wprowadzaniem do
utworów opisów egzotycznej przyrody. W dziejach lit. pełnił różną funkcję: od
zaspokojenia potrzeb poznawczych po realizację mitu szczęśliwej krainy.
Najczęstszą postacią e. jest > orientalizm.
Ehrenberg Gustaw (1818-95) - działacz polit., poeta, tłumacz, naturalny syn
cara Aleksandra I i Heleny Rautenstrau-chowej. W l. 1833-36 studiował lit. i
filozofię na UJ. W 1833 r. zaangażował się w antycarską konspirację. Działał
na rzecz ludu -jako członek Stowarzyszenia Ludu Polskiego prowadził agitację
oraz tajne wykłady z filozofii, psychologii i logiki. Dwukrotnie aresztowany
(1837, 38), został skazany na karę
115
Emancypantki
śmierci, zamienioną na bezterminowe zesłanie na Syberię. Pozwolenie powrotu do
Polski otrzymał w 1858 r. Zamieszkał w Warszawie (redagował tajne pismo
"Sternik"), a od 1870 r. w Krakowie. Współpracownik "Gazety Polskiej", "Gazety
Warszawskiej",,,Biblioteki Warszawskiej". Autor wierszy rewol., krążących w
odpisach - wyd. zbiorowe: Dźwięki minionych lat (1848). Zasadą konstrukcji
utworów E. jest opozycja: najbardziej znany wiersz
> Szlachta w roku 1831 i Bartłomiej Głowacki, przeciwstawiający kosyniera
spod Racławic zawadiackiemu ułanowi. Do liryki tyrtejskiej należy Szubienica
Zawiszy - wiersz upamiętniający A. Za-wiszę, straconego w Warszawie uczestnika
tzw. partyzantki Zaliwskiego. W tym i innych utworach E. zapowiadał podjęcie
przez lud walki o wolność. Na zesłaniu pisał wiersze mistyczne, dawał wyraz
swojemu poczuciu wyobcowania. Tłumaczył z ang. (Powieść zimowa Szekspira) i
wi. (Życie nowe Dantego).
ekspresjonizm w literaturze - prąd w lit. światowej końca XIX w. i pocz. XX
w., powst. w Niemczech pod wpływem filozofii H. Bergsona i F. Nietzschego,
jako program sformułowany w 1910 r. Rzeczywistość wedle e. ma wymiar
dialektyczny; postrzegana jest jako zespół antynomii: dobra i zła, ducha i
materii, wolności i determinizmu. Dwoistość ta urzeczywistniała się również w
postaci antagonizmów hist. i etycznych, stąd tak wielkie zainteresowanie
twórców problemami zbiorowości i etyki. Stosunek do kataklizmów wojennych i
przemian cywilizacyjno-
-industrialnych manifestowali oni poprzez mistyczno-utopijną moralistykę,
pacyfizm i katastroficzny > profetyzm oraz rewol.-anarchistyczne kontestacje.
Poetykę e. cechowały upodobanie do
kontrastowych form; dynamizacja i su-biektywizacja języka; hiperbolizacja
stylistyki i obrazowania opartego na motywach snu lub halucynacji; emocjo-
nalność metaforyki i symboliki; odkształcenia syntaktyczne i leksykalne;
wykorzystanie groteski i karykatury oraz fantastyki. Ekspresjoniści pol. sku-
pieni byli wokół poznańskiego czasopisma -> "Zdrój" (1917-22), należeli do
nich m.in. -> E. Zegadłowicz, J. Stur -autor programowego manifestu Czego
chcemy i > S. Przyby szewski - autor programowych szkiców Powrotna fala,
Naokoło ekspresjonizmu, Ekspresjonizm
- Słowacki i " Genew z Ducha". Duże znaczenie dla rozwoju e. w kraju miały
m.in. > Hymny J. Kasprowicza, powieści W. Berenta (> Próchno, > Ozimina, >
Żywe kamienie) oraz twórczość
> T. Micińskiego. Elementy e. wystąpiły w twórczości autorów międzywojennych,
m.in. A. Struga, J. Kadena-Bandrowskiego, S. I. Witkiewicza, K. I.
Gałczyńskiego, B. Schulza, W. Gombrowicza.
Elegia o... [chłopcu polskim] (1944) -wiersz > K. K. Baczyńskiego, monolog
matki, oparty na przeciwstawieniu tego, co przypisane młodości ("sny, co jak
motyl drżą", uroda świata), i tego, co zgotowała młodym wroga historia (ano-
nimowi "oni"). Przeciwstawione zostały też wartościujące jasność i czerń.
Osaczająca historia obarczyła winą również, młodego chłopca ("jasny synek") -
trzyma w ręku "czarną broń" (zabija). Dlatego o jego śmierci mówi w puencie
pełne wątpliwości zdanie ("Czy była to kula, synku, czy to serce pękło"), a
chłopiec, umierając, gestem krzyża odpuszcza ziemi winę.
Emancypantki (1894) - powieść > B. Prusa druk. w odcinkach w "Kurierze


Emigranci
116
Codziennym" (1890-93), w której autor
przedstawia rolę kobiet w życiu spol. i zawodowym w końcu XIX w., ustosun-
kowując się równocześnie do ważnego wówczas problemu emancypacji. Jego
komentarz nosi jednak znamiona uproszczeń i tendencji. Gl. bohaterka Madzia
Brzeska, zatrudniona na pensji pani Lat-ter, obserwuje kolejne posunięcia
swojej chlebodawczyni samotnie borykającej się z losem. Właścicielka pensji w
sposób lekkomyślny zarządza nie tylko prowadzoną przez siebie szkolą, ale i
edukacją własnych dzieci. Jej działania kończą się klęską w każdej dziedzinie
i stają się przyczyną samobójczej śmierci. Dzieje Madzi mają różne koleje,
ostatecznie jednak nie stanowią świadectwa życiowych zwycięstw. Po odejściu z
pensji organizowała prowincjonalną szkołę, później pełniła obowiązki
guwernantki, jej naiwność stanowiła jednak skuteczną barierę nie pozwalającą
funkcjonować w otaczającej ją rzeczywistości, przed którą ucieka za mury
klasztoru. Od idei odstępują też emancypantki z wyboru, panna Howard i Ada
Solska, jedna wychodzi za mąż za pierwszego pretendenta do ręki - pana
Mydełko, druga zaś" za zepsutego próżniaka, Kazimierza Morskiego - syna pani
Latter. Świat samodzielnych kobiet okazuje się iluzją, a tytuł powieści
swoistą drwiną.
Emigranci (1975) - dramat > S. Mroż-ka prezentujący dwie odmienne postawy
ludzkie wobec życia, studium sytuacji pol. emigrantów ukazanej w konfrontacji
zachowań inteligenta i dorobkiewicza. Zarysowane groteskowo sytuacje ukazują
zupełną obcość na Zachodzie tych rodaków, których mentalność u-ksztaltowana
została przez socjalistyczną rzeczywistość, kompleksy stanowią barierę
uniemożliwiającą wejście w rzeczywistość innego świata, dodatkowym
utrudnieniem bywa niemożność komunikacji bez znajomości języka. Deformacja
świata, typowa dla utworów wcześniejszych, została ograniczona na rzecz
realnego obrazu, zarówno postacie, jak i sytuacje miały pierwowzory w
otaczającej autora rzeczywistości.
entuzjastki - grupa młodych kobiet skupionych wokół > N. Żmichowskiej,
działająca w l. 1842-49. U podstaw ruchu leżało przekonanie, że po powstaniu
listopadowym, gdy wielu mężczyzn zginęło lub zostało uwięzionych, kobiety
powinny przejąć część zadań spol. Nazwy e. pierwszy raz użyła Zmichow-ska w
1876 r. w Słowie przedwstępnym do dziel dydaktycznych pani Hoffmano-wej. Trzon
grupy tworzyły: Żmichow-ska, A. Skimborowiczowa, K. Ziemięc-ka, W. Zablocka.
E. podejmowały działania kult.-oświatowe, niosły pomoc więźniom, zesłańcom i
ich rodzinom, prowadziły tajną działalność kurierską między zaborami i
propagandową wśród ludności wiejskiej i rzemieślniczej. Żmichowska i
Skimborowiczowa przypłaciły to więzieniem. Przyjaźń i poglądy łączyły grupę ze
środowiskiem redakcyjnym "Przeglądu Naukowego" (m.in. z E. Dembowskim), na-
zwanym przez H. Skimborowicza entuzjastami (Gabryella i entuzjastki, "Bluszcz"
1880).
Eroica (1963) - powieść > A. Kuśniewicza, której narratorem i bohaterem �
jest austr. arystokrata, oficer SS hrabia von Yalentin, człowiek o osobowości
kształtowanej przez pangermańskie mity i elitarne idee, tłum traktujący zawsze
z pogardą. Jego fascynacja przemocą, śmiercią to równocześnie rodzaj studium
psychol. kata, a powieść jest próbą odpowiedzi na pytanie o źródła ideologii
hitlerowskiej, uwarunkowania jej
117
Estreicherowfe
rozwoju w kraju o wielkich kulturalnych tradycjach, o jej oddziaływanie na
jednostki, których pierwotną świadomość kształtowały owe tradycje.
Erotyk - wiersz > J. Iwaszkiewicza z tomu Oktostychy (1919) uosabiający świat
uczuć przyrównany do baroku, w którym bogata forma wcale nie oznaczała głębi
treści. Miłość porównana została do ukłonu pazia z obrazu flamandzkiego
mistrza van Dycka, nacechowana lekkością, wdziękiem, z pewną aurą zmysłowości,
ale nijaka, nieprawdziwa, po prostu "bajka", która zdarza się niekiedy w
życiu. Pytanie o siłę uczucia, o możliwość skruszenia "chłodnej jak
nadwiślański gotyk psychiki poety" znajduje odpowiedź w przywołaniu bajki,
stąd sposób jej przedstawiania z przymrużeniem oka i wyraźnie większe
zainteresowanie piękną formą wiersza, w tym poszukiwanie ciekawych zestawień,
aniżeli dbałość o kontemplację uczucia.
estetyzm - nazwa kierunków w lit. (sztuce, teorii sztuki, krytyce lit.), zo-
rientowanych na estetyczne wartości dzieła jako wyłączne, głoszących autonomię
sztuki, negujących jej zobowiązania społ. czy polit. Pojęcie to obejmuje różne
zjawiska od pół. XIX w., m.in. > parnasizm. W potocznym rozumieniu e. jest
przeciwstawny sztuce zaangażowanej.
Estreicherowie - rodzina krakowskich uczonych. Dziełem 3 pokoleń E. jest Bi-
bliografia polska (1870-1916) - rejestr pism pol. i poloniców zagranicznych od
XV do XIX w. Karol Józef Teofil E. (1827-1908) - bibliograf, bibliotekarz,
historyk lit. i teatru, publicysta. Studiował na UJ. W 1862-69 pracował w
Szkole Głównej w Warszawie.
W 1868 r. został dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (do 1905),
dążył do uczynienia z niej bibliotheca potna, znacznie wzbogacił księgozbiór.
Był członkiem Tow. Naukowego Krakowa (od 1861), współinicjatorem i członkiem
AU (od 1872). Opracował I, II i IV oraz 10 tomów III części Bibliografii
polskiej, a także kilka mniejszych bibliografii, m.in. > J. I. Kraszewskiego,
zawartości > "Tygodnika Ilustrowanego" i > "Biblioteki Warszawskiej". Był
autorem licznych rozpraw o pol. pisarzach, m.in. o A. Mickiewiczu (1858/59),
Kraszewskim (1858), W. Polu (1882), T. K. Węgierskim (1883) oraz o teatrze i
dramacie (Teatra w Polsce, 1873-79). Stanisław E. (1869-1939) - syn Karola
Teofila, biograf, publicysta, prawnik. Absolwent i prof. UJ, w 1919-21 jego
rektor. Członek AU (od 1912) i licznych towarzystw nauk. Od 1898 r. kierował
działem lit. > "Czasu". Od 1887 współpracował z ojcem nad Bibliografią polską
-od 1908 r. był jej głównym red. (wydał t. 23-33). Zmarł w obozie
koncentracyjnym w Sachsenhausen. Karol E. (1906-84) - syn Stanisława, historyk
sztuki, bibliograf. Wychowanek i prof. UJ. Badacz sztuki średniow. i
nowożytnej. Sygnatariusz listu 34 (protestu uczonych i pisarzy przeciw
działalności cenzury, 1964). Prace nad Bibliografią polską podjął tuż po
wojnie światowej. Zasłużony dla rewindykacji dzieł sztuki ze zbiorów pol.
wywiezionych do Niemiec, odzyskał m.in. ołtarz Wita Stwosza. Urządził dworek
J. Matejki w Krzesławicach, odrestaurował Collegium Maius - był dyrektorem
mieszczącego się w nim muzeum UJ. Autor Historii sztuki w zarysie (1973),
wspomnień Nie od razu Kraków zbudowano (1947) -obrazu środowisk
uniwersyteckiego i lit. Krakowa z pocz. XX w. Przetłuma-


everyman
118
czyi i opracował 8 tomów Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i ar-
chitektów G. Yasariego (wyd. 1985-88).
everyman (lać. quidam, niem. Jeder-
mann) - każdy. W lit. wspólcz. typ bohatera pozbawionego indywidualnych cech,
uogólniony człowiek. Pojęcie wywodzi się od imienia tytułowego bohatera ang.
moralitetu z ok. 1500 r. (wyd. pol. 1933 pt. Każdy).
Evviva l'arte (wł. = niech żyje sztuka;
1894) - wiersz > K. Przerwy Tetmaje-ra głoszący wyjątkową wartość sztuki i
artysty w społeczeństwie filistrów. Nawiązanie do romant. koncepcji poety
wybrańca określają słowa: "W piersiach naszych płoną / ognie przez Boga samego
włożone", bycie artystą jest powodem do dumy: "patrzy m na tłum z głową
podniesioną, / laurów za złotą nie damy koronę". Autor ma świadomość, że
sztuka nie zaspokaja materialnych potrzeb, artysta jest pariasem - nędzarzem
pozbawionym praw, ale dzięki niej może wyzwolić się z krępujących człowieka
więzów codzienności. Kompozycyjną ramę każdej strofy stanowi tytułowy zwrot
korespondujący z młodopolskim wezwaniem > sztuki dla sztuki.
exegi monumentum (łac. = zbudowałem sobie pomnik) - źródło: oda 30/III
Horacego. Temu motywowi towarzyszy z reguły inny: non omnis moriar (lać. = nie
wszystek umrę) - nieśmiertelność dzieła jest równoznaczna z nieśmiertelnością
artysty. Tak piszą o sobie J. Kochanowski w pieśni > Niezwykłym i nie leda
piórem opatrzony (XXIV z księgi II) i A. Mickiewicz w sonecie Ajudah. Motyw e.
m. bywał w poezji różnie interpretowany: J. Słowacki w > Testamencie moim
wyrażał wiarę w nieśmiertelność dzieła, ale o sobie pisał: "imię moje [...]
będzie jak dźwięk pusty trwać przez pokolenia", > J. Tuwim blask pośmiertnej
sławy określał jako "zimny, okrutny", W. Szymborska w > Radości pisania mówi
o dziele jako o "zemście śmiertelnej ręki". Motywy e. m. i non omnis moriar
należą do najczęściej wykorzystywanych przez lit.
f
Faleński Felicjan Medard, pseud. Felicjan (1825-1910) - poeta, dramaturg,
prozaik, krytyk lit., tłumacz. Erudyta i znawca lit. światowej. W l. 1843^4
uczestniczyła działalności młodzieżowych grup konspiracyjnych w Warszawie.
Zagrożony aresztowaniem, uciekł do zaboru prus. Po powrocie pracował w
Bibliotece Zamoyskich. Podczas powstania styczniowego opowiedział się po
stronie "czerwonych". Pod koniec życia osamotniony i zapomniany. Jako liryk
rozmijał się z oczekiwaniami współczesności - nie interesowała go poezja
utylitarna, podejmująca aktualne tematy. Stosunek do form artyst. zbliżał go
do > parnasizmu. Cyzelował swoje wiersze, chętnie sięgał po motywy antyczne i
egzotyczne, podejmował tematykę pejzażową. Przykładem poet. kunsztu jest cykl
Odgłosy gór (1871) -każdy z 31 utworów ma odmienny schemat wersyfikacyjny.
Najwybitniejszym dziełem F. są Meandry (1892-96) -zbiór ok. 400 liryków
refleksyjnych z różnych lat, mówiących o życiu jako paśmie krzywd i
rozczarowań, o konieczności porzucenia wszelkich złudzeń i panowania nad sobą
jako jedynej drodze do zachowania godnej postawy. W liryce przedpowstaniowej
poeta unikał bezpośrednich wyznań (Kwiaty i kolce, 1856; Sponad mogił, 1870).
Ton osobisty pojawił się dopiero w Harmonii jesieni z Pieśni spóźnionych
(1893). F. był także autorem komedii i dramatów hist. (Althea, 1875; Florynda,
1884;
Królowa, 1888), w których przeszłość służyła ukazaniu sytuacji uniwersalnej.
Interesującą próbą formy dram. są Tańce śmierci (fragm. wyd. w 1899 r.). Pra-
cował nad nimi kilkadziesiąt lat (od 1860). Z czasem utwór przekształcił się w
mozaikę form: poezji filoz.-rel., satyry, prozy wizyjnej, udramatyzowanego
reportażu, scen jasełkowych. Groteskowy finał zapowiada zagładę Europy,
zburzonej wybuchem dynamitu (kara za zbrodnie). Wizję łagodzą fragm. poet.,
głoszące zwycięstwo Bożych sił. Zamiar przerósł możliwości artysty - Tańce są
utworem słabym literacko. Jako tłumacz F. różnił się od wielu współczesnych -
przekład poet. uważał za część własnej twórczości, a nie tylko pośredniczenie
w odbiorze cudzego tekstu. Owocem jego działalności translator-skiej są 2 tomy
Przekładów poetów obcych (od Hezjoda po W. Hugo i A. Mus-seta; 1878, 1892),
tłum. Pieśni Petrarki i fragm. Orlanda szalonego Ariosta.
fantastyka (gr. phantastikón = wytwór fantazji) - typ lit. odchodzącej w kreo-
waniu świata przedstawionego od powszechnie przyjętego rozumienia rze-
czywistości, wykorzystującej zjawiska nadprzyrodzone. Odwołuje się do wierzeń,
mitów, baśni. Wszelkie cudowności opisuje tak, jakby były realne - zakłada, że
czytelnik w nie wierzy. Występuje w epice i dramacie. F. wytworzyła


Fantazy
120
charakterystyczne gat. lit., takie jak: powieść fantastyczna, dramat
fantastyczny. Jej odmiany to: f. naukowa (science fiction), f. grozy, f.
baśniowa. Szczególnie charakterystyczna dla > romantyzmu. W utworach z tej
epoki sąsiaduje z wątkami realist.
Fantomy - nie ukończony w pelni dramat > J. Słowackiego, pierwotnie wyst. pt.
Niepoprawni (1867) i wyd. pt. Nowa Dejanira (1898), powst. w Paryżu (1844/45)
jako satyryczny portret romansu przyjaciela > Z. Krasińskiego i ukochanej
poety J. Bobrowej. Akcja ulokowana na Podolu w l. pol. XIX w. skupia się na
planowanym kontrakcie ślubnym, mającym uchronić zrujnowanych hr. Respektów
przed licytacją. Miody, przybierający bajroniczne pozy literat, hrabia Fantazy
Dafnicki rozstał się z egzaltowaną hrabiną Idalią i w zamian za pół miliona
złotych ma otrzymać rękę Diany Respektówny. Uzgodnioną sytuację komplikują
poczynania porzuconej Idalii oraz nagie zjawienie się zaręczonego z Dianą na
Sybirze Jana. Zabiegi obrońcy kontraktu Majora powodują wiele komplikacji, na
wiadomość o porwaniu hrabiny przez sługę tegoż - Hawryłowicza Fantazy staje
się jej obrońcą, dochodzi do oryginalnego pojedynku (tzw. amerykańskiego),
który grą w karty ma rozstrzygnąć o konieczności popełnienia samobójstwa, los
chroni Majora, a wyznacza Fanta-zego. Aranżacja romant. okoliczności śmierci
okazuje się bezcelowa, Major własną śmiercią rozwiązuje wszystkie komplikacje,
skłania hrabiego do wyrzeczenia się Diany, a Janowi zapisuje swój majątek
umożliwiając mu właśnie małżeństwo. W rozstrzygnięciu losów bohaterów
poświęcenie zostało przeciwstawione egotyzmowi, a prawdziwe wartości
wyrachowaniu. Splot patosu
i komizmu w romant. pozie i świadomą teatralizację życia oddają zastosowany w
ich prezentacji dystans i drwina, sytuując ten dramat wśród arcydzieł romant.
ironii. Dobrze zarysowana sceniczność F. ma swoje odbicie w dialogach postaci
zawierających istotne informacje scenograficzne oraz w dynamice akcji i m.in.
te elementy różnią utwór od obowiązującej konwencji romant., choć nie jest on
od niej zupełnie wolny, na co wskazują uduchowione charaktery postaci czy
patetyczne zakończenie.
Faraon (1897) - powieść > B. Prusa druk. najpierw w odcinkach w "Tygodniku
Ilustrowanym" (1895-96). Prowadzone na szeroką skalę badania ar-cheol. w
Egipcie posłużyły autorowi jako tło do przeprowadzenia studium państwa i
władzy, gdyż tak należałoby traktować tę powieść. Akcja toczy się w XI w.
p.n.e. w okresie panowania XX dynastii faraonów, na tronie zasiada Ramzes XII,
a do objęcia władzy przygotowuje się jego syn - Ramzes XIII, wnuk arcykapłana.
Kastę kapłańską reprezentuje Herhor, człowiek wykształcony, wytrawny polityk o
wygórowanych ambicjach i żądzy władzy. Cały dramat walki o prymat w państwie
rozgrywa się między Ramzesem XIII a Her-horem i ma symboliczny wymiar zmagania
się dobra ze złem. Kapłani dla osiągnięcia swych zamiarów są gotowi zastosować
każdą metodę, młody książę doświadcza licznych upokorzeń z ich strony, widzi
ich cynizm i bezwzględność. To oni chromą święte żuki, ale przyczyniają się do
śmierci chłopa kopiącego kanał, oni pomniejszają jego wojskowe talenty w
oczach ojca, oni są też przyczyną wszelkich osobistych nieszczęść następcy
tronu. Poznawszy zasady funkcjonowania państwa, Ramzes XIII zdaje sobie
sprawę, że władza tyl-
121
Feldman Wilhelm
ko formalnie należy do niego, gdyż faktycznie rządzą kapłani. Oni mają monopol
na wiedzę, nieprzebrane skarby w Labiryncie, liczne dobra ziemskie, świadomie
utrzymują lud w zacofaniu, bezwzględnie wyzyskują. Przejąwszy tron, młody
faraon postanawia ratować Egipt przed upadkiem, chce wprowadzić reformy, ulżyć
doli poddanych, ograniczyć wpływy kapłanów. W ostatecznej rozgrywce, jaką
miały być zbrojne wystąpienie przeciw faktycznie rządzącej kaście i legalne
wydobycie skarbów z Labiryntu, ponosi klęskę. Traci życie zgładzony przez
nasłanego przez arcykapłana Mefresa Lykona, do jego przegranej przyczyniły się
m.in. młody wiek, brak polit. doświadczenia i umiejętności przewidywania.
Zwyciężył Herhor, który został faraonem, a następnie wprowadził niezbędne
reformy. Ponadczasowość utworu dotyczy paru kwestii, w tym motywów walki o
władzę, bezwzględnego egoizmu rządzących, relacji jednostka a zbiorowość.
Farys. Kasyda na cześć emira Tadz-ul-Fechra uloiona, Janowi Kozłów na pamiątkę
przypisana (1828) - poemat liryczny > A. Mickiewicza na cześć W. Rzewuskiego,
zw. Emirem. Autor zastosował orientalny kostium, którego głównym elementem
jest postać konnego Araba przemierzającego pustynię, co ma wyrazić prawo
romant. twórców do nieograniczonej niczym wolności - indywidualizmu. Utwór
został entuzjastycznie przyjęty i wywołał liczne naśladownictwa.
Fatum (1858?) - wiersz > C. Norwida zbudowany z 2 części (strof). W I została
zarysowana wyraźna sytuacja: walka na spojrzenia między Nieszczęściem (F.) a
człowiekiem. Porównane do "dzikiego zwierza", przyszło z nieznanego,
groźnego świata natury. Zagroziło człowiekowi, który pozostaje zupełnie bier-
ny. W II części zmieniły się role - człowiek podjął wyzwanie, świadomie odparł
spojrzeniem atak ("odejrzał"):
rozpoznał swój los (jak artysta model), odebrał mu jego "dzikość", a nawet za-
stanowił się, jaką korzyść z pojedynku może wyciągnąć dla siebie. W wierszu
Norwida człowiek zwycięża swój los.
Feldman Wilhelm (1868-1919) - historyk i krytyk lit., dramatopisarz, prozaik,
publicysta. W 1889 r. założył wraz z > A. Górskim i > K. Przerwą Tetma-jerem
pismo "Ognisko" grupujące uniwersytecką młodzież o poglądach lewicowych,
której losy przedstawił później w powieści Nowi ludzie (1894). Współpracował z
wieloma pismami, jednakże istotne znaczenie dla życia umysłowego > Młodej
Polski miał redagowany przez niego miesięcznik lit.-społ. "Krytyka" (1900-14).
W 1914 r. wstąpił do Legionów Polskich, po wojnie pracował krótko w MSZ. W
swych pracach dawał wyraz fascynacjom lit. romantyczną i twórczością jej
kontynuatorów, np. O twórczości Stanisława Wyspiańskiego i Stefana Żeromskiego
(1905), demonstrując równocześnie niechęć wobec programu > "sztuka dla
sztuki" S. Przybyszewskiego. Zadaniom krytyki lit. i roli jej autora poświęcił
broszurę Pomniejszy ciele olbrzymów (1905). Fundamentalnym dziełem F. jest Pi-
śmiennicza polskie ostatnich lat dwudziestu (t. 1-2, 1902), ujmujące czas od
1863 po wiek XX, wielokrotnie przez autora aktualizowane (wyd. 8. Współczesna
literatura polska). W twórczości lit. F. dokumentalną wartość mają utwory
obrazujące życie chasydzkiej społeczności żyd., m.in. powieści Piękna Żydówka
(1888), Żydziak (1889) oraz dramaty Sądy Boże (1899) i Cudotwór-


Feliński Alojzy
122
ca (1900). Interesowały go również psy-chol. wizerunki kobiet, czego wyrazem
są powieści W okowach (1890), Ananke (1898), dramaty Cień i Życie (1903), na-
tomiast bliskie mu środowisko twórcze przedstawił w komedii My artyści...
(1909). Prace publicyst. F. to m.in. Dzieje polskiej myśli politycznej w okre-
sie porozbiorowym (t.1-3, 1914-20).
Feliński Alojzy (1771-1820) - poeta i dramaturg, wybitny przedstawiciel
klasycyzmu postanisławowskiego. Założyciel nieformalnego towarzystwa lit. w
Warszawie (1791-94), któremu patronował > O. Kopczyński. W czasie insurekcji
jeden z sekretarzy T. Kościuszki. Od 1809 r. członek Tow. Przyjaciół Nauk i
wyłonionego z niego Tow. Przyjaciół Ojczystego Języka, mającego dbać o
poprawność języka i wzbogacanie lit. pol. przez twórczość oryginalną lub tłum.
W 1818 r. przyjął stanowisko prof. lit. pol. i dyr. Liceum Krzemie-
nieckiego.Własną koncepcję nauczania lit. przedstawił w Wykładzie sposobu,
jakim dawane być mogą lekcje literatury polskiej w Krzemieńcu (ok. 1819) -
uważał, że przy analizie dzieła należy ograniczyć się do problemów języka,
stylu, gat. lit. i kategorii estetycznych (nie wnikać w problematykę moralną
utworu). Był autorem piosenek kościuszkowskich {Pieśń ochotników krakowskich
śpiewali także legioniści Dąbrowskiego) oraz wierszy okolicznościowych -
najbardziej znany jest hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa pol. (incip.
"Boże coś Polskę"). Za najwybitniejszy dramat klasycystyczny jest uważana
Barbara Radziwiłłówna (1817) - tragedia o konflikcie miłości do kobiety i
poczucia obowiązku wobec ojczyzny. Dramat uczuć został przedstawiony z różnych
perspektyw: króla, jego żony, senatorów. Wysoki styl, patetyczna retoryka
monologu, rozmaitość środków wersyfikacyjnych budziły zachwyt widzów. Dużym
uznaniem cieszył się także poemat Ziemianin, czyli Ziemiaństwo francuskie -
przekład utworu J. Delille'a. F. zabrał glos w sprawie ortografii. W rozprawie
Przyczyny używanej przeze mnie pisowni opowiadał się za wprowadzeniem do pol.
alfabetu litery "j" w imię zgodności pisowni z wymową, czym wywołał sprzeciw
Jana Sniadeckiego. Dowodem prestiżu społecznego stało się przyznanie F. tytułu
honorowego członka U. Wił.
Ferdydurke (1937) - powieść -> W. Gombrowicza, podejmująca w groteskowej
formie rozważania nad egzystencją człowieka w świecie zdominowanym przez
stereotyp. Na 3 modelowych przykładach (szkoła, nowoczesna rodzina, dworek
ziemiański) dowodzi, że ludzie działają i mówią zawsze w określonej formie
(symbole: pupa, gęba, łydka) narzuconej im przez otoczenie i będącej
największym zagrożeniem dla indywidualności. Bohaterowie powieści dzielą się
na sprawnie funkcjonujących w świecie schematu (np. arcybelfer Pimko, Syfon,
państwo Hu-leccy) i buntowników (np. Miętus i Józio), próbujących walczyć o
swoją autentyczność przez rozbijanie istniejących form. Bunt prowadzi jednak
tylko do chwilowego zamieszania - człowiek zawsze przechodzi z jednej formy w
inną. Odwrotnością formy jest chaos, stan rozproszenia, czyli niemożliwej do
przyjęcia niepewności, kim się jest naprawdę (Józio policzkuje sobowtóra).
Jedynym wyjściem dla człowieka jest nabranie dystansu do własnej egzystencji
przez osiągnięcie samoświadomości ("uprzytomnić sobie własną sztuczność i ją
wyrazić"), niezaakceptowanie istniejącego układu świata. Pewną szansę
123
Ficowski Jerzy
widzi Gombrowicz w niedojrzałości;
dojrzałość bowiem to brak życiowej energii, zgoda na rzeczywistość pozoru i
fałszu. Uzupełnieniem gł. wątku (losów 30-letniego Józia "zdrobnionego", tzn.
wtłoczonego w niedojrzałość przez Pimkę) jest przeplatająca się z nim nowela
Filidor dzieckiem podszyty, w której toczą spór Mistrz Syntezy i Mistrz
Analizy. Obaj stanowią konieczne elementy symetrycznego układu, w którym walki
i zwycięstwa są tylko pozorne. Antagoniści uwolnią się, gdy zobaczą w sporze
tylko zabawę i rozpoczną działania asymetryczne. Nowela kończy się słowami
Filidora:
"Wszystko podszyte jest dzieckiem". Gombrowicz toczy grę z czytelnikiem,
zaczyna utwór prowokacyjnym tytułem ("Brak sensu jest jego sensem"), a kończy
rymowanką odbierającą powagę rozważaniom. Parodiuje utarte schematy i
konwencje zarówno w konstrukcji fabuły (pojedynek, porwanie, lekcja jeż. pol.,
symbol, znaczenia pupy, gęby i łydki), jak i języka (np. sposób mówienia
uczniów). Styl powieści jest "widoczny" (redundacje, dziwaczne neologizmy,
łączenie powagi i żartu, namaszczenia i wygłupu). Narrator F. to zarazem
bohater i autor (liczne komentarze autotematyczne). Nie analizuje i nie ocenia
świata; problematy żuj e go:
przedstawia 3 epizody dowodzące słuszności przyjętej tezy, niepołączone na
zasadzie wynikania. F. nie mieści się w żadnym kierunku lit. 20-lecia mię-
dzywojennego; zajmuje szczególne miejsce w prozie l. 30.
Ferenc Teresa (ur. 1934) - poetka, plastyczka, współzałoż. grupy poet. Reda. W
początkowym okresie pisała erotyki, później interesowały ją doznania macie-
rzyństwa, takie wiersze zawierają tomy Zalqżnia (1968), Godność natury
(1973), Ciało i płomień (1974), Małżeństwo (1975).Tragiczne wspomnienia z
dzieciństwa, pacyfikacji rodzinnej wsi Sochy w 1943 r. i śmierci rodziców sta-
ły się źródłem poet. rozważań o narodzinach i śmierci, ogniu i odradzaniu się
natury, ich wyrazem jest tom Wypalona dolina (1979). Głęboko chrzęść, wiara to
nurt dominujący w końcowym etapie jej twórczości, np. tom Pięta (1981) czy
Grzeszny pacierz (1983).
Ficowski Jerzy (ur. 1924) - poeta, prozaik, tłumacz. Przez całe życie związany
z Warszawą. Żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego - po jego upadku
więziony w obozach hitlerowskich. Po wojnie studiował filozofię i socjologię
na UW. Debiutował tomem wierszy Ołowiani żołnierze (1948), potem wydał m.in.
t. Zwierzenia (1952), Po polsku (1955), Moje strony świata (1957), Amulety i
definicje (1960), Ptak poza ptakiem (1968), Gryps (1979), Śmierć jednorożca
(1981). W wierszach chętnie posługuje się paradoksem, kontrastem, groteską.
Łączy elementy poezji awangardowej (poetyka snu, elip-tyczność wypowiedzi) z
fascynacją tym, co egzotyczne (motywy indonezyjskie, hiszp., żyd., kultura
Cyganów, pol. folklor). Szczególnie interesuje go kultura Cyganów. W l. 1948-
49 wędrował z taborem, w 1949 r. został członkiem ang. Gypsy Lorę Society. W
studium Cyganie na polskich drogach (1953) uświadamiał istnienie wzajemnej
obcości dwóch sąsiadujących ze sobą kultur. F. opracował także antologię baśni
cygańskich Gałązka z drzewa słońca (1961), przetłumaczył i wydał pieśni
Papuszy. Ważnym tematem poezji F. jest martyrologia pol. Żydów (Odczytanie
popiołów, 1979). Poeta opracował i wydał antologię poezji lud. Żydów pol.
Rodzynki z migdałami (1964). Arty-


Fiedler Arkady
124
sta szczególnie bliskim F. był > B. Schulz. Poświęcił mu studia: Regiony
wielkiej herezji (1967) oraz Okolice sklepów cynamonowych (1986), wydal
korespondencję (Księga listów, 1975). Jest autorem utworów prozą: Czekanie na
sen psa (1970), Wspomnienia staro-warswwskie (1959), Demony cudnego strachu
(1986), wierszy i baśni dla dzieci oraz tekstów piosenek (m.in. Jadq wozy
kolorowe). Za twórczość przekładową (m.in. wiersze F. Garcii Lorki, poet. wer-
sja Księgi tysiąca i jednej nocy, poezja cygańska, żydowska) otrzymał w 1977
r. nagrodę PEN Ciubu. Również jego utwory były tłumaczone na wiele języków -w
tym tak egzotycznych, jak japoński.
Fiedler Arkady (1894-1985) - prozaik, reportażysta, podróżnik. Wyprawy w
celach nauk. i poznawczych odbywał od 1929 r. prawie do końca życia, zwiedził
chyba wszystkie ciekawe miejsca na ziemi. Zadebiutował cyklem poet. Czerwone
światło ogniska (1917) na lamach > "Zdroju". Pierwsza książka F. opisuje
przyrodę Ukrainy - Przez wiry i porohy Dniestru (1925). Owocem wędrówek po
innych kontynentach były powieści i opowiadania, w których znalazły się
obserwacje i doświadczenia autora, m.in. Ryby śpiewają w Ukajali
(1935), Zwierzęta z lasu dziewiczego
(1936), Żarliwa wyspa Beniowskiego (1944), Radosny ptak Drongo (1946);
ale przede wszystkim znakomite reportaże, np. Kanada pachnąca żywicą (1937),
Rio de Oro (1950), Wyspa kochających lemurów (1957), Dzikie banany (1960),
Spotkałem szczęśliwych Indian (1968), Madagaskar, okrutny czarodziej (1965),
Piękna, straszna Amazonia (1971). Część twórczości zaadresował specjalnie do
młodego czytelnika, są to powieści Zdobywamy Amazonkę (1937), Biały Bizon
(1952),
Wyspa Robinsona (1954), Orinoko
(1957), Biały Jaguar (1980), Indiański Napoleon Gór Skalistych (1982). Odrębne
miejsce w dorobku F. zajmują powieści związane tematycznie z II wojną świato-
wą: > Dywizjon 303 (1942) i Dziękuję ci, kapitanie (1944), osobiste
wspomnienia zawarte w tomie Mój ojciec i dęby (1973) oraz Wiek męski -
zwycięski (1976), wreszcie czułe słowa o tym, co było mu bliskie, czyli
Zwierzęta mojego życia (1985) i Kobiety mej młodości (1989).
Figliki - zbiór 236 epigramatów > M. Reja opubl. razem ze Zwierzyńcem (1562),
który obok przeróbek facecji łac. zawiera też zapis dowcipów rodzimych, często
opartych na konceptach jeż. Niekiedy są bliskie gawędzie, lud. gadce, pisane
bez dbałości o kunszt języka. Próba ujęcia tematów w ściśle określoną formę
wiersza 13-zgłoskowe-go ułożonego w 8 wersów okazała się zadaniem trudnym dla
autora dobrze operującego stylem gawędy. Mistrzostwo w krótkim i kunsztownym
zapisie osiągnął dopiero w swych > Fraszkach J. Kochanowski.
Fik Ignacy (1904^1.2) - krytyk lit., poeta, publicysta, działacz polit.
lewicy, współprac, z radykalnym nurtem harcerstwa, więziony w 1925 jako
organizator Związku Pionierów. Aresztowany przez gestapo, rozstrzelany w
egzekucji zbiorowej. Ogłaszał prace krytyczne na łamach wielu czasopism, wydał
zbiory wierszy: Kłamstwa lustra (1931), Przemiany (1932), Plakaty na murze
(1936);
pisał też powieści (Dobra noc. Powieść o prowincji) i szkice (Przygoda wiosna
Andrzeja). W wystąpieniach polemicznych na temat kształtu lit. postulował
model realizmu wzbogaconego problemami spol. z eksponowaną funkcją wychowującą
(marksistowska interpretacja
125
filomaci i filareci
lit.), co znalazło odzwierciedlenie w jego pracy Rodowód społeczny literatury
polskiej (1938); zwalczał również este-tyzujące i antyrealistyczne tendencje w
lit. 20-lecia, czego wyrazem jest praca Dwadzieścia lat literatury polskiej
1918-1938 (1939). Ogłosił również rozprawę Uwagi nad językiem Cypriana Norwida
(1930) i kilka prac z estetyki.
Fik Marta (1937-95) - historyk teatru, krytyk teatralny i lit. Córka > I.
Fika. Wykładowca na UJ i w warszawskiej PWST. Zajmowała się gł. teatrem i dra-
matem współcz. Publikowała w > "Twórczości", -> "Dialogu", "Polityce" oraz
prasie > drugiego obiegu: w "Nowym Zapisie", "Kulturze Niezależnej",
"Pulsie". W wyd. książkowym ukazały się zbiory tekstów (m.in. Reżyser ma
pomysły?, 1974; Sezony teatralne, 1977; Zamiast teatru, 1993; Autorytecie
wróć? Szkice o postawach polskich intelektualistów po Październiku 56, 1997)
oraz opracowania syntetyczne: Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w
Polsce w latach 1944-79 (1981), Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944-8]
(Londyn 1989, wyd. krajowe 1991), Marcowa kultura (1995).
Filipiak Izabela (ur. 1961) - powieściopisarka. Przedstawicielka > pokolenia
"bruLionu". Polonistka. Obecnie mieszka w Nowym Jorku. Reprezentuje lit.
feministyczną. Świat zdominowany przez mężczyzn przedstawia jako okrutny i
bezduszny - bohaterka Absolutnej amnezji (1995) odmawia udziału w nim.
Problematykę współcz. F. podejmuje w kontekście kulturowym. W 1999 r. wydała
powieść Twórcze pisanie dla młodych panien.
Filipowicz Kornel (1913-90) - prozaik, publicysta; w czasie studiów działacz
radykalnych związków młodzieży, uczestnik kampanii wrześniowej wzięty do
niewoli niem., po ucieczce pracował w kamieniołomach pod Kielcami, aresztowany
w 1944 r. i więziony w obozie koncentracyjnym. Po wojnie zajmuje się
dziennikarstwem, współprac, m.in. z "Życiem Literackim", "Twórczością" i
"Odrą". Członek pol. PEN Ciubu. Zadebiutował tomem opowiadań Krajobraz
niewzruszony (1947), w którym z uczuciowym dystansem, ale też i dużą
skrupulatnością analizował okupacyjne przeżycia bohaterów. Do wojennych te-
matów powrócił F. w mikropowieściach: Pamiętnik antybohatera (1961), Jeniec i
dziewczyna (1964), O gród pana Nietschke (1965). Obserwacje społ.-obyczajowe z
eksponowaniem problematyki psychol. zawarł w opowiadaniach Ciemność i światło
(1959), Mój przyjaciel i ryby (1963), mikropowieści Mężczyzna jak dziecko
(1967) oraz utworach opisujących życie na prowincji Romans prowincjonalny
(1960) i tomie opowiadań Zabić jelenia (1978). Uniwersalne prawdy o człowieku
oraz zagadki jego psychiki są tematem opowiadań Co jest w człowieku (1971),
Śmierć mojego antagonisty (1972), Gdy przychodzi silniejszy (1974), Światło i
dźwięk (1975), Dzień wielkiej ryby (1978). Ze stanem wojennym związany jest
tom poezji Powiedz to słowo (1984), za życia autora ukazały się jeszcze Roz-
mowy na schodach (1989), a już po śmierci Wszystko, co mieć można (1991).
filomaci i filareci - studenci i absolwenci U.Wil., członkowie Tow. Filomatów
(1817) i Tow. Filaretów (1820). Tow. Filomatów (Miłośników Nauki) -tajne - za
cel stawiało sobie "doskonalenie się własne" (z Ustaw Tow. K), niesienie
pomocy kolegom, a jako zasady przyjęło: skromność, otwartość, chęć


fircyk
126
służenia innym, przyjaźń, równość. Początkowo tworzyło je 6 przyjaciół: > A.
Mickiewicz, > T. Zań, J. Czeczot, J. Jeżowski, O. Pietraszkiewicz, F. Ma-
lewski; potem liczyło 20 członków (m. in. > I. Domejko, J. Sobolewski). Na
początku odczytywali na zebraniach swoje utwory, referaty nauk., dyskutowali
(ale i wspólnie bawili się, ucztowali, przeżywali pierwsze miłości). Z czasem
ich program poszerzył się o hasła pracy dla dobra kraju, a potem o dążenia
niepodległościowe. W IV 1820 r. utworzyli Związek Przyjaciół (liczniejszy)
oraz działające jawnie Zgromadzenie Pożytecznej Zabawy, tzw. Promienistych
(założyciel: T. Zań). Po miesiącu rektor zakazał związkowi działalności.
Odpowiedzią było stworzenie w VI 1820 r. tajnego Tow. Filaretów (Miłośników
Cnoty). Przypadkowe jego ujawnienie w 1823 r. rozpoczęło falę aresztowań.
Śledztwo, prowadzone przez N. Nowosilcowa, dotknęło także członków Tow.
Filomatów oraz uczniów szkól średnich. Aresztowanych osadzono w dawnym
klasztorze oo. bazylianów w Wilnie. W VIII 1824 r. wyrokiem, zatwierdzonym
przez cara Aleksandra I, skazano 20 f. i f. (m.in. Mickiewicza) na wygnanie, 3
na więzienie (T. Zana, J. Czeczota i J. Suzina). Usunięto z uniwersytetu 4
profesorów (m.in. J. Lelewela). Legenda, jaką obrósł proces dzięki > Dziadów
cz. III, długo jeszcze kształtowała świadomość naród. Polaków. Dążenia i
nastroje f. i f. wyrażały m.in. Pieśń filaretów (1820) i > Oda do młodości
Mickiewicza.
fircyk - we Francji nazywany petit-maTtre; w Polsce: fraczek, trzpiot, kawaler
modny. Ważna postać w sztuce > rokoka. Złoty młodzieniec, libertyn,
uwodziciel. Lit. pol. obdarzyła go cechami pozytywnymi: epikurejską radością
życia, niechęcią do sarmackich wad. F. przybierał pozę filozofa akceptującego
nowe hasła i programy. Swoją "europejskość" podkreślał nosząc franc. strój.
Potępiany przez Sarmatów, z czasem traktowany niechętnie także przez
oświeconych Polaków jako bezmyślny naśladowca obcych wzorów, odrzucający
naród, tradycje. Różnie przedstawiany: w satyrach > A. Naruszewicza i > F.
Bohomolca był kosmopolitą, w > Fircyku w zalotach F. Zabłockiego -
sympatycznym, obytym towarzysko, bystrym i wykształconym, choć nie wolnym od
wad młodzieńcem.
Fircyk w zalotach > F. Zabłockiego (wyd. 1781) - najwybitniejsza komedia pol.
XVIII w., dedykowana Stanisławowi Augustowi. Przeróbka Le petit-mattre
amoureux J. A. Romagnesiego franc. sztuki opartej na komedii dell'ar-te.
Autor przejął z oryginału kompozycję i intrygę, ale wprowadził pol. realia,
przeniósł akcję do Polski. Utwór ukazuje prowadzoną zgodnie z konwencją epoki
grę miłosną między rokokowym Fircykiem a sentymentalną Podstoliną, odsłania
subtelne uczucia obojga. Za-blocki podjął próbę rehabilitacji > fir-cyka.
Bohater komedii próbuje uwieść bogatą Podstolinę (właśnie przegrał wszystkie
pieniądze) stosując typowe dla siebie chwyty: prawi wyszukane komplementy,
jest swobodny, dowcipny, chwilami arogancki, a nawet cyniczny. Wszystko to
okazuje się maską. Fircyk naprawdę jest sympatycznym lek-koduchem, młodzieńcem
zdolnym do głębokiej miłości. Pozbawiona typowego dla oświecenia
moralizatorstwa, komedia przyciąga pełną nadzwyczajnych przypadków akcją,
wieloznacznością bohaterów, dowcipnym, lekkim wierszowanym dialogiem. Do dziś
jest obecna na scenach pol. teatrów.
127
Flukowski Stefan
Fleszarowa-Muskat Stanisława (1919-89) - powieściopisarka, poetka, autorka
dramatów i słuchowisk radiowych. Podczas okupacji wywieziona na roboty do
Niemiec, po wojnie w Trójmieście pełniła kolejno funkcję kierownika lit.
Teatru Wybrzeże, Estrady, red. dodatku społ.-polit. mieś. "Litery"; działaczka
ZLP. Debiutowała poematem hist. Sen o morskiej potędze (1948); czasu okupacji
dotyczą jej wspomnienia Pozwólcie nam krzyczeć (1957); życie mieszkańców
Wybrzeża jest tematem trylogii Tak trzymać (cz. 1-3, 1974-77), podobnie jak
wcześniejszych powieści radiowych, m.in. Milionerzy (1960), Kochankowie róży
wiatrów (1962). Znana jako autorka powieści obycz. i psychol. ukazującej
relacje uczuciowe dwojga ludzi, przykładem tego gat. jest Powrót do miejsc
nieobecnych (1968), Dwie ścieżki czasu (1973), Pasje i uspokojenia (1987).
Flirt z Melpomeną - cykl felietonowych recenzji teatr. > T. Boya-Zeleń-skiego
zawierający sprawozdania z teatrów krakowskich i warszawskich;
druk. 1920-22 w "Czasie" i 1923-31 w "Kurierze Porannym", wyd. 1920-32 w 10 t.
Cykl stanowi bogate źródło informacji o dziejach pol. teatru międzywojennego,
choć uwaga autora zwrócona jest przede wszystkim na walory lit. utworu, w
mniejszym stopniu na elementy inscenizacji, zabiegi reżyserskie rozpatrywane
są pod kątem zgodności z tekstem lit. Dodatkowo zbiór felietonów jest zapisem
wielu spostrzeżeń natury obycz.-społ. i anegdot z ówczesnego życia.
Flukowski Stefan (1902-72) - poeta, prozaik, dramaturg, tłumacz. Studiował
prawo na UW. W 1927 r. związał się z grupą lit. > Kwadry ga, w l. 1927-31
współred. jej pismo. Był zwolennikiem > "Zwrotnicy" - opublikował wywiad z >
T. Peiperem i jego artykuł Rytm nowoczesny. Współprac, z "Drogą", "Pionem" i
"Tygodnikiem Ilustrowanym" (członek redakcji 1937-39). Po kampanii wrześniowej
jeniec obozu w Wol-denbergu (do 1945). W 1946-47 kierownik lit. Teatru im.
Słowackiego w Krakowie. Pierwsze zbiory wierszy:
Słońce w kieracie (1929) i Dębem rosnę (1936) kontynuowały poetykę > awan-
gardy krakowskiej. W przedwojennej twórczości F. najciekawsza była proza.
Zbiór opowiadań Pada deszcz (1931) zapowiadał specyficzne wykorzystanie
poetyki snu: realist. wydarzenia ułożone w symbol, ciągi (nie wiadomo, co jest
prawdą, a co snem), bohaterowie o konkretnej przynależności społ. (robotnicy,
chłopi) obdarzeni świadomością mitol. (np. w Zabić lisa), przyroda, będąca
tłem akcji, sprzymierza się z tym, co w ludziach irracjonalne (np. w Listach
do matek i tytułowym opowiadaniu). Wyd. w 1939 r. wybitna powieść Urlop
bosmana Kłębucha (cały nakład zniszczony, następna edycja wiele lat później)
kontynuowała poetykę opowiadań, łączyła elementy misterium i groteski.
Przeżycia wojenne zmieniły charakter twórczości F. (elementy misterium pojawią
się tylko w tryptyku dram. Horyzont Afrodyty, 1947). W obozie powstały gł.
dramaty symboliczno-ko-miczne, oddające nastroje jeńców (tęsknota za rodziną,
pragnienia erotyczne), np. Tęsknota za Julią (konwencja: teatr w teatrze -
przedstawienie prób Szekspirowskiego Romeo i Julii), Chwila królewskiej mocy
(Zygmunt August przed śmiercią wspomina młodzieńczą miłość). W poezji
powojennej (m.in. Napomknięto cieniem, 1961; Po stycznej słońca, 1971; poemat
Oko Byka, 1973) F. lączyl historię i kulturę. Napi-


folklorystyczna literatura
128
sai też powieść biograficzną o > J. Słowackim Płomień róży (1959).
folklorystyczna literatura - literatura
istniejąca w pamięci spol., przekazywana ustnie w sytuacjach bezpośredniego
kontaktu (wykonania i odbioru), takich jak obrzędy, uroczystości itp. Jest
anonimowa. Wykorzystuje w różnych wariantach określony repertuar tematów i
motywów. Łączy naiwny realizm z fantastyką i symbolizmem. Posługuje się
własnym językiem, tzw. gwarą artystyczną. Charakterystyczna dla społeczeństw
pierwotnych, plemiennych, małych grup ludzi; procesy cywilizacyjne powodują
jej zanikanie. Teksty typowe dla l. f. to bajki, podania, opowiadania,
przysłowia, zagadki, kolędy, jasełka, pieśni obrzędowe, oracje weselne, la-
menty pogrzebowe itp. L. f. była komponentem kształtujących się lit. naród.
Fortepian Szopena (1868) - wiersz > C. Norwida, napisany na wieść o wy-
rzuceniu przez Rosjan z okien pałacu Zamoyskich w Warszawie fortepianu, na
którym grywał Szopen (odwet za zamach na namiestnika carskiego, F. Ber-ga).
Wielość "rozmówców" oraz polemizujące ze sobą motta nadają utworowi charakter
dyskursu - odwołania się do sokratejsko-platońskiej tradycji rozmowy jako
metody dochodzenia do prawdy. Temat dyskursu (sztuka) określają motta. Wiersz
został precyzyjnie skonstruowany. Składa się z 3 części:
pierwsza obejmuje strofy I-VI, druga -VII, trzecia - VIII-X. Z punktu widzenia
tematu najważniejsza jest część druga - w niej Norwid wypowiada swój sąd o
sztuce. Pierwsza część - wprowadzająca - mówi o genialnym artyście i
doskonalej sztuce; trzecia część na przykładzie warszawskich wydarzeń rozwija
myśl wyrażoną w części drugiej. Części pierwsza i trzecia są powiązane osobą
adresata, fabularnością oraz powtórzeniem zwrotki. Postać kompozytora i jego
ostatnie dni zostają w wierszu zmitologizowane: Szopen ukazany jako idealna
rzeźba (zgodnie ze staroż. myśleniem - dzieło najdoskonalszej sztuki),
porównany do Orfeusza, ostatnie dni są uwydatnieniem, nie końcem. Za cechy
muzyki tego kompozytora Norwid uznaje prostotę i doskonałość (jak w sztuce
antycznej), dokonującą się w niej przemianę ku ideałowi (odwołania bibl.) i
polskość (symbolika kolorów). W muzyce Szopena Norwid dostrzega znak Ideału
Sztuki - "profilu Miłości" (por. > Promethidion), wyznaczającej epoki w
historii i realizującej ponad nią (jak w osobie Chrystusa) jedność Ducha i
Litery. Cechą ziemskiego świata jest jednak BRAK, który mści się na ideale.
Przykładem zemsty są warszawskie wydarzenia. Trzecia część wiersza zaczyna się
niepokojącym obrazem Starego Miasta (aluzja lit. do > Uspokojenia J.
Słowackiego) i dramatycznymi obrazami szarży wojsk kozackich, podpalenia
pałacu Zamoyskich i zniszczenia fortepianu. Temu wydarzeniu nadaje poeta sens
symboliczny:
próba zbezczeszczenia dzieła nie niszczy go, lecz uwydatnia jego wartość.
Tragiczna ofiara spełnia się. "Późny wnuk" doceni obecnie poniżoną wielkość.
F. Sz. ma charakter paraboli - od konkretnego wydarzenia prowadzi do
uniwersalnej refleksji nad losami każdego wielkiego dzieła.
129
Fredro Aleksander
Fraszki > J. Kochanowskiego - zbiór ok. 300 utworów, różnorodnych tema-
tycznie, nastrojowo, stylowo, wersyfi-kacyjnie. Są wśród nich epigramaty,
epitafia (Na sokolskie mogiły), wiersze liryczne i wykorzystujące cechy epiki
(np. narracja w Do gór i lasów) oraz
dramatu (akcja i dialog w O doktorze Hiszpanie). Dużą grupę stanowią fraszki
filoz.-refleksyjne, np. O żywocie ludzkim, wykorzystująca topos świata -teatru
i człowieka - marionetki w rękach losu, czy Do snu, zawierająca renesansową
myśl o śmierci, która jest wiecznym snem, tj. odpoczynkiem ciała i radosną
wędrówką wolnej duszy po nieograniczonej przestrzeni. F. obyczajowe to z
reguły anegdoty oparte na dowcipie sytuacyjnym, np. O doktorze Hiszpanie, O
kapelanie. Są w zbiorze erotyki (O miłości. Do Hanny), utwory autobiograficzne
(Do gór i lasów), patriotyczne (Na sokolskie mogiły) oraz autotematyczne (Do
fraszek), portrety bohaterów (Na Mateusza), słowne igraszki, będące
świadectwem niezwykłej sprawności językowej, np. Raki, których każdy wers
czytany od końca zachowuje sens, rytm i rym - zmienia się tylko znaczenie.
Kochanowski posługiwał się różnymi miarami wiersza -od 5-zgłoskowca do 14-
zgłoskowca, tworzył f. stychiczne i stroficzne. Spójność zapewniało zbiorowi
autorskie widzenie świata. Poeta pisał f. przez całe życie, a przed śmiercią
przygotował je do druku. Zostały wydane w r. 1584 w Drukarni Łazarzowej w
Krakowie. Wrażenie bogactwa i różnorodności zbioru jest spotęgowane przez brak
uporządkowania chronologicznego i tematycznego utworów. Poeta nie datował f. -
można w przybliżeniu określić czas powstania tych, których tworzywem są
autentyczne zdarzenia i osobiste przeżycia autora. Ok. 50 utworów jest
inspirowanych Antologią grecką. Cechą f. jest sentencjonalność stylu. Ich
charakterystyczne tytuły to: Do... (np. Do Magdaleny), Na.. .(np. Na dom w
Czarnolesie), O... (np. O miłości), Z... (np. ZAnakreonta). F. prezentują
barwny obraz życia epoki renesansu, urzekają celnością słowa i dominującym w
nich pogodnym
tonem.
Fredro Aleksander (1791 lub 1793-
-1876) - najwybitniejszy komediopisarz polski, poeta, pamiętnikarz. W 1822 r.
jego ojciec otrzymał tytuł hrabiowski. W 1809 r., po wejściu księcia J. Po-
niatowskiego do Galicji, F. zaciągnął się do armii Księstwa Warszawskiego. W
1812 r. został kapitanem. Odbył całą kampanię - aż do klęski pod Moskwą. Był
jednym z adiutantów Napoleona. Otrzymał złoty krzyż Virtuti Militari. Brał
udział w bitwach pod Dreznem, Lipskiem i Hanau. W 1814 r. został odznaczony
krzyżem Legii Honorowej. W 1815 r. podał się do dymisji i wrócił do Galicji. W
1828 r. ożenił się z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową po przeszło 10-letnim
oczekiwaniu na jej rozwód. Zamieszkali w majątku w Beńko-wej Wiszni. W 1829 r.
F. został członkiem warszawskiego > Tow. Przyjaciół Nauk, a w 1873 -
krakowskiej > Akademii Umiejętności. Był lojalistą, nie aprobował spisków.
Swój patriotyzm manifestował działalnością spot.-polit. i pisaniem. W l. 1833-
34 posłował na Sejm Stanowy, w 1848 był członkiem lwowskiej Rady Narodowej. Za
wystąpienia antyaustr. w czasie Wiosny Ludów został oskarżony o zdradę stanu
(śledztwo umorzono). W 1861 r. wybrano go posłem na I Sejm Krajowy. Był
honorowym obywatelem Lwowa. W l. 1850-55 przebywał w Paryżu (poznał
> Mickiewicza). Przedmiotem szczególnego zainteresowania F. stał się teatr
franc., zwł. komediowy (tragedia raziła go sztucznością) i sztuka aktorska.
Jako twórca najlepiej czuł się w komedii. Pisał utwory pełnospektaklowe i
jednoaktówki. Sam dzielił je na "komedie serio" i farsy, tzn. komedie szybkiej
akcji, intrygi i dużej liczby komicznych sytua-


Fredro Andrzej Maksymilian
130
cji. Najlepsze sztuki napisał w l. 1818-35 (m. in.> Śluby panieńskie, > Pan
Jowialski, > Dożywocie, > Zemsta, > Damy i huzary). Potem zamilkł na 15
lat. W pierwszych komediach widać wyraźne wpływy > oświecenia (Pan Geldhab,
1818; Cudzoziemszczyzna, 1822), ale już Męża i żonę (1821) można uznać za
dzieło oryginalne. W utworach sprzed 1835 r. najchętniej pisał o miłości -
traktował ją z powagą, jako uczucie bezinteresowne, zapewniające szczęście.
Miłość i życie rodzinne tworzą w sztukach F. pozytywny wzór życia. Miejscem
akcji komedii jest najczęściej pełen życzliwości i dobroci dworek szlachecki.
Zarówno miejsce, jak i czas nie zyskują konkretyzacji. Dworek w "czasie
kontuszowym" (określenie > J. I. Kraszewskiego) był dowodem trwałości kultury
szlacheckiej. Walorem pisarstwa F. jest humor (najczęściej sytuacyjny i jeż.),
pozbawiony złośliwości, służący zabawie, a nie dydaktyzmowi (inaczej niż we
wcześniejszym komediopisarstwie pol.). Osiągnął go za pomocą znanych chwytów
(nieporozumienia, przebieranki itp.) - stosował je po mistrzowsku, łączył ze
znakomitym dowcipem jeż., płynącym ze sposobu myślenia bohaterów. Chętnie
parodiował style, bawił się konwencjami. Po upadku powstania listopadowego
część krytyki nieprzychylnie patrzyła na ten typ literatury, F. stal się
przedmiotem ataków (szczególnie ostro wypowiedział się > S. Goszczyń-ski).
Zarzucano mu naśladowanie wzorów franc., nienarodowy charakter twórczości,
gloryfikowanie szlachet-czyzny. Być może stało się to powodem zamilknięcia
pisarza. Przełomową sztuką stało się > Dożywocie (1835). W komediach
napisanych po 1850 r. zaniknie idylliczny świat, poczciwi dziwacy ustępują
miejsca chciwcom, służalcom
itp. F. stworzył wspaniałą galerię typów ludzkich. Gromadził bohaterów w l
miejscu, kontrastował ich cechy, uzyskując w ten sposób wyrazistość charak-
terów. Komedie F. nie tylko bawiły -prowokowały do refleksji nad ludzką
naturą. Ich bohaterowie byli niejednoznaczni, ujawniali powikłane motywy
działania (Pan Jowialski, Śluby panieńskie, Zemsta). Mistrzowsko prowadzona
intryga, piękna, żywa polszczyzna, naturalnie brzmiąca zarówno w prozie, jak i
w wierszu, zyskiwały F. uznanie (grywany w teatrach Warszawy, Lwowa i
Krakowa). Żył w epoce romantyzmu, ale obce mu były romant. uniesienia (choć w
myśleniu o miłości zbliżał się do nich). Ten pierwszy wielki realista pol.
tematy komedii czerpał z wnikliwej obserwacji świata. Znane są także bajki P.,
kontynuujące tradycję oświeć, (np. Pawel i Gaweł, Malpa w kąpieli), oraz
interesujący pamiętnik > Trzy po trzy-Zapomniana część jego spuścizny to po-
ematy (najciekawszy: Szewc i diabeł, 1854, zawierający aktualne aluzje
polit.), różnorodne tematycznie, w większości osobista liryka oraz zbiór
znakomitych aforyzmów Zapiski starucha (wyd. 1880). Ukształtowany w tradycji
oświeć., tworzący w romantyzmie i u jego schyłku, przemówił F. własnym języ-
kiem, zapewniając sobie stałe miejsce w historii lit. pol.
Fredro Andrzej Maksymilian (1620-79) - pisarz polit. piszący głównie po łac.,
moralista, poseł na sejm, wojewoda podolski; autor dzieła hist. Dzieje narodu
polskiego pod Henrykiem Walezyu-szem... (1652), Kobierce królów (1660), cyklu
emblematów, symbolicznych wizerunków idealnego władcy Okruchy uwag i pism o
pokoju i wojnie (1660). Jedynym utworem F. napisanym w jeż. pol. są Przysłowia
mów potocznych
131
futuryzm
(1658), w których zamieszczone zostały sentencje, maksymy, a także rodzaj ese-
ju. Jako autor Przestróg polityczno-oby-czajowych (1664) nazywany bywa też
"ojcem polskiej aforystyki".
frenetyzm romantyczny (gr. phrenitisó
=- obłąkanie, gorączka) - sposób kreowania świata przedstawionego w utworze
lit. z eksponowaniem elementów szaleństwa, działań wyzwolonych spod kontroli
rozumu, scen okropności, okrucieństwa, czasem zbrodni. Do romantyzmu
przeniknął z tzw. powieści gotyckiej, obecny również w twórczości markiza de
Sade. Bohaterowie tego typu utworów ujawniali skłonności człowieka do ulegania
siłom ciemnym, mocom niemal szatańskim, w takich postawach romantycy
dostrzegali też przejaw geniuszu, mistycznego naznaczenia, dramatycznej
odmienności. Ekspresyjna poetyka obrazowania silnie oddziaływała na wyobraźnię
czytelnika, np. > NieBoska komedia Z. Krasińskiego, > Bal-ladyna J.
Słowackiego.
Frycz Modrzewski Andrzej zob. Modrzewski Frycz Andrzej
futuryzm (iac. futurus = przyszły) -kierunek w sztuce zapoczątkowany we
Włoszech i Rosji w pierwszym 10-leciu XX w., skrajnie anty tradycjonalisty cz-
ny, wypowiadający walkę przeszłości w imię przyszłości. Charakterystyczna dla
niego była fascynacja ruchem, nowością, techniką i oryginalnością. F. odrzucał
kult natchnienia. Wartość dzieła mierzył ilością "zużytej energii mózgowej".
Poszukiwał nowego języka dla poezji ("słowa na wolności", jeż. pozarozumo-wy).
W lit. pol. stanowił próbę adaptacji wzorów wł. i franc. Byt ruchem prowo-
kacyjnym, burzycielskim, głoszącym konieczność zniesienia wszelkich reguł ar-
tyst. i odwołującym się do sztuki prymitywnej, lud., jako nieskażonej przez
kulturę. Futuryści pol. epatowali mieszczańskiego odbiorcę sposobem bycia,
otaczającą ich atmosferą skandalu, traktowaniem życia jako zabawy. W utworach
uwalniali słowo od rygorów semantyki i składni, eksponowali jego brzmienie
(np. > But w butonierce czy Moskwa
> B. Jasieńskiego). Chętnie sięgali po neologizmy, szokowali wulgaryzmami,
lekceważeniem ortografii (Nuż w bżuhu
-> S. Młodożeńca, 1921). Stylizowali teksty poet. na reportaż, raport
policyjny, telegram. Pisali wiersze-szyldy, wiersze-reklamy (np. Miasto B.
Jasieńskiego), nadając im różne kształty. Wypowiadali się w licznych
manifestach (m.in. Gga, 1920; Jednodńuwka futurystów, 1921). Prekursorem f. w
Polsce był > J. Jan-kowski, publikujący wiersze w czasopismach od 1912 r. (t.
osobny: Tram wpop-szek ulicy, 1920). Jako zorganizowany ruch f. ukształtował
się w l. 1917-20. W 1917 B. Jasieński, S. Młodożeniec i > T. Czyżewski
założyli w Krakowie klub "Katarynka" (nazwa - znak sztuki stopionej z
codziennością). W 1918 r. > A. Stem i -> A. Wat utworzyli grupę w Warszawie.
W 1920 r. obie grupy połączyły się, nadając f. charakter ogólnopolski. Fu-
turyści skupiali się wokół pisma "Nowa Sztuka" (1921/22), w 1922 r. podjęli
współpracę ze > "Zwrotnicą". W 1923 r. głośno obwieścili "rozwiązanie"
kierunku; drogi poetów się rozeszły. Ostatnim miejscem ich skupienia był
"Almanach Nowej Sztuki". Ta pierwsza w lit. pol. awangarda poet. budziła różne
reakcje -polemizowali z nią m.in. > K. Irzykow-ski (artykuł Plagiatowy
charakter przelo-mów literackich w Polsce) i > S. Zerom-ski (Snobizm i
postęp). F. pol., mimo że krótkotrwały, był ważnym zjawiskiem w lit. -
przygotował grunt dla awangardy poet. 20-lecia.


Gadulski Starosta - jeden z gł. bohaterów komedii politycznej J. Ursyna
Niemcewicza > Powrót poślą, chciwy, ceniący dobra materialne ponad wszystko
(drugą żonę wybiera wg majątku), nie zgadza się na ślub swojej córki Teresy z
podziwianym pierwotnie Szarmanckim tylko z powodu jego zbyt dużych roszczeń
posagowych. Swoją postawą życiową i sposobem myślenia dobitnie charakteryzuje
sarmacką obyczajowość:
jest obrońcą "liberum veto - źrenicy wolności szlacheckiej", sprzeciwia się
jakimkolwiek reformom państwa, nie rozumie sensu szerzenia oświaty, chełpi się
swoim nieuctwem, nazywając je cnotą. Zgodnie z konwencją nazwisk znaczących
wygłasza długie, bezsensowne monologi na temat wydarzeń w Polsce i Europie,
spiera się z > Podkomorzym o racje polit., ubolewa nad upadkiem "złotej
wolności szlacheckiej" w czasach oświeconych rządów króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Niechętny Waleremu za sprzyjanie sejmowemu programowi reform,
nie akceptuje też jego odwzajemnianego uczucia do córki i tylko przypadek
sprawia, że nie oddaje jej ręki bezwartościowemu, ale "modnemu kawalerowi".
Gajcy Tadeusz, pseud. Karol Topor-nicki, Roman Oścień (1922^4) - poeta,
dramatopisarz, red. pisma "Sztuka i Naród", członek grupy poet. o tej samej
nazwie. Studiował na podziemnym UW, otrzymał nagrody w konkursach
podziemnych czasopism "Sztuka i Naród" za wiersz Wczorajszemu (1942) oraz
"Kultura i Jutro" za Rapsod o Warszawie (1943). Walczył jako żołnierz w AK,
zginął w powstaniu warszawskim na Starym Mieście. Debiutował tomem poezji
Widma (1943) przedstawiając w nim w apokaliptycznych wymiarach wojenny
koszmar, jego kolejny zbiór nosi tytuł Grom powszedni (1944). Wraz z > K. K.
Baczyńskimjest wybitnym przedstawicielem pokolenia poetów tzw. spełnionej
Apokalipsy, których twórczość charakteryzuje wizyjność, bogactwo symboli i
metafor oraz przejęta od katastrofistów poetyka snu, łącząca elementy realist.
z baśniowymi. W poezji, której patronami stali się ka-tastrofiści 20-lecia
międzywojennego (zwł. > Cz. Miłosz), obok wizji zagłady manifestował wiarę w
czyn, uwolnienie się od obsesji śmierci i zwątpienia. G. jest również autorem
dramatów:
Misterium niedzielne (1943) oraz > Homer i Orchidea (wyst. 1946). Drukował
artykuły krytyczne wobec poetów Skamandra i awangardy krakowskiej, zarzucając
pierwszym bezideowość, drugim "ekwilibrystykę intelektualną".
Gali Anonim, Anonim zw. Gallem
(XI/XII w.) - autor pierwszej kroniki pol. > Kronika G. A.). Cudzoziemiec,
benedyktyn przebywający na dworze księcia Bolesława Krzywoustego. O G. A. brak
udokumentowanych informacji. Prawdopodobnie pochodził z Francji
133
Gałka z Dobczyna Jędrzej
(Galii) - Gallem nazwał go > M. Kro-mer. Przypuszczalnie początkowo przebywał
w klasztorze w St. Gilles w Prowansji, potem w opactwie w Somo-gyvar na
Węgrzech. Tu podczas pokutnej pielgrzymki poznał go Bolesław Krzy-wousty -
mógł zabrać uczonego mnicha do Polski. G. A. zaczął pisać kronikę po przybyciu
na dwór władcy.
Galczyński Konstanty Ildefons (1905-53) - poeta, satyryk, tłumacz. Zaczął
pisać ok. 1915, studiował filologię ang, i klasyczną na UW, w l. 1931-33 w
Berlinie pełnił obowiązki referenta kult. konsulatu pol. Zmobilizowany w 1939
r. dostał się do niewoli i lata wojny spędził w obozach jenieckich. Po wojnie
krótko mieszkał w Paryżu, Brukseli, Rzymie, powrócił do kraju w 1946.
Zadebiutował wierszem Wiatr w zamku (1923) pod pseud. Zenon Trzciński.
Groteskowo-katastroficzny poemat Koniec świata (1930), t. Utwory poetyckie
(1937), współpraca z "Cyrulikiem Warszawskim", "Prosto z mostu" i związek z
grupą lit. > Kwadryga to ważne akcenty przedwojennej twórczości G. W jego
powieści satyr.> Porfirion Osielek, czyli klub świętokradców (1929) dominuje
poetyka groteski wzbogacona akcentami katastroficznymi, bliski nadrealizmowi
jest pochodzący z tego okresu poemat > Bal u Salomona (1931). Po wojnie G.
współpracował m.in. z "Tygodnikiem Powszechnym" i "Przekrojem", adresatem
wielu jego liryków staje się żona Natalia. W późniejszych latach życia coraz
chętniej przebywał w słynnej leśniczówce Pranie na Mazurach. Publikuje kolejne
tomiki poetyckie: Wiersze (1946), > Zaczarowana dorożka (1948). i Wiersze
liryczne (1952) oraz poematy Koniec świata (1930), Ludowa zabawa (1934), ->
Niobe (1951) i Wit Stwosz (1952). Jest również autorem poematu
satyr. Chryzostoma Bulwiecia podróż do Ciemnogrodu (1954), utrzymany w
konwencji wypowiedzi poety-cygana staje się bliski twórczości J.A. Rimbau-da i
znacznie wcześniejszej F. Yillona. Wojenna twórczość G. zawiera wyraźne
akcenty patriotyczne, np.-> Pieśń o żołnierzach z Westerplatte i Matka Boska
Stalagów. Dużą popularność przynosi mu powojenny okres krakowski, gdy w
twórczości łączy różnorodność gatunkową i stylist. oraz tonację żartobliwą z
tematyką aktualną, osiągając niepodważalny groteskowy komizm, np. w teatrzyku
> Zielona Gęś ("Przekrój" 1946-50, wyd. 1968) oraz w humorystycznych
felietonach poet. Listy z fiołkiem (1964).
Gałka z Dobczyna Jędrzej (1400?-po 1451). Ksiądz. Wykładowca na Uniw.
Krakowskim, dwukrotny dziekan Wydziału Sztuk Wyzwolonych. Od r. 1449 w ostrym
konflikcie z władzami uniwersyteckimi i kość. - pod wpływem idei husyckich
głosił z katedry teorię realizmu pojęciowego J. Wiklifa, oksfordz-kiego
uczonego uznanego za heretyka i potępionego przez papiestwo. Na żądanie
biskupa krakowskiego Z. Oleśnickiego zesłany na półroczną pokutę do klasztoru
cystersów w Mogile. W IV 1449 r. schronił się (przed czekającym go procesem)
na dworze księcia Bolka V w Gło-gówku. Stąd słał listy do Oleśnickiego i
profesorów UK, protestując przeciw pomawianiu go o herezję i przyznając się do
podziwu dla Wiklifa. Podzielał jego poglądy na demoralizację współcz. Ko-
ścioła. W Głogówku napisał Pieśń o Wi-klifie, znaną z XVI-w. odpisu (autograf
nie zachował się). Głosił w niej pochwałę oksfordzkiego uczonego, wzywał czy-
telników do zaufania nauce Wiklifa. G. z D., krytycznie oceniając świat,
wierzył jednak w jego odrodzenie.


Garczyński Stefan
134
Garczyński Stefan (1805-33) - poeta emigracyjny, uczestnik powstania listo-
padowego. Studiował prawo i filozofię w Berlinie (słuchał wykładów Hegla). Tu
poznał > A. Mickiewicza. W 1831 r. dołączył do powstania. Odznaczony złotym
Krzyżem Zasługi. W 1832 r. wyjechał do Drezna. Ciężko chory na gruźlicę,
leczył się w Szwajcarii. Umierającego Mickiewicz przewiózł do Awi-nionu. G.
większą część twórczości poświęcił powstaniu. Sonety wojenne (1833) - cykl 13
wierszy, łączy cechy kroniki i romant. syntezy wydarzeń. Poeta - jako pierwszy
w lit. pol. - wprowadził do sonetu epicki opis. Ukazał heroizm ginących i
wizję nadciągającej zagłady. Wspomnienia z czasów wojny narodowej polskiej
(1833) to zbiór wierszy (hymny, pieśni, modlitwy i epicki obrazek Bitwa pod
Grochowem) - niszczącej, bezdusznej sile najeźdźców została przeciwstawiona
wiara Polaków i ich służba świętej sprawie. W niektórych utworach, np. w
Modlitwie obozowej, pojawia się poczucie misji powierzonej narodowi pol. przez
Boga (> mesjanizm). Najbardziej znane dzieło G. to Wacława dzieje (1833) -
poemat epicki, próba uzasadnienia romant. buntu. Jedyne, co ocalił wątpiący w
sens życia bohater, to jego patriotyzm. G. był wysoko ceniony w swej epoce
(np. przez Mickiewicza).
Garden party wiersz > S. Barańcza-
ka z t. Atlantyda (1986), zbudowany z fragmentów rozmów na przyjęciu w amer.
domu. Milczący gość jest przybyszem z Polski. Ostentacyjna uprzejmość
Amerykanów, ujawniająca się w pytaniach powierzchowna wiedza o Polsce,
czerpana zapewne z telewizji (myślą obrazami, szukają sensacji), ste-
reotypowość sądów ujawniają obcość dwóch kultur i stawiają pod znakiem za-
pytania możliwość porozumienia między nimi. Wiersz został opatrzony mottem -
cytatem z Ostatniego despotyzmu
> C. Norwida. W jego kontekście G. p. staje się także wierszem o despotyzmie
etykiety. Uprzejme pytanie: "co słychać w Polsce", jest jej przejawem, nie
rzeczywistego zainteresowania.
Gaszyński Konstanty (1809-66) - poeta, prozaik, publicysta, tłumacz. W czasie
studiów prawniczych na UW zaprzyjaźnił się z > Z. Krasińskim; bywał w salonie
jego ojca, Wincentego. Uczestniczył w powstaniu listopadowym w korpusie
litewskim. W 1833 r. zamieszkał w Aix-en-Provence, gdzie zdobył liczącą się
pozycję w środowisku lit. Odnowił przyjaźń z Krasińskim, był wychowawcą jego
synów. Tłumaczył na jeż. franc. literaturę pol., m.in.
> Anhellego J. Słowackiego i > Przedświt Z. Krasińskiego. Popularność zdo-
były jego liryki związane z powstaniem listopadowym (np. Pieśni pielgrzyma
polskiego, 1833) i styczniowym (np. Kilka pieśni dla kraju, 1864). Jako pro-
zaik był autorem m.in. romansu walter-scotowskiego Dwaj Śreniawici (1830),
Kontuszowych pogadanek i obrazków Z szlacheckiego życia (1851) i interesu-
jących Listów z podróży po Włoszech (1853).
"Gazeta Narodowa i Obca" - dziennik wyd. w Warszawie l I 1791-4 VIII 1792.
Organ Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Założyciele i gł. autorzy
tekstów: kasztelan raciąski T. Mostowski oraz posłowie inflanccy, członkowie
stronnictwa patriotycznego na Sejmie Wielkim > J. Ursyn Niemcewicz i J.
Weyssenhoff. Redaktor: mieszczanin warszawski S. Szymański. Jej celem było
uzyskanie akceptacji dla przygotowywanej ustawy, a potem
135
Generał Barcz
obrona Konstytucji 3 maja. Gazeta przestrzegała zasady szybkości informacji
polit., podawała wiadomości z Polski i z zagranicy (zwł. z Francji). Drukowane
w niej teksty odznaczały się wysokim poziomem artyst., atrakcyjnością formy.
Została zamknięta przez władze targowicy.
"Gazeta Polska" - dziennik informa-
cyjno-polit. wyd. w Warszawie (1826-1907), dzięki M. Mochnackiemu odegrała
ważną rolę w walce romantyków z klasykami, w dyskusji nad sonetami A.
Mickiewicza broniła nowego programu estetycznego i lit., nowego pojęcia lit.
naród. Pod koniec 1829 r. zmuszono redakcję (szczególnie pod wpływem K.
Koźmiana) do wyrzeczenia się radykalizmu, najlepsi odeszli, założyli "Kurier
Polski" i wystąpili przeciw "G.P." Dział lit. zyskał znaczenie ponownie za
redakcji J. I. Kraszewskiego (1859-62), który przywrócił pismu pierwotną nazwę
(zmienioną na "Gazeta Codzienna"), umocnił się w okresie współpracy H.
Sienkiewicza (1873-82), który na jej łamach publikował L^ży z powrozy rio
Ameryk;.
Gąsiorowski Wacław, pseud. Wiesław Sclayus (1869-1939)-pisarz, publicysta,
działacz społ. Był wydawcą i redaktorem pisma "Strumień", pełnił też obowiązki
sekretarza redakcji "Przeglądu Tygodniowego". Po opublikowaniu an-tycarskiej
powieści Ugodowcy (1901) zmuszony do emigracji (1904), w Paryżu założył
Komitet Francusko-Polski
(1909) i Tow. Literacko-Arty styczne
(1910). Wl. 1921-30 przebywał w USA, gdzie współpracował z Alliance College w
Cambridge Springs i wykładał lit. polską oraz historię. W 1930 r. powrócił do
kraju, był współzalożycielem i od 1934 prezesem Związku Dziennikarzy
i Publicystów Emigracyjnych. Powieści hist. i obycz. G., nasycone elementami
przygody i sensacji, miały wielu czytelników, np. Ugodowcy i Królobójcy
(1905). Czasom wojen napoleońskich poświęcił cykl powieści batalistycznych
wzorowanych na stylu pisarstwa H. Sienkiewicza: Huragan (t. 1-3, 1902), Rok
1809 (1903), Pani Walewska (t. 1-2, 1904) i Szwoleżerowie gwardii (t. 1-2,
1910). Tematykę powstania listopadowego poruszył w utworach:
Czarny generał (1904), Księżna Łowicka (1908), Emilia Plater (1910), Bem
(1911).
Generał Barcz (1923) - powieść -> J. Kadena-Bandrowskiego przedstawiająca
wydarzenia polit. w Polsce w l. 1918-19: wyzwalanie Przemyśla, Krakowa, walkę
polit. Piłsudskiego z ND. Powieść nie jest sprawozdaniem z tych wydarzeń, choć
pierwowzorem postaci Rasińskiego jest sam autor, natomiast tytułowy Barcz
posiada wiele cech Piłsudskiego, generał Krywult przypomina Hallera, generał
Dąbrowa to Bolesław Roją, a major Pyć to pułkownik Adam Koc. Powieść jest
próbą zobrazowania i przeanalizowania etapów tworzenia się państwa, walki
sprzecznych dążeń i ambicji partyjnych i osobistych, w których jednostka z
zasadami staje wobec różnych "wyższych konieczności" i musi często ustąpić;
prawidłowością w tej walce jest osamotnienie przywódcy służącego dobru ogółu.
Sens wszystkich zmagań określa wypowiedź jednej z powieściowych postaci:
"Radość z odzyskanego śmietnika", niepodległy kraj jest podobny ze swymi
problemami do wielu innych, ważny staje się program codziennej pracy, wzniosłe
idee mają mniejszą rację bytu. W imię tej spokojnej codzienności generał Barcz
nie liczy się z czyimkolwiek jed


genezyjska filozofia
136
nostkowym poczuciem krzywdy, jest bezwzględny, usprawiedliwiają go racje
hist.; powieść wzbudziła gorące reakcje odbiorców, wielu odczytywało ją jako
pamflet polit. z kluczem.
genezyjska filozofia - koncepcja zakładająca duchową istotę wszelkiego ist-
nienia, wg której materia stanowi jedynie formę ducha, określona przez J.
Słowackiego w utworze mistycznym > Genesis z Ducha. Rozwój wszechrzeczy,
zdaniem poety, to nieustanne dążenie do osiągania wyższego stopnia
doskonałości, które może mieć charakter gwałtowny, a nawet rewolucyjny,
ponieważ tworzenie nowych form materialnych, będących doskonalszą powłoką
ducha, wymaga burzenia, niszczenia starych. W myśl tej teorii rewolucja to
tylko unicestwienie przeżytej już formy ducha, niezbędne, aby się wznieść ku
doskonałości, co przedstawił poeta w wierszu > Uspokojenie. G.f. zakłada
możliwość godzenia romant. antynomii, takich jak jednostka - zbiorowość, duch
- materia, tradycja - postęp, życie - śmierć, łagodząc wewn. rozdarcie
człowieka wynikające z konieczności wyboru.
Gerhard Jan (1921-71) - prozaik, dziennikarz, publicysta. W czasie II wojny
światowej walczył we Francji (w pol. wojsku i franc. partyzantce), potem
dowodził oddziałami wojska pol. walczącymi z UPA w Bieszczadach. Oskarżony o
współpracę z franc. wywiadem, został uwięziony. Był twórcą i redaktorem
tygodnika "Forum". W swoich powieściach (w większości polit.) czerpał z
własnych przeżyć, często zachowując wobec nich żartobliwy lub ironiczny
dystans. Debiutował powieścią Grenadierzy (1957), poświęconą I Dywizji
Grenadierów Polskich we Francji. W utworach o wspólcz. Europie
prezentował jednostronny, czarno-biały obraz historii i świata, w którym
socjalizm otwierał drogę ku szczęściu, a kapitalizm ku nędzy i przemocy: Wojna
i ja (1957), Czas generała (1963) - fałszywy obraz Ch. de Gaulle'a, Zoolityka
(1965), Francuzi (1965), Nie ma Eldorado (1966), trylogia Zwycięstwo (1968).
Największy rozgłos zyskały Łuny w Bieszczadach (1959), utrzymana w konwencji
westernu opowieść o walkach z UPA (adaptacja filmowa: Ogniomistrz Kaleń,
1961). Próbę czasu wytrzymały powieści G. podejmujące inną niż polityczna
tematykę. Wielowątkowa Niecierpliwość (1967) przedstawia (na przykładzie
Paryża) przerażający obraz świata - labiryntu i zagubionego w nim człowieka.
Wraz z Sarabandq (1970) -zapisem 12-godzinnego snu człowieka czekającego na
operację, była częścią zamierzonego cyklu Miara nieskończoności. Pośmiertnie
ukazała się najlepsza powieść G., Autoparnflet (1971) - spowiedź bohatera ze
swego życia (gl. dzieciństwa i młodości).
Giedroyc Jerzy (ur. 1906) - wydawca, publicysta, prawnik; w l. 1929-39
urzędnik ministerialny i red. dwutygodnika "Bunt Młodych" (od 1937 pod nazwą
"Polityka"). W czasie wojny najpierw w służbie dyplomatycznej w Rumunii, w l.
1941-42 w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich na Bliskim Wschodzie;
1942-44 w 2. Korpusie Polskim. Od 1946 r. twórca i dyrektor > Instytutu
Literackiego, następnie red. i wydawca > "Kultury". W 1994 r. ukazała się
jego spisana wraz z K. Pomia-nem Autobiografia na cztery ręce.
Gloger Zygmunt, pseud. Pruski
(1845-1910) - etnograf-folklorysta, krajoznawca, historyk i archeolog. Studio-
wał w warszawskiej Szkole Głównej i na
137
"Głos. Tygodnik Literacko-Społeczno-Polityczny"
UJ. Pracował naukowo z dala od środowisk uniwersyteckich, w swoim majątku
Jeżewie na Podlasiu, utrzymywał jednak kontakty z niemal wszystkimi wybitnymi
uczonymi humanistami epoki. Gromadzone przez 40 lat zbiory z dziedziny
archeologii, etnografii i lit. (ok. 10 tyś. tomów, liczne starodruki)
przekazał AU, Muzeum Narodowemu, Bibliotece Publicznej w Warszawie i Polskiemu
Tow. Krajoznawczemu (był jego I prezesem). Najważniejsze dzieło G., do dziś
cenne źródło wiedzy o pol. kulturze materialnej końca XIX w., to Encyklopedia
staropolska (1900-03). G. był autorem Geografii historycznej (1900), licznych
studiów etnograficznych (m.in. Obchody weselne, 1869), utworów o charakterze
gawędziarskim i informacyjno-encyklope-dycznym (m.in. Rok polski w życiu, tra-
dycji i pieśni, 1900) oraz zbioru szkiców o wycieczkach Niemnem, Wisłą, Bugiem
i Biebrzą (Dolinami rzek, 1903) i relacji z odbytej wyprawy z > H.
Sienkiewiczem (Białowieża, 1903). Pozostawił także wiele zbiorów tekstów lud.,
m.in. Baśnie i powieści (1879) \ Pieśni ludu (1&&2).
Gloria victis (1910) - cykl utworów napisanych przez > E. Orzeszkową po re-
wolucji 1905 r., poświęconych powstaniu styczniowemu, w którego skład wchodzą:
Oni, Oficer, Hekuba, Bóg wie kto. Gloria victis. Tytułową nowelę cechuje
baśniowość i oryginalna narracja powierzona leśnym drzewom i kwiatom, które
opowiadają wiatrowi historię zbiorowej mogiły powstańczej sprzed lat. Do
miasteczka na Polesiu przybył młody przyrodnik Marian Tarłowski ze swoją
siostrą Anielą, zaprzyjaźnił się z F. Jag-minem, obaj przystąpili do powstania
i w nierównej walce z wojskiem roś. zginęli. Apoteoza powstania budowana jest
poprzez jeden z epizodów walk, gdy
w lasach horeckich na Polesiu oddział kierowany przez Traugutta został do-
szczętnie rozgromiony przez wroga, ginie waleczny Marian Tarłowski, bestialsko
dobity wraz z innymi rannymi, nie pozostaje też przy życiu śpieszący mu na
ratunek Jagmin. Z wielką czcią opisany został przywódca powstania, którego
Orzeszkowa ukrywała i przewoziła przez granicę, a cała sytuacja lit.,
nawiązująca do autentycznych zdarzeń, jest rodzajem hołdu złożonego
powstańcom. Po latach zbiorową mogiłę, w której leżą brat i ukochany, odwiedza
Aniela, trawy czują jej spadające łzy, a wędrujący po świecie wiatr głosi nową
prawdę "gloria victis" - chwała zwyciężonym, a nie "vae victis" - biada
zwyciężonym.
"Glos. Tygodnik Literacko-Spolecz-no-Polityczny" - od 1900 r. podtytuł
Tygodnik Naukowo-Literacki, Społeczny i Polityczny, wyd. w Warszawie 1886-
1905. Do zespołu redakcyjnego należeli m.in. J. L. Popławski, A. Dyga-siński,
J. Kotarbiński, a współpracowali L. Krzywicki, B. Limanowski, W. Nał-kowski.
Dużo miejsca zajmowała publicystyka społ. -polit. i nauk.-filoz., popu-
larnością cieszył się stały felieton Bez obłudy i Glosy oraz kroniki Z kraju i
Z obcego świata. "G." był początkowo pismem postępowym o tendencjach le-
wicowych, po dyskusji ideologicznej w 1888 r. doszło do rozłamu i odejścia so-
cjalistów (Krzywickiego i Nalkowskiego), pismo pod red. Z. Wasilewskiego
skupiało naród, demokratów. W dziale lit. publikowali m.in. M. Konopnicka,, E.
Orzeszkowa, W. Reymont, S. Zerom-ski, J. Kasprowicz. Znaczące miejsce
zajmowała popularyzacja ważnych dzieł lit. obcej, m.in. dziel Ch. Baude-
laire'a, G. de Maupassanta, P. Yerlai-ne'a, M. Twaina, E.A. Poego, H. Heinego.
Po 1900 roku w publicystyce domi-


Glos wolny wolność ubezpieczający
138
139
Golubiew Antoni
nowały wypowiedzi > S. Brzozowskiego inicjujące kampanię przeciwko H.
Sienkiewiczowi oraz nurtowi modernistycznemu, reprezentowanemu przez "Chimerę"
i Z. Przesmyckiego (Miria-ma). Radykalizm polit. objawiający się m.in.
przejęciem hasła "proletariusze wszystkich narodowości łączcie się"
doprowadził do likwidacji pisma i procesu sądowego.
Głos wolny wolność ubezpieczający -III traktat przypisywany > S. Leszczyń-
skiemu (sporna kwestia autorstwa), inicjujący rozwój publicystyki w czasach
saskich, napisany jasnym, logicznym stylem - mimo obecności metaforyki
barokowej i dość licznych wyrazów lać. Zbudowany na alegorycznym przedsta-
wieniu Polski jako walącego się domu, jest ostrą krytyką nierządu i anarchii
szlacheckiej, obrazem gospodarczego upadku Rzplitej, degradacji instytucji
państwowych. Autor szczególnie wyraźnie potępił niewolnictwo chłopów,
proponował przejście z gospodarki folwarcznej na czynszową. Żądając ogra-
niczenia przywilejów szlacheckich, nie postulował jednak zniesienia liberum
veto. Na karcie tytułowej traktatu widnieje fałszywa data druku: 1733 (aluzja
do nieudanej intronizacji Leszczyńskiego?). Od 1743 r. dzieło wielokrotnie
wznawiano. Zostało przetłumaczone na jeż. franc. Wpłynęło na kształtowanie się
idei republikańskich w Polsce i Francji.
Głowacki Janusz (ur. 1938) - prozaik, dramaturg, felietonista, scenarzysta
filmowy. Studiował filologię pol. na UW, od 1981 mieszka w USA. Debiutował w
"Almanachu Młodych" (1960) jako prozaik, w l. 1964-81 zamieszczał felietony w
tyg. "Kultura". W opowiadaniach i felietonach ze zbiorów: Wirówka nonsensu
(1968), Nowy taniec la-ba-da
(1970), Paradis (1973), Polowanie na
muchy (1974), My sweet Raskolnikow (1977), Skrzek. Coraz trudniej kochać
(1980), posługując się ironiczno-grote-skową poetyką analizował stosunki
społ.-obycz., ukazywał miałkość i deprecjację kultury w Polsce lat 70. G. jest
autorem powieści Moc truchleje (1981), która stanowi pionierski zapis wydarzeń
społ.-polit. w Polsce l. 1980-81, oraz sztuk scenicznych Kopciuch (wyst.
1979), Polowanie na karaluchy (wyst. 1986), Fortynbras się upil (wyst. 1986),
Antygona w Nowym Jorku (wyst. 1992), ostatnio Czwarta siostra (1999). Popular-
ność zyskały jego scenariusze, m.in. Rejs (1970) i Polowanie na muchy (1971).
Glowiński Michał (ur. 1934) - teoretyk i historyk lit., badacz i krytyk,
członek PAN. Jego rozległe zainteresowania dotyczą m.in. współcz. funkcji
tradycji lit. - Poetyka Tuwima a polska tradycja literacka (1962); form
narracyjnych powieści - szkice Porządek, chaos, znaczenie (1968), Gry
powieściowe (1973), oraz zjawisk komunikacji lit. - Style odbioru (1977). Jest
również autorem monografii Powieść młodopolska (1969), współautorem dzieł
Zarys teorii literatury (1962) i Słownik terminów literackich (1976; wyd.
popr. 1988). W pracy Znak, styl, konwencja (1977) zawarł informacje o
kierunkach litera-turoznawstwa światowego współcz. doby, w szkicach Mity
przebrane (1990) omówił losy znaków i symboli europ. kultury w lit. XX w.
Studia nad językiem lat realnego socjalizmu zawarł w opracowaniach Nowomowa po
polsku (1990), Marcowe gadanie (1991), Rytu-al i demagogia (1992).
Godebski Cyprian (1765-1809) - poeta, prozaik, publicysta, przedstawiciel tzw.
poezji legionowej, działacz polityczny, żołnierz Legionów Dąbrowskiego oraz
Legii Naddunajskiej, dowódca wojskowy Księstwa Warszawskiego, posiadacz orderu
Virtuti Militari. Poległ śmiercią bohatera w bitwie pod Raszynem. Wspólnie z
K. Kosseckim wydawał almanach Zabawy przyjemne i pożyteczne (t. 1-5, 1803-06),
którego zadaniem było kulturalne ożywienie społeczeństwa. Lit. spuścizna
legionowa G. to przede wszystkim powieść Grenadier filozof'(1805) i Wiersz do
le-giów polskich (1805). Utworami tymi zapoczątkował w lit. temat walk wy-
zwoleńczych, przedstawiał bohaterstwo i gorzkie poczucie zdrady przeżywane
przez jego pokolenie.
Gody życia. Opowieść - ostatnia powieść > A. Dygasińskiego, zajmująca
szczególne miejsce w jego twórczości. Opublikowane w 1901 r. w -> "Kurierze
Warszawskim" pt. Mysikrólik, czyli Gody życia, w wyd. osobnym z 1902 r. jako
G. z- Prosta opowieść o mysikróli-ku przechodzi w rozważania o sensie życia i
sztuki. Utwór łączy cechy natu-raiistyczne (życie = doskonała jedność, walka o
byt) z modernistycznymi (pochwała sztuki jako ucieczki przed złem świata i
cierpieniem, archaizująco-poe-tycka stylizacja, elementy baśniowo
symboliczne).
Godzina myśli - poemat > J. Słowackiego zamieszczony w 3. tomie Poezji
(1833), będący poet. stylizacją portretu własnego. Bohaterem jest "dziecko z
czarnymi oczyma", którego wrażliwość uczuć i myśli wyróżniała spośród innych,
w młodości przeżył tragedię śmierci najbliższego przyjaciela (może się to
odnosić do Ludwika Spitznagla) i nieszczęśliwą miłość (do Ludwiki
Śniadeckiej). Doświadczenia i rozterki młodego romantyka, jak sam poeta je
nazywa, "rozbite złudzenia" otwierają etap dorosłego życia.
Gojawiczyńska Pola (Apolonia)
(1896-1963) - pisarka i publicystka. Dzięki staraniom > Z. Nałkowskiej w 1931
r. uzyskała stypendium lit. umożliwiające jej pracę twórczą, wtedy też
współpracowała z "Gazetą Polską". Próbą debiutu była nowela Dwa fragmenty
(1915) wyróżniona na konkursie "Echa Pragi", jednak właściwym lit. debiutem
jest zbiór nowel Powszedni dzień (1933) i powieść Ziemia Elżbiety
(1934). G. przedstawia najczęściej wynikające-^ własnych obserwacji i przeżyć
troski i tragedie zwykłego człowieka. Uznanie i popularność przyniosła G.
dylogia > Dziewczęta z Nowolipek
(1935) i Rajska jabłoń (1937). Kolejne pozycje to powieść Slupy ognia (1938),
opowiadania Dwoje ludzi (1938) oraz powieść dla młodzieży Dom na skarpie
(1938-39). Podczas wojny przez pół roku (1943) była więziona na Pawiaku, a
swoje obserwacje utrwaliła w opublikowanej już po wojnie > Kracie (1945).
Wydała również powieść-repor-taż Stolica (1946) oraz felietony, szkice i
drobne utwory prozatorskie.
Golubiew Antoni (1907-79) - eseista, prozaik, współzałoż. pisma > "Żagary"
(1931), w l. 1934-36 współredagował pismo inteligencji katol. "Pax". Debiu-
tował powieścią Mądry na arenie (1935). W l. 1946-53 i od 1956 był członkiem
redakcji "Tygodnika Powszechnego", od 1949 także mieś. "Znak". Najbardziej
znaczące jego dzieło to powieść hist. > Bolesław Chrobry - cykl epicki o
początkach państwowości pol., nad którym pracował od 1939 r.;
wyróżniony zań m.in. nagrodą im. W. Pietrzaka (1951). Twórczość G. to także
opowiadania Na drodze (1966), eseje


Gombrowicz Witold
140
i szkice m.in. o tematyce rel.-filoz. i hist. Gdy chcemy się modlić (1955),
Poszukiwania (1960), Unoszeni historią (1971) i Świadkowie przemian (1974).
Już po śmierci autora ukazały się m.in. wspomnienia Największa przygoda mego
życia (1981) i moralitet W żółtej poczekalni dworcowej pod zegarem (1985).
Gombrowicz Witold (1904-69) - po-wieściopisarz, dramaturg, eseista. Studiował
prawo na UW, po uzyskaniu aplikacji wyjechał na 2 lata do Francji, by
kontynuować studia. W końcu VIII 1939 r. wypłynął transatlantykiem "Chrobry"
do Argentyny - tu zastała go wiadomość o wybuchu wojny. Zmuszony sytuacją
materialną podjął pracę w Banku Polskim. W Argentynie został prawie 24 lata
(nazywał ją drugą ojczyzną), nawiązał kontakt ze środowiskiem młodych pisarzy
w Buenos Aires. W 1963 r. otrzymał roczne stypendium Fundacji Forda na pobyt w
Berlinie i przeniósł się na stale do Europy - początkowo do Niemiec, potem do
Francji - od X 1964 r. do śmierci mieszkał w Vence. Debiutował - życzliwie
przy-' jętym przez krytykę - zbiorem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania
(1933), wydanym po wojnie jako Baka-kaj. Sławę G. ugruntowała powieść >
Ferdydurke (1937). Przed wojną powstały jeszcze: dramat > Iwona, księżniczka
Burgunda (1938) i powieść sensacyjna Opętani (1939); w czasie pobytu w
Argentynie dramat > Ślub (1953) i powieść > Trans-Atlantyk (1953), już w
Europie m.in. powieści Pornografia (1960) i Kosmos (1965). G. w całej
twórczości rozwijał jeden problem: istnienia człowieka w świecie Formy - we
wczesnych utworach oznaczającej zbiór gotowych wzorów, stereotypów, które
narzucane są jednostce przez otoczenie
i które ją zniewalają. W późniejszych tekstach Forma utożsamiana jest z pol-
skością (Trans-Atlantyk) lub władzą (Ślub). G. zerwał z realist. przedstawia-
niem rzeczywistości, znakomicie posługiwał się groteską obejmującą kreacje
postaci (marionetki sterowane przez Formę), sytuacje i język. Stworzył własny
język i styl, mające źródło w parodiowaniu skonwencjonalizowanych sposobów
mówienia. Od 1953 r. pisarz ogłaszał w paryskiej > "Kulturze" Dzienniki (wyd.
1962 i 66) - kreowaną autobiografię, najpełniejszy wykład poglądów autora na
sztukę (uważał, że umożliwiając człowiekowi zdobycie samoświadomości, broni go
przed zniewoleniem przez Formę). Głoszone w tekście poglądy polityczne
(nieakceptowanie powojennego układu polit.) stały się przyczyną
niepublikowania G. w Polsce - ukazały się pojedyncze utwory; całość - dopiero
w wyd. zbiorowym w 1986 r. Powieści i dramaty G. zostały przetłumaczone na
wiele języków. Dowodem międzynarodowej sławy pisarza było przyznanie mu
nagrody lit, Formentor.
Gomulicki Juliusz Wiktor (ur. 1909) -historyk lit., eseista, edytor. Studiował
prawo na UW (1928-32) oraz psychologię i socjologię na tajnym UW w czasie
okupacji. Był członkiem redakcji Encyklopedii " Ultima Thule" (1935-39) i ->
"Ateneum" (1938-39). Brał czynny udział w podziemnym życiu kulturalnym w
czasie II wojny światowej, walczył w powstaniu warszawskim (członek AK). W
1945 r. po wyzwoleniu z oflagu był kierownikiem lit. teatru L. Schillera w
Lingen, w l. 1946-48 członkiem władz ZZLP, w 1949-53 red. naczelnym "Nowych
Książek", 1958-59 kuratorem naukowym pracowni Literatury Oświecenia IBL PAN we
Wrocła-
141
Goszczyński Seweryn
wiu, a w 1959-60 opiekunem pracowni edytorskiej "Biblioteki Ossolińskich". W
l. 1957-59 prowadził na UW konwersatorium z historii lit., a w 1973 - edytor-
skie. Napisał wiele rozpraw o lit. pol. oświecenia i romantyzmu. Od 1935 r.
zajął się szczególnie życiem i twórczością
> C. Norwida. Opublikował sto kilkadziesiąt jego zachowanych w rękopisach
wierszy; opracował I wyd. krytyczne Pism wszystkich poety. Kilkaset szkiców
poświęcił Warszawie, opracował utwory
> W. Gomulickiego (swego ojca), m.in. Opowieści o starej Warszawie i Cztery
wieki poezji o Warszawie. Wielokrotnie nagradzany, m.in. nagrodą lit. m. War-
szawy (1960), nagrodą PAN im. A. Briicknera (1976), nagrodą edytorską PEN
Ciubu, nagrodą lit. I stopnia prezesa Rady Ministrów (1979).
Gomulicki Wiktor, pseud. Fantazy (1848-1919) - powieściopisarz, poeta,
eseista, tłumacz. Studiował prawo w warszawskiej Szkole Głównej (1866-69). W
l. 1873-90 pracował w wielu pismach, m.in. w -> "Kurierze Warszawskim", >
"Kurierze Codziennym", "Musze", > "Kolcach" i "Tygodniku Współczesnym".
Szczególną popularność zdobył wierszami, szkicami i felietonami o starej
Warszawie (Warszawa wczorajsza, 1861). Najbardziej znaną powieścią G. były
Wspomnienia niebieskiego mundurka (1904), upamiętniające szkolne lata autora.
Inne to:
powieści hist. Cudna mieszczka (1897) i Miecz i łokieć (1903) oraz współcz.
Ciury (1901) - obraz środowiska lit. i dziennikarskiego lat 70. XIX w. Szkice
lit. i obyczajowe zostały zebrane w t. Kłosy z polskiej niwy (1912) i Sylwety
i miniatury literackie (1916). G. tłumaczył m.in. A. Puszkina, W. Hugo, A. de
Musseta i jako pierwszy Kwiaty zia CK. Baudelaire'a.
Goszczyński Seweryn (1801-76) - poeta, publicysta, piewca Ukrainy, działacz
polit. i uczestnik ataku na Belweder 29 XI 1830. Po powstaniu przeniósł się na
teren Galicji, gdzie został jednym z założycieli tajnego Stowarzyszenia Ludu
Polskiego. Do Francji wyemigrował w 1838 r. - uszedł przed policją austr. W
Paryżu zbliżył się do Tow. Demokratycznego Polskiego. Od VIII 1842 pod wpływem
Towiańskiego. W 1872 r. wrócił do kraju, zamieszkał we Lwowie. Liryki
przedpowstaniowe, zwane humańskimi (niektóre powstały w Humaniu, 1824),
prezentują typowe dla > romantyzmu nastroje. Ich podmiot liryczny i bohater
to człowiek wyobcowany, owładnięty obsesją śmierci, niewidzący sensu
istnienia. Czasem podmiot przybiera konkretną postać:
wędrowca, pustelnika, topielca. Przed skrajnym pesymizmem chroni te wiersze
zaufanie do "głosu duszy" (intuicji, natchnienia poet.). Poczucie bezsensu
życia znajduje w utworach G. także motywację w sytuacji porozbiorowej Polski.
Stąd wśród młodzieńczych liryków poety wiersze wolnościowo-patriotycz-ne,
poruszające wyobraźnię czytelnika frenetycznymi obrazami (np. pełna krwi i
mordów Uczta zemsty). Dojrzałość osiągnie ten typ liryki w okresie powstania
listopadowego i tuż po nim. Wiersze pisane w Galicji kontynuują wątki
powstańcze. G. odkrył też urodę Tatr i folkloru podhalańskiego. Do naj-
wybitniejszych dzieł pisarza należą: powieść > Zamek kaniowski (wyd. 1828) i
alegoryczna powieść poet. Król zamczyska (1840). Zamek w Odrzykoniu, strzeżony
przez szalonego "króla", to alegoria dawnej Polski, etapy ruiny - to zabory,
ostateczny upadek - klęska powstania, a zdrowe fundamenty, na których zostanie
zbudowane nowe, demokratyczne państwo, to lud. W war-


gotycyzm
142
stwie dosłownej powieść wykorzystuje elementy utworu obycz., fantastycznego i
polit. G. jest także autorem rozprawy publicystycznej Nowa epoka poezji pol-
skiej (1838), atakującej > A. Fredrę za kosmopolityzm.
gotycyzm - zespól tendencji w sztuce, architekturze i lit. europ, w 2. pol.
XVIII i pocz. XIX w. Reakcja na oświeć, racjonalizm, wyrażająca się po-
szukiwaniem cudowności, tajemniczości i w efekcie zwrotem ku przeszłości, zwl.
średniowieczu. W l. pol. XVIII w. przymiotnik "gotycki" mial zabarwienie
pejoratywne - kojarzył się z barbarzyństwem, ciemnotą, zacofaniem. W l. 60.
zmienił nacechowanie - od wyd. Zamczyska w Otranto (1764; podtytuł:
"opowiadanie gotyckie") H. Walpole'a zaczął znaczyć: pełen cudowności, fan-
tastyki, grozy. Najwcześniej objawił się w sztuce zakładania ogrodów, w archi-
tekturze i ikonografii; później - w lit. W niektórych elementach bliski histo-
ryzmowi oświeć, i > osjanizmowi. Ukształtował tzw. powieść gotycką (in.
powieść grozy, czarny romans), dramę grozy, powieść zbójecką i rycerską. W
poezji wyrażał się gł. w dumach grozy typu balladowego i balladach grozy. Lit.
gotycka wykorzystywała wątki sensacyjne (porwania, zabójstwa), oddziaływała
nastrojem tajemniczości (ponury pejzaż - noc, burza, wichura), pojawiały się w
niej duchy, widma, wampiry, przeczucia, sny, przepowiednie. Miejscem akcji
były ruiny i podziemia zamków średniow., a bohaterem tzw. łotr gotycki
(zbrodniarz, tyran, okrutnik). Przedmiotem zainteresowania pisarzy stawało się
zło - często fascynujące. Odkrywali dwoistość natury człowieka. Inspiracji
szukali w dramatach elżbietańskich - zwł. Szekspira. G. w Polsce sprowadzał
się do naśladowania obcych
wzorów (zwi. franc. i niem.) - najpierw w sztuce zakładania ogrodów (np. Po-
wązki i Puławy > I. Czartoryskiej). W lit. reprezentowały go naśladowcze
romanse A. Mostowskiej (Zamek Ko-niecpolskich. Strach w zameczku), wczesne
powieści > Z. Krasińskiego (Grób rodziny Reichstalów, Mściwy ka-rzef) oraz
przekłady i przeróbki dum i ballad grozy > J. Ursyna Niemcewicza, > A. E.
Odyńca i > A. Mickiewicza. Przewrotnym (żartobliwym i ironicznym)
wykorzystaniem g. był > Rękopis znaleziony w Saragossie 3. Potockiego. pol.
twórcy często wykorzystywali scenerię gotycką do celów patriotycznych -
ożywiali minioną świetność rycerzy - obrońców ojczyzny. G. wywarł silny wpływ
na lit. ro-mant. i postromantyczną, w szczególności na > frenetyzm.
Górnicki Łukasz (1527-1603) - pisarz, tłumacz, dyplomata. Pochodził z rodziny
mieszczańskiej, ale dzięki studiom na Akademii Krakowskiej mógł sprawować
liczne urzędy dworskie. Od 1552 r. zatrudniony w kancelarii króla Zygmunta
Augusta, odbywał liczne podróże dyplomatyczne. Po ukończeniu studiów w Padwie
został sekretarzem, a następnie dozgonnie bibliotekarzem królewskim, znal
wielu wybitnych humanistów, przyjaźnił się z > J. Kochanowskim.
Najwybitniejsze dzieło G. Dworzanin polski (1566) zawiera wzorzec osobowy
dworzanina i jest swobodnym przekładem traktatu B. Casti-glionego.
Przemyślenia polit. i doświadczenia z życia dworskiego zawarł w utworach
opubl. już po jego śmierci, Dziejach w Koronie Polskiej (1637), Rozmowach
Polaka z Włochem (1616) i Drodze do zupełnej wolności (1650). Był świetnym
stylistą, a zainteresowania językowe pozwoliły mu na uczest-
143
Górski Konrad
nictwo w opracowaniu rozprawki o zasadach pisowni pol. Nowy karakter polski
(1594). Tłumaczył dzieła Seneki Młodszego, m.in. tragedię- Trojanki.
Górska Halina (1898-1942) - powieściopisarka, działaczka społ. Studiowała
socjologię w Brukseli. W 1924 r. zamieszkała we Lwowie. Pracowała w redakcji
młodzieżowej pol. radia (od 1930). Była członkiem PPS oraz Ligi Obrony Praw
Człowieka i Obywatela, współza-loż. i współred. lewicowego mieś. "Sygnały".
Należała do grupy lit. > Przedmieście (1933). Po zajęciu Lwowa przez ZSRR
współpracowała z "Nowymi Widnokręgami" i "Czerwonym Sztandarem", była
członkiem Związku Pisarzy Radzieckich na Ukrainie. W 1941 r. została
aresztowana przez gestapo, a następnie rozstrzelana. Pisała gł. dla dzieci i
młodzieży, czerpiąc materiał z własnego życia (np. Barak plonie, 1937).
Debiutowała baśnią O księciu Gotfrydzie, rycerzu gwiazdy wigilijnej (1930),
wykorzystującej wątki ze średniow. eposów. Napisała też Nad czarną wodą (1931)
- powieść o chłopcach ze schroniska, Chłopców z ulic miasta (1934) i Drugą
bramę o przyjaźni dwóch dziewczynek z różnych środowisk. G. łączyła aktualną
problematykę społ., polit. i moralną z elementami baśniowymi.
Górski Artur, pseud. Quasimodo
(1870-1959) - publicysta, krytyk lit., pisarz, tłumacz. Publicystyką zajmował
się od 1892 r., znaczące miejsce w lit. zajął jego cykl artykułów na łamach
"Życia" pt. Młoda Polska (1898), szybko uznany za manifest programowy, od
którego przyjęła się nazwa całego okresu. G. w swoich artykułach podkreślał
potrzebę niezależności sztuki, domagał się uznania jej za wartość jedyną,
a w młodym pokoleniu upatrywał nadzieję naród, odrodzenia w duchu ideałów
romant. Jego fascynacja romantyzmem znalazła wyraz również w późniejszej
twórczości, np. Monsal-wat. Rzecz o Adamie Mickiewiczu (1908) czy zbiorach
szkiców lit. i filoz. Ku czemu Polska szla (1918), O wieszczeniu w sztuce
(1920), Niepokój naszego czasu (1938), Rzecz o nadziei (1962). Jest autorem
wierszy, dramatów Chłop (1922) i Śluby (1927), tłumaczył m.in. J. W. Goethego
Prometeusza, W. Szekspira Sonety, Dantego Nowe życie.
Górski Konrad (1895-1990) - historyk lit., teoretyk lit., edytor. Studiował
polonistykę na UW i slawistykę w Pradze. Do 1923 r. pracował jako nauczyciel w
gimnazjach warszawskich. Był I redaktorem "Yerbum" - pisma poświęconego
kulturze współcz. W 1934 r. został prof. U. Wił. W Wilnie przeżył II wojnę
światową. W l. 1945-50 i 1956-65 był prof. Uniw. Toruńskiego. W l. 1950-56
pracował w IBL PAN. Członek PAU (od 1947) i PAN (od 1969) oraz towarzystw
nauk. w Wilnie, Toruniu, Warszawie. Przewodniczył Komisji Tekstologicznej
Międzynarodowego Komitetu Slawistów. Badacz lit. staropol., zwł. piśmiennictwa
arian (Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w.,
1949). Szczególnie interesował się wielką lit. romantyczną. Pod jego redakcją
ukazały się Dzieła wszystkie A. Mickiewicza (od 1969), temu poecie poświęcił
m.in. Pogląd na świat młodego Mickiewicza 1815-23 (1925), Onomastykę
Mickiewicza (1960), Mickiewicz- Artyzm i język (1978); by3 red. Słownika
języka Adama Mickiewicza (od 1962). Zajmował się też lit. innych epok.
Twierdził, że o doniosłości dzieła decydują niesione przez nie wartości
duchowe (m.in. Literatura


Góry nad czarnym mordem
144
145
Grażyna. Powieść litewska
a prądy umysłowe, 1938; Poezja jako wyraz. Próba teorii poezji, 1947). Wydał
Studia z historii i teorii literatury (3 serie: 1956, 64, 71) oraz I
systematyczne opracowanie metodyki i techniki edytorskiej Sztuka edytorska.
Zarys teorii (1956). Ważna w tej dziedzinie by la Tekstologia i edytorstwo
dziel literackich (1975). G. otrzymał m.in. nagrodę Episkopatu pol. za
twórczość naukową (1949), nagrodę pol. PEN Ciubu za prace edytorskie (1980),
nagrodę państwową I stopnia (1984) oraz doktorat h.c. UJ, UMK, KUL.
Góry nad czarnym morzem (1961) -autotematyczna powieść > W. Macha. Narracja
ma postać strumienia świadomości. Narrator-bohater, współcz. pisarz, pracuje
nad powieścią Dolina, w której wracając wspomnieniami do wędrówki po
Bieszczadach, próbuje wyrazić wewnętrzną prawdę o sobie. Ponosi klęskę, gdyż w
literaturze prawda podlega retuszowi, stylizacji lub ucieka w "zupełną
samowolę zmyślenia". G. n. cz. m. są próbą odtworzenia procesu twórczego,
refleksją nad istotą tzw. kłamstwa literatury (psychologicznej trudności
dotarcia do obiektywnej prawdy).
Grabowski Michał, pseud. Edward Tarsza (1804-63) - krytyk lit., publicysta,
powieściopisarz. Ukończy! elitarne Liceum Richelieugo w Odessie, tuż przed
wybuchem powstania listopadowego jako zagorzały przeciwnik walki wolnościowej
opuścił Warszawę i osiadł na Ukrainie. Był współtwórcą tzw. koterii
petersburskiej, utratę państwowości uważał za przesądzoną, a przejawy
samodzielności naród, ograniczał do jeż. i kultury. Jako krytyk debiutował na
łamach "Astrei" artykułem Uwagi nad balladami Stefana Witwic-
kiego, z przytqczeniem uwag ogólnych nad szkolą romantyczną w Polszcze, w
którym opowiedział się po stronie romantyków, choć nie potępiał też lit. kla-
sycyzmu. Własne spojrzenie na lit. ro-mant. rozwinął w licznych rozprawach
wydanych w zbiorze Literatura i krytyka (cz.1-2, 1837, cz. 3, 1838), dzięki
którym stał się czołową postacią wśród krytyków epoki. Opublikował też Kore-
spondencję literacką (1842-43), Artykuły literackie, krytyczne i artystyczne
(1849). Jako skrajny konserwatysta, wychowany w duchu katolicyzmu, ciągłość
tradycji naród, wiązał jedynie ze szlachtą, był piewcą jej kultury i oby-
czajowości, a gawędę szlachecką uważał za najlepszy sposób obrazowania cech
naród. Próbując praktycznie zrealizować proponowany przez siebie model lit.
wydał powieści hist. Koliszczyzna i stepy (1838), Stanica hulajpolska (1840-
41), Tajkury (1845-46); był współwydawcą źródeł hist. Źródła do dziejów
polskich (1843), Pamiętniki domowe (^^5).
Granica (1935) - powieść -> Z. Nał-kowskiej przedstawiająca dzieje życia i
kariery inteligenta pochodzenia ziemiańskiego, Zenona Ziembiewicza, który dla
kolejnych stopni społ. awansu rezygnuje ze wszystkich wyznawanych wcześniej
ideałów. Stopniowe ustępstwa doprowadzają go do kompromitacji prywatnej i
publicznej, a wreszcie do samobójstwa. Nalkowska prezentuje w G. wątki znane,
typowe dla tradycyjnej powieści społ.-obycz. (banalny romans, zdrada, kariera,
skandal), dla autorki są one jednak nie celem, lecz środkiem. Zostały
podporządkowane problematyce filoz., rozważaniom o wieloznaczności ocen
postępowania człowieka, uwikłaniach w uzależnienia funkcjonujące w danym
środowisku,
układzie stosunków i zachowań ludzi. Żadna z postaci nie jest zarysowana jed-
noznacznie: główny bohater zyskuje początkowo zrozumienie, a może nawet i
sympatię, gdy potępia romanse ojca ze służbą w Boleborzy, kiedy chce pisać
prawdę w "Niwie" i planuje działania na rzecz najbiedniejszych. Zupełnie ina-
czej jawi się czytelnikowi w momencie kolejnych kłamstw wobec żony Elżbiety,
kochanki Justyny czy robotników żądających poprawy bytu. Skrzywdzona Justyna
Bogutówna, córka kucharki szukająca zarobku w mieście, budzi litość i
współczucie, ale jej łatwowierność i nieodpowiedzialność mogą tylko irytować.
Taki sposób prezentacji bohaterów jest konsekwencją założenia stanowiącego
fundament powieści: nie istnieje jedna prawda o człowieku, suma wiedzy o nas
samych skonfrontowana z ocenami innych osób może stanowić w miarę wiarygodny
materiał poznania. Ilustracji takiej tezy służy struktura, w której wątki i
motywy układają się równolegle, myśli, wypowiedzi i czyny bohaterów są
konfrontowane z sądami narratora, opatrywane ważnym komentarzem, na co pozwala
narracja trzecioo-sobowa, a wielostronna interpretacja zdarzeń pozwala
czytelnikowi na osobistą refleksję. W przekonaniu autorki osobowość człowieka
determinują role społ., stereotypy obycz.-kult., układy klasowe (schematy),
dlatego działania wyznaczają różnego rodzaju granice:
ekonomiczno-społ., których przekroczenie może prowadzić do katastrofy, a
wyznaczają je symbolicznie "sufity i podłogi" w kamienicy pani Kolichow-skiej
(zubożałe ziemiaństwo Ziembiewiczowie, bogate Tczewscy, mieszczaństwo
Kolichowska i Elżbieta Biecka, biedota wiejska Justyna i miejska Go-łąbscy);
moralna oddzielająca dobro jednego człowieka od krzywdy drugiego;
psychologiczna określająca możliwości poznania siebie samego; filozoficzna,
czyli pytania o możliwość poznania ostatecznej prawdy. Na uwagę zasługuje
nowatorska kompozycja powieści, w której tradycyjny przyczyno-wo-skutkowy
układ zdarzeń i towarzyszące mu pytanie czytelnika "co dalej?" zostają
zastąpione o wiele bardziej dociekliwym śledzeniem przyczyn tych zdarzeń,
ponieważ już na pierwszej stronie zapisany został finał krótkiej i tragicznej
kariery Ziembiewicza.
Grażyna. Powieść litewska (1822, wyd. 23) - powieść poet. (poemat romant.) >
A. Mickiewicza. Temat zaczerpnął autor z dziejów średniow. Litwy, zadbał o
wiarygodność przywoływanych zdarzeń: liczne przypisy, rezygnacja z cudowności
i typowej dla gat. swobody. Wrażenie prawdopodobieństwa wzmocnione przez
archaizację jeż. Wszystkie wydarzenia są zapowiedziane, wyjaśnione, a Epilog
uzupełnia brakujące informacje. Gł. postacie: Grażyna i ks. Litawor, są
fikcyjne. Reprezentują 2 postawy: książę - partykularyzm (szuka u Krzyżaków
pomocy przeciw Witoldowi), jego żona - patriotyzm. Grażyna to kobieta-
obywatelka ("niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha"), działająca zgodnie z
XIX-wiecznymi zasadami. Daje przykład mężowi, stając -w męskim przebraniu - do
walki z wrogiem. Ginie, a Litawor popełnia na jej stosie pogrzebowym
ekspiacyjne samobójstwo. Jej imię zachowa w pamięci lud. Poemat ma charakter
paraboli, ukazującej wyższość racji naród, nad osobistymi, a jego > historyzm
jest histo-ryzmem maski. Wielość narratorów, dysponujących ograniczoną wiedzą,
decyduje o zindywidualizowanym obrazie rzeczywistości w utworze. Mickiewicz
odwołał się do różnych tradycji lit.: po-


Gretkowska Manuela
146
147
Grynberg Henryk
ematu epickiego (Homer, Tasso, Ario-sto), powieści W. Scotta (troska o praw-
dopodobieństwo hist.), poezji G. Byro-na (kreowanie bohaterów). Sprawia to, że
G. jest przejściowym - w dużym stopniu jeszcze klasycznym - ogniwem w rozwoju
gat. Była tłum. na roś., niem., gr., ang., serbsko-chorw., litew., czes.,
słoweń., wL, fiń., ukr. Ilustrowali ją m. in. J. Kossak i A. Zaleski.
Gretkowska Manuela (ur. 1964) -kontrowersyjna pisarka, eseistka, krytyk lit.
Zainspirowana autentyczną korespondencją nadchodzącą do "bruLionu" napisała
powieść My zdies emigranty
(1992), następnie wydała Tarot paryski
(1993), Kabaret metafizyczny (1994), Podręcznik do ludzi (1996), Światowid?.
(1998), Namiętnik (1999).
Grochowiak Stanisław (1934-76) -poeta, prozaik, dramatopisarz, scenarzysta
filmowy. W latach 1953-55 członek redakcji "Wrocławskiego Tygodnika
Katolickiego". Od 1956 w Warszawie, pracownik Instytutu Wydawniczego PAX,
także redakcji wielu pism:
m.in. "Współczesności", "Nowej Kultury", "Kultury", "Poezji" i "Miesięcznika
Literackiego". W swojej twórczości manifestował fascynację brzydotą, biedą,
kalectwem i śmiercią. Tą postawą antyestetyzmu oraz upodobaniem do ironii i
groteski przełamywał obowiązujące konwencje poet., styl jego poezji > J.
Przyboś określił mianem turpizmu (łac. turpis = brzydki). Przykładem swoistego
buntu przeciw przyjętej hierarchii wartości w ocenie brzydoty i piękna są
nowatorskie wiersze prezentowane w zbiorach: Menuet z pogrzebaczem (1958),
Rozbieranie do snu (1959) i Agresty (1963). Tendencje stylizacyjne późniejszej
poezji zbliżają ją do baroku oraz do twórczości > B. Leśmiana, >
C. Norwida i Ch. Baudelaire'a, reprezentują ją m.in. zbiory Kanon (1965), Nie
było lata (1969), Bilard (1975). Na twórczość dram. G. składają się sztuki
teatralne i telewizyjne: m.in. Szachy (1961), Król IV (1964), Chłopcy (adap-
tacja telewizyjna 1966). Powieści o tematyce psychol. to: Trismus (1963) i
Karabiny (1965). Uprawiał też G. publicystykę i krytykę lit., wraz z J. Ma-
ciejewskim jest autorem antologii Poezja polska (t. 1-2, W3).
Grób Agamemnona - fragm. pieśni VIII Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu > J.
Słowackiego, opubl. łącznie z > Lilią Wenedq (1840). Idea utworu powstała w
czasie podróży autora na Wschód, gdy zwiedzając w Mykenach grób Atreusa,
przypisywany błędnie Agamemnonowi, zestawił chwałę odważnych Greków ze
współczesnym sobie pokoleniem Polaków. Pierwsza część ma charakter osobistych
refleksji nad własną twórczością, która w porównaniu do trwałej wielkości
Homera okazała się struną, co "drgnęła i pękła bez jęku", smutna jest
świadomość posiadania "sennych królestw", "niemych harf i "słuchaczy głuchych"
- niezrozumienia twórczości przez współczesnych. Przywołane dwie wielkie bitwy
staroż. świata stają się przyczynki&m do oceny nie tylko własnej postawy, ale
przede wszystkim rodaków w dalekiej ojczyźnie. Nieosiągalne dla Polaków jest
bohaterstwo Spartan z wąwozu termopil-skiego, bliższą może być postawa ucze-
stników klęski spod Cheronei: "Na Termopilach? - Nie, na Cheronei / Trzeba się
memu zatrzymać koniowi", w podobnych wymiarach widzi Słowacki klęskę powstania
listopadowego. Poeta w dalszej części surowo ocenia pol. szlachtę nazywając ją
"czerepem rubasznym", który więzi "duszę anielską",
dlatego Polska stała się "Pawiem narodów i papugą / A teraz jesteś służebnicą
cudzą". Konieczne jest odrodzenie tradycji i tożsamości naród., a w ślad za
tym zjednoczenie w walce o wspólne cele, dlatego autor wzywa: "Zrzuć do
ostatka te płachty ohydne,.../ A wstań jak wielkie posągi bezwstydne", wtedy
możliwa stanie się jedność wszystkich Polaków: "posąg z jednej bryły". W tym
dziele ogromna rola przypada poecie, który pobudzi naród i ma do tego prawo:
"Choć muzę moją w twojej krwi za-szargam, / Sięgnę do wnętrza twych trzew - i
zatargam".
Grube ryby. Komedia w 3 aktach oryginalnie napisana (1900) - komedia hu-
morystyczna > M. Bałuckiego, której tematem jest pełen śmiesznostek świat
mieszczański. Ułomności ludzkiej natury zilustrowane w osobach pary staruszków
Ciaputkiewiczów, ich służącego czy wnuczki można traktować z pobłażaniem, a
nawet sympatią, nieco ostrzej rysuje autor ich gości Wistowskiego i
Pagatowicza. Celna obserwacja galicyjskiego środowiska urzędników i drobnych
mieszczan otrzymała lit. kształt w sprawnie budowanym komizmie sytuacji i
słów, jeśli do tego dodać uchwycony komizm postaci (ubioru, gestu, mimiki), to
właśnie te elementy złożyły się na charakterystyczny dla Bałuckiego zapis
zwany "bałuc-czyzna".
Gruszecki Artur, pseud. Certus, Jerzy Swoboda, Józef Glada, Prut i in.
(1852-1929) - powieściopisarz, dziennikarz, wydawca; reprezentant naturalizmu
pol. Studiował prawo na Uniw. Lwowskim i historię, lit., archeologię na UJ.
Pracował jako nauczyciel w dworach ziemiańskich na Ukrainie, potem jako
dziennikarz w Krakowie. W 1878
przeniósł się do Warszawy. W 1884 r. kupił pismo geogr.-podróżnicze ->
"Wędrowiec". Skupił wokół niego wybitnych pisarzy i krytyków. Wkrótce stało
się jednym z ważniejszych pism lit., organem pol. naturalistów. W l. 1884-87
prowadził księgarnię, publikując wiele wspólcz. utworów. Razem z > A.
Dygasińskim założył i przez rok redagował miesięcznik etnograficzny "Wisła".
Po upadku obu przedsięwzięć wyjechał na Ukrainę, gdzie gospodarzył w
dzierżawionych majątkach. W 1900 r. towarzyszył grupie emigrantów do Brazylii,
badał ich życie. Po powrocie zamieszkał w Krakowie, potem w Zakopanem.
Debiutował w 1882 r. nowelami Wykolejony i Bohater (druk w > "Nowinach").
Napisał 50 powieści (słabych), poruszających aktualne problemy społ. Pierwszy
w lit. pol. ukazywał pracę górników i hutników (Krety, 1896/97; Hutnik, 1897).
Nie interesował go bohater indywidualny (stąd schematyzm postaci); próbował
charakteryzować środowiska, toczącą się w nich walkę o byt. Zredukował narra-
cję na rzecz dialogu o funkcji informa-tywnej (często rozwlekłego). Przeciwny
budowaniu atrakcyjnych fabuł (powieść uważał za rejestr prawd), szybko stracił
poczytność. Pisał też książki dla młodzieży, np. Przygody chłopca w Brazylii
(1912).
Grynberg Henryk (ur. 1936) - powieściopisarz, poeta, aktor Teatru Żydowskiego,
absolwent wydziału dziennikarskiego UW, od 1967 r. w Stanach Zjednoczonych,
tam kończy slawistykę. Zmuszony do emigracji ze względu na swoje żyd.
pochodzenie, po Marcu 1968 stał się obiektem napastliwej nagonki prasowej.
Tworzywem lit. G. są osobiste przeżycia i obserwacje, ale judaizm autora
przepleciony jest nutą wręcz ka-


Grzegorz z Sanoka
148
tol. Jeszcze w kraju wydal tom wierszy Święto kamieni (1964), na emigracji An-
tynostalgia (1971), Wiersze z Ameryki (1980), Wśród nieobecnych (1983), Pomnik
nad Potomakiem (1989), Wróciłem (1991), wszystkie nie dorównują jednak prozie.
Początkowo bliskie poetyce Różewicza, bardziej jednak patetyczne, rozważające
los spadkobiercy narodu skazanego na zagładę, sięgające po kategorie
metafizyczno-widmowe. Jako prozaik debiutował zbiorem opowiadań Ekipa Anty
gona (1963) rozgrywających się na dwóch planach, wojennym ukazującym
kształtowanie się świadomości żyd. dziecka i współczesnym przywołującym
miejsca kaźni. Uznanie zyskał powieścią Żydowska wojna (1965), w której
przedstawił walkę o przetrwanie żyd. rodziny, z pełną wymowy goryczą wobec
ludzkiej niechęci lub słabości wobec czyjegoś cierpienia. Dalsze dzieje
bohatera po klęsce Niemców ukazują kolejne tomy Zwycięstwo (1969) i Życie
ideologiczne (1975). Pewną transpozycją własnych losów są powieści Życie
osobiste (1979) i Życie codzienne i artystyczne (1980). Mimo zastrzeżeń au-
tora, by nie tworzyć uproszczeń, na wyraźne elementy biografii wskazuje się w
powieści Kadisz (1987), będącej rodzajem przypowieści o śmierci i ocaleniu. W
latach następnych ukazują się eseje Prawda nieartystyczna (1984), dramat
Kronika (1987), opowiadania Szkice rodzinne (1990) i powieści Dziedzictwo
(1993) oraz Dzieci Syjonu (1994). Tematem nieustannie obecnym w twórczości G.
jest holokaust i pytanie o odpowiedzialność za zbrodnie ludobójstwa.
Grzegorz z Sanoka (ok. 1406-77) -poeta, humanista, arcybiskup lwowski,
wykładowca Wszechnicy Jagiellońskiej, znawca i propagator kultury antycznej,
sekretarz króla Władysława III Warneńczyka, przyjaciel > Kallima-cha. Swoim
studentom starał się zaszczepić idee humanizmu epoki odrodzenia, a jego
rezydencja arcybiskupia w Dunajewie k. Lwowa pełniła funkcję ośrodka kultury
humanist. Wprawdzie nie miał wątpliwości co do prymatu wiary nad rozumem, ale
równocześnie dążył do uniezależnienia nauki od teologii. Popularyzował renes.
ideał człowieka z całym jego bogactwem wewn. Autor pieśni, epigramatów,
listów, epitafiów, z których do czasów dzisiejszych zachowały się jedynie
nieliczne, np. Epitaphium regis Wladislai (powst. 1434).
Grześczak Marian (ur. 1934) - poeta, prozaik, tłumacz. Jego twórczość poet. ma
charakter nieustannego manifestu, w wielu wierszach nawiązuje do tradycji
międzywojennej awangardy, przedstawiając egzystencjalne doświadczenia współcz.
człowieka. Debiutował tomem Lumpenezje (1960), następnie opublikował: Wyjście
z pozorów (1962), Pożegnanie Norymbergi (1965), Gęste światło (1965), Naczynie
poważne (1967), Człowiek dźwiga ciężary (1972), Sierpień, tętnienie (1975),
Kwartał wierszy (1980). Największą przychylność odbiorców zyskał ostatni z
wymienionych tomów, będący zbiorem stu wierszy napisanych w spokojnej,
melancholijnej tonacji, wśród nich przeważają piękne treny, czułe wspomnienia
o kobiecie, która odeszła do innego świata. Parał się również publicystyką
lit. i z tego gatunku wydał tom szkiców Trzeci wiersz (1973); jest autorem
antologii poezji sportowej i sprawnie napisanej powieści polit. Odyseja,
Odyseja (1973), której akcja rozgrywa się w czasie poznańskiego czerwca 1956
r.
149
Gustaw
Grzymala-Siedlecki Adam zob. Siedlecki Adam Grzymała
Gustaw - bohater > Dziadów cz. IV A. Mickiewicza, tajemnicza postać (nie
wiadomo: upiór czy żywy człowiek), pojawiająca się w domu unickiego księdza w
wieczór zaduszkowy. Z gwałtownego, chaotycznego monologu wyłania się we-
wnętrzny portret bohatera. Osobowość G. ukształtowały "zbójeckie książki''
(wspomina Nową Heloizę J. J. Rousseau i Cierpienia młodego Wertera J. W. Goe-
thego) - konfrontacja marzeń z rzeczywistością stała się źródłem jego dramatu.
Zbuntowany przeciw światu, który odebrał mu idealną kochankę, wciąż żyje
utraconą miłością. Obwinia na przemian "ludzi", ukochaną, siebie. Pełen
sprzecznych uczuć, osamotniony, za jedynego przyjaciela uważa gałąź jodły -nie
ma w niej fałszu ani zdrady, niesie pociechę przywołując czułe wspomnienia.
Choć w chwilach buntu złorzeczy miłości, uznaje ją za jedyny cel życia.
Wierzy, że jest ona przeznaczeniem. Można zniszczyć więzy ziemskie, ale w
niebie dusze kochanków spotkają się na wieczność. Kończy swój monolog słowami
o cenie cierpienia, którą musi zapłacić człowiek za doznanie niebiańskiej
miłości za życia. Mickiewicz obdarzył G. swoimi cechami (młodość fi-lomacka,
miłość do M. Wereszczaków-ny). Inspiracje czerpał także z Cierpień młodego
Wertera Goethego.


h
hamletyzm - postawa wyrażająca stan psychiki jednostki nadwrażliwej, rozdartej
wewn. rozterkami, zwątpieniami, poszukującej tożsamości; postawa bliska
filozofii romant., wpłynęła wyraziście na kształt lit. XIX w. Termin przejęty
od imienia tytułowego bohatera tragedii W. Szekspira, Hamleta.
Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami
- zapis rozmów przeprowadzonych w l. 1981-85 przez > J. Trznadla, wyd. 1986
(Paryż) i 1990 (Warszawa), którego treścią są mechanizmy zniewolenia w latach
stalinowskich. Publicysta wyjaśnia krótko: "Ta książka to było myślenie nad
powodami choroby, która dotknęła mnie i tych, którzy mnie zarazili". "Hańbą
domową, to jest hańbą w Polsce przez Polaków spowodowaną", nazywa J. Trznadel
(za Norwidem) udział intelektualistów w ideologii kłamstwa. Rozmówcami są Z.
Kubi-kowski, J. Andrzejewski, W. Woroszyl-ski, W. Wirpsza, J. M. Rymkiewicz,
J. Stryjkowski, J. Bocheński, Z. Herbert, M. Brandys, A. Braun, J. J. Lipski,
J. J. Szczepański, którzy przedstawiają własne doświadczenia z tego okresu
oraz próbują określić motywy wyborów własnych i innych autorów. Sam rozmówca
przyznaje się do krótkiego zachwytu ideologią komunizmu, sam tę decyzję
komentuje słowami: "mój święty okazał się szatanem. Błądziłem w labiryncie,
ale przecież wyszedłem z niego. Zdarłem maskę, która miała mi pomagać, ale
która tym bardziej kazała mi błądzić w ciemnościach". Wśród rozmówców są tacy,
którzy nie ulegli wytycznym socrealizmu i nie tworzyli kultury podpo-
rządkowanej ideologii partyjnej (np. Herbert, Lipski, Szczepański), ale są i
tacy, którzy popierali stalinowski system polit., a po okresie przemian nie
chcieli mówić o swoich utworach propagandowych. Ci drudzy podają różne powody
angażowania się po stronie władzy: niekiedy była to fascynacja, czasem wiara w
posłannictwo, niekiedy brak rozeznania, czasem też chęć przystosowania się lub
pobudki materialne;
sama decyzja otrzymywała miano: amoku, zaćmy, głupoty, gangsteryzmu, cza-
rodziejskiej góry komunizmu i in. Książka wywołała liczne polemiki, zwrócono
m.in. uwagę na oskarżyciel-ski ton wywiadów i pominięcie hist. uwarunkowań.
Harasymowicz Jerzy, J. H.-Broniu-
szyc (1933-99) - poeta, przedstawiciel > pokolenia 56. Przez dłuższy czas
mieszkał na Sądecczyźnie - temu terenowi (zwł. Muszynie) pozostał wierny w
twórczości. Założył grupę lit. Muszyna (1957-63). Debiutancki tom wierszy Cuda
(1956), utrzymany w ciepłej, żartobliwej tonacji, był sukcesem poety. Na
charakter twórczości H. wpłynęła fascynacja poezją > K. I. Galczyńskiego
(Cuda), wyobraźnią nadrealistów (Wieża melancholii, 1958), zainteresowanie
kulturą lud. (m.in. Mit o świętym Je-
151
Hemar Marian
rzym, 1960; Madonny polskie, 1969) i folklorem miejskim (Budowanie lasu,
1965), często przetwarzanym w konwencji groteskowej. W swoich wierszach H.
dociera do zapomnianych, opuszczonych miejsc, opisuje urodę starych cerkiewek,
kościołów, chat, piękno pejzażu, pozwala przemówić wyobraźni. Wykorzystuje
wątki: sarmacki, ormiański, tatarski, łemkowski. Wśród kilkudziesięciu tomików
poezji znalazły się (oprócz wymienionych): Powrót do krainy łagodności (1957),
Przejęcie kopii (1958), Zielony majerz (1969), Zielnik (1972), Barokowe czasy
(1975), Wiersze sarmackie (1983), Ubrana tylko w trawy połonin (1988).
Hartwig Julia (ur. 1921) - poetka, ese-istka, tłumaczka. W czasie wojny łącz-
niczka AK. Po wojnie współpracowała z licznymi czasopismami, m.in. z "Ty-
godnikiem Powszechnym" i "Odrą", w której m.in. komentowała swoje utwory w
rubryce Mój wiersz- Często jest zaliczana do grona poetów-klasycy-stów. Po
wyd. I t. wierszy Pożegnania (1956) publikowała niewiele. Od 1969 zaczęły
częściej ukazywać się zbiory jej wierszy: Wolne ręce (1969), Dwoistość (1971),
Czuwanie (1978), Chwila postoju (1980), Obcowanie (1987), Czułość (1992).
Twórczość H. wyraźnie ewoluowała. Pierwsze tomiki zawierały pogodne, liryczne
wiersze. Wolne ręce przyniosły lirykę utrzymaną w poetyce snu, często
dramatycznego, niepokojącego. Kolejnym zwrotem był t. Czuwanie -zachowując
nastrój poprzednich zbiorów, przyniósł wiersze będące efektem uważnego
przyglądania się światu, pragnienia dotarcia do jego istoty (dwoiste widzenie:
realność i to, co kryje się pod jej powierzchnią, np. wiersz Jeśli). Po-
wściągliwość wypowiedzi z wcześniejszych tomów ustępuje miejsca wizyjno-ści
lub fantastycznej grotesce. H. przeciwstawia człowieka (niespójność wewn.,
świadomość własnej niedoskonałości i naznaczenia śmiercią) przyrodzie,
tworzącej zamknięty, doskonały układ. Bohater lir. jej utworów - mimo poczucia
dramatyzmu istnienia - akceptuje je. W twórczości H. z czasem zaczyna
dominować proza poet., w której widoczny jest wpływ franc. awangardy. O jej
twórcach (Apollinairze, de Nerva-lu) napisała biografie. Wraz z mężem, A.
Międzyrzeckim, opracowała antologię poezji amer. Opiewam nowoczesnego
człowieka (1992) oraz napisała kilka książek dla dzieci, np. Pierwsze przygody
poziomki (1961). Otrzymała wiele nagród, m.in. PEN Ciubu (1980).
Heban (1998) - tom reportaży > R. Ka-puścińskiego, które sam nazwał książką o
ludziach Afryki, spotkaniach i rozmowach z nimi. Zawiera zapisy wydarzeń
widzianych i przeżytych przez autora w czasie jego kilkuletniego pobytu w
Afryce, począwszy od pierwszego w 1957. Reportaże (w sumie 29) ilustrują
przebieg ważnych wydarzeń polit., np. zamach stanu w Nigerii w 1966 r. czy
krwawe walki plemion Tutsi i Hutu w Ruandzie; spotkania z przedstawicielami
władzy, np. z najmłodszym ministrem Ghany odpowiedzialnym za oświatę i
informację Kofi Baako - człowiekiem otwartym i bezpośrednim. Wędrówka przez
wiele krajów afrykańskich (Ghanę, Nigerię, Etiopię, Ugandę, Ru-andę, Liberię)
dostarcza wielu szczegółów o codziennym życiu (system lecznictwa, więzi
rodzinne, warunki życia, możliwości pracy, środki komunikacji, obyczaje), ale
przede wszystkim ukazuje mentalność Afrykańczyków.
Hemar Marian, wlaśc. M. Hescheles
(1901-72) - poeta, komediopisarz, satyryk, autor popularnych tekstów estrado-


Hen Józef
152
wych i piosenek. Przed wojną współpracował z kabaretami lwowskimi (od 1920),
byt kierownikiem lit. ^-> "Qui pro Quo" (1925-31) i -> "Cyrulika
Warszawskiego" (1935-39). W 1939 r. brał udział w kampanii wrześniowej, potem
przedostał się do Rumunii. Krótko byt żołnierzem Brygady Strzelców Karpackich
- zgłosił się do niej z obozu dla internowanych w Acre w Palestynie
(oficjalnie: Ośrodek Zapasowy Wojska pol. na Bliskim Wschodzie), stworzonego
przez dowództwo Polskich Sił Zbrojnych dla osób podejrzanych polit. (gorzki
wiersz Myśmy się w Makrze poznali). W Brygadzie włączył się do pracy w
czołówce teatr, (napisał hymn Karpacka Brygada). Od 1943 r. mieszkał w Anglii.
W 1946 r. założył kabaret "Orzeł Biały", a potem Teatr Hemara. Od 1951 r.
współpracował z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa. Przed wojną wydał 2
zbiory wierszy: Łątki lwowskie (1924) i Koń trojański (1936), komedie Dwaj
panowie B. (1929) i Firma (1933) oraz scenariusze filmowe i szopki polit. W
1941 r. wydał pełne goryczy Cztery wiersze, oskarżające pol. wodzów, zwł.
Rydza-Śmigłego, o klęskę wrześniową. W Anglii zajął się pisarstwem polit., np.
t. Dwie Ziemie Święte (1942) odwołujący się do obiegowych stereotypów
patriotycznych, świadczący o umiejętności H. posługiwania się aluzją lit.,
stylizacją, pastiszem (inwokacja: "O Poezjo, łaskiś pełna...", pogrzeb
Pilsudskiego wzorowany na fragmencie Pana Wolodyjowskiego). Wydał zbiory
wierszy: Im dalej w las (1963), Wiersze staroświeckie (1971), utwory satyr.:
zbiór fraszek polit. i osobistych Marchewka (1942), Adolf Wielki (1943),
Satyry polityczne (1947), Siedem lat chudych (1947). Był autorem dramatu Dlug
honorowy (1944), poematu Lata londyńskie oraz felietonów zebranych
w t. Awantury w rodzinie (1967). Prze' tłum. sonety Szekspira i ody Horacego.
W 1991 r. ukazał się wybór wierszy Kiedy znów zakwitną białe bzy.
Hen Józef (ur. 1923) - prozaik. W czasie II wojny światowej przebywał w ZSRR.
Ukończył szkołę pedag., wstąpił do Armii Czerwonej, potem I Dywizji im. T.
Kościuszki. W 1945 r. ukończył szkołę oficerską w Lublinie. W czynnej służbie
wojskowej pozostawał do 1952 r. Założył i prowadził żołnierski teatr
"Pogotowie Ratunkowe" oraz teatr dywizji, współredagował "Orla Białego",
"Żołnierza Polskiego" i radiowe audycje dla wojska. Tematyka pierwszych
utworów H. wiązała się z jego doświadczeniami. Debiutancka powieść.
pamiętnikarska relacja Kijów, Taszkient, Berlin. Dzieje włóczęgi (1947), choć
nie oddawała skomplikowania czasów, zyskała uznanie czytelników naturalnością
narracji. Potem przyszły reportaże, powieści, nowele, także eksploatujące
tematykę żołnierską. Pierwszą powieścią przełamującą zasadę jednoznaczności
świata przedstawionego był Kwiecień (1960), którego bohater - prokurator w
przededniu decydującej bitwy tuż przed końcem wojny musi zdecydować o losie
młodego żołnierza, ważąc racje wojskowe i zwyczajne - ludzkie. W 1961 r. W.
Lesiewicz zrealizował filmową adaptację tej powieści. Zbiorem opowiadań łamią-
cych stereotypy był Krzyż Walecznych (1956, adaptacja filmowa 1959, reż. K.
Kutza), próbą przeniesienia westernu w realia powojennych Ziem Odzyskanych -
mikropowieść Toast (adaptacja filmowa Prawo i pięść 1964, reż. J. Hoffmana i
E. Skórzewskiej). Odmiennym od wcześniejszych utworem był dwuczęściowy Teatr
Heroda (1966-67):
akcja części I Przed wielką pauzą roz-
153
Herling-Grudziński Gustaw
grywa się przed wojną, II - pt. Opór -w czasie wojny, ukazując patetyczny i
ponury obraz Warszawy. W l. 70. H. zwrócił się ku tematyce hist. Powstały
wówczas 2 powieści: Przypadki staro-ścica Wolskiego (1976) i stylizowana na
romans płaszcza i szpady Crimen. Opowieść jarmarczna (1976), podejmująca na
tle barwnego obrazu XVII-wiecznej Rzeczypospolitej problem względności
ludzkich ocen. Równocześnie pisał H. utwory o tematyce wspólcz.: opowiadanie
Mgiełka (1970), powieść Yokohama (1975), romans Milczące między nami (1985).
Najwybitniejszym utworem H. jest Ja, Michal z Montaigne (1978) -esej-biografia
filozofa, mogącego być wzorem dla współczesności, ale nie znajdującego
należnego mu miejsca ani w swojej epoce, ani w XX w. W 1990 r. w paryskiej
"Kulturze" pod pseud. Korab pisarz opublikował Oko Bajana - 3 opowiadania o
marcu 1968. W 1991 r. w zbiorze opowiadań Nowolipie ożywił świat żyd. ulic
przedwojennej Warszawy, widziany oczyma chłopca mieszkającego na jednej z
nich, ale pozostającego w kręgu pol. kultury. Utwory H. zyskały sobie wielu
czytelników dzięki atrakcyjnej fabule, żywej narracji i umiejętnie budowanemu
napięciu.
Herbert Zbigniew (1924-98) - poeta, dramatopisarz, eseista, laureat wielu na-
gród krajowych i zagranicznych, wykładowca m.in. uniw. w Los Angeles. Poetę
interesuje problematyka moralno-fi-loz,, istotne miejsce zajmuje w jego
twórczości przeszłość stając się obiektem odniesienia do współczesności,
próbuje określić kondycję człowieka XX w., którego obowiązkiem jest służba
prawdzie i nieskazitelność etyczna. Poeta umiejętnie łączy klasycyzm rozumiany
jako uzasadnienie harmonijnej wizji świata z doświadczeniem awangardy, patos z
elementami groteski i paradoksu, intelektualny dyskurs z prostotą. Utwory
poet. i felietony o poezji zaczął drukować na łamach pism lit. już w 1948 r.,
potem zamilkł, za właśc. debiut jest uważany tom poet. Struna światla (1956)
zawierający dorobek 15 lat. Kolejne zbiory poezji to: Hermes, pies i gwiazda
(1957), Studium przedmiotu (1961), Napis (1969), Pan Cogito (1974),
Osiemnaście wierszy (1983), Raport z oblężonego miasta i inne wiersze (1983),
Elegia na odejście (1990), Rovigo (1992), z których > Pan Cogito jest pozycją
o kunszcie twórczym największej miary, przepełnioną filoz. dociekaniem istoty
powinności człowieka. Utwory dram. H. docierały do odbiorców poprzez sceny
wielu teatrów bądź jako słuchowiska radiowe, są to: Jaskinia filozofów (1956),
Drugi pokój (1958), Rekonstrukcja poety (1960), Lalek. Sztuka na glosy (1961),
Miasteczko zamknięte (1963), Maja (1966), List (1973). Wrażenia z podróży po
Francji i Włoszech zawarł w szkicach > Barbarzyńca w ogrodzie (1962).
Twórczość H. zamyka tom esejów na temat XVII-w. malarstwa holenderskiego
Martwa natura z wędzidłem (1993).
Herling-Grudziński Gustaw (1919-
2000) - prozaik, eseista. Studiował polonistykę na UW, już wtedy zajmując się
krytyką lit. - w czasopismach (m.in. w "Ateneum") publikował szkice o pi-
sarzach. Po IX 1939 r. współtwórca Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej
(PLAN) - jednej z pierwszych konspiracyjnych organizacji w Warszawie. Pod
koniec 1939 r. podjął próbę przedostania się na Zachód przez teren okupacji
roś. Zatrzymany na granicy pol.-li-tew., aresztowany przez NKWD, został pod
zarzutem szpiegostwa uwięziony


Hernas Czesław
154
155 Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim
(więzienie w Grodnie, Witebsku, Leningradzie i Wotogdzie), a następnie skazany
na 5-letni pobyt w obozie pracy. Trafił do Jarcewa nad Morzem Białym (koło
Archangielska). W XI 1941 r. rozpoczął głodówkę protestacyjną z powodu
przetrzymywania go w obozie wbrew porozumieniu Stalin-Sikorski, omal nie
przypłacając jej życiem. Zwolniony 20 I 1942, po 2 miesiącach wędrówki dotarł
do Ługowoje, gdzie został wcielony do armii Andersa, z którą przedostał się do
Persji, potem Iraku i Palestyny. W Jerozolimie spotkał m.in. > W. Bro-
niewskiego - poświęcił mu esej Powrót Cezarego Baryki. W 1943 r. wraz z armią
znalazł się we Włoszech, brał udział w bitwie pod Monte Cassino, odznaczony
krzyżem Virtuti Militari. W 1945 r. zamieszkał w Rzymie, został kierownikiem
lit. "Orla Białego". Pod koniec 1946 r. wraz z > J. Giedroyciem i > J.
Czapskim utworzył wydawnictwo Instytut Literacki i miesięcznik "Kultura". Po
przeniesieniu Instytutu do Paryża wyjechał do Anglii, zamieszkał w Londynie,
współprac, z "Wiadomościami" M. Grydzewskiego. W tym piśmie zaczął drukować
Martwych za życia (w wyd. książkowym Inny świat). Po śmierci żony przeniósł
się do Monachium - przez 3 lata kierował działem kult. Radia "Wolna Europa". W
1955 r. przeniósł się do Włoch, ożenił ponownie i zamieszkał na stałe w
Neapolu. Znowu nawiązał współpracę z "Kulturą". W Polsce wydawany po 1980 r.
Doktor h.c. Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu, wyróżniony nagrodami "Odry"
(1994) i Premio Yittorini (1996). Debiutował zbiorem szkiców lit. Żywi i
umarli (1945). Interesują go gt. lit., moralność, historia i polityka. Jako
krytyk lit. zajmuje się przede wszystkim lit. pol. i roś. Tej ostatniej
poświęcił zbiór esejów Upiory rewolucji (1963),
ze szczególną uwagą badając, jak się opierała zniewoleniu. Pisał m.in. o ta-
kich twórcach, jak I. Babel, M. Bułha-kow, O. Mandelsztam, B. Pasternak, A.
Sołżenicyn. Najważniejszymi dla niego pisarzami są F. Dostojewski, A. Camus,
F. Kafka, Stendhal. Debiutem fabularnym były Skrzydła ołtarza (1960) -książka
zawierająca 2 opowiadania: > Wieże i Pięta dell'Isola. Bohaterami utworów
fabularnych H.-G. są ludzie cierpiący, napiętnowani przez los, pozbawieni
nadziei. Pisarz prowadzi narrację w l. osobie, chętnie tworzy nastrój
tajemnicy, niedopowiedzenia. Największy rozgłos zyskał > Inny świat (1949-51)
-jeden z pierwszych tekstów o roś. łagrach, wydany na Zachodzie. Wnikliwym
osobistym komentarzem do współczesności jest publikowany od 1971 r. >
Dziennik pisany nocą.
Hernas Czesław (ur. 1928) - historyk lit., folklorysta, red. wielu wydawnictw
nauk. i pism lit., prof. Uniw. Wrocławskiego, red. serii Studia Staropolskie,
"Literatury Ludowej", "Tekstów". Jego zainteresowania badawcze dotyczą przede
wszystkim lit. okresu baroku, co znalazło wyraz w opracowaniach akademickich
Barok (1973) i Literatura baroku (1987) oraz wielu rozprawach i studiach z
tego zakresu umieszczanych w książkach zbiorowych oraz czasopismach. Ważną
dziedziną prac badawczych H. są związki lit. staropolskiej z folklorem Hejnały
polskie. Studium Z historii poezji nielicznej (1961) i W ka-linowym lesie
(1965, t. l: U źródeł folklorystyki polskiej, t. 2: Antologia polskiej pieśni
ludowej ze zbiorów polskich XVIII w.).
Herostrates - wiersz > J. Lechonia z t. Karmazynowy poemat (1920) nawiązuje w
tytule do postaci szewca z Efezu,
który w IV w. p.n.e. spalił świątynię Artemidy w rodzinnym mieście, aby za-
pewnić sobie rozgłos na wieki. Poeta wkładając swoją wypowiedź w usta
człowieka demonstracyjnie niszczącego jeden z siedmiu cudów świata, dystan-
sował się wobec takiej postawy, a wieloma wierszami tego zbioru potwierdził
swoje uznanie dla tradycji. Utwór jest reakcją na odzyskanie przez Polskę nie-
podległości, poet. wołaniem o możliwość tematycznego rozszerzenia literatury o
doznania codzienne, osobiste, co wymownie określają słowa: "Ja nie chcę nic
innego, niech jeno mi płacze / Jesiennych wiatrów gędźba w półnagich badylach;
/ A latem niech się słońce przegląda w motylach, / A wiosną - niechaj wiosnę,
nie Polskę zobaczę".
Hillar Małgorzata (1926-95) - poetka z > pokolenia 56. Ukończyła prawo na UW.
Na tle twórców swojej generacji wyróżniała się ciepłą, pogodną tonacją
wierszy, ujmowaniem zjawisk w sposób prosty i bezpośredni. Pisała gł. erotyki,
ukazując radość miłości i to, że nawet jeśli przynosi ona cierpienie, jest
najważniejsza, nadaje życiu sens. Już debiutanckim t. Gliniany dzbanek (1957)
H. zdobyła dużą popularność. Potem przyszły: Prośba do macierzanki. Erotyki
(1959), Krople słońca (1961) i Czekanie na Dawida (1967) - tomik o oczekiwaniu
macierzyństwa. W wierszach poetki ujawnia się jej intensywne odczuwanie
przyrody i piękna świata. W erotykach jest widoczny wpływ > M. Pawlikowskiej-
Jasnorzewskiej, a w sposobie kształtowania wiersza > T. Różewicza (duża rola
wersu). Najbardziej znanym lirykiem H. jest My z, II polowy XX wieku - obraz
pokolenia wstydzącego się okazywania uczuć, kryjącego silną potrzebę miłości
za sztucznymi pozami.
Historia (1942) - wiersz > K. K. Ba-czyńskiego, wyraz katastrofizmu histo-
riozoficznego (określenie > K. Wyki) poety. Na obraz wspólcz. pejzażu (zie-
lony liść, błękitne niebo, dzbany z wrzącą wodą) nakładają się obrazy
przeszłości (dymiące działa, kanonier, krzyczący gniewnie ludzie). Wyobraźnia
niszczy pozornie spokojny krajobraz, przywołuje rekwizyty wojenne, senty-
mentalną scenę pożegnania przed wyruszeniem do boju. Groźny czas (porównanie
do lwa) zwolnił bieg. Historia jest bowiem wciąż trwającą wojną (zmieniają się
tylko kostiumy i rekwizyty). Mężczyźni giną, a kobiety pielęgnują ich groby.
Wiersz kończy się apokaliptyczną wizją pochodów ludzkości idących ku
zagładzie, stopniowo znikających. "Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni" - za
moment zapadnie absolutna cisza.
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim - misterium wielkanocne
prawdopodobnie > Mikołaja z Wilkowiecka druk. ok. 1580-82, nazywana potocznie
Dialogiem częstochowskim, odgrywana często jako anonimowy utwór lud. do końca
XVIII w. Najdawniejszy tekst składa się z 6 części i obejmuje kolejne
zdarzenia: naradę starszyzny żyd. nad sposobem zabezpieczenia grobu (I); trzy
Marie nabywające oleje u aptekarza (II); niepokoje strażników przy grobie
(III); zstąpienie Chrystusa do otchłani (IV); Zmartwychwstały ukazuje się
niewiastom (V); wydarzenia w drodze do Emaus i w wieczerniku (VI). Obok
dostojnych scen biblijnych misterium zawiera opisy formowane w sposób
realist., np. rozmowa kobiet z aptekarzem. W całości tekstu rei. wzniosłość
umiejętnie została połączona z komizmem. Nowoczesną inscenizację zaproponował
w 1923 r. L.


historyzm
156
Schiller, a następnie wielokrotnie od 1961 K. Dejmek.
historyzm - ujmowanie zjawisk lit. z uwzględnieniem elementów procesów hist.,
w okresie romantyzmu odwoływano się do dziejów własnego narodu, umieszczano
akcję utworów w czasach hist. Sposób obrazowania świata przedstawionego
pozwala wyróżnić: h. filozoficzny (byronowski), h. malowniczy (scottowski), h.
maski (współczesność ukazywana poprzez obraz hist., np. Konrad Wallenrod).
fflasko Marek (1934-69) - prozaik. Po wojnie ukończył tylko kurs samochodowy i
w l. 1951-53 pracował jako kierowca w bazach samochodów ciężarowych, a
doświadczenia z tego okresu zawarł w późniejszej twórczości;
współprac. "Trybuny Ludu", ale też red, działu prozy w tygodniku "Po prostu"
(1955-57). Debiutował w 1954 r. opowiadaniem Baw Sokolowska wydrukowanym w
"Almanachu Literackim", wcześniej napisana powieść Sonata Ma-rymoncka nie
ukazała się w całości, fragmenty druk. w "Przeglądzie Literackim", "Nowej
Kulturze" i "Przedpolu". W 1958 r. otrzymał Nagrodę Literacką wydawców za tom
opowiadań > Pierwszy krok w chmurach (1956). Rok 1957 przyniósł
najgłośniejsze opowiadania H.: Ósmy dzień tygodnia w ekr. A. Forda, rok
później W. J. Has wyreżyserował jego Pętlę. W 1958 r. wyjechał na stypendium
do Paryża, gdzie w Instytucie Literackim opublikował zbiory opowiadań
Cmentarze i Następny do raju (1958). Kiedy po wywiadach dla zach. prasy
odmówiono mu prawa powrotu do kraju, przebywał i pisał w Izraelu, Berlinie,
Londynie, od 1966 w Kalifornii, następnie w RFN, gdzie zmarł nagle w
Wiesbaden. Pierwszy okres twórczości H. to obrachunek z rzeczywistością okresu
stalinizmu, krytyka konwencji socrealizmu w lit., która przyniosła mu rozgłos
i przydomek "młodego gniewnego". Mikropowieści o tematyce izraelskiej to m.in.
Wszyscy byli odwróceni, Brudne czyny (1964), Nawrócony w Jaf-fie. Opowiem wam
o Esther (1966). Ukazanie egzystencji jako gry to temat zmitologizowanej
autobiografii > Piękni dwudziestoletni (1966), co wraz z pogmatwanym
życiorysem H. dało początek jego legendzie. Obrachunki z okupacją i powojenną
rzeczywistością w Polsce odnaleźć można w powieści Sowa, córka piekarza
(1967). Wydana pośmiertnie powieść Palcie ryz każdego dnia (1983) jest
zaprzeczeniem mitu o Ameryce jako Eldorado dla emigrantów. Opowiadania H.
charakteryzuje w początkowym okresie wierność schematom socrealistycznym,
osadzenie w realiach jest typowe i dla późniejszych utworów; dialogi
dominujące nad narracją, częste operowanie kontrastem dla wzmacniania
dramatyzmu i umiejętność kondensacji szczegółów to atuty, które przyczyniły
się do przyznania mu nagrody paryskiej "Kultury" (1958) i londyńskich
"Wiadomości" (1958).
Hoffmanowa Klementyna z Tańskich
(1798-1845) - autorka opowiadań dla dzieci, nowel i powieści; jedna z pierw-
szych kobiet utrzymujących się z pracy zawodowej. Szczególnie aktywna w l.
1820-30 - wizytatorka pensji żeńskich, nauczała w Instytucie Guwernantek.
Redaktorka pierwszego pol. czasopisma dziecięcego "Rozrywki dla Dzieci" (1824-
28, miesięcznik) - stałe działy:
wspomnienia naród., powieści i anegdoty o dzieciach, utwory służące kształto-
waniu "serca i stylu", wiadomości przydatne matkom i przypowieści. Podczas
powstania listopadowego współzałoży-
157
Horsztyński
cielka Związku Dobroczynności Patrio^ tycznej Warszawianek. Po klęsce wye-
migrowała wraz z mężem do Drezna, potem Paryża - ich dom skupiał pol. in-
teligencję. We Francji uczestniczyła w pracach Tow. Dobroczynności Dam
Polskich i Tow. Literackiego. Debiutowała zbeletryzowanym traktatem pe-dag.
Pamiątka o dobrej matce (1819). Program pisarski sformułowała zwracając się do
dzieci we wstępie do II wyd. Powieści moralnych (l 821): "zabawie i pożytkowi
waszemu cale życie poświęcić pragnę". Realizowała w twórczości własną
koncepcję wychowawczą: starała się zaszczepić zasady i cnoty cenione w życiu
dorosłym, budziła uczucia patriotyczne odwołując się do naród, przeszłości,
zwalczała wypieranie jeż. pol. przez franc. Zwracała się gL do dziewcząt. Jej
utwory miały wyraźny pol. koloryt (realia, umiejętnie dozowany folklor).
Pisała dla małych dzieci {Wiązanie Helenki, 1823), dorastającej młodzieży
{Listy Elżbiety Rzeczyckiej, 1824; Dziennik Franciszki Krasińskiej, 1825 -
studia obyczajów w czasach stanisławowskich) oraz dla dorosłych {Karolina,
1839; Krystyna, 1841). Do adresatów dostosowywała język i styl utworów.
Dowodem uznania dla H. był projekt przyjęcia jej do > Tow. Przyjaciół Nauk.
Na utworach pisarki wychowało się kilka pokoleń pol. dzieci.
Hohensee Jacek (ur. 1943) - poeta, prozaik, a zwł. malarz, scenograf, reżyser.
Jego zbliżona do neoklasycyzmu poezja jest nieco patetyczna, uroczysta,
przywołująca naród, i bohaterską legendę. H. zebrał wiersze w t. Deszcz (1967)
i Dystans (1971). Jest także autorem groteskowej mikropowieści Paranoja
picture albo Kronika filmowa (1978) oraz 2 tomów nowel: Teatr nonsensacji
(1980) i Imagen Segundraria (1981).
W prozie - inaczej niż w poezji - ujawniły się zainteresowania egzotyką.
Holuj Tadeusz (1916-85) - prozaik, dramaturg, poeta, publicysta, współtwórca i
prezes krakowskiego klubu Kuźnica. Działalność publicyst. rozpoczął
współredagując pismo "Nasz Wyraz" (1936). Studiował polonistykę i prawo na UJ,
uczestniczył w kampanii wrześniowej, aresztowany za działalność konspiracyjną
był więźniem obozu w Oświęcimiu, po wojnie aktywny działacz polit.-społ.
Początki twórczości poet. wyznaczają tomiki: Dziewczyno, płyniemy naprzód
(1936) oraz Plonące ścieżki (1938). Jako dojrzały twórca interesował się
problematyką hist.-społ., czemu dał wyraz w epickim cyklu Królestwo bez ziemi
(t. 1-4, 1954-56) oraz w powieści o L. Waryńskim Róża i płonący las (t. 1-2,
1971). Wspólcz. problematykę społ.-polit. i moralną podjął m.in. w powieściach
Raj (1972) i Osoba (1974). Bagaż osobistych doznań obozowych znalazł wyraz w
zbiorku Wiersze z obozu (1946), dramatach Dom pod Oświęcimiem (1948) oraz Pu-
ste pole (1965) i powieści Koniec naszego świata (1958). Wiersze z l. 1936-76
wydał w zbiorze Rysopis (1976). Odznaczony m.in. państwową nagrodą lit. II
stopnia.
Horsztyński - dramat > J. Słowackiego w 5 aktach prozą, powst. 1835, prwdr.
1866, wyst. 1871. Tłem osobistej tragedii tytułowego bohatera jest próba uda-
remnienia przez targowiczanina, hetmana litew. Sz. Kossakowskiego wybuchu
insurekcji 1794 r. w Wilnie. Stary konfederat barski Ksawery H. usiłuje po-
krzyżować te plany, grożąc ujawnieniem dokumentów kompromitujących hetmana
jako sprzymierzeńca Moskali. W akcie zemsty zagrożony Kossakow-


Hrabia Henryk, Mąż
158
ski ujawnia romans swego syna Szczęsnego z żoną H., ten wzywa zalotnika na
pojedynek, wielkodusznie go jednak nie zabija, lecz sam po rozmowie z żoną
Salomeą popełnia samobójstwo. Splatające się wątki: dramat polit. wyboru
między powinnością obywatelską a synowską oraz nierozstrzygnięte uczucia wobec
dwóch kobiet - Salomei i Amelii
- nadają Szczęsnemu cechy tragiczne;
ma świadomość, że nie potrafił zapobiec ani śmierci ojca, ani też tragedii H.
Hrabia Henryk, Mąż - bohater ro-mant. dramatu Z. Krasińskiego > Nie
-Boska komedia, potomek arystokratycznego rodu marzący o poetyckim powołaniu.
Krótko po ślubie z ukochaną wybiera ambicje twórcy i trzykrotnie omamiony
widmem Dziewicy (symbolu poezji). Orła (sławy), Edenu (natury) potajemnie
opuszcza rodzinę w dniu chrztu syna Orcia. Odrażająca, prawdziwa twarz zjawy
uświadamia mu fałsz własnych urojeń, po powrocie do domu dowiaduje się o
chorobie żony i jest świadkiem jej śmierci w szpitalu dla obłąkanych, a
dorastający syn Orcio pod wpływem choroby nerwowej zaczyna tracić wzrok. Tak
oto dość okrutnie doświadczony Mąż uzmysławia sobie własny egocentryzm i dla
próby rehabilitacji postanawia stanąć na czele obrońców zagrożonego ładu społ.
W imię obrony wiary i tradycji chce wspomóc obleganych w Okopach Świętej
Trójcy, wyruszając im na odsiecz z oddziałem swoich poddanych. Celem poznania
sił przeciwnika zakrada się nocą do obozu rewolucjonistów i nierozpoznany
przez nikogo, w towarzystwie > Pankracego ogląda zgromadzony motłoch. Widok
pełnych nienawiści i okrucieństwa obdartusów tylko upewnia go w już powziętej
decyzji, choć ma świadomość nieuchronności
upadku własnej klasy, w rozmowach toczonych z Pankracym broni zasług szlachty.
Obwołany wodzem przez broniących Okopów, wprowadzony przez ociemniałego syna
do lochów dowiaduje się, że "za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz
siebie, prócz siebie i myśli twych - potępień jesteś, potępień na wieki".
Jedyny spośród arystokratów walczy do końca, a w decydującym momencie natarcia
rewolucjonistów rzuca się w przepaść z murów warowni, złorzecząc: "Poezjo,
bądź mi przeklęta, jako ja sam będę na wieki", w niej bowiem dostrzega
przyczynę własnej klęski oraz źródło nieszczęść najbliższych. Jego klęska jest
konsekwencją wybranej postawy życiowej, rozdźwięku między pięknem głoszonych
słów a czynami, co charakteryzują słowa: "Przez ciebie płynie strumień
piękności, ale ty nie jesteś pięknością", oznacza również klęskę re-
prezentowanej przez niego klasy spol.
Hrabina Cosel. Powieść historyczna
(1874) -jedna z powieści tzw. trylogii saskiej > J. I. Kraszewskiego. Oparta
na pamiętnikach, przypomina głośny romans Augusta II z Anną von Hoym.
Wnikliwie zarysowany obraz społ. i polit. konfliktów absolutystycznie rządzo-
nego państwa ukazany został przez pryzmat zdemoralizowanego modelu życia dworu
drezdeńskiego. Niewątpliwym walorem powieści jest prawda psychol. uwidoczniona
w rysunku postaci króla i uwarunkowań dość specyficznej kariery, a następnie
klęski bohaterki burzliwego romansu. Eta", w reż. J. Antczaka (1968).
Huelle Paweł (ur. 1957) - poeta, prozaik, krytyk lit., pracownik nauk. Uniw.
Gdańskiego. Członek PEN Ciubu. Po studiach polonistycznych pracował w Biurze
Informacji Prasowej "Solidar-
159
Hussowski Mikołaj
ności". W l. 1994-96 kierował gdańskim ośrodkiem TYP. Powieść Weiser Dawidek,
uznana za najciekawszy debiut l. 80., opowiada o wchodzeniu chłopców w świat
dorosłych. Sprawcą ich przemiany jest żyd. chłopiec - trochę czarodziej,
trochę kabalista. Fascynuje innością, wydaje wojnę światu dorosłych i znika
(archetypiczna sytuacja "pustego miejsca"). Powieść odznacza się szczególnym
klimatem tajemnicy, a czas akcji (letnia susza 1957 r.) nadaje wydarzeniom
charakter apokaliptyczny. Za Weisera Dawidka H. otrzymał nagrodę Kościelskich.
Jest także autorem Opowiadań na czas przeprowadzki (1991), Wierszy (1994),
zbioru Pierwsza miłość i inne opowiadania (1996) i dramatu Kto mówi o czekaniu
("Dialog" 1994).
humanizm (z łac. humanitas = człowieczeństwo, ludzkość) - l. Prąd umysłowy
zmierzający - przez studia nad kulturą staroż. - do pełnego poznania czło-
wieka; potem światopogląd przyznający człowiekowi miejsce centralne. Dewizą h.
stały się słowa rzym. komediopisarza Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic,
co ludzkie, nie jest mi obce" (łac. Homo sum et nihii humanum a me alie.nu.rn
es-se puto). Jego przesłaniem było kształtowanie harmonijnej osobowości, roz-
wijanie twórczych zdolności człowieka. Czerpał wzory z antyku - traktował je
jako niepodważalne normy. Stworzył ideał człowieka wykształconego: znającego
jeż. gr., łac. i hebr. (język uznawał za główny przejaw aktywności umysłu),
czytającego w oryginale lit. antyczną i Biblię, studiującego sztukę i
filozofię. Uczeni humaniści jednoczyli się w stowarzyszenia wzorowane na
Akademii Platońskiej - w Polsce: Literackie Stowarzyszenie Nadwiślańskie
(Sodalitas Litteraria Yistulana), założone przez >
K. Celtisa. Dominującym kierunkiem filoz. był neoplatonizm, godzący filozofię
gr. z religią chrzęść, (ośrodek: Florencja czasów Wawrzyńca Medyceusza i
tamtejsza Akademia). W literaturze (sztuce) h. charakteryzował się dążnościami
normatywnymi. Dla poetyk hu-manist. wzorami stały się dialogi Platona, Poetyka
Arystotelesa i List do Pizo-nów Horacego (dla retoryki - mowy Cycerona), a
najważniejszym pojęciem:
> mimesis. Poeta-humanista to poeta doctus (poeta uczony), naśladujący wzory
antyczne. Za najwybitniejszego humanistę europ, uważany jest Erazm z
Rotterdamu (1467-1536), a w Polsce:
> K. Janicki, > J. Kochanowski i > Ł. Górnicki. 2. Obecnie: kultura
akceptująca człowieka, skupiająca się na jego potrzebach duchowych i
materialnych, dbająca o zapewnienie mu pełnego rozwoju.
Hussowski Mikołaj, Hussowczyk
(ok.1475 - po 1533) - poeta pol.-łac., protegowany biskupa E. Ciołka. Naj-
słynniejsze dzieło: Pieśń o żubrze (Car-men... de statura, feritate ac
yenatione bisontis, 1523). Poemat - wraz z wypchanym żubrem - miał być darem
Ciołka dla lubiącego polowania Leona X (niedoręczonym z powodu śmierci pa-
pieża). Utwór napisany znakomitym łac. wierszem - urzeka plastycznością opisów
żubra i litew. puszcz oraz niezwykłą kreacją narratora - "człowieka leśnego".
Zawiera liczne sceny myśliwskie, wzmianki o ludzie litew. i jego obyczajach
oraz wtręty hist. - gł. o ks. Witoldzie. Autor dołączył do niego apel pod
adresem władców chrzęść., by wspólnie przeciwstawili się Turcji. H. jest też
twórcą poematu epickiego o św. Jacku (De vita et gestis divi Hyacinthi
opusculum, 1525) - jednego z pierwszych o tematyce antyluterańskiej. Po


Hutnikiewicz Artur
160
śmierci Ciołka poeta, pochodzący z ubogiej szlachty, daremnie zabiegał o
przychylność dworu (dedykował De vita et gestis... kanclerzowi Szydio-
wieckiemu, napisał utwór ku czci hetmana wielkiego koronnego M. Firleja -Nova
et miranda de Turcis victoria (1524). Zmarł w nędzy.
Hutnikiewicz Artur (ur. 1916) - historyk lit. Studiował filologię pol. i kla-
syczną oraz historię we Lwowie. Po wojnie zamieszkał w Toruniu, podjął pracę
na uniwersytecie. Od 1962 r. prof., od 1973 dyr. zakładu historii lit. Uniw.
Toruńskiego. Jest członkiem Tow. Naukowego Torunia, redaktorem jego
wydawnictwa, od 1993 r. członkiem PAU. Interesuje się gł. literaturą Młodej
Polski i 20-lecia międzywojennego. Jest autorem syntezy Mioda Polska (1994) i
wielu prac o > S. Zerom-skim, m.in. Zeromski i naturalizm (1956), monografia
Stefan Zeromski, oraz zbioru Portrety i szkice literackie (1976, sylwetki
pisarzy od H. Sienkiewicza po M. Dąbrowską) i charakterystyki programów
artyst. 20-lecia międzywojennego Od czystej formy do literatury faktu (1967).
Odą do wolności zamknął Słowacki młodzieńczy okres twórczości i zyskał miano
poety naród., budzącego swą liryką naród do boju.
Hymn (inc. "Smutno mi. Boże!", 1836) - poet. monolog > J. Słowackiego na-
pisany w czasie podróży morskiej do Aleksandrii. Poeta-pielgrzym występuje
jako gł. postać ujawniająca swoje najgłębsze uczucia smutku za odległą oj-
czyzną, którą przypominają lecące w górze bociany. Otaczające podmiot lir.
piękno: morze pełne blasków, lazurowa woda, zachodzące słońce, nie potrafią
radować serca, mogą jedynie potęgować nastrój nostalgii. Wygnańcza podróż nie
ma kresu, nie ma nadziei na powrót do kraju, niepewne jest też miejsce ostat-
niego spoczynku. Stylizowana modlitwa kierowana do Boga ma charakter skargi na
nieodwracalność losu w świecie, który mimo Boskiego tworzenia okazał się dla
poety obcy, nastrój rezygnacji podkreśla powtarzający się refren "Smutno mi.
Boże". Ostatnia zwrotka ma charakter refleksji wyrażającej poczucie nie-
uchronności przemijania: "Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie / Patrzący
-
marli".
161
Hymn do Nirwany
Hymn (inc. "Bogarodzico, Dziewico!") - utwór > J. Słowackiego napisany pod
wpływem wydarzeń powstania listopadowego i zamieszczony w 3. t. Poezji (1833).
Powtórzone na początku i końcu wersy, adresowane bezpośrednio do Bogarodzicy,
zawierają anaforyczne powtórzenia słów o nadchodzącej "Wolności", która zerwie
okowy niewoli. Wezwania "Słuchaj nas. Matko Boża" i prośba "Wolnego ludu krew
/ Zanieś przed Boga tron" są bliskie średniow. pieśni rei., która pełniła
funkcję naród. hymnu > Bogurodzicy. Zarówno tym utworem, jak i wydaną
równocześnie
Hymn do miłości ojczyzny (inc. "Święta
miłości kochanej ojczyzny") wiersz > I. Krasickiego zamieszczony w jego
poemacie heroikomicznym Myszeis, opubl. bezimiennie w "Zabawach Przyjemnych i
Pożytecznych" (1774). Powstał po tragicznych przeżyciach I rozbioru i
zapoczątkował lirykę czasów, niewoli, kształtował uczucia patriotyczne, był
pieśnią śpiewaną w Szkole Rycerskiej. Miłość do ojczyzny nabiera znamion
świętości i jest zrozumiała tylko dla "umysłów poczciwych", które gotowe są
znosić dla niej "więzy" i "pęta". Autotrawestację tej pieśni, zawierającą
wyraźnie antysarmackie akcenty, zamieścił Krasicki w III pieśni poematu
Monachomachia (inc. "Wdzięczna miłości kochanej szklenice").
Hymn do Nirwany (1894) - parafraza Psalmu CXXIX De profundis clamavi, �w
którym > K. Przerwa-Tetmajer zwracając się do Nirwany jako najwyższego bóstwa
woła: "I przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie", prosząc o
skrócenie męki na ziemi:
"Niech otchłań klęsk i cierpień w łonie się twym pogrzebie". Kolejne wersy
kończące się zwrotem do Nirwany (epi-forą) zawierają liczne uzasadnienia tych
niecodziennych błagań - życie jest pasmem cierpienia, a ludzka podłość i złość
niszczą wszelki sens bytu. Postawa niewiary w ideały minionej epoki,
charakterystyczna dla pokolenia schyłku wieku, była praktycznym odzwier-
ciedleniem założeń filozofii A. Schopen-hauera i funkcjonującego w niej
pojęcia > nirwany. Życie, zdaniem jego wyznawców, było nieustannym poczuciem
niespełnienia i bólu, a jedynym sposobem zmniejszenia męki wyzbycie się woli
życia, osłabienie poczucia rzeczywistości. Do takiego właśnie stanu woli i
ducha chce zdążać podmiot lir. hymnu.


IHakowiczówna Kazimiera (1892-1983) - poetka, tłumaczka. Studiowała
polonistykę i anglistykę na UJ. W czasie I wojny światowej była sanitariuszką
na froncie. W l. 1917-18 pracowała jako korektorka drukarni w Petersburgu. W
1918 zamieszkała w Warszawie. W l. 1926-35 była osobistym sekretarzem J.
Piłsudskiego w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Do 1939 r. pracowała jako
urzędniczka w MSZ. Związana ze > Skamandrem, publikowała liczne wiersze w >
"Wiadomościach Literackich". Ewakuowana w 1939 r. do Rumunii, przebywała w
Klużu (Siedmiogród) do 1947 r. Jesienią t.r. wróciła do Polski, w 1948 r.
zamieszkała na stałe w Poznaniu. Debiutowała jako kilkunastoletnia dziewczynka
wierszem Jabłonie w > "Tygodniku Ilustrowanym" (1904). Pisała głównie poezję
(30 t.), przemawiając zawsze w imieniu jednego człowieka (nie zbiorowości). W
jej wierszach ożywał świat mitologii pol. i litew., pejzaż polny i leśny. I.
chętnie posługiwała się anegdotą, humorem, elementami fabuły. Fascynowała ją
codzienność -miała poczucie niepowtarzalności każdego istnienia (np. Popici i
perły, 1930, wspomnienie krainy minionego dzieciństwa). Upodobanie do
szczegółu (Powrót z t. Potów, 1926) łączyła z lir. na-strojowością o
rodowodzie modernistycznym. Wiersze I. zostały zebrane m.in. w t. Ikarowe loty
(1911), Ballady bohaterskie (1934), Słownik litewski (1936), Wiersze bezlistne
(1942), Szeptem (1966). Dużą popularność zyskały Obrazy imion wrózebne (1926)
- magiczne i żartobliwe charakterystyki ludzi na podstawie ich imion. I.
pisała też dydaktyczne wiersze dla dzieci (m.in. Wiersze o marszałku
Pilsudskim), prozę wspomnieniową (Nowoczesne wynurzenia - komentarz do
autobiografii, Tranzy-meński zając - o znanych postaciach 20-lecia
międzywojennego), dramaty (t. Rzeczy sceniczne). Tłumaczyła z jeż. niem.
(Goethego i Schillera), ang. (E. Dickin-son), roś. (L. Tołstoja), rumuńskiego
i węg. Wielokrotnie wyróżniana i odznaczana, m.in. krzyżem kawalerskim Legii
Honorowej i Komandorią Korony Rumuńskiej, nagrodą PEN Cłubu za przekłady
(1956), nagrodą m. Poznania (1967), nagrodą I stopnia Ministra Kultury (1967),
nagrodą państwową I stopnia (1976). W 1981 r. otrzymała tytuł doktora h.c.
Uniwersytetu w Poznaniu.
Imperium (1993) - zbiór reportaży > R. Kapuścińskiego przedstawiający podróże
autora i obraz rzeczywistości sowieckiej, cz. I w czasie potęgi imperium, cz.
II w czasie jego upadku (1989-91). Oglądowi poddana jest zarówno europ, część
kraju, np. Czerno-byl, jak i Syberia, np. miejsca łagrów Kołyma i Workuta.
Kapuścińskiego interesują różne sprawy, m.in. przyczyny konfliktów etnicznych,
postawy ludzi po rozpadzie mocarstwa, ich mentalność. Na narrację składają się
rozmowy lub opowiadania rejestrujące obrazy
163
Inny świat. Zapiski sowieckie
i wrażenia z podróży, opisy miejsc i osób, spotkania z politykami, ale też i
własne przemyślenia autora. Fakty są na ogół tylko pretekstem do rozważań o
prawidłowości lub przypadkowości zdarzeń i losów ludzi, od reportażu autor
często przechodzi do eseju; do zobrazowania motywów wyborów życiowych
spotykanych osób niezbędny okazuje się dłuższy monolog. Niejedno-rodność
gatunkowa staje się atutem kompozycyjnym książki.
impresjonizm w literaturze - przejęty przez lit. kierunek w malarstwie, zaini-
cjowany we Francji końca XIX w. Objawiał się nastrojowością i emocjonal-nością
dzieła, zapisywaniem ulotnych, subiektywnych nastrojów i wrażeń, dynamicznych
obrazów. W poezji przyniósł dominację pejzażu jako tematu (zapis wrażenia,
jakie wywoływał), pa-raielizm stanów duszy i krajobrazu, grę swobodnych
skojarzeń, wykorzystanie walorów brzmieniowych (muzyczność). W prozie oznaczał
subiektywizm narracji, skupienie na analizie psychiki bohatera, przeżywającego
świat - nie próbującego go zrozumieć, rozluźnienie kompozycji. I. w lit. pol.
posługiwali się m. in. > B. Ostrowska, > M. Wolska, > S. Żeromski, > W.
Reymont, > W. Be-rent, > T. Rittner, > S. Przyby szewski.
Ingarden Roman (1893-1970) - filozof i estetyk, zajmował się ontologią,
zwłaszcza dzieł sztuki jako tworów świadomości ludzkiej, estetyką, teorią
poznania i etyką. Dzieło zdaniem I. ma intencjonalny sposób istnienia, oznacza
to, że kształtuje się w aktach twórczych artysty, ale uzyskując niepsychiczny
sposób istnienia umożliwia dostęp innych osób. Wraz z konkretyzacją w psychice
odbiorcy staje się przedmiotem estetycznym, których jest tyle, ilu odbiorców.
I. rozwinął własną teorię literatury i podstaw estetyki opisowej, koncentrował
uwagę na samym utworze dystansując się wobec biografizmu i psychologi-zmu.
Wśród wielu dzieł tego filozofa do ważniejszych należą O poznawaniu dzieła
literackiego (1937), Szkice z filozofii literatury (1947), Spór o istnienie
świata (t. l, 1947; t. 2, 1948; t. 3, 1974), V podstaw teorii poznania (1971),
Wykłady i dyskusje z estetyki (l9S'l).
Inny świat. Zapiski sowieckie (1949-51) - książka > G. Herlinga-Grudziń-
skiego o roś. łagrach, jedna z pierwszych na ten temat, wydanych na Zachodzie.
Od 1949 r. druk. w odcinkach w londyńskich "Wiadomościach" pt. Martwi za
życia. Całość ukazała się w przekł. ang. ze wstępem B. Russella (1951) i w
jeż. pol. (1953). Szybko zdobyła rozgłos światowy: w 1952 r. została wyd. w
USA, potem przetłumaczona na różne języki. Tożsamy z autorem narrator-bohater
w pozornie beznamiętny sposób (wzór: Dziennik roku zarazy D. Defoe)
relacjonuje fakty. O przeżyciach osobistych mówi mało. Herling-Grudziński
zaczerpnął impuls do tytułu ze Wspomnień z domu umarłych F. Do-stojewskiego. Z
tego tekstu pochodzą cytaty poprzedzające poszczególne rozdziały oraz motto
całego utworu ("...otwierał się przed nimi inny świat"). Określa ono główne
kręgi zainteresowań pisarza: piekło obozu i żyjący w nim ludzie. Celem /. s.
nie jest rejestracja szokujących faktów. Autor odsłania mechanizmy systemu, w
którym bezprawie staje się prawem. Jego perfidia polega na podtrzymywaniu
absurdalnych pozorów praworządności (nonsensowny akt oskarżenia i wymuszone
przyznanie się oskarżonego do winy, wyrok, który może zostać przedłużony przy
bramie obozu, istniejąca w łagrze


instytucje literackie
164
lista plac więźniów - bez wypłat, pozory wolności: Dom Spotkań, z którego
okien widać prawdziwy obóz, szpital, który nie leczy, biblioteka bez książek
itd.). System został oparty na prostej zasadzie: zabrać ludziom wszystko, a
potem dać cokolwiek, by mieli o co walczyć. Władze dbają o silne zantagonizo-
wanie więźniów (kryminalni przeciw politycznym, oficjalność donosów, dających
szansę przeżycia). Są w utworze apokaliptyczne obrazy głodu, wyniszczającej
pracy, okrucieństwa, łamania godności. Autor określa też cel systemu:
maksymalna eksploatacja ludzkich sil, ale przede wszystkim zmiana osobowości
więźnia, uczynienie z niego sprawnego elementu nieludzkiej machiny (niemal
Kafkowski fragm. o rozłożeniu na drobne cząstki osobowości człowieka i
złożeniu na nowo w inną jakość). Z dużą uwagą pisarz śledzi ludzkie reakcje i
postawy: od okrucieństwa (gur-kowie) po przejawy heroizmu (Kosty-lew,
zakonnice, podejmujący głodówkę Polacy). Widzi przejawy ludzkiej solidarności
(przyjaźń z Dimką, stosunek Pamfiłowa). Jako jedno z najbardziej
charakterystycznych zjawisk ukazuje podtrzymujące nadzieję "zaczepianie się o
wolność", tzn. przywiązanie więźniów do pozorów wolności - z pełną
świadomością, że są pozorami (prof. literatury dyskutujący o Gonczarowie,
wzruszenie w czasie oglądania filmu -banalnego melodramatu, celebrowanie
wolnego dnia itp.). Przedstawia także więźniów, którzy zdradzają innych, ta-
kich, którzy by nie oszaleć, uwierzyli we własną winę, i takich, którzy po za-
kończeniu wyroku pozostają z własnej woli w obozie. Grudziński nie osądza.
Twierdzi, że nie można sądzić ludzi z "innego świata" stosując normy etyki
obowiązującej poza drutami obozu. Odmówi jednak zrozumienia współwięźniowi,
który po latach, dręczony wyrzutami sumienia (spowodował śmierć 4 towarzyszy
niedoli), przyjdzie do niego po jedno słowo: rozumiem. W normalnym świecie nie
można bowiem zrozumieć zasad tamtego - nieludzkiego. Wspomnienia z domu
umarłych Dosto-jewskiego pojawiają się w tekście także jako książka
pozwalająca jednej z bohaterek przetrwać obóz. Dzięki niej zrozumie, że jej
los nie jest wyjątkowy -stała się jedną z ofiar systemu istniejącego w Rosji
jeszcze w czasach carskich. /. s. jest przejmującą analizą systemu
totalitarnego. Pokazując jednak różne ludzkie postawy, pozwala zachować wiarę
w moralną siłę człowieka.
instytucje literackie - organizacje kulturalne, zrzeszenia zawodowe literatów,
instytuty naukowe, wydawnictwa, m.in. takie jak: Instytut Badań Literackich,
PEN Ciub, Polskie Towarzystwo Wydawców Książek, Instytut Literacki, Związek
Literatów Polskich. Mają one na celu m.in. koordynację badań lit., tworzenie
płaszczyzny kontaktów pisarzy różnych narodowości, popularyzację literatury,
ochronę kultury naród., obronę dóbr własnych twórców. W minionych wiekach
podobne funkcje pełnił > mecenat królewski lub magnacki, oficyny drukarskie,
kawiarnie lit. itp.
Instytut Badań Literackich (IBL) -instytucja nauk. utworzona w 1948 r. w
Warszawie. Do jej zadań należą badania z zakresu historii i teorii literatury
;poL, prowadzenie i wydawanie bibliografii. W kręgu zainteresowań IBL znalazły
się również problemy socjologii lit., życia lit., kultury lit. Początkowo
instytut podlegał Ministerstwu Oświaty i Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego;
od 1952 r. PAN. Jego dyrektorami byli:
S. Żółkiewski (1948-53), K. Wyka
165
irenizm
(1953-70), S: Urbańc^yk (1970-71), Z. Goliński (1971-72), T. Skubalanka (1973-
75), M. Klimowicz (1975-81), R. Górski. Radę naukową tworzą przedstawiciele
uniwersytetów pol. W bogatym dorobku IBL szczególne miejsce zajmują
wielotomowe opracowania bibliograficzne, m.in. Bibliografia zawartości
literackiej czasopism polskich XIX i XX w. (do 1939 r.). Bibliografia litera-
tury polskiej "Nowy Korbut", bibliografie osobowe (> J. Tuwima, > G. Za-
polskiej, > T. Boya-Żeleńskiego, > S. Wyspiańskiego, > W. Broniewskiego).
Ponadto w IBL powstały liczne syntezy (m.in. Historia literatury polskiej.
Dzieje folklorystyki), słowniki (m.in. Slow-nik współczesnych pisarzy
polskich, Słownik pseudonimów pisarzy polskich, Słownik jeżyka Adama
Mickiewicza, słowniki z serii Yademecum Polonisty), studia, rozprawy,
monografie. IBL prowadzi działalność edytorską (seria wydawnicza Biblioteka
Pisarzów Polskich), wydaje czasopisma, m.in. "Biuletyn Polonisty", >
"Pamiętnik Literacki", > "Teksty". Biblioteka instytutu jest najbogatszym w
Polsce zbiorem książek z zakresu wiedzy o literaturze, posiada także duże
zbiory ikonograficzne. Prace IBL mają duże znaczenie dla rozwoju metodologii
badań lit.
Instytut Literacki - wydawnictwo założone w Rzymie w 1946 r., a od następnego
roku funkcjonujące w Maisons-Laf-fitte pod Paryżem, którego twórcą i dy-
rektorem jest > J. Giedroyc, stali współpracownicy m.in. J. i M. Czapscy oraz
Z. i Z. Hertzowie. Wydaje miesięcznik > "Kultura"; w serii Biblioteka
"Kultury" prócz obcej lit. pięknej publikuje utwory pol. pisarzy emigracyjnych
oraz przez wiele lat także krajowych, których dzieła z uwagi na cenzurę nie
mogły być drukowane w kraju. W skład
Biblioteki wchodzi kwartalnik "Zeszyty Hist." zawierający materiały i
opracowania najnowszych dziejów Polski. I.L. upowszechnia również prace z
zakresu filozofii, historiozofii, publicystyki polit.
Iredyński Ireneusz (1939-85) - prozaik, poeta, dramaturg. Debiutował tomikiem
kontestacyjno-prowokacyjnej poezji Wszystko jest obok (1959), kolejne zbiory
to Moment bitwy (1961), Muzyka konkretna (1971). W twórczości zaliczanej do >
turpizmu (noszącej znamiona obycz. prowokacji) przedstawia człowieka w
sytuacjach krańcowych, nacechowanych okrucieństwem aż do zakwestionowania
ludzkiej godności, w związku z tym często był posądzany o nihilizm i cynizm.
Jest autorem powieści Dzień oszusta (1962), Człowiek epoki (1971), Manipulacja
(1975), Ciąg (1983) oraz opowiadań Związki uczuciowe (1970), Okno (1978).
Wyrafinowana przemoc i gwałt charakteryzują problematykę dramatów Jaselka-mo-
derne (1962), Zegnaj Judaszu (1965), Trzecia pierś (1973). Niezależnie od
bezwzględnej walki o przetrwanie bohaterowie próbują szukać ocalenia w
powtarzających się gestach autokrea-cji, o względności postaw i zachowań
traktują dramaty Dobroczyńca (wyst. 1971), Sama słodycz (1973), Dacza (1973),
Ołtarz wzniesiony sobie (1981), Terroryści (1983), Dziewczynki (1985) i
Wszyscy zostali napadnięci (1985). Ukazał się też wybór jego dramatów Dziewięć
wieczorów teatralnych (1986). Twórczość I. to również słuchowiska radiowe, np.
Glosy (1974), scenariusze filmowe, monodramy psychol.:
Czysta miłość (1972), Maria (1974).
irenizm - kierunek w teologii chrzęść. dążący do zgody między wyznaniami za
cenę wzajemnych ustępstw. Szukaniem


ironia
166
porozumienia w duchu i. nacechowane były postawy humanistów, m.in. w Polsce >
K. Celtisa, > K. Janickiego, > J. Kochanowskiego.
ironia - w tradycji lit. chwyt artystyczny zastosowany przez twórcę; i. sokra-
tejska - sposób wyrażania sprzeczności między tym, co bezwzględne, a tym, co
względne, sposób prowadzenia dyskusji; i. tragiczna - nieubłagane działanie
fatum, np. w Antygenie Sofoklesa; i. ariostyczna - swoisty ton narracji wyra-
żający się w stosunku autora do świata przedstawionego, np. w Orlandfie sza-
lonym L. Ariosta; i. romantyczna - wyraz dystansu podmiotu wobec rzeczywi-
stości, w której żył bohater romant., wobec kultury, konwencji lit. i wartości
estetycznych, eksponowanie różnic pomiędzy rzeczywistością a ideałem, bytem a
sztuką; mistrzowsko zaprezentowana w Beniowskim J. Słowackiego.
Irydion (1836) - wyd. bezimiennie dramat hist.-filoz. > Z. Krasińskiego, w
którym znalazły odzwierciedlenie konflikty kultur i ludów z różnych kręgów
cywilizacyjnych. Obrazem centralnym jest rozpad imperium rzym., starcie
pogaństwa i chrześcijaństwa w III w. n.e.; bohater dramatu Grek Irydion - syn
Amfilocha i kapłanki Odyna Grimhildy, usiłuje samotnie zemścić się za utraconą
wolność ojczyzny doprowadzając do upadku staroż. Rzym. W dążeniu do celu
posługuje się zdradą i podstępem, w ostatecznej determinacji poświęca nawet
duszę nieśmiertelnemu starcowi Masynissie - wcieleniu wiecznego Szatana.
Obudzony z letargu 16 wieków później Irydion ogląda ruiny Rzymu, a o jego
duszę wiodą spór diabeł Masynissa i anioł Kornelia, jej wstawiennictwo u Boga
rozstrzyga o możliwości zbawienia dla winowajcy
Irydiona - za swe niegodziwe metody zostaje zobowiązany do dalekiej wędrówki,
aby w "ziemi mogił i krzyżów" (w domniemaniu chodzi o Polskę) przez śmierć i
zmartwychwstanie zasłużyć na niebiosa. Taka koncepcja losów bohatera miała
jawnie polemiczny charakter wobec postawy Mickiewiczowskiego
> Konrada Wallenroda, Krasiński wyraźnie stwierdzał, że szlachetne pobudki
nie mogą być usprawiedliwieniem podstępu i zdrady, ponieważ taka walka nabiera
cech szatańskich, a nie Boskich. W systemie historiozoficznym tego poety
Opatrzność ostatecznie zatryumfuje, dlatego konieczna jest próba cierpienia
dla tych, którzy mają doświadczyć jej łaski. Irydion jest bohaterem tragicz-
nym, postawiony wobec wyboru między rezygnacją z zadośćuczynienia swym
przodkom a podjęciem nieetycznego, skazanego na niepowodzenie działania
próbuje przyśpieszyć upadek znienawidzonego Rzymu, lecz zrozumie, że jest
"tylko cieniem, odbitym od późnej przyszłości", i nie ma bezpośredniego wpływu
na bieg zdarzeń.
Irzykowski Karol (1873-1944) - pisarz, krytyk lit., tłumacz. Jako krytyk
odegrał ważną rolę w życiu lit. > Młodej Polski i dwudziestolecia międzywo-
jennego. Studiował germanistykę na Uniw. Lwowskim. Zamieszkał we Lwowie,
współpracował z tamtejszymi pismami. W 1908 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie
pracował w agencji prasowej, a od 1910 r. w red. "Nowej Reformy". Po I wojnie
światowej zamieszkał w Warszawie, gdzie zajął się działalnością krytycznolit.
W 1933 r. został jednym z pierwszych członków
-> Polskiej Akademii Literatury. Współpracował z "Pionem", "Zet", > "Prosto
z mostu" i pol. Radiem. W "Roczniku Literackim" prowadził
167
Iwaszkiewicz Jarosław
dział dramatu. Podczas II wojny utrzymywał się z wykładów stenografii;
uczestniczył w podziemnym życiu lit. Ranny w nogę, przenoszony ze szpitala do
szpitala, zmarł w Żyrardowie. Debiutował wierszem w lwowskiej "Kronice Spol. i
Lit." Na wczesną twórczość I. złożyły się: eksperymentalna powieść Paluba,
wyd. razem z nowelą Sny Marii Dunin, wiersze, dramaty, nowele. Swoje poglądy
filoz. wyłożył w monografii Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności (1907).
Tłum. też dzienniki Hebbła. Największa część dorobku I. to teksty
krytycznolit. Uchodził (zwl. w dwudziestoleciu międzywojennym) za sceptyka.
Nie związał się z żadnym ugrupowaniem, żadnego programu lit. nie zaakceptował
bez zastrzeżeń. Był rzecznikiem logiki. Najwyżej cenił intelektualne wartości
dzieła. Od lit. żądał dojrzałości myślowej, konsekwentnej realizacji
przyjętych założeń. Od początku (Prolegomena do charaktemlogii, 1913)
świadomie przybierał postawę klerka (ostatni raz uzasadnił ją w Mostach, nad
którymi pracował podczas II wojny światowej - większość materiałów zaginęła).
Uznawał konieczność uwolnienia się od presji polityki i zagadnień spoi., by
móc poszukiwać prawdy pełniejszej niż jednostkowe racje. Postrzegał rze-
czywistość jako skomplikowany proces. Za moralny obowiązek lit. i krytyki
uważał poszukiwanie wieloaspektowej prawdy, oddającej owo skomplikowanie.
Zwalczał aprioryzm, myślenie szablonami, tępił wszelkie fetysze pojęciowe. Nie
negował założeń filoz. Młodej Polski, ale twierdził, że moderniści okazali się
zbyt ubodzy intelektualnie, by stworzyć własną sztukę (zmarnowali szansę
wskazaną przez > S. Przyby-szewskiego). Obwiniał ich - zwł. > S. Zeromskiego
i > S. Wyspiańskiego -za obarczenie literatury obowiązkami
spol. i polit., a w konsekwencji skazanie pol. kultury na zaściankowość. W
dwudziestoleciu międzywojennym, protestując przeciw spłycaniu sztuki, rozpo-
czął wszystkie ważne spory lit.: o "pro-gramofobię" Skamandra, o wtórność pol.
futuryzmu, o niezrozumiałośe poezji awangardy, o formę i treść z > Witkacym
(Walka o treść, 1929) i poetami proletariackimi. > T. Żeleńskiego-Bo-ya
(Beniaminek, 1933) zaatakował za schlebianie gustom publiczności, zastępowanie
intelektualnej komplikacji anegdotą i plotką. I. nie obawiał się zmian
poglądów - dyskutował je, modyfikował. Chętnie posługiwał się paradoksem,
aforyzmem; bliska mu była forma eseju. Artykuły krytyczne z różnych czasopism
zebrał w książce Czyn i słowo (1912) - polemicznym bilansie dokonań Młodej
Polski. Rozprawę Dziesiąta Muza (1924) poświęcił zagadnieniom filmu. W 1938 r.
ukazał się zbiór artykułów i aforyzmów Lżejszy kaliber. Szkice dnia -próby dna
- aforyzmy. Osobiste dzienniki I. z l. 1891-97 - interesujący dokument epoki -
ukazały się w t. Notatki z Życia, obserwacje, motywy (1964).
Iwaszkiewicz Jarosław, pseud. Eleu-ter (1894-1980) - prozaik, dramaturg,
poeta, eseista, krytyk, tłumacz. Studiował w Kijowie prawo, a zarazem byt
słuchaczem konserwatorium, w tym czasie w kijowskim piśmie "Pióro" publikuje
swój pierwszy wiersz Lilith. Na początkowy okres twórczości I. znaczący wpływ
wywarła przyjaźń z K. Szy-manowskim i współpraca z kijowskim teatrem "Studya"
S. Wysockiej. Współ-red. pisma ekspresjonistów > "Zdrój" (1919-20),
wspótzaloż. grupy poetyckiej > Skamander (1920). Po wojnie redagował "Życie
Literackie", "Nowiny Literackie", od 1955 r. do śmierci był


Iwona, księżniczka Burgunda
168
red. naczelnym "Twórczości". Wielokrotny prezes lub wiceprezes ZLP, członek
zarządu pol. PEN Ciubu, aktywny uczestnik życia społ. i polit. PRL. Debiutował
tomem poezji Oktostychy (1919) - oryginalnym na tle twórczości Skamandra
dzięki wyszukanym stylizacjom, wrażliwości na malarskość oraz wirtuozerii
formy (wprowadzenie aso-nansu fonicznego i oktostychu jako strofy). W
porównaniu z estetyzmem tego tomu późniejsze Dionizje (1922) zaskakują
czytelnika tonacją skrajnie ekspresjonistyczną (charakterystyczny witalizm).
Postawę klasycyzującą (refleksyjność, tematyka egzystencjalna, wątki
autobiograficzne) reprezentują zbiory: Powrót do Europy (1931), Lato 1932
(1933), Inne życie. Warkocz jesieni (1954), Jutro żniwa (1963). Ostatnie
tomiki: Kenie i elegie (1970), Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem (1980)
podejmują problematykę spraw ostatecznych: trwania i przemijania. Cha-
rakteryzuje je ascetyczna prostota stylu współgrająca z ich wymową. Proza I.,
ukazująca swoiście pojmowany realizm połączony z elementami symbolizmu i
liryzmem narracji, to m.in. powieść poetycka Zenobia Palmura (1920) z
charakterystycznymi elementami baśniowymi, autobiograficzna powieść Hilary,
syn buchaltera (1923) oraz realistyczna Zmowa mężczyzn (1930). Wielkim
osiągnięciem prozatorskim są opowiadania: m.in. > Panny z Wilka (1933, ekr.
1979, reż. A. Wąjda), > Brzezina (1933, ekr. 1971, reż. A. Wajda), -> Matka
Joanna od Aniołów (1933, ekr. 1961 reż. J. Kawalerowicz), Mfyn nad Utratą
(1936), Stara cegielnia, Mtyn nad Lutynią (1946), Opowiadania muzyczne (1971),
Ogrody Serenite (1974), Noc czerwcowa. Zarudzie. Heydenreich (1976). I. jest
twórcą nowoczesnej prozy hist. poruszającej problem psychologii władzy, np. >
Czerwone tarcze (1934), oraz ludzkiego losu z przekonaniem o istnieniu lądu
moralnego > Sława i chwalą (t.1-3, 1956-62). Dramaty > Lato w Nohant (1937),
> Maskarada (1939), Wesele pana Balzaka (1959) poruszają m.in. problem
konfliktu moralnego artysty, który staje przed wyborem między twórczą swobodą
a konkretami życia. I. jest również autorem szkiców lit. m.in. Petersburg
(1976), Podróże do Wioch (1977), Podróże do Polski (1977), monografii Chopin
(1949), autokomen-tarza Spotkania z Szymanowskim (1947), felietonów lit.
Rozmowy o książkach (1961), zapisanych wrażeń z podróży Książka o Sycylii
(1956), Gniazdo łabędzi (1962). Charakter autobiograficzny ma Książka moich
wspomnień (1957). Laureat licznych nagród państwowych, wł. nagrody literackiej
Premio Mondello, otrzymał także tytuł doktora h.c. UJ i UW.
Iwona, księżniczka Burgunda (1938) -dramat > W. Gombrowicza o wzajemnym
narzucaniu sobie zachowań (robieniu "gęby") przez ludzi (problematyką i stylem
zbliżony do > Ferdydurke). Książę Filip, buntując się przeciw typowym
reakcjom, zaręcza się z brzydką dziewczyną i staje się ofiarą kolejnego
stereotypu obycz. Wyzwala się wprawdzie, ale Iwona (zwana na dworze Cim-
cirymci) jest i przeszkadza (nie pasuje do otoczenia). Rodzina królewska -w
całym majestacie, z zachowaniem wszelkich pozorów - zabija ją (onieśmielona
dziewczyna dławi się podaną na obiad ościstą rybą). Początkowa farsa
przekształca się w dramat: człowiek nie mieszczący się w obowiązujących
schematach jest skazany na zagładę. Sztuka trafiła na scenę na przełomie l.
50. i 60. Najciekawsze inscenizacje:
K.Lupa(1978)iZ.Hiibner(1983). ,
jakobini polscy - nazwa nadana przez przeciwników polit. grupie radykalnych
działaczy oświeć, z kręgu Kuźnicy Koł-łątajowskiej (m.in. > J. Jasińskiemu,
K. Konopce, J. Dembowskiemu, T. Maru-szewskiemu, F. Mejerowi, J. Zajączkowi i
F. Jelskiemu), którym bliskie były idee rewolucji francuskiej. Opowiadali się
za terrorem jako metodą walki. Za ideowego przywódcę uznali > H. Koi-łątaja.
Ich zwiększona aktywność przypada na okres konspiracji przedinsurek-cyjnej i
powstania kościuszkowskiego (m.in. kierowali samosądami ludu warszawskiego w V
i VI 1794 r.). Nie stworzyli zwartej grupy, nie próbowali przejąć władzy. W
lit. ujawnili się jako publicyści polit. i autorzy anonimowych wierszy - zwl.
w czasie targowicy, II rozbioru Polski i powstania kościuszkowskiego. Była to
poezja silnie eks-presywna, ale prosta - nawet naiwna. Zwracała się otwarcie
przeciw Stanisławowi Augustowi i magnatom kolaborującym z zaborcami.
Niewydawana drukiem (ocalało niewiele tekstów), krążąca w odpisach,
kształtowała opinię publiczną. Jej doraźna aktualność sprawiła, że w
większości nie wytrzymała próby czasu. Najbardziej charakterystyczny przykład
poezji jakobińskiej to Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po
Ludwiku XVI J. Jasińskiego. Poetom z tego kręgu lit. pol. zawdzięcza przeki.
franc. poezji jakobińskiej, m.in. Marsylianki.
Jakubowski Jan Zygmunt (1905-75)
- historyk lit. pol., krytyk lit., publicysta. Studiował polonistykę na UW
(1928-34). Do 1939 r. pracował jako nauczyciel gimnazjalny, a w czasie oku-
pacji w tajnym nauczaniu. W l. 1942-45 więzień obozów koncentracyjnych (m.in.
w Oświęcimiu i Buchenwaldzie). Po wojnie pracował w łódzkich uczelniach (WSP i
na uniwersytecie). Od 1954 r. pro f. UW. Był twórcą i redaktorem "Polonisty"
(1946-47), potem > "Polonistyki" (od 1948), "Przeglądu Humanistycznego" (od
1957), red. naczelnym -> "Poezji" (XII 1965-YII 1972), współred. "Prac
Polonistycznych". Współpracował z > "Kulturą". W badaniach nauk. skupiał się
na literaturze Młodej Polski (m.in. Młoda Polska i Stanisław Wyspiański, 1958;
Stanisław Wyspiański, 1961; Stefan Zerom-ski, 1964; Zapomniane ogniwo -studium
o A. Dygasińskim, 1967), 20-lecia międzywojennego i współczesności (20 lat
współczesnej literatury polskiej z perspektywy historycznej, 1964), analizując
ją pod kątem pełnionych funkcji naród, i spol. Autor antologii Poetki Młodej
Polski, podręczników i antologii dla szkół średnich, redaktor zbiorowych
publikacji Polska krytyka literacka (1959-66) i Literatura polska od
średniowiecza do pozytywizmu (1974), inicjator i redaktor serii Biblioteka
"Polonistyki" oraz wydawca pism
> S. Brzozowskiego, > A. Sygietyń-


Jama Michalikowa
170
skiego, > S. Witkiewicza. Pośmiertnie ukazały się Dokąd, ale i skqd idziemy
(1977) i Porozmawiajmy o poezji (1979).
Jama Michalikowa - "Cukiernia Lwowska" J. Michalika przy ul. Floriańskiej 45 w
Krakowie, miejsce spotkań artystów młodopolskich, którzy spędzali w niej cale
dnie, dyskutowali i tworzyli (często płacili rysunkami i wierszami za
poczęstunek). Wkrótce ściany kawiarni zostały ozdobione rysunkami i obrazami
wykonanymi przez bywalców, m.in. K. Sichulskiego. W l. 1905-12 działał w niej
kabaret lit. > "Zielony Balonik". Dziś istniejąca kawiarnia zachowała wystrój
wnętrza z okresu modernizmu.
Jan Bielecki. Powieść narodowa polska oparta na podaniu historycznym -powieść
poet. > J. Słowackiego opubl. w t. l Poezji (1832), łączy elementy
scottowskiego historyzmu (sposób odmalowania czasów Stefana Batorego) ze
współcześnie rozumianym patriotyzmem (pojmowanie zdrady naród.). Tytułowy
bohater mści się za sąsiedzki zajazd na swoje dobra ułatwiając Tatarom napaść
na zamek magnata Sieniawskiego, zabija go, ale wyklęty przez Kościół i
osamotniony nie chce żyć z poczuciem winy. Zarys fabuły (ciągu sensacyjnych
zdarzeń) łączy narrację odautorską z wypowiedzią naocznego świadka, zawiera
też motywy bliskie Mickiewiczowskiemu > Konradowi Wallenro-dowi.
Jan z Kijan (XVI/XVII w.) - pseud., nazwisko nieznane. Jeden z najwybit-
niejszych twórców lit. > sowizdrzalskiej. Chętnie posługiwał się żartem i
parodią, kryjąc za nimi krytykę świata feudalnego. Kpił z autorytetów i
hierarchii, dewaluował uznane wartości, przekornie aprobował ganione przez
moralistów postawy {Nauki potrzebne do rzemiosła), abstrakcyjne ideały
przymierzał do plebejskiej codzienności (Co ludzie robią na świecie parodia
> Pieśni świętojańskie] o Sobótce Kochanowskiego). Utwory J. z K.: Sowizrzal
nowy albo raczej Nowyzrzal (1614), Nowy Sowizrzal albo raczej Nowyzrzal
(b.r.), Fraszki Sowizrzala nowego (1614), Fraszki nowe Sowizrzalowe (1615).
Jan z Koszyczek (XV/XVI w.) - bakałarz Akademii Krakowskiej. Pierwszy tłumacz
prozy narracyjnej, piszący wzorową polszczyzną. Przekłady z iac.: Żywot św.
Anny, naczystszej panny Maryje] Matki Bożej i Pana Jezu Krysta, starej matki
Jego (ok. 1522), łączący elementy cudowności chrzęść, ze szczegółami realist..
Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym, a
wszakoz, jako o niem powiadają, barzo wymownym (1521;
przekorny dialog > Marchołta z Salomonem, dowodzący potrzeby zachowania
równowagi między mądrością książkową a życiową, powagą a kpiną), Pon-cjan,
który ma w sobie rozmaite powieści mile barzo ku czczeniu, wzięte z rzymskich
dziejów (ok. 1530) - powiastka-egzemplum.
Jan z Szamotuł zw. Paterkiem (ok. 1480-1519). Mieszczanin z Wielkopolski.
Bernardyn. Studiował w Akademii Krakowskiej - w 1504 r. uzyskał tytuł magistra
artium. Od 1506 r. profesor tej uczelni. Doktor prawa kanonicznego (1513).
Kaznodzieja w kościele Św. Anny w Krakowie, potem proboszcz w Po-biedrzu - w
wyniku sporu o dziesięciny zamordowany przez szlachcica Russoc-kiego w jego
majątku pod Czernicho-wem. Autor trzech (wg M. Karpluków-
171
Janion Maria
ny - dwu, wg T. Michaiowskiej - czterech) Kazań o Maryi Pannie Czystej zw.
Kazaniem Paterka, połączonych adoracją Marii Panny - centralny punkt: Nie-
pokalane Poczęcie. Kazania P. zawierają elementy apokryficzne, w tym opis
urody Maryi (szczegóły ciała, ruchy, sposób ubierania się i mówienia). Nie
budzi wątpliwości tylko autorstwo I kazania, adresowanego do wykształconego
odbiorcy (forma scholastycznego traktatu, styl piśmiennictwa nauk.).
Janicki Jerzy (ur. 1928) - prozaik, dramaturg, dziennikarz. Działacz Tow. Mi-
łośników Lwowa (od 1988). Autor reportaży, opowiadań, a zwł. dramatów
radiowych oraz scenariuszy filmowych i telewizyjnych, m.in. seriali Polskie
drogi (1977), Ballada o Januszku (1986) i wspólnie z > A. Mularczy-kiem Dom
(1980-82). Współautor powieści radiowych Matysiakowie i W Je-zioranach.
Wspomnienia lwowskie opublikował w t. Cały Lwów na mój głów (1993) i
Towarzystwo weteranów (1994).
Janicki Klemens, lanicius, Janicjusz, Januszkowski (1516^13) - najwybitniejszy
poeta humanista przed > J. Kochanowskim. Pisał po lać. Pochodził z rodziny
chłopskiej (ur. w Januszkowie k. Żnina). Wiele zawdzięczał swoim mecenasom: >
A. Krzyckiemu (przebywał na jego dworze), a po jego śmierci - P. Kmicie.
Odwdzięczył się im utworami panegirycznymi. Studiował w Akademii Lubrańskiego
w Poznaniu, gdzie zachwycił się poezją Owidiusza -przez cale życie tworzył pod
jej wpływem. W 1538 r. wyjechał (dzięki Kmicie) na studia do Włoch - tu w 1540
r. (w dowód uznania dla jego wierszy) został uwieńczony laurem poetyckim. W
tym samym roku choroba zmusiła go
do powrotu do Polski. Pierwsze dzieło J. to Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich
(Vitae archiepiscoporum Gne-snensium, 1536/37) - zbiór epigrama-tów sławiących
dostojników Kościoła, ale i łagodnie, na pół żartobliwie krytykujących
nadużycia duchownych. Żywoty arcybiskupów oraz Żywoty królów polskich wierszem
elegijnym opisane (Vitae Regnum Polonorum elegiaco carmine descriptae) są
skrótem historii Polski. Do antwerpskiego wyd. Żywotów królów (1563) dołączono
Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów (In Polonie!
vestitis varietatem et inconstantiam dialogus, 1541 lub 42), w którym ustami
Władysława Jagiełły i Stańczyka wypowiada pochwałę początków dynastii
Jagiellonów - czasu narodzin silnej monarchii. Zbiorem różnorodnych wierszy
(od okolicznościowych po manifesty artyst.) były Tristium liber I. Yarium
elegiarum liber I. Epigrammatum liber l (Żale. Elegie. Epigramaty).
Najważniejszy utwór J. to Tristia VII zw. elegią > O sobie samym do
potomności. Na uwagę zasługują też:
epitalamium na ślub Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką oraz satyryczny
utwór Querela Reipublicae (Skarga Rzeczypospolitej). Szczera, zapisująca
autentyczne przeżycia poezja J. cieszyła się dużą popularnością w renesansie.
Występujące w niej motywy i wątki można odnaleźć w twórczości > M. Reja, >
Grzegorza z Sanoka i Kochanowskiego. Umiejętność wyrażania uczuć zyskała
poecie uznanie w romantyzmie.
Janion Maria (ur. 1926) - historyk lit. pol. Studiowała polonistykę na Uniw.
Łódzkim i UW. Prof. -> Instytutu Badań Literackich PAN (1963-70), Uniw.
Gdańskiego (1970-82, 84-89) i UW (od 1987). Członek PAU (od 1990), PAN


Janko Muzykant
172
(od 1991), Tow. Naukowego Warszawy (od 1994). Doktor h.c. Uniw. Gdańskiego
(1994). Laureatka nagrody Fundacji im. Jurzykowskiego (1980). W badaniach
nauk. zajmuje się gl. romantyzmem (m.in. Romantyzm. Studia o ideach i stylu,
1969; Gorączka romantyczna, 1975; Czas formy otwarte']. Tematy i media
romantyczne, 1984). Lit. współczesną analizuje w kontekście romantyzmu - widzi
w nim źródło idei oddziałujących na XX-wieczną kulturę (Oddziaływanie znaczeń,
1980; Tam, gdzie rojsty, 1983; eseje Wobec zła, 1989; Życie pośmiertne Konrada
Wallenroda, 1990). Jest autorką antologii romant. poezji krajowej (1958),
poezji niepodległościowej Reduta (1979) i poezji romant. z odwołaniami do
współczesnej Galernicy wrażliwości (1981). Wydała wybory utworów > R.
Berwińskiego, E. Wasilewskiego, > W. Pola. Inspirowała powstanie serii
wydawniczej Biblioteka Romantyczna. J. prowadzi też rozważania nad metodologią
badań lit. (Projekt krytyki fantazmaty cznej, 1991). W nurcie krytyki
feministycznej mieści się jej rozprawa Kobiety i duch inności (1996). W 1998
r. wydała Plącz genera-la. Eseje o wojnie.
Janko Muzykant (l 880) - nowela > H. Sienkiewicza opisująca beznadziejną
sytuację wybitnie uzdolnionego dziecka wiejskiego. Kilkunastoletni chłopiec,
wrażliwy na muzykę, zupełnie niezorientowany w swym talencie, zakrada się do
dworu, aby tylko dotknąć prawdziwych skrzypiec. Swoją ciekawość przypłaca
życiem, zostaje skazany na chłostę i bezlitośnie skatowany, świat dorosłych
okazał się albo niepojętny wobec jego talentu (środowisko wiejskie), albo
żyjący pozorami dobroczynności (mieszkańcy dworu). Pisarz uświadamia ogrom zła
takiej rzeczywistości, w której utalentowane dziecko pozostaje tragicznie
bezbronne wobec bezmyślności i bezduszności dorosłych.
Jankowski Jerzy, pseud. J, Szum (1887-1941) - poeta i publicysta, prekursor >
futuryzmu pol. W młodości działacz społ. i polit.: w 1905 r. agitator PPS w
Łodzi. Od 1906 r. pisał felietony w "Gazecie Wileńskiej". Był organizatorem
wileńskiej grupy lit.-artyst. Banda i red. jej almanachu "Zórawce" (1910).
Wydalony z zaboru roś. za działalność polit., studiował na różnych uni-
wersytetach europ. - ukończył prawo. W l. 1914-18 przebywał w Rosji, potem
wrócił do kraju. Od 1921 r. do śmierci;
cierpiał na chorobę psychiczną. Jako' pierwszy drukował w Polsce wiersze fu-
turystyczne (m.in. Spłoń lotnika i Maggi w "Widnokręgu", 1914). Tom Tram
wpopszek ulicy. Skruty prozy i poemy (1920), zawierający prawie wszystkie jego
utwory, sygnowany: Yeży Yan-kowski, wydrukowany na pakowym papierze, był
połączeniem różnych, często sprzecznych elementów (np. mistycyzmu i fascynacji
rozwojem techniki, lud. guseł i obrazów życia wielkomiejskiego). W tytułowym
wierszu futuryzm oznaczał wiarę w wymarzoną przyszłość, wywalczoną przez
robotniczą rewolucję.
Janta-Polczyński Aleksander (1908-
74) - poeta, prozaik, reporter, tłumacz. Studiował polonistykę i ekonomię. Na-
leżał do poznańskich grup lit. Loża i Klub Szyderców. Kontynuował naukę w
Paryżu (1929-31). Po studiach pracował jako dziennikarz, m.in. od 1930 r.
publikował w > "Wiadomościach Literackich". Odbył reporterskie podróże do
wielu krajów. Wybuch wojny zastał go w Paryżu. W 1941 r. -jako Francuz.-dostał
się do niewoli, uciekł w 1942 r.
173
Jasienica Paweł
Walczył we franc. ruchu oporu, a w 1944 r. w Belgii i Holandii jako czołgista
w I Polskiej Dywizji Pancernej. W 1948 r. odwiedził Polskę, efektem był
reportaż Wracam z Polski (Paryż 1949), którym naraził się zarówno władzom PRL,
jak i części emigracji. J.-P. przeniósł się do USA, gdzie prowadził
antykwariat druków słowiańskich;
gromadził polonica - wiele z nich ofiarował instytucjom kult. w Polsce. Przy-
czynił się do odzyskania przez Polskę skarbów wawelskich. W ostatnich latach
życia kilkakrotnie przyjeżdżał do ojczyzny. Pochowany w Warszawie. Jako poeta
debiutował tomem Śmierć białego słonia (1929), zawierającym na-strojowo-
symboliczne wiersze. Nastro-jowość jest cechą wielu utworów J.-P. Poeta wraca
w nich do rodzinnych stron, daje wyraz poczuciu zagubienia pisarza, który za
sprawą historii znalazł się poza ojczyzną, przeczuciu zbliżającej się śmierci.
W wierszach z ostatnich lat ujawniają się wpływy > T. Różewi-cza, > Cz.
Miłosza, > K. Wierzyńskiego. Kolejne tomiki poet. J.-P. to: Wielki wóz
(1935), Serce na wschód (1938), Psalmy (1943), Ściana milczenia (1944), Psalmy
z domu niewoli (1945), Widzenie wiary (1945), Znak tożsamości (1958),
Przestroga dla wnuków (1971), Po samo dno istnienia (1972). Sławę zyskał
jednak pisarz przede wszystkim prozą na pograniczu reportażu i beletrystyki,
przyciągającą czytelników bogactwem tematów, anegdot, refleksji, m.in. tomami:
W głąb ZSRR (1933), Patrzę na Moskwę (1933), Madę in Japan (1935), Na kresach
Azji (1939), Duch niespokojny (1957, wspomnienie lat przedwojennych, ubarwione
anegdotami i barwnymi szczegółami z życia środowiska lit. Warszawy),
Przyjemnie zapoznać (1972) i Nowe odkrycie Ameryki (1973). Pisał też sztuki
(m.in. Linia
podziału, 1963), szkice z dziejów i kultury Polonii w USA Nic własnego nikomu
(1977) oraz szkice biograficzne Lustra i reflektory (1982). Jako tłumacz jest
J.-P. autorem antologii poezji japońskiej {Godzina dzikiej kaczki, 1966) i
amer. (Robert Frost i inni poeci amerykańscy, 1980). Po wielu latach milczenia
o J.-P. jako pierwsze ukazały się w Polsce Poezje wybrane (1978) i Snil mi się
krzyk (1979). �
Januszewska Hanna (1905-80) - poetka, powieściopisarka, tłumaczka. Studiowała
polonistykę na UW. W latach 30. współpracowała z "Płomykiem", "Płomyczkiem" i
innymi pismami. W czasie wojny zaangażowała się w tajne nauczanie. Po 1945 r.
była doradcą lit. działu audycji dziecięco-mlodzieżowych w łódzkim radiu.
Autorka książek, słuchowisk dla dzieci i młodzieży. Najbardziej znane to: O
kocie, co fajkę kurzyl (1933), cykl Baśń o wędrującej Pyzie (1938-56), Siwa
gqska, siwa (1939) i Baśnie polskie (1952). Przeł. m.in. Ucznia
czarnoksiężnika J. W. Goethego i Przygody barona Miinchhausena G. A. Biirgera.
Otrzymała nagrodę lit. m. Warszawy (1956), nagrodę ministra kultury i sztuki
(1969), nagrodę państwową I stopnia (1980).
Jasienica Paweł, właśc. Leon Lech Bey-
nar (1909-70) - pisarz hist., publicysta, eseista; po studiach w Wilnie
pracował jako nauczyciel. Uczestnik kampanii 1939 r. i ruchu oporu na terenach
wileńskich w AK, od 1944 r. redaktor kon^-spiracyjnego pisma "Pobudka"; w la-
tach 1945-48 współprac. "Tygodnika Powszechnego" i "Słowa", od 1950
współpracował z "Po prostu", "Kulturą" i "Nową Kulturą". W 1968 należał do
grupy protestujących przeciwko polityce ówczesnej władzy oraz prowokacyj-


Jasieński Bruno
174
nemu zdjęciu z afisza słynnej inscenizacji Dziadów A. Mickiewicza, zakaz pu-
blikacji i zorganizowana nagonka polit. zaważyły na twórczości i życiu
pisarza. Przed wojną ogłosił kilka rozpraw hist., po wojnie ważniejszymi
pozycjami były m.in. eseje i reportaże: Wista pożegna zaścianek (1951), Świt
słowiańskiego jutra (1952), Archeologia na wyrywki (1956), Trzej kronikarze.
Dwie drogi, Myśli o dawnej Polsce (1960), Słowiański rodowód (1961), Ostatnia
z rodu (1965), Rozważania o wojnie domowej (1978), Pamiętnik(\W6}. Gl. dziełem
J. jest wielotomowy esej, synteza dziejów państwowości do 1795, w którego
skład wchodzą: Polska Piastów (1960), Polska Jagiellonów (1963),
Rzeczpospolita Obojga Narodów (cz. 1-3, 1967-72). W obszarze twórczości hist.
autor porusza się z pasją i swobodą, prezentując oryginalność sformułowań i
skojarzeń. Historię pojmuje personalistycznie poprzez uwikłanie jednostek w
dzieje ludzkości, ukazuje ich odwagę i mądrość, ale także głupotę lub słabość.
Wizje hist. J., choć przysporzyły mu czytelników, wywoływały spory w środo-
wisku historyków. Laureat nagrody Fundacji im. A. Jurzykowskiego.
Jasieński Bruno, właśc. Wiktor B. Zy-sman (1901-39) - poeta, powieściopi-sarz,
dramaturg, tłumacz, publicysta. Najwybitniejszy przedstawiciel pol. >
futuryzmu. W l. 1914-18 chodził do pol. szkoły w Moskwie. Obserwował rewolucję
1917 r. W 1918 r. zdał maturę i wrócił do Polski. Studiował na UJ. Od 1923 r.
zaczął odchodzić od futuryzmu ku poezji rewol. Już jako zdeklarowany komunista
wyjechał w 1925 r. do Paryża, wstąpił do Francuskiej Partii Komunistycznej. Z
jej polecenia działał w środowisku robotniczym - m.in. założył teatr.
Aktywność polit. oraz opublikowanie powieści > Palę Paryż spowodowały
wydalenie poety z Francji. Pojechał do ZSRR, przyjął obywatelstwo radzieckie i
wstąpił do WKP(b). Podczas pobytu w Leningradzie i Moskwie aktywnie
uczestniczył w życiu kulturalnym, redagował pisma lit., m.in. "Literaturę
Rewolucji Światowej" wyd. w kilku językach. W 1937 r. został aresztowany pod
fałszywym zarzutem i skazany na 15 lat obozu. Zmarł na tyfus w drodze na
zesłanie w szpitalu pod Wladywostokiem. W Polsce w l. 1949-55 oskarżony o
szerzenie antyrea-lizmu w sztuce, został zrehabilitowany w 1957 r. J. był
autorem licznych manifestów futurystycznych, m.in. Manifestu w sprawie poezji
futurystycznej i Manifestu w sprawie ortografii fonetycznej. Debiutował
zbiorem wierszy > But w butonierce (1921). W futuryzmie reprezentował nurt
lewicowy. Już w Pieśni o głodzie (1922) stworzył ekspresyjny obraz rewol.
proletariatu, a wyd. wraz z > A. Sternem Ziemia na lewo (1924) stała się
wyrazem radykalnych poglądów poety, potwierdzonych w poemacie > Stówo o
Jakubie Szeli (1926) i w Palę Paryż (1928). Twórczość J. była świadomie
aestetyczna. Poeta chętnie posługiwał się brzydotą, makabrą, lubił ostre
skojarzenia, brutalne obrazy (np. obraz miasta-koszmaru w Pieśni o głodzie).
Pragnienie wyzwolenia się z konwencji, zbliżenia lit. do życia przerodziło się
w dojrzałej twórczości J. w dążność do prostoty obrazowania. W prozie (Nogi
Izoldy Morgan, 1923; Palę Paryż) pisarz odrzucił tradycyjną fabułę na rzecz
luźnych, fragmentarycznych kompozycji. Stworzył też pierwszą syntezę futuryzmu
pol. - Futu-ryzm polski (Bilans). Podczas pobytu w ZSRR napisał w jeż. roś.
dram. Bal manekinów (1931) - satyrę na europ. socjaldemokrację, powieść
Człowiek
175
Jasiński Jakub
zmienia skórę (1932-33) - obraz rewol. przemian w Tadżykistanie, i niedo-
kończoną powieść Zmowa obojętnych (1937) - utwór o zagrażającym ludzkości
faszyzmie i niezdolnej do czynu Europie.
Jasieński Feliks, pseud. Manggha
(1861-1929) - publicysta, pisarz, krytyk, kolekcjoner sztuki i mecenas. Pu-
blikował w "Chimerze", "Lamusie" i "Miesięczniku Literackim i Artystycznym".
Podróżował po Europie, Azji i Egipcie. Najważniejsze dzieło to zbiór esejów
Manggha - promenades a tra-vers les mondes, l'art et idees (1901). Z wielkim
talentem pisarskim, barwnym i żywym językiem opisuje w nim wydarzenia z życia
kulturalnego Paryża, które posłużyły jako tło do uwag o lit. i sztuce, ciąg
dalszy rozważań już w jeż. polskim - Manggha ("Mieś. Lit. i Artyst." 1901).
Kolekcja dzieł sztuki ofiarowana Muzeum Naród, w Krakowie to m.in. wspaniały
zbiór dywanów i tkanin, grafiki europ. XIX w. i sztuki jap. Propagator sztuki
Dalekiego Wschodu, także pol. sztuki lud., zwł. stylu zakopiańskiego,
zwolennik modernizmu, wywierał znaczny wpływ na środowisko artyst. Krakowa.
Jasiński Jakub (1761-94) - poeta i żołnierz, najwybitniejszy przedstawiciel
pol. poezji jakobińskiej. Po ukończeniu Szkoły Rycerskiej (1780) pełnił w niej
funkcje oficerskie. Podczas Sejmu Wielkiego organizował Korpus Inżynierów W.
Ks. Litewskiego. Został mianowany jego komendantem. Za męstwo w kampanii 1792
r. odznaczony przez Stanisława Augusta krzyżem Virtuti Militari. W r. 1793
należał w Wilnie do sprzysiężenia przygotowującego powstanie. W czasie
insurekcji - jako jej dowódca na Litwie (w stopniu generała)
- reprezentował radykalne poglądy;
wcielał je w życie organizując oddziały kosynierów, stosując terror (kazał po-
wiesić targowiczan). Odwołany z dowództwa przez T. Kościuszkę, wziął udział w
obronie Warszawy. Poległ na szańcach Pragi. Epoka romant. otoczyła go legendą
żołnierza-bohatera. Pozostawił ok. 40 różnych tekstów. Pierwszą ich grupę
stanowią proste, ale eleganckie piosenki w stylu sentymentalnym (np. Jaś i
Zosia - inc. "Chciało się Zosi jagódek...") oraz wiersze zawierające
horacjańską refleksję nad życiem, pochwalę postępu i cywilizacji. Druga grupa
to utwory o charakterze libertyń-skim: Do Stefana Batorego - atak na in-
stytucję Kościoła, Do świętoszka -obrona tolerancji rei. i głoszenie hasła
równości ludzi wobec natury, oraz Do Boga - manifest deizmu. Kolejną grupą są
erotyki utrzymane w konwencji kla-sycyst. i rokokowej oraz melancholijne
liryki osobiste. J. był także autorem bajek, pisanych pod wpływem > I. Kra-
sickiego, oraz poematu heroikomicz-nego Sprzeczki, ośmieszającego życie kleru.
Najciekawsze w utworze są dygresje, w których autor kpi z klasycyst. poezji i
wygłasza pochwałę sztuki naturalnej, bez reguł i przepisów. Całość organizuje
osoba narratora, prezentującego swój punkt widzenia, zwracającego się wprost
do czytelnika. Sprzeczki rozpoczęły w lit. pol. dzieje gat., którego pełną
realizacją jest > Beniowski J. Słowackiego. Twórczość J. kończą 3 utwory
polit. Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI
krążył po Warszawie w okresie targowicy. Poeta zwracał się w nim do Polaków z
gniewnym apelem, by zamiast obchodzić żałobę, zareagowali na dramatyczną
sytuację ojczyzny. Głosił równość wszystkich wobec prawa, przypominał winy
Ludwika XVI wobec


Jastrun Mieczysław
176
177
Jeleński Konstanty Aleksander
własnego narodu. Ten jakobiński tekst kończy się wyrażeniem nadziei, że ścię-
cie króla będzie przestrogą dla innych władców (jeśli nie, to "niech zginą
króle, a świat będzie wolny"). Wymowa utworu tak oburzyła Stanisława Augusta,
że wyznaczył 1000 dukatów nagrody za ujawnienie autora. Wiersz Do eg-zulantów
polskich. O stałości (1793) jest odezwą do zbiegłych na emigrację przywódców
konspiracji przedpowstanio-wej. J. nakreślił wizję świata wolności, równości i
braterstwa, złożył hołd rewol. Francji, wskazał na konieczność udziału ludu w
powstaniu, przedstawił obraz dawnej potęgi i obecnego upadku kraju, wyraził
wiarę w siłę narodu i w zwycięstwo. Za życia poety opublikowano tylko Do
egzulantów polskich, pozostałe wiersze krążyły w odpisach. Jedyne do dziś wyd.
zbiorowe utworów J. - 1863 r.
Jastrun Mieczysław (1903-83) - poeta, eseista, prozaik, tłumacz, członek PEN
Ciubu, współred. "Kuźnicy" (1945-49). W czasie wojny uczestniczył w Warszawie
w tajnym nauczaniu, współprac, z konspiracyjną prasą PPR. Debiutował zbiorem
poezji Spotkanie w czasie (1929), następnie wydal tom Inna młodość (1933).
Początkowa twórczość J. zespalała elementy symbolizmu i tradycje liryki
romant., w l. 30. przeważają w niej nastroje katastroficzne, co widoczne jest
w zbiorach wierszy Dzieje nieostygle (1935) oraz Strumień i milczenie (1937).
Okres wojny owocuje opisem okupacyjnych przeżyć w Godzinie strzeżonej (1944) i
Rzeczy ludzkiej (1946). Lata powojenne to początkowo patetyczna retoryka
obywatelska widoczna w Barwach ziemi (1951) i Poemacie o mowie polskiej
(1952), a następnie bunt przeciw wypaczeniom czasów stalinowskich w Gorącym
popiele (1956). Późniejszy okres charakteryzuje łączenie zainteresowań filoz.
z rozważaniem problematyki przemijania i czasu śmierci, np. Scena obrotowa
(1977), Punkty świecące (1980). Inny rodzaj twórczości J. to eseistyka filoz.-
kulturalna, np. Wolność wyboru (1969), Podróż do Grecji (1978); opowieści
biograficzne i szkice lit., np. Mickiewicz (1949), Spotkanie z Salomeq (1951),
Poeta i dworzanin (1954), Gwiaździsty diament (1971); powieść Piękna choroba
(1961); wspomnienia Smuga światła (1983). Ponadto J. jest autorem antologii
Symboliści francuscy (1965), Poezja Młodej Polski (1967) oraz tłumaczeń poezji
franc., roś. i niem., za te ostatnie otrzymał nagrodę PEN Ciubu.
Jastrun Tomasz (ur. 1950) - poeta, prozaik, publicysta. Syn > M. Jastruna i
> M. Buczkówny. Studiował polonistykę. Red. "Tygodnika Kulturalnego" (1974-
78), pisma "Res Publica", współtwórca i red. naczelny "Wezwania" (> drugi
obieg). Dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie (1989-94). Pod pseud.
Witold Charłamp ogłaszał w paryskiej > "Kulturze" eseje Dziennik zewnętrzny,
a pod pseud. Smecz cykl felietonów Z ukosa. Laureat nagród PEN Ciubu im. R.
Gravesa, "Solidarności" za poezję stanu wojennego, Fundacji im. Kościelskich,
dziennikarzy niezależnych im. A. Słonimskiego, paryskiej "Kultury" im. Hertza.
Debiutował w prasie w 1973 r. I t. wierszy (Bez usprawiedliwienia) wydał w
1978 r. Potem ukazały się: Promienie biednego koła (1980), Na skrzyżowaniu
Azji i Europy (1982), Węzet polski (1984), Kropla, kropla (1985), Obok siebie
(1989), 42 wiersze (1989). W pierwszych tomikach wyrażał własne doświadczenia
z okresu stanu wojennego. T. Obok siebie przyniósł bardziej uniwersalną
refleksję zarówno egzystencjalną, jak i historiozoficzną. J. jest także
autorem zbioru reportaży W zlotej klatce. Notatnik amerykański (1988),
scenariuszy filmowych i książek dla dzieci.
Jaworski Roman (1883-1944) - prozaik, publicysta. Z wykształcenia germanista.
Związany ze środowiskiem ar-tyst. Krakowa (bliskie kontakty z > S. I.
Witkiewiczem, > K. Irzykowskim, L. Chwistkiem) i Lwowa (pracował jako
dziennikarz). W czasie I wojny światowej przebywał w Wiedniu, krótko w
Szwajcarii. W 1918 r. wrócił do Polski, pracował w administracji państwowej
(m.in. w Warszawie). W 1934 r. zamieszkał w Łodzi. W czasie II wojny,
wysiedlony przez Niemców, zmarł w schronisku dla nieuleczalnie chorych. Jeden
z ciekawszych, niesłusznie zapomnianych pisarzy. Debiutował wierszami w
czasopiśmie "Przyszłość" (1903). Potem zajął się prozą, stojąc na granicy >
Młodej Polski i > dwudziestolecia międzywojennego. Zbiór opowiadań Historie
manekinów (1910) zapowiadał groteskowe ujęcie tradycji młodopolskiej. J.
sformułował własne rozumienie groteski: brak uwzniośleń, estetyka brzydoty,
łączenie powagi z zabawą, motywacji realist. z umowną, naruszanie oczekiwań
odbiorcy w zakresie psychologii postaci. Groteskowo-parody-stycznym utworem
jest Wesele hrabiego Orgaza. Powieść z pogranicza dwóch rzeczywistości (1925;
tytuł przeciwstawia się Pogrzebowi hrabiego Orgaza El Greca). Groteska
obejmuje w nim poziomy fabuły, kreacji bohaterów i sytua-^y' J?zyka. Jej
elementami są graniczące z karykaturą parodie oraz pastisz. Przedmiotem kpiny
stały się w powieści prawie wszystkie młodopolskie mity i pozy. Utwór jest
trudny w lekturze:
zbudowany z monologów, dialogów, przemówień, listów, napisany językiem
pełnym archaizmów, neologizmów, bar-baryzmów, drukowany czcionką zmieniającą
się w zależności od wagi wypowiadanych sądów. Nie wszyscy rozszyfrowali jego
charakter - błędnie uznali powieść za naśladownictwo. Zachowały się także
fragmenty groteski dram. Hamlet drugi, królewiec Polski ("Krokwie" 2/1921).
Jeleński Konstanty Aleksander, pseud. KAJ (1922-87) - prozaik, eseista, krytyk
lit. i sztuki, tłumacz. W XII 1939 r. przedostał się na zachód Europy. W l.
1940^1-5 był żołnierzem armii pol. we Francji i Anglii, równocześnie studiował
na Uniwersytecie St. Andrews w Szkocji oraz w Oksfordzie. Wraz z I Polską
Dywizją Pancerną odbył kampanię Normandia - Belgia - Holandia. W l. 1945-51
pracował w wojskowych organizacjach międzynarodowych we Włoszech. W 1951 r.
zamieszkał na stałe we Francji. Przez wiele lat pracował w paryskiej >
"Kulturze", a w ostatnim okresie życia w > "Zeszytach Literackich". Otrzymał
nagrody: im. Jurzy-kowskiego (1966), Kościelskich (1968;
nie przyjął jej), pol. PEN Ciubu (1981), im. Zygmunta Hertza (1981). Debiuto-
wał jako publicysta w "Dzienniku Żołnierza l. Dywizji Pancernej" i miesięcz-
niku tej dywizji "Salamandrze". Interesował się gł. malarstwem i literaturą.
Zasłużony dla propagowania kultury pol. na zachodzie Europy: autor monografii
J. Lebensteina, tłumacz na franc. utworów > W. Gombrowicza, > Cz. Miłosza i
K. Wojtyły, autor antologii poezji pol. w jeż. franc. (Antologie de la poesie
polonaise, 1967). Wybór esejów J. Zbiegi okoliczności. O przeczytanym i
przeżytym przez trzydzieści lat ukazał się w Polsce w > drugim obiegu lit. w
1981 r. (rok później w > Instytucie Literackim w Paryżu, nieidentyczne).


Jerzyna Zbigniew
178
Jerzyna Zbigniew (ur. 1938) - poeta,
krytyk, autor słuchowisk radiowych i widowisk telewizyjnych. Debiutował w 1957
r. na tamach "Nowej Kultury", gdzie zamieścił wiersze Cyrk i Sprawy nie mające
końca. Od tego czasu datuje się współpraca J. z większością krajowych tytułów
lit.-kulturalnych. Jego tomiki poezji to m.in. Lokacje (1963), Coraz słodszy
piołun (1970), Modlitwa do powagi (1974), Erotyki (1976), Wiersze wybrane
(1980), Moment przesilenia (1988). Rozważania o poezji zawarł w opowiadaniu
Wędrówka w słowie (1988); Nonsensy i używki (1992) to zbiór wspólcz. anegdot z
kręgów artystycznych. Trwająca od 1968 r. współpraca z mediami zaowocowała
wieloma słuchowiskami radiowymi i widowiskami telewizyjnymi, np. Kolęda
(radio, 1968), Z ruin powstała (TV, 1970), Opętany przez muzy (radio, 1975),
Tryptyk warszawski (TV, 1975), Odejście poety (radio, 1981).
Jeske-Choiński Teodor (1854-1920) -pisarz, publicysta i krytyk lit. Jako
przedstawiciel obozu tzw. młodego konserwatyzmu swoje sądy zamieszczał na
łamach warszawskich pism "Niwa", "Słowo" i "Kurier Warszawski". W latach 1910-
14 był redaktorem "Kroniki Powszechnej" we Lwowie. Nieprzejednany obrońca
poglądów zachowawczo-klerykalnych, nie akceptował żadnych zmian w lit., sztuce
czy obyczajach, jego pogląd na świat miał wszelkie znamiona katastrofizmu.
Tematyka powieści J.-Ch. jest dość różnorodna, od jemu współczesnej, np.
Trzeźwi (1885), Na-rwańcy (1888), Po złote runo (1892), Po czerwonym
zwycięstwie (1909), poprzez historyczną, dotyczącą czasów starożytnych:
Gasnące słońce (1895), Ostatni Rzymianie (1897); średniowiecza: Tiara i korona
(1900), O mitrę ho-
spodarską (1904); okresu wielkiej rewolucji francuskiej, np. Błyskawice
(1907), Jakobini (1909), Terror (1914). Dorobek literacki J.-Ch. nigdy nie był
oceniany zbyt wysoko, publicystykę zaś uważano za doktrynerską.
Jezierski Franciszek Salezy (1740-91)
- publicysta, pisarz polit., działacz oświatowy, ksiądz. Brał czynny udział w
pracach Komisji Edukacji Narodowej (1781-85), jako wizytator generalny szkół
koronnych miał znaczący wkład w reformę szkolnictwa; jeden z głównych pisarzy
Kuźnicy Kołłątajowskiej, nazywany przez wrogów Wulkanem jej gromów. Twórczość
J., zróżnicowana w formie i śmiała w wypowiedzi, wyraża wielki patriotyzm,
przekonanie o konieczności reform ustroju państwa. Pu-blicyst. broszury, pisma
i pamflety poruszały opinię publiczną, zwalczały przesądy społeczne: m.in. O
bezkrólewiach w Polszcze, Głos naprędce do stanu miejskiego, > Katechizm o
tajemnicach rządu polskiego (1790). Poruszane wcześniej tematy i przemyślenia
zostały zebrane w ostatnim dziele - satyr. encyklopedii Niektóre wyrazy po-
rządkiem abecadła zebrane (1791). J. był przedstawicielem kształtującej się
inteligencji twórczej.
Jeziorański Zdzisław zob. Nowak-Je-ziorański Jan
Jezioro Bodeńskie (1946) - powieść > S. Dygata, relacja z pobytu w obozie in-
ternowanych cudzoziemców w Konstancy nad Jeziorem Bodeńskim napisana w
pierwszej osobie. Narrator-boha-ter, miody Polak przeżywa bezustanny dramat
autokreacji, wyobraźnia dystansuje go wobec rzeczywistości: rozko-chuje w
sobie Francuzkę Susanne, ale jako cierpiący z ojczyzną nie decyduje
179
Judym Tomasz
się na miłość; myśli o potrzebie walki za ojczyznę, ale z ulgą stwierdza, że
ucieczka z obozu jest niemożliwa. Następująca konfrontacja stereotypu myślenia
z realiami otaczającej rzeczywistości może dotyczyć czasu wojny, ale może też
oznaczać każdy czas w życiu człowieka, gdy podejmuje próbę uwolnienia się z
otaczających go konwenansów. Do tak szerokiego rozumienia sensu skłania
wypowiedź autora zamieszczona we wstępie do drugiego wydania: "W tym miejscu
ograniczenia zdarzeń, w tym szkolnym gmachu zamienionym na miejsce uwięzienia,
gdzie płynący potok własnych dziejów został zatrzymany, nie czuje się człowiek
czymkolwiek zobowiązany wobec rzeczywistości".
Jeż Teodor Tomasz, właśc. Zygmunt Milkowski (l 824-1915)-pisarz, publicysta,
niezwykle czynny działacz polit., gorący patriota przekonany o słuszności
dążeń niepodległościowych, autorytet moralny swoich czasów. Uczestnik po-
wstania na Węgrzech w czasie Wiosny Ludów, organizował pomoc militarną na
rzecz powstania styczniowego w kraju. Jego spuścizna lit. obejmuje ok. 90 po-
wieści, pamiętniki, broszury. Debiutował Pamiętnikami włóczęgi (1856-60) na
łamach "Dziennika Literackiego", tam też ukazały się pierwsze powieści Wasyl
Hołub (1858) i Handzia Zahor-nicka (1860) dotyczące lud. problematyki ukr. Do
hist. powieści J. należą m.in. Za króla Olbrachta (1876), Z burzliwej chwili
(t. 1-3, 1880-82), Z ciężkich dni (1881). Interesowały go również sprawy mu
współczesne, co znalazło odbicie w powieściach Eman-cypowana (1873), Nad
rzekami Babilonu (1888), Ci i tamci (t. 1-3, 1899), Jaskółki (1900). Jednak
większość czytelników wiąże jego nazwisko z tzw.
powieściami bałkańskimi, które i obecnie wzbudzają zainteresowanie, np.
Szandor Kowacz (1861), Narzeczona Harambaszy (1882), Słowiański Hercog (t. 1-
4, 1876), Uskoki (1882). Swoje burzliwe losy opisał w pamiętniku Od kolebki
przez życie (t. 1-3, wyd. 1936-37).
Judym Tomasz - gł. bohater powieści S. Zeromskiego > Ludzie bezdomni, młody
lekarz, syn szewca, wychowany w nędzy i brudzie warszawskiej ulicy Ciepłej. Po
śmierci matki znosi poniewierkę ze strony ciotki, ale otrzymuje też szansę
życiową, kończy szkołę średnią, a następnie medycynę, aby zdobyć specjalizację
chirurgiczną wyjeżdża do Paryża. W czasie zwiedzania Luwru i zadumy nad rzeźbą
Wenus z Milo poznaje Natalię Orszeńską i Joasię Podborską, z tą drugą będzie
się łączył później dramat jego życiowego wyboru. Po roku wraca do kraju,
odwiedza miejsca swego dzieciństwa, przygląda się ciężkiej pracy brata Wiktora
i jego żony, przeżywa szok, który kształtuje jego decyzję. Swój awans zawodowy
i życiowy pojmuje jako rodzaj zobowiązania, długu koniecznego do spłacenia
wobec najbiedniejszych. Na spotkaniu w salonach doktora Czerni-sza prezentuje
swą idee fixe naprawy niesprawiedliwości świata i pomocy krzywdzonym,
upatrując w tym dziele obowiązek lekarzy. Nie znalazłszy ani zrozumienia, ani
pomocy, odtrącony przez środowisko zawodowe, nie mając szans na powodzenie
swej praktyki w Warszawie, przyjmuje ofertę pracy w renomowanym sanatorium w
Cisach. Tam spotyka ponownie Natalię i Joasię, oczarowany pierwszą zakochuje
się jednak w drugiej. Podejmuje próbę walki o podniesienie zdrowotności
czworaków. Dochodzi do jawnego kon-


Junosza Klemens
180
fliktu z dyrektorem Węglichowskim i jego plenipotentem Krzywosądem, gdy w
okolicy coraz więcej biedaków choruje na malarię, a J. domaga się likwidacji
stawów sanatoryjnych. Ostra kłótnia i sprzeciw wobec prób zatrucia wody
biedakom powodują natychmiastowe zwolnienie z pracy młodego i ambitnego
lekarza. Przypadkowe spotkanie z dawnym przyjacielem Korzec-kim wpływa na
decyzję podjęcia pracy w Zagłębiu, widzi tam ogrom potrzeb i możliwości
działania dla siebie, los biedoty staje się jego sprawą, sobie i Joasi
przypomina: "Przecież to ja jestem za to wszystko odpowiedzialny! Ja jestem!"
W poczuciu tej odpowiedzialności stwierdza następnie: "Muszę wyrzec się
szczęścia. Muszę być sam jeden", dochodząc do wniosku, że pełnienia misji
spol. nie można pogodzić z życiem osobistym, jego obowiązkiem jest wyrzec się
Joasi. Ostatniej rozmowie towarzyszy obraz rozdartej na urwisku sosny, symbol
rozterek J. zakończonych świadomym wyborem samotności, szlachetnej jednostki
protestującej przeciwko niegodziwości świata.
Junosza Klemens, wiaśc. K. Szaniaw-ski (1849-98) - prozaik, dramaturg, fe-
lietonista. Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. W Lublinie pracował
jako urzędnik w Izbie Kontroli, po przeniesieniu się do Warszawy w 1857 r. po-
święcił się wyłącznie pracy lit. i dziennikarskiej. W pismach, m.in. w >
"Kolcach", drukował felietony, w których z sympatią i humorem pisał o życiu
mieszkańców przedmieść. W 1880 r. opublikował sztukę "ze śpiewami i tańcami"
Chłopski mecenas. Wracał jeszcze kilkakrotnie do dramatu, ale prawdziwym
debiutem pisarza stał się zbiór nowel Z mazurskiej ziemi (1885). W tym i
kolejnych tomach drobnych
utworów (Obrazki szare, 1890; Z zapadłych kątów, 1891; Z Warszawy, 1894;
Przy kominku, 1896) ukazywał ludzi z różnych środowisk, borykających się z
życiem, ale dobrych i życzliwych innym. Najciekawsze są nowele podejmujące
tematykę żyd. (Łaciarz, Troim, Cud w kirkucie), ukazujące z sympatią Żydów
odczuwających wspólnotę losu z Polakami, solidaryzujących się z nimi w obliczu
zaborcy. Również powieści J. są portretami bohaterów z różnych środowisk. Pan
Sędzia (1887) ukazuje postacie małomiasteczkowych oryginałów, Panowie bracia
(1888) i najbardziej znany Syzyf (1891) - szlachtę z trudem utrzymującą się w
swoich majątkach. Ujęcie satyryczne, karykaturalne, ironię rezerwował J. dla
obrazów różnego rodzaju oszustów, lichwiarzy, pasożytów społ. (Pająki, 1894;
Żywota i spraw imć pana Symchy Kaitkugla ksiąg pięcioro, 1895). Choć w swoim
pisarstwie J. nie osiągnął poziomu wybitnych pozytywistów, zyskał sporą po-
pularność dzięki umiejętności kreowania sugestywnych portretów oraz scen
obyczajowych, żywości dialogów i różnorodności narracji - gawędziarskiej,
posługującej się stylizacją środowiskową, często dowcipnej i ironicznej, ale i
smutnej, melancholijnej.
Jurandot Jerzy (1911-1979) - komediopisarz, satyryk. Studiował matematykę i
fizykę na UW. Od 1929 r. współprac. z kabaretami .Mignon", "Małe Qui pro Quo"
(kierownik lit. w 1935 r.), > "Cyrulik Warszawski". Był założycielem i
kierownikiem lit.-artyst. teatru satyryków Syrena w Łodzi (1945-50) i
warszawskiego Teatru Satyryków (od 1955). Pisał skecze, monologi, wiersze i
piosenki stylizowane na ballady podwórzowe ("Oj niedobrze. Panie Bobrze",
1938) oraz komedie obycz., m.in.
181
Jurgielewiczowa Irena
Takie czasy (1954), Trzeci dzwonek (1958, ekr. pt. Jutro premiera, 1962), Mai
Foltasiówny (1960, ekr. pt. Mai swojej żony, 1961).W 1969 r. napisał razem z
żoną S. Grodzieńską Balladę o tamtych dniach - opowieść o l. 1944-45 w
Lublinie. Był autorem I pol. musicalu Miss Polonia (1961) i tomu wspomnień
Dzieje śmiechu (1959). W ostatnich komediach wykorzystywał Osiągnięcia dramatu
awangardowego, np. Operacja " Sodoma", czyli Dziewiąty sprawiedliwy (1962),
Pamiątkowa fotografia (1969) i Rachunek nieprawdo-podobieństwa (1971).
Jurgielewiczowa Irena (ur. 1903) -prozaik, autorka powieści dla dzieci i
młodzieży, publikowała również prace społ.-pedag., działaczka oświatowa, re-
daktor wydawnictwa "Czytelnik". Początkową twórczość adresowała do naj-
młodszych dzieci, np. opowieści O czterech warszawskich pstroczkach (1948),
Kapek, warszawski szpak (1958). Opierając się na dogłębnej znajomości psychiki
starszej młodzieży i problemów etyczno-obycz. ją nurtujących napisała
powieści: Ten obcy (1961), Niespokojne godziny (1964), Wszystko inaczej
(1968), Ważne, nieważne (1971), Inna? (1975, ekr. 1976). Problem wojna a
dziecko przedstawiła w opowieści O chłopcu, który szukal domu (1957). J. jest
również autorką sztuk teatr, dla widzów w różnym wieku, np. Osiem lalek i
jeden mis (1951), Element i panna (1960), Rozbita latarka (1962). Swoje życie,
dociekania i przemyślenia zawarła we wspomnieniach Strategia czekania (1982) i
Byłam, byliśmy (1997).


k
kabaret literacki - zapoczątkowany w > modernizmie, miejsce spotkań cyganerii
artystycznej i improwizowanych spektakli satyr.-rozrywkowych, złożonych z
wierszy, piosenek, monologów, pisanych specjalnie dla niego - często przez
wybitnych artystów. Najsłynniejszym k. l. był paryski "Chat Noir". Pierwsze k.
l. w Polsce to krakowski > "Zielony Balonik" (1905-12) i warszawski "Momus"
(1908-11). W dwudziestoleciu międzywojennym największą popularnością cieszył
się "Qui pro Quo", z którym współpracowali m.in.
> J. Tuwim, > A. Slonimski, > M. Hemar. Po II wojnie światowej cechy k. l.
przejęły teatrzyki kabaretowe, np. krakowski "Siedem Kotów" (teksty pisał
> K. I. Gałczyński), k. aktorskie, np. warszawski,,Dudek" E. Dziewońskiego i
"Pod Egidą" J. Pietrzaka, oraz studenckie, np. gdański "Bim-Bom" (teksty pisał
m.in. > J. Afanasjew), warszawski "Studencki Teatr Satyryków" oraz krakowska
"Piwnica pod Baranami".
Kaczkowski Zygmunt (1825-96) - pisarz, publicysta, powstaniec 1846 r.,
więziony i skazany na śmierć, uwolniony pod presją opinii publicznej. Po
ujawnieniu współpracy z władzami austr. zmuszony do wyjazdu z kraju, odniósł
sukcesy jako finansista we Francji, odznaczony Legią Honorową. Publikował od
1845 r., początkowo były to po-wiastki, artykuły i wiersze zamieszczane
głównie w "Dzienniku Mód Paryskich". Rozgłos przyniosły mu powieści i
opowiadania hist. zawarte w cyklu Ostatni z Nieczujów (t. 1-6, 1853-55).
Powieści o współczesnej mu tematyce, m.in. Wnuczęta (1855) i Bajronista
(1857), krytyczne wobec romant. spisków, pełne autorskich rozważań o pracy
organicznej, nie znalazły uznania. K. był ostrym krytykiem H. Sienkiewicza,
Trylogii przeciwstawił własne zapisy historii Abraham Kitaj (1886) i Olbrach-
towi rycerze (1889). Ceniony jest jako odtwórca codziennych obyczajów stanu
szlacheckiego.
Kaden-Bandrowski Juliusz, właśc. J. Bandrowski, pseud. Juliusz Kaden
(1885-1944) - publicysta i prozaik, walczył w powstaniu warszawskim i zmarł z
odniesionych ran. Jako żołnierze AK zginęli jego dwaj synowie Andrzej i Paweł,
których dzieciństwo utrwalił w opowiadaniach Wakacje moich dzieci (1925) i
Aciaki zła (1932). Działalność publicyst. rozpoczął jako korespondent prasy
krajowej w Belgii, w 1914 r. wstąpił do Legionów, był adiutantem J.
Piłsudskiego i kronikarzem I Brygady. Współpracował z dziennikami "Głos
Prawdy" i "Gazeta Polska" (1926-39), od 1933 sekretarz generalny PAL, od 1935
członek Komisji zagranicznej PEN Cłubu. Pisarstwo K.-B. jest oryginalnym
połączeniem metody naturalistycznej i ekspresjonistycznej;
w ujmowaniu człowieka charakteryzuje
183
Kamienie na szaniec
je swoisty behawioryzm; autor operuje stylem dosadnym, pełnym elips i skrótów,
kontrastów i dysonansów, zderzających typowo młodopolskie partie lir. z
ekspresjonistycznym, wprost brutalnym językiem potocznym. Debiutem
powieściowym K.-B. stała się Niezguła (1911), podobnie jak kolejny Proch
(1913) utrzymana w stylistyce modernistycznej. Publicystyka wojenna to m.in.
reportaże: Pifsudczycy (1915), Iskry (1915), Mogiły (1916). Powieść -> Generał
Barcz (1923), znakomita realizacja odmiany gatunkowej - powieści po-lit. i
zarazem powieści z kluczem - jest kroniką początków Polski niepodległej, a
jednocześnie studium przemocy w metodach walki polit. Ostry konflikt spol. w
Zagłębiu Słąsko-Dąbrowskim jest tematem cyklu > Czarne skrzydła (t. 1-2,
1928-29), natomiast dzieje i sylwetkę wybitnego przywódcy chłopskiego
przedstawia Mateusz Bigda (1933). Ponadto wydał lir. wspomnienia Miasto mojej
matki (1925), opowiadania W cieniu zapomnianej olszyny (1926) oraz wspomnienia
z podróży, eseje i odczyty.
Kadłubek Wincenty zob. Wincenty zw. Kadłubkiem
Kajzar Helmut (1941-82) - dramaturg, reżyser, teoretyk teatru. Współpracował z
teatrami we Wrocławiu, Warszawie i za granicą, inscenizując dramaty współcz.
(zwł. > W. Gombrowicza, > T. Różewicza i własne). W Niemczech i Szwecji
prowadził wykłady o teatrze i eksperymentalne warsztaty. Dramaty K. wyszły w
zbiorach Sztuki i eseje (1977) i Sztuki teatralne 1972-82 (1984). Mają one
charakter wizji; nawiązują do surrealizmu i teatru okrucieństwa. Rozważają
problem zmian zachodzących w osobowości człowieka pod wpływem procesów
cywilizacyjnych.
Kalendarz i klepsydra (1976) - utwór
> T. Konwickiego, otwierający cykl "niby-dzienników", "łże-pamiętników",
"apokryfów autobiograficznych" (określenia autora). Konwicki pierwszy raz
zrywa z fabułą, nawiązuje bezpośredni kontakt z czytelnikiem, rozważa aktualne
problemy polit., komentuje wydarzenia, wspomina, zwierza się, gromadzi
anegdoty. Książka stała się sporą sensacją towarzyską. Jest jednak świadomą
kreacją artyst. - z elementami biografii autora łączy fikcję lit.
Kallimach, właśc. Filip Buonaccorsi
(1437-96) - wł. humanista i prozaik piszący po łacinie. Oskarżony o współu-
dział w spisku przeciw papieżowi Pawłowi II zbiegł z Rzymu (1468). Od 1470 w
Polsce na dworze biskupa > Grzegorza z Sanoka, wykładowca w Akademii
Krakowskiej, nauczyciel synów króla Kazimierza Jagiellończyka. Jako zaufany
doradca króla Jana Olbrachta brał udział w wielu misjach dyplomatycznych, miał
niewątpliwy wpływ na pol. politykę wsch. Prekusor i wybitny krzewiciel >
humanizmu w Polsce, współ-założ. humanist. stowarzyszenia "Soda-litas
Yistulana", autor rozpraw filoz., epigramatów i elegii miłosnych. Główne
dzieła K. to m.in. Rhetorica (1476), Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka (De
vita et moribus Gregorii Sanocensis, 1476), Żywot i obyczaje kardynała Zbi-
gniewa [Oleśnickiego] (Vita et mores Sbignei cardinalis, 1480), Historia o
królu Władysławie, czyli O klęsce war-neńskiej (Historia de rege Vladislao,
seu ciade Yarnensi, 1487), Rady Kalllmacho-we (Consilia Callimachi, wyd.
1847).
Kamienie na szaniec (1943) - powieść
> A. Kamińskiego wyd. konspiracyjnie pod pseud. J. Górecki, jest opowieścią o
codziennym bohaterstwie młodych


Kamień na kamieniu
184
żołnierzy z harcerskich oddziałów "Szare Szeregi". Autor w czasie wojny pełnił
obowiązki szefa Biura Informacji Prasowej Okręgu Warszawskiego AK i redagował
wydawany przez to biuro "Biuletyn Informacyjny", znawstwo środowiska
harcerskiego pozwoliło mu na wiarygodne przedstawienie ludzi i zdarzeń. Gł.
bohaterowie powieści Zośka, Rudy i Janek mieli swoje rzeczywiste pierwowzory w
zaangażowanych w wojenne walki harcerzach (T. Zawadzki, A. Dawidowski, J.
Bytnar), podobnie do najbardziej znanych w historii należy opisana akcja pod
Arsenałem. Ideały młodych ludzi - braterstwo i służba ojczyźnie - stały się
świętą zasadą wszystkich młodych powstańców, tworzyły rodzaj legendy "Szarych
Szeregów". Tytuł powieści nawiązuje do wezwania romant. poety określającego
powinności wobec ojczyzny w > Testamencie moim.
Kamień na kamieniu (1984) - powieść -> W. Myśliwskiego, uznana przez krytykę
za jedno z najwybitniejszych osiągnięć prozy pol. l. 80. Bohater-narrator,
Szymon Pietruszka, buduje rodzinny grób i we wspomnieniach przywołuje
przeszłość. Historia jego życia nabiera cech przypowieści - staje się metafo-
rycznym obrazem ulegającej zagładzie pol. wsi (wzięty z lud. przyśpiewki tytuł
przywołuje apokaliptyczne skojarzenia). K.n.k. wyraźnie różni się od
utrwalonego w powojennej prozie (np. w utworach > T. Nowaka) mitologizującego
opisu wsi. Mocno osadzony w realiach, ukazuje dramat człowieka uwikłanego w
historię i politykę (wojna, partyzantka, okres stalinowski), samotnego,
czującego u schyłku życia, że został oszukany przez los. Powieść przeciwstawia
się wielu stereotypom: reforma rolna nie zmieniła mentalności chłopa, nie
nastąpił kult. czy społ. awans wsi, przemiany cywilizacyjne przyniosły rozpad
więzi międzyludzkich - w tym rodzinnych (bracia Pietruszkowie rozpierzchli się
po Polsce, do domu przyjeżdżają tylko na pogrzeby). Szymon przed poczuciem
klęski próbuje się ratować budowaniem solidnego grobu (centralny motyw po-
wieści), który - jak się łudzi - kiedyś połączy rodzinę. Przekonujący, barwny
obraz bohatera i jego świata, narracja odwołująca się do wzoru wiejskiej ga-
wędy to niewątpliwe walory powieści.
Kamieńska Anna (1920-86) - poetka,
tłumaczka. Przed wojną studiowała pedagogikę na UW, po wojnie - filologię
klasyczną w Lodzi. Okupację przeżyła w Lublinie i Lubelskiem, uczestnicząc w
tajnym nauczaniu. W l. 1952-57 należała do zespołu redakcyjnego "Nowej
Kultury", a od 1968 r. > "Twórczości". Za podpisanie Memoriału 59 intelektua-
listów (1975) objęta zakazem cenzury. Wyróżniona nagrodą bułgarskiego i pol.
PEN Ciubu (1959, 74). Debiutowała w 1945 r. w tyg. "Odrodzenie". Debiut
książkowy - Wychowanie (1949). We wczesnych utworach przemawiała z pozycji
laickich, jako zwolenniczka doktryny > socrealizmu. Jednak już wtedy wydala
tomiki bardziej autentyczne, osobiste, w których pojawiały się motywy
przemijania i związku człowieka z naturą {O szczęściu, 1952; Bicie serca,
1954; Pod chmurami, 1957). W l. 60. towarzyszy im świadomość dokonań wielu
pokoleń ludzi - poetka sięga do mitów utrwalonych w lud. kulturze, tłumaczy
pieśni i liryki lud.: bułgarskie (Oj lesie, lesie zielony, 1956), roś.
(Piołunowe ziele, 1961), serbsko-chorwackie (Perly i kamienie, 1961). W
twórczości K. wyraźną cezurę stanowi Bialy rękopis (1970) poświęcony pamięci
męża, poety J. Śpiewaka. Wiele zawartych
1�5
Kapuściński Ryszard
w nim wierszy ma postać rozmowy ze zmarłym, jest ciągłą walką z zapominaniem.
Śmierć męża stała się dla pisarki powodem wstrząsu rei., który znalazł wyraz w
jej późniejszych wierszach (t. Dwie ciemności, 1984). Od tego momentu
twórczość K. włącza się w nurt rei. liryki pol., jest zapisem trudu zdobywania
wiary. Stale obecne są w niej motywy cierpienia i śmierci, które poetka
próbuje rozpoznać w perspektywie metafizycznej. Wiara przynosi jej zgodę na
kształt egzystencji, pogodną akceptację życia (Drzewo). Przemianom ku coraz
większej prostocie ulega język poet. K. - z wierszy znika początkowy patos;
Najważniejsze (poza wymienionymi) zbiory wierszy K. to: Odwołanie mitu (1967),
Drugie szczęście Hioba (1974), Rękopis znaleziony we śnie (1978), Milczenie
(1979), Wpoi słowa (1983), Milczenia i psalmy najmniejsze (1988). K. jest
także autorką 2 antologii wierszy, opatrzonych komentarzami (Od Czar-nolasu,
1971; Od Leśmiana, 1974), szkiców lit. (m.in. Jeden z grzechów pięknych, 1967;
Twarze księgi, 1982; Na progu stówa, 1985; Książka nad książkami. Szkice o
Piśmie świętym, 1988;
Wszystko jest w Psalmach, 1990) oraz Notatnika 1973-79 (wyd. 1987) i książek
dla dzieci i młodzieży, np. powieści W Nieparyźu i gdzie indziej (1967).
Kamiński Aleksander, pseud. Juliusz Górecki, Bambaju (1903-78) - pedagog,
pisarz, historyk, działacz harcerski, w czasie okupacji należał do ścisłego
kierownictwa Szarych Szeregów. W L 1939-44 był red. "Biuletynu Informacyjnego"
oraz dowódcą organizacji Małego Sabotażu "Wawer" (1940-44). Po wojnie
wiceprzewodniczący ZHP (1945 -48), przewodniczący Naczelnej Rady Harcerstwa
(1956-58), pracownik nauk. Uniw. Łódzkiego. Autor książek o tematyce
harcerskiej, m.in. zbioru opowiadań Antek cwaniak (1932), Książka wodza zuchów
(1933), Andrzej Malkow-ski (1934), W kręgu rady (1935). Prace z dziedziny
pedagogiki to m.in. Nauczanie i wychowanie metodą harcerską (1948), Samorząd
młodzieży jako metoda wychowawcza (1965), Funkcje pedagogiki społecznej i
Prace socjalne i kultu rolne (l 912). Popularność K. ugruntowały dokumentalne
powieści o walce harcerskich oddziałów AK z okupantem: > Kamienie na szaniec
(1943) oraz Zośka i Parasol (1957).
Kamizelka (1882) - nowela -> B. Prusa, obraz życia biednej rodziny mie-
szczańskiej z 2. pół. XIX w. Piękna opowieść o sile miłości, której dzieje
przedstawia narrator - nabywca tytułowej kamizelki. Jej użytkownikiem był
chory na gruźlicę urzędnik, w czasie postępującej choroby małżeństwo
prowadziło swoisty rodzaj gry, chcąc wzajemnie oszczędzić sobie cierpień.
Rekwizytem w tej grze jest kamizelka, manipulacje każdego z małżonków wokół
pasków i sprzączek mają uspokoić, a nawet dowieść, że choroba ustępuje. Zwykły
przedmiot urasta do rangi symbolu ważnych spraw ludzkich, jest bodźcem dla
narratora do przywołania wspomnień o młodych, ich uczuciu i subtelności w
postępowaniu wobec siebie.
Kapuściński Ryszard (ur. 1932) -dziennikarz, publicysta, z wykształcenia
historyk od zawsze pasjonujący się dziennikarstwem. Debiutuje utworami poet.,
które ogłaszał w l. 40. na łamach "Twórczości", ukazały się w zbiorze -Notes
(1986). Współpracował ze "Sztandarem Młodych", "Polityką" i "Kul-
turą",korespondent zagraniczny PAP (1962-72). Debiutował tomem reportaży o
biedzie pol. prowincji Buszpopol-


Karasek Krzysztof
186
sku (1962). Światową sławę przyniosły mu reportaże z podróży zagranicznych,
m.in. Kirgiz schodzi z konia (1968) -o przemianach w płd.-wsch. republikach
ZSRR, z pobytu w Afryce powstają reportaże Czarne gwiazdy (1963) i Gdyby cala
Afryka... (1969) - obraz zmierzchu kolonializmu. Chrystus z karabinem na
ramieniu (1975) to relacje z Ameryki Środkowej, opis wydarzeń w Angoli zawiera
zbiór Jeszcze jeden dzień życia (1977), natomiast Wojna futbolowa (1978) jest
opowieścią naocznego świadka o konflikcie między Salwadorem a Hondurasem.
Bestseller > Cesarz (1978) przedstawia Etiopię w czasie rewolucji, jest
równocześnie alegorią stosunków w ówczesnej Polsce. Szachinszach (1982) to
reportaż z Iranu ukazujący moment obalenia cesarstwa, > Imperium (1993) jest
opisem podróży po ZSRR w dobie pierestrojki, > Heban (1998) zawiera obrazy z
Afryki. Reportaże K. wiernie oddające szczegóły, o dyskretnej i trafnej afory-
styce, to wnikliwy dokument zmian spol.-polit. 2. pol. XX w., ale także cie-
kawie zapisane refleksje uniwersalne i ponadczasowe. Lapidarium (1999) -
refleksje na temat praw, ale i absurdów życia ujęte w formie aforyzmów.
Karasek Krzysztof (ur. 1937) - poeta, prozaik, krytyk lit., tłumacz. Recenzent
> Nowej Fali. Studiował w warszawskiej AWF i na UW (filozofię). W l. 60. był
związany z > Orientacją Hybrydy. Współtwórca i red. "Nowego Wyrazu" (1972-
76), red. -> "Literatury" (l. 80.). W 1976-82 pracował w dziale poet.
Polskiego Radia, a od 1992 r. jest dyrektorem lit. II programu. Wiersze
opublikował m.in. w tomach: Godzina jastrzębi (1970), Drozd i inne wiersze
(1972), Prywatna historia ludzkości (1979), Wiersze i poematy (1982), Sceny
Grottgera i inne wiersze (1984), Lekcja biologii i inne wiersze (1990), Poeta
nie spóźnia się na poemat (1991), Czerwone jabłuszko (1994), Święty związek
(1997). Twierdzi, że zadaniem poezji jest bronić człowieka przed chaosem
świata. Zwł. we wcześniejszych wierszach notuje ów chaos, zestawia sytuacje,
gromadzi językowe stereotypy, slogany. Stopniowo zmienia charakter twórczości.
W poemacie Świerszcze (1982) o życiu w harmonii z naturą pisze jako o szansie
człowieka na wyzwolenie się. Kończąca utwór Oda do Jana Jakuba Rousseau jest
wezwaniem do wyjścia poza negację. W zbiorze esejów Poezja i sobowtór (1986)
daje wyraz przekonaniu, że najważniejszym zadaniem poezji jest dawanie ludziom
nadziei. K. jest autorem powieści Wiosna i demony (1980) - zapisu doświadczeń
pokolenia, tłumaczem lit. niem. (m.in. B. Brechta) i ang. (m.in. T. S. Elio-
ta). Opracował i wydal antologię współcz. poezji od 1956 r. (1998) oraz utwory
D. Naborowskiego, T. Peipera, A. Sterna, T. Czyżewskiego i R. Wojaczka.
Karpiński Franciszek (1741-1825) -wybitny poeta doby stanisławowskiej, członek
korespondent warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk (od 1800), twórca modelu
liryki sentymentalnej zwany "poetą serca". Słynne są sielanki pierwszego
okresu twórczości (do 1780), m.in. > Laura i Filon, liryki osobiste:
> Do Justyny. Śpiewnik rei. Pieśni nabożne (1792) to wybitne osiągnięcie w
zakresie adaptacji folklorystycznej, do dziś śpiewane są z tego zbioru m.in.
Bóg się rodzi. Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy. Pisze
także wiersze o tematyce spol.-polit.:
Tęsknosć do kraju. Pieśń dziada sokolskiego w kordonie cesarskim. K. jest au-
torem autobiograficznej elegii Powrót
187
Kartoteka
Z Warszawy na wieś (1784), utworu oram. Bolesław III (1790), komedii Czynsz
(1790), prozy moralno-dydakty-. cznej, m.in. Rozmowy Platona z uczniami swymi
(1802), pamiętników i przekładów. Zbiorowe wydania jego poezji noszą tytuły
Zabawki wierszem i przykłady obyczajne (1780), Zabawki wier-szemiprozq( 17 82-
87).
Karpowicz Tymoteusz (ur. 1921) - poeta, dramatopisarz, historyk lit., współ-
redaktor "Odry" i "Poezji", od 1974 prof. University of Illinois w Chicago.
Debiutował w 1941 r. w Wilnie. Pierwsze powojenne publikacje to Legendy
pomorskie (1948) i zbiór wierszy Żywe organizmy (1948), jednak za prawdziwy
debiut poet. uważany jest tomik Gorzkie źródła (1957), przykład tzw. poezji
lingwistycznej. Kolejne tomiki to m.in. Kamienna muzyka (1958), Znaki równania
(1960), Trudny los (1964), Wiersze wybrane (1969), Słoje zadrzewne (1999).
Nowatorskie eksperymenty poet. zawierają poematy polimorficzne Odwrócone
światło (1972) i Rozwiązywanie przestrzeni (1989). W wierszach K. widoczne są
wpływy > J. Przybosia, często dominuje słowo. Równie skomplikowane językowo,
zawierające akcenty groteski i fantastyki, są jego dramaty, np. Wracamy późno
do domu (1958), Zielone rękawice (1960), Kiedy ktoś zapuka (1967), Człowiek z
absolutnym węchem (1967), Charon od świtu do świtu (1972), Kiedy przychodzi
anioł (1978). Problemy dotyczące teorii poezji rozpatruje K. w wielu
opracowaniach, wśród których pozycję szczególną zajmują eseje Poezja
niemożliwa. Modele Le-śmianowskiej wyobraźni (1975).
Kartoteka (1960) - sztuka teatralna -> T. Różewicza całkowicie zrywająca z
zasadami konstrukcji dramatu realist.
Autor określa ten typ utworu jako "realistyczny dramat poetycki", elementy
rzeczywistości zostały w nim bowiem wprowadzone w inny niż naturalny porządek,
wyolbrzymione, zdeformowane, tworząc nową jakość (uogólnienie, wielką
metaforę). Bohater to pol. > everyman, pozbawiony imienia, wyglądu, wieku,
osobowości. Fabułę zastępuje suma różnych sytuacji, niepowiązanych
przyczynowo-skutkowo. Miejsce wydarzeń - nieokreślone (każde): równocześnie
pokój bohatera, ulica, kawiarnia, szkoła itd. Jest to sygnał kompozycji
otwartej (w rozumieniu Różewicza:
fragm. strumienia życia). Istnienie kilku wersji K. świadczy, że poszczególne
sytuacje można swobodnie wymieniać, przestawiać, uzupełniać. Przedmiotem
deformacji jest także język: traci podstawową funkcję - nie komunikuje, ob-
fituje w utarte powiedzenia, schematy, przysłowia, cytaty, pojawiają się w nim
listy wyrazów rozpoczynających się tą samą literą, odmiany rzeczowników przez
przypadki itd. Nagromadzenie efektów staje się źródłem wyrazistej groteski.
Ten pozorny chaos jest celowy i uzasadniony. Poszczególne sytuacje, będące
zapisem stereotypów obycz., schematów zachowań, obsesji składają się na obraz
wspóicz. Polaka: biernego, bezwolnego, zdeterminowanego przez układy społ. i
historię, konsekwentnie odmawiającego przyjęcia roli jej kreatora. Język
dramatu jest groteskowym odwzorowaniem otaczającego nas szumu informacyjnego,
braku porozumienia. Kształt K. wynika więc z diagnozy postawionej
rzeczywistości - świata chaosu nie można opisywać w formach uporządkowanych.
Wraz z harmonijnym światem odszedł w przeszłość tradycyjny dramat, K. podważa
główne zasady jego konstrukcji. Stojący na straży tradycji groteskowy Chór
Starców na-


Karuzela z madonnami
188
189
Kawalec Julian
mawia usilnie Bohatera, by zaczął cokolwiek robić - "inaczej teatr zgubi". On
jednak pozostaje całkowicie bierny - najczęściej leży i patrzy w sufit (kon-
cepcja "teatru niemożliwego", według Różewicza "teatru niekonsekwencji"). W
1992 r. poeta podjął próbę stworzenia nowej wersji K. Nadał jej tytuł Karto-
teka rozrzucona i realizował na podstawie sporządzonych notatek na scenie ka-
meralnej wrocławskiego Teatru Polskiego. Proces tworzenia rejestrowała TV.
Karuzela z madonnami - wiersz > M. Białoszewskiego z t. Obroty rzeczy (1956)
- z cyklu Ballady peryferyjne, wpisujący zjawisko typowe dla kultury
jarmarcznej w krąg kultury wysokiej. II Poeta sugestywnie przedstawia
niedzie(I lę w peryferyjnym wesołym miastecz-i| ku. Wykorzystuje środki
plastyczne (barwy odsyłające ku sztuce lud. prymitywu) i dźwiękowe
(instrumentacja głoskowa, różne powtórzenia i paraleli-zmy), dynamizuje obraz
(dzieli go na segmenty, zmienia tempo przez kawałkowanie słów). Obecne w
wierszu aluzje uwznioślają obraz: młode matki z dziećmi na rękach ukazane w
pozie średniow. pięknych madonn, kojarzące się z dziełami Rafaela i Leonarda
da Vinci, zachwyt obserwatora wyrażony w przywołaniu rei. hymnu
("Magnificat"). Sygnalizowane w utworze trwanie zjawiska ("już drzemią",
"nieodmieniona" poza) czyni je częścią nieprzemijającej kultury. Wiersz został
spopularyzowany przez E. Demar-czyk, śpiewającą go z muzyką Z. Koniecznego.
Kasprowicz Jan (1860-1926) - poeta młodopolski, prof. uniwersytetu we Lwowie,
miłośnik Tatr, gdzie spędził ostatnie lata życia w zakupionej willi "Harenda"
(dziś jego muzeum). Młodzieńczą twórczość K., nacechowaną
pozytywistycznym realizmem w sposobie ukazania tematyki społ., reprezentuje
cykl sonetów > Z chatupy (1889). O wyraźnej przynależności poety już do grona
modernistów świadczy tom > Krzak dzikiej róży (1898), w którym sięgając po
impresjonistyczną technikę obrazowania i symbol przedstawia lęki i przeczucia
jednostki. Znakomitym dziełem K. są > Hymny (1899), w których podejmuje temat
ważnego dla pokolenia poczucia schyłku cywilizacji i kryzysu wartości.
Nawiązując do tradycji rei. tego gatunku przypomina, że zło zostało wpisane w
istotę świata przez jego Stwórcę, dlatego pojawia się etyczna wątpliwość, czy
winowajcą należy czynić tylko człowieka (np. > Dies irae). Hiperbolizacja
wizji poet. w opisie dramatycznego pochodu, eksponowanie nastrojów i emocji są
elementami obrazowania ekspresjonistycznego (np. > Święty Boże). Świadomość
współistnienia cierpienia i radości jako istoty Bożego porządku na ziemi
znajduje wyraz w Hymnie świętego Franciszka z Asyżu i w zbiorze > Księga
ubogich (1916), umocnienie postawy franciszkańskiej odzwierciedla się w
ostatnim tomie wierszy Mój świat (1926). K. jest też autorem prozy poetyckiej
> O bohaterskim koniu i walącym się domu (1906), utworów dram. Świat się
kończy (1891) i Bunt Napierskiego (1894) oraz nawiązującego do
średniowiecznego moralitetu Marchołta grubego a sprośnego (1920); tłumaczył
również znakomite dzieła lit. ang., gr. i niem.
Kaśka Kariatyda (1888) - powieść > G. Zapolskiej, w której naturalistyczna
technika obrazowania posłużyła do przedstawienia dram. losów dziewczyny ze wsi
w bezwzględnym świecie miejskim. Zdarzenia rozgrywają się we
współczesnym autorce Lwowie, a ich bohaterką jest Katarzyna Olej arek, 20-let-
nia dziewczyna, naiwna, nie umiejąca czytać ani realnie oceniać
rzeczywistości. Wykorzystywana przez pracodawców i nachalnych zalotników, na
krótko staje się modelem w rzeźbiarskiej pracowni do posągu kariatydy,
ostatecznie zgnębiona, upodlona i chora umiera wśród obojętnych na jej dramat
ludzi. Ostre ujęcie ówczesnej rzeczywistości, demaskacja pozorów moralności
mieszczańskiej stały się zarówno przedmiotem krytyki, jak i uznania dla
autorki.
katastrofizm - tendencja w kulturze europ. XIX/XX w. oraz w > dwudziestoleciu
międzywojennym, wyrażająca się w twierdzeniu o nadciągającej nieuchronnej
zagładzie świata jako konsekwencji upadku systemu wartości. Przyczynę
katastrofy widziano też w zagrożeniu ze strony innej cywilizacji. Zapowiedzi
k. pojawiły się w > romantyzmie (np. w pisarstwie > Z. Krasińskiego). W
okresie > Młodej Polski tendencja ta tworzyła wspólny nurt z >
dekadentyzmem. Ujawniła się w Hymnach i prozie poet. > J. Kasprowicza oraz
utworach > T. Micińskiego, a w dwudziestoleciu międzywojennym w programie >
Zagarów ( > Cz. Miłosz, > J. Zagórski, > A. Rymkiewicz); twórczości > J.
Czechowicza, > S. I. Witkiewicza, w niektórych wierszach > J. Tuwima (np. >
Bal w operze), > K. I. Galczyńskiego (np. Koniec świata), > K. Wierzyńskiego
i in. W czasie II wojny światowej znalazł wyraz w utworach > K. K. Ba-
czyńskiego, > T. Borowskiego i > T. Gajcego, a po jej zakończeniu Miłosza.
K. często wyrażał się w poetyce ekspresjonizmu (Hymny Kasprowicza) lub
groteski (Gałczyński, Tuwim, Witkacy).
Katechizm o tajemnicach rządu polskiego - satyryczna broszura polit.
prawdopodobnie > F. S. Jezierskiego wyd. bezimiennie w 1790 r. Napisany w
związku z toczącą się w czasie obrad Sejmu Wielkiego dyskusją na temat po-
trzeby pilnych reform ustrojowych, miał oddziaływać na wyobraźnię i emocje
czytelników. Celem wyostrzenia satyry deprecjonującej konserwatyzm spol. i
anachronizmy ustrojowe Jezier-ski posługuje się trawestacją katechizmu, a w
końcowym Wyznaniu rządu polskiego również Składu apostolskiego. Celność
sarkazmu kompromitującego wsteczność rozwiązań społ. i ustrojowych sprawiła,
że zarówno autor, jak i wydawca zataili prawdziwe informacje o broszurze
dowodząc tylko tłumaczenia z oryginału ang. za pośrednictwem przekładu franc.
i wskazując jako miejsce wyd. Sambor w zaborze austr.
Kawalec Julian (ur. 1916) - powieścio-pisarz, nowelista, dziennikarz, poeta.
Na tematyce twórczości lit. K. zaważyło jego chłopskie pochodzenie, interesują
go zjawiska i procesy cywilizacyjne zachodzące na wsi. Debiutował opowiadaniem
Śmierć Barki (1948) zamieszczonym na łamach "Echa Krakowa", ale za jego
właściwy debiut lit. jest uważany tom opowiadań Ścieżki wśród ulic (1957).
Kolejne zbiory to m.in. Blizny (1960), Zwalony wiqz (1962), Pierwszy białoręki
(1979), Nie będzie czasu na strach (1980), Gitara z rajskiej czereśni (1990).
Jego twórczość obejmuje również powieści, np. Ziemi przypisany (1962), ->
Tańczący jastrząb (1964), Przepłyniesz rzekę (1973), Oset (1977), Ukraść brata
(1982), W gąszczu bram (1989). W ostatnich latach zaprezentował się również
jako poeta wydając zbiory wierszy Kochany smutek (1992) i Te dni moje (1995).
Ponadto jest auto-


Kazania gnieźnieńskie
190
191
Kijowski Andrzej
rem słuchowisk radiowych, utworów dram. i licznych opracowań lit.
Kazania gnieźnieńskie (koniec XIV lub pocz. XV w.) - 10 polskich homilii za-
pisanych obok licznych lać. w kodeksie znajdującym się w Bibliotece Kapitulnej
w Gnieźnie. Większość inspirowana lać. kazaniami Peregryna z Opola (XIII/ XIV
w.). Autor K. g. - wykształcony kaznodzieja, być może Łukasz z Wielkiego
Koźmina(ok.1370-ok. 1412) - rektor kościoła parafialnego w Beszowej (diecezja
krakowska). Swoje kazania kierował do niewykształconych słuchaczy (określa się
je jako "kazania ludowe"). We wstępach i zakończeniach zwracał się wprost do
nich, dbając o naturalny, bliski kontakt (wszystkie homilie zaczynają się:
"Dziatki miłe..."). Nauki moralne urozmaicał licznymi opowiadaniami i opisami.
Szczególnie ciekawe są obrazy nawiązujące do typowej dla średniowiecza
symboliki zwierzęcej. Kompozycja kazań podporządkowana jest liczbie 3 (teza +
3 argumenty, pytanie + 3 odpowiedzi); rzadziej innym. Tematyka homilii: I, II,
VII i VIII mówią o Bożym Narodzeniu, III - o św. Bartłomieju, IX i X - o św.
Janie Ewangeliście. K. g. stanowią cenny dokument jeż. (pierwiastki gwarowe).
Kazania sejmowe (1597) - dzieło > P. Skargi, traktat polityczny w formie 8
kazań. Powstały w czasie, gdy Zygmunt III Waza próbował umocnić władzę
królewską, ograniczyć samowolę szlachty. Epitet "sejmowe" jest znakiem ich
wysokiej rangi i zapowiedzią tematu (problemy państwa). Forma kazań pozwalała
mówiącemu występować w roli głosiciela niepodważalnej - bo płynącej z Kościoła
- prawdy. Skarga rysuje w nich obraz Rzeczypospolitej niszczonej chorobami. Na
pierwszym miejscu
wymienia brak miłości ojczyzny (kazanie II), na dalszych: niesprawiedliwe
prawa, wewnętrzną niezgodę, zepsucie obyczajów, osłabienie władzy królewskiej
i szerzenie się nowinek rei. Adresatami K. s. są senatorzy. Skarga próbuje
obudzić ich sumienia, apeluje do umysłów i uczuć. Odwołuje się do Biblii (zwł.
ST), przepowiada upadek Polski. Łączy styl wzorowany na Cycero-nie (pytania
retoryczne, antytezy, apostrofy, wykrzyknienia itd.) z bibl.:
rytmika prozy wzmocniona powtórzeniami, zdania współrzędnie złożone,
obrazowanie alegorią (np. ojczyzna -matka) i przypowieścią (np. ojczyzna -
okręt). K. s. charakteryzują się dyscypliną myślową - w każdym można wyróżnić
wstęp, opowiadanie, dowodzenie, polemikę i zakończenie. Uszły uwagi
współczesnych, ale w wyd. z 1610 r. (po rokoszu Zebrzydowskiego) cenzura za-
konna usunęła pochwałę monarchii absolutnej w kazaniu VI. Za prorocze uznali
je warszawscy pijarzy - wyd. kompletne z r. 1792. Były wydawane w trudnych dla
narodu chwilach, np. po klęsce powstania listopadowego. W czasie zaborów
ukazało się 10 edycji. Tak zrodziła się legenda, utrwalona ostatecznie dzięki
Kazaniu Skargi J. Matejki.
Kazania świętokrzyskie (koniec XIII lub pocz. XIV w.) - najstarszy zabytek
polskiej prozy średniow. Odkryte w 1890 r. przez > A. Briicknera na per-
gaminowych paskach użytych do oprawy XV-w. lać. kodeksu, pochodzącego z
biblioteki klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze. Paski są fragmentami kopii z
pół. XIV w. - wcześniejszy oryginał zaginął. Miejsce powstania K. ś. jest
przedmiotem sporu (Wielkopolska, Mazowsze lub płn. Małopolska). Zachowały się
urywki 5 kazań (Kazanie na dzień
św. Michała, Kazanie na dzień św. Mikołaja, Kazanie na dzień Bożego Naro-
dzenia, Kazanie na dzień Trzech Króli, Kazanie na dzień Oczyszczenia Naj-
świętszej Marii Panny) oraz l kazanie w całości {Kazanie na dzień św. Kata-
rzyny). Reprezentują odmianę "kazań uczonych" - są adresowane do wy-
kształconego słuchacza. Mają charakter intelektualnego wykładu: twierdzenia
wspierane są dowodami z Pisma św., dziel Ojców Kościoła lub łac. lit. śred-
niow., opowiadanie pojawia się wyłącznie jako egzemplifikacja. K. ś. zostały
napisane zgodnie z zasadami ukształtowanej na zachodzie Europy średniow. ars
dictandi ("sztuki dyktowania") - są kunsztownie rytmizowane i rymowane. Ich
kompozycja jest podporządkowana cyfrom 3 i 4. Styl charakteryzuje się na-
syceniem słownictwem abstrakcyjnym, rozmaitością słownictwa i składni. K. ś.
to wyjątkowe dzieło na tle polskiej prozy średniow.
Kąkolewski Krzysztof (ur. 1930) - reporter, prozaik. Studiował w Akademii Nauk
Politycznych i na wydziale dziennikarskim UW. Członek redakcji "Sztandaru
Młodych" (1950-60), "Świata" (1960-69), -> "Kultury" (1969-72), ->
"Literatury" (1972-81). Wykładowca Studium Dziennikarskiego UW. Jako reportera
interesowała go przede wszystkim psychika bohaterów - ich motywy działania i
sposób interpretowania faktów. W Co M pana słychać (1975) relacjonował trudne
rozmowy z byłymi dygnitarzami gestapo, w Trzy złote za słowo (1964) - z
konfidentami gestapo. Tropił niezwykłe (Baśnie udokumentowane, 1976), często
sensacyjne wydarzenia ("Zbawiciel świata" porwany, 1960), ujawniał dramatyzm
losów zwykłych ludzi i portretował postaci powszechnie znane (Wydanie św.
Maksymiliana w ręce oprawców, 1989; słynny wywiad-rzeka Wańkowicz krzepi,
1973). Pisał też reportaże z podróży (Ku początkowi świata, 1966). W 1984-85
wydał Dziennik tematów, łączący reportaże ze wspomnieniem i autorefleksją. K.
jest również autorem powieści (m.in. Diament odnaleziony w popiele. Mięso
papugi - utwór autobiograficzny) oraz scenariuszy filmów fabularnych (np.
Ktokolwiek wie. Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię - na podst. własnej
powieści) i dokumentalnych (m.in. Album Flei-schera). Został wyróżniony
nagrodą im. Bruna (1955) i im. K. Pruszyńskiego (1979).
Kem Ludwik Jerzy (ur. 1921) - satyryk, poeta, autor książek dla dzieci i
młodzieży. Wieloletni współpracownik tygodnika "Przekrój". Debiutował w 1953
r. zbiorem satyr Tu sq bajki. Zbiory wierszy satyr, to m.in. Wolne wnioski (l
954), Spacer z koniem (1963), Kernalia (1969), Podglądanie rodaków (1972),
Jasnie Pan Rym (1982). K. jest autorem ponad 20 książek dla dzieci, m.in.: Do
widzenia zwierzęta (1956), Bajki, bajki, bajki (1963), Mądra poduszka (1972),
Nasze podwórko (1975). Adresował swe utwory również do młodzieży: Z Piórkiem
przez pól świata (1966), Karampuk (1968), Przygoda w Plamie (1971). Opowieści
fantastyczne z życia zwierząt, ulubione pozycje lit. dziecięcej to: Ferdynand
wspaniały (1963), Zbudź się Ferdynandzie (1965), Proszę słonia (1964). Kawaler
Orderu Uśmiechu (1972).
Kijowski Andrzej (1928-85) - prozaik, eseista, krytyk lit. i teatralny, scena-
rzysta filmowy, tłumacz. Studiował filologię pol. na UW. Redagował > "Życie
Literackie" i > "Twórczość", cykle artykułów i felietonów drukował także


Kisielewski Jan August
192
193
Klaskaniem mając obrzękłe prawice
w > "Nowej Kulturze", "Przeglądzie Kulturalnym", "Radarze" i > "Tygodniku
Powszechnym". Pracował w Wydawnictwie Literackim i PIW. W l. 1960-61 przebywał
jako stypendysta Forda w USA. Członek PEN Ciubu. W l. 70. związany z opozycją
demokratyczną. Interesował się zwł. wpływem literatury na kształtowanie
świadomości kult. czytelników. Wysoko oceniał dzieła odkrywcze intelektualnie,
przełamujące myślowe stereotypy. Pisał błyskotliwe eseje i felietony, nie
unikając ostrych sformułowań. Wydal m.in. Różowe i czarne (1957), Miniatury
krytyczne (1961), Arcydzieło nieznane (1964), Listopadowy wieczór (1972) -o
pokoleniu romantyków, Niedrukowa-ne (1978, > drugi obieg literatury). Po-
śmiertnie ukazały się: Kroniki Dedala (1985), Tropy (1986), Bolesne prowokacje
(1989) oraz 2-tomowy wybór esejów Granice literatury (1991). K. był autorem
monografii Maria Dąbrowska (1964), studiów o W. Gombrowiczu, opracowań pism
krytycznych S. Ba-czyńskiego i dzienników Ch. Baudelai-re'a. Jako twórca
beletry styki debiutował tomem opowiadań Diabeł, anioł i chłop (1955). W
prozie ujawniającej wpływy A. Camusa rozważał ludzkie postawy, np.
odpowiedzialności (mikro-powieść Oskarżony, 1959) czy zachowania
autentyczności (Pseudonimy, 1964; Szyfry, 1964 - ekr. 1966). W zbiorze
Dyrygent i inne opowiadania (1983) podjął motyw daremnego buntu. Napisał także
dwie poetycko stylizowane powieści: Dziecko przez ptaka przyniesione (1968) i
Grenadier-król (1971). Pierwsza jest drwiącą w stylu Gombro-wiczowskim
opowieścią o dzieciństwie;
druga przedstawia skrót 200 lat dziejów Polski, odwołując się do symboli, wy-
korzystując konwencję baśni i powiast-ki filoz. K. był autorem scenariuszy
filmowych, m.in. Wesela w reżyserii A;
Wajdy. Za swoją twórczość (gł. krytyczną) otrzymał nagrody: "Życia Literac-
kiego" (1959), im. Kościelskich (1965), im. Jurzykowskiego (1968).
Kisielewski Jan August (1876-1918) -autor dramatów, krytyk lit. i teatralny,
eseista, współzalożyciel krakowskiego kabaretu "Zielony Balonik", założyciel
pisma satyr.-lit. "Liberum veto". Debiutował w 1899 r. sztukami > W sieci i
Karykatury, dzięki którym zyskał duży rozgłos jako wnikliwy krytyk pokolenia
modernistów. Pełen grozy i symbolizmu dramat Sonata (1900) i niedokończona
Komedia miłości i cnoty (1903) nie dorównały twórczości wcześniejszej. Po-
zostały dorobek twórczy K. to recenzje i artykuły publicyst. zebrane w t. Pan-
musaion (1906) i Życie dramatu (1907) oraz prelekcje w tomie O teatrze japoń-
skim (1902).
Kisielewski Stefan, pseud. Kisiel, Teodor Klon, Tomasz Staliński (1911-91)
- publicysta, prozaik, kompozytor, krytyk muzyczny. Jego debiutem były spra-
wozdania muzyczne zamieszczane na łamach "Echa Tygodnia" (1931). Krytyką
muzyczną, obok komponowania, parał się do wybuchu wojny. Od 1945 r. prawie do
końca życia pisał felietony do
> "Tygodnika Powszechnego". Ta część twórczości uczyniła go powszechnie znaną
osobą, przysporzyła sławy, ale i kłopotów. Pisane ciętym językiem felietony od
pierwszego cyklu zatytułowanego Pod włos poprzez kolejne: Ło-patq do głowy.
Gwoździe w mózgu, 100 razy głową w ściany. Bez dogmatu. Wołanie na puszczy.
Lata pozłacane, lata szare, celnie i dowcipnie opisywały otaczającą go
rzeczywistość ze wszystkimi jej niedorzecznościami. K. był autorem licznych
powieści, które nie zyskały tak
szerokiego kręgu czytelników, jak podpisywane pseud. Kisiel felietony. Sprzy-
sięzenie (1947) to powieść psychol., charakter sensacyjny mają Zbrodnia w
Dzielnicy Północnej (1948), Przygoda w Warszawie (1959), Podróż w czasie
(1982), powieści z kluczem to m.in. Widziane z góry (1967), Śledztwo (1974).
Jeszcze za życia K. ukazało się Abecadło Kisiela (1990), rodzaj gawędy o
ludziach, których znał, podziwiał lub nie tolerował. W 1992 r. wyszedł Testa-
ment Kisiela, w 1997 - Dzienniki z lat 1968-1980. Ta ostatnia pozycja wzbu-
dziła wiele kontrowersji, liczne osoby przedstawione przez autora poczuły się
dotknięte lub ośmieszone, a Kisiel jeszcze raz objawił się jako niezrównany
prześmiewca. Wśród opracowań muzycznych warto wymienić m.in.: Z muzyką przez
lata (1957), Gwiazdozbiór muzyczny (1958), Z muzycznej między -epoki (1966),
Muzyka i mózg (1974). Od 1990 r. przyznawana jest nagroda im. Stefana K. dla
publicystów, przedsiębiorców i działaczy gospodarczych.
Kitowicz Jędrzej (1728-1804) - pa-miętnikarz-historyk czasów saskich i
stanisławowskich. Konfederat barski. W 1771 r. rozpoczął studia teol. Ok. 1780
r. przyjął święcenia kapłańskie. Autor Opisu obyczajów za panowania Augusta
III (wyd. 1840) i Pamiętników, czyli historii polskiej (wyd. częściowe
1840^1), do których materiał zbierał przez cale życie. Stworzył w nich bogaty
i barwny obraz schyłku Rzplitej szlacheckiej. Pamiętniki są opisem wydarzeń
hist. z l. 1743-98. Najwięcej uwagi poświęcił autor konfederacji bar^ skiej.
Niechętny wzorom proponowanym przez dwór Stanisława Augusta, przeciwny
reformom - choć krytyczny wobec kultury sarmackiej - króla obarczył winą za
upadek Polski. Ogładzie
swoich czasów przeciwstawiał kult wojny i dzielnego wojownika. W swojej re-
lacji eksponował wydarzenia znane z autopsji, często komentował. Tekst
podzielił na tematyczne całości - rozdziały. Pośmiertną sławę przyniósł mu
Opis obyczajów, barwny obraz codziennego życia w czasach króla Augusta III.
Tekst dzieli się na rozdziały omawiające kolejne zagadnienia, np. wychowanie
dzieci, życie dworskie, wiara, wojsko itd. Niedokończony, urywa się na
pierwszych stronach rozdz. "O obyczajach chłopskich". K. miał wyjątkowy dar
obserwacji i plastycznego odtwarzania realiów. Znakomity gawędziarz, po
mistrzowsku posługiwał się anegdotą, facecją, kalamburem. Jego dzieła do dziś
stanowią cenne źródło wiedzy o epoce - zwi. o stanie umysłów szlachty pol.
Klaskaniem mając obrzękłe prawice
(1858) - wiersz > C. Norwida otwierający > Yade-mecum. Podmiot lir. to poeta
odcinający się od swej epoki, > romantyzmu, z ironią mówiący o niej.
Konstrukcja utworu została podporządkowana motywom narodzin, wędrówki i
pisania. Aluzje do żywota Chrystusa służą prezentacji poety spełniającego
misję. Wędrówka - symbol życia artysty - została ukształtowana na wzór
Dantejskiej podróży przez piekło (wroga przestrzeń, szczerzący zęby obyczaj,
martwy konwenans...). Poeta z pogardą odrzuca świat, świadomie wybiera sa-
motność. Jego misją jest pisanie "na Babilon do Jeruzalem" - drogą okrężną,
np. przez zepsutą teraźniejszość do idealnej przyszłości. Współczesność to
czas władzy druku, pospiesznego, nieuważnego obcowania z literaturą. Poeta
jest pewien, że zostanie w przyszłości doceniony - choć błądzi jak każdy, jest
w swoich utworach szczery autentyczny.


klasycyzm w literaturze
194
klasycyzm w literaturze - l. Znaczenie szersze: zespół cech charaktery-
stycznych dla sztuki antycznej, uznawanej od czasów renes. za wzorzec dla
późniejszych dokonań. 2. Znaczenie węższe: prąd kulturalno-lit. decydujący
(wraz z > sentymentalizmem) o charakterze epoki oświecenia. Zapoczątkowany
poznaniem przez renesans antycznych teorii poezji. Pełny rozkwit: 2. pół. XVII
w. we Francji za panowania Ludwika XIV. W. XVIII rozwiną! jego wersje naród. W
Polsce kształtował się od czasów Augusta III. Pełny rozkwit przypada na okres
rządów Stanisława Augusta - stąd nazwa: k. stanisławowski. Jego centrum: dwór
królewski, wspierany przez środowiska pijarskie i jezuickie, przez
najważniejsze czasopisma i teatr oraz niektóre dwory magnackie (np. W.
Rzewuskiego). Mimo próby ustalenia obowiązujących w lit. norm byt doktryną
otwartą, współistniejącą z innymi, nieobejmującą całej praktyki pisarskiej.
Główne dzieła normatywne: F. N. Go-łańskiego O wymowie i poezji (1786) i > F.
K. Dmochowskiego Sztuka rymo-twórcza (1788). U podstaw k. leżały reguły
określone przez starożytnych i dopełnione przez twórców franc. doby Ludwika
XIV (np. N. Boileau, Sztuka poetycka). Ogólnym założeniem prądu było
zachowanie zgodności z naturą pojmowaną jako całość zjawisk przyrody lub jako
racjonalny porządek rzeczy. Naśladowanie natury (mimesis) oznaczało
przestrzeganie zasady prawdopodobieństwa, harmonii kompozycji i sto-sowności
stylu do tematu (decorum). Zgodnie z twierdzeniem Kartezjusza, że to, co
prawdziwe, jest jasne i wyraźne, twórcy k. pisali stylem przejrzystym i
prostym. Interesowały ich problemy ogólne, uniwersalne (zasada typowo-ści);
unikali tematyki osobistej. Przekonani o sile słowa jako narzędzia oddzia-
ływania na ludzkie umysły, wyznaczyli lit. zadanie utylitarne, dydaktyczno-mo-
raiizatorskie. W dobie stanisławowskiej istniały 2 odmiany k.: I -
reprezentowana przez > I. Krasickiego i > A. Naru-szewicza - włączyła się w
proces przemian społ.-kulturalnych w kraju. Przekonana o degradacji
istniejących form życia społ., proponowała powrót do świata antycznych
wartości (motyw "przodków poczciwych"). Posługiwała się argumentacją
racjonalistyczną, próbowała kształtować model człowieka oświeconego - w
opozycji zarówno do zacofanego, prowincjonalnego Sarmaty, jak i
kosmopolitycznego hulaki. Odwoływała się do wzorów antycznych i franc.
(Krasicki) oraz rodzimych (Na-ruszewicz). Wykorzystywała gat. satyryczne:
bajkę, satyrę, poemat heroiko-miczny, ale też list poet., odę. Wykreowała
charakterystycznych bohaterów:
modną damę, fircyka, rozpustnego mnicha, biednego literata. II odmiana - re-
prezentowana przez > S. Trembeckiego i ^ T. K. Węgierskiego - odwoływała się
do ideologii oświeć, libertynizmu. Krytyczna - czasem buntownicza - wobec
rzeczywistości, nie stawiała sobie zadań dydaktycznych, nie tworzyła po-
zytywnych wzorów. Wykorzystywała małe formy poet. W l. 1800-30, w nowej
sytuacji polit.-społ. ukształtował się tzw. k. postanisławowski (zw. k. war-
szawskim, schyłkowym, pseudoklasy-cyzmem). Był kontynuacją głównych założeń k.
stanisławowskiego. Różnił się od niego eksponowaniem treści po-lit. (zamiast
obyczajowych) i tendencją agitacyjno-propagandową (odwoływanie się do męstwa,
rycerskich tradycji), zanikiem gat. satyr, na rzecz wysokich, zwt. tragedii,
ody, poematu opisowego, rygorystycznym przestrzeganiem norm (zwł. nacisk na
doskonałość formalną utworu, czystość gat. lit., czy-
195
Klonowic Sebastian Fabian
stość, poprawność i elegancję języka), akcentowaniem cywilizacyjnej, kulturo-
wej i obycz. odrębności narodu (> K. Koźmian, Ziemiaństwo polskie; > A.
Feliński, Barbara Radziwiłłówna). Ośrodkami k. postanisławowskiego były
Warszawa (pisarze skupieni wokół Tow. Przyjaciół Nauk) i Wilno (profesorowie
U.Wil.). Najważniejsi przedstawiciele: S. K. Potocki, L. Osiński, K. Koźmian,
> J. P. Woronicz, A. Feliński, > J. Śniadecki (teoretyk), E. Słowacki, G. E.
Grodeck. Zasługą k. było przywrócenie wysokiej rangi pisarstwu (po upadku w
epoce saskiej) i podniesienie polszczyzny lit. do poziomu sprawnego,
nowoczesnego języka. Do tradycji k. nawiązują w XX w. kierunki poetyckie
określane jako k. nowoczesny lub neoklasycyzm, reprezentowane m.in. przez
pismo "Museion" (red. > L. H. Morstin) oraz twórczość > L. Staffa, > Z.
Herberta, -> Cz. Miłosza, > J. M. Rymkiewicza.
Kleiner Juliusz (1886-1957) - historyk i teoretyk literatury, edytor.
Studiował filologię pol. i germańską oraz filozofię we Lwowie, Paryżu,
Berlinie. Pracował jako nauczyciel gimnazjalny, równocześnie zdobywając
stopnie naukowe na uniwersytecie i politechnice we Lwowie. Od 1916 r. profesor
UW. W 1920 r. objął katedrę historii lit. pol. na Uniw. Lwowskim. Podczas
okupacji ukrywał się na prowincji. Potem prof. KUL, UJ. Członek PAU (od 1919),
PAN (od 1951), - tow. naukowych Warszawy, Lwowa, Lublina, Polskiego Tow. Filo-
zoficznego. Był jedynym historykiem lit. - członkiem PAL (od 1933). Łączył
niezwykłą erudycję ze zdolnościami pisarskimi. Interesował się lit. romanty-
zmu, zwl. twórczością wybitnych pisarzy. Analizował utwory w kontekście
biografii autorów. Głosił pogląd o au-
tonomiczności badań lit. (Charakter i przedmiot badań literackich, 1913-14),
był przeciwnikiem formalizmu w lit. (Historyczność a ponadczasowość w dziele
literackim, 1936). Ogłosił wiele monografii i rozpraw monograficznych (Zygmunt
Krasiński. Dzieje myśli, 1912; Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości, 1919-27;
Mickiewicz, 1934; O Krasickim i Fredrze, 1956) oraz Studia z zakresu teorii
literatury (1956). Współredaktor Dziel wszystkich Juliusza Słowackiego.
Klimowicz Mieczysław (ur. 1919) - historyk lit. i teatru, prof. Uniw. Wrocław-
skiego, członek PAN. Jego zainteresowania naukowe obejmują publicystykę i
powieść epoki odrodzenia i oświecenia, twórczość I. Krasickiego, historię
teatru. Szczególnie cenione pozycje w dorobku K. to studium Początki teatru
stanisławowskiego 1765-1773 (1965), zarys syntetyczny literatury epoki
Odrodzenie (1972), opracowania edycji Krasickiego Komedie (1956), Historie
(1956), Mikołaja Doswiadczyn-skiego przypadki (1973), wspólnie z Z. Golińskim
i R. Wołoszyńskim wydał jego Pisma wybrane (t. 1-4, 1954) i Korespondencję (t.
1-2, 1958). Do spraw teatru powrócił w opracowaniu napisanym z W. Roszkowską
La commedia delfarte alla corte di Augusta III di Sassonia 1748-1756 (1988).
Ważną pozycją K. w serii Dzieje Literatury Polskiej jest Literatura Oświecenia
(1988).
Klonowic Sebastian Fabian zw. Acer-
nus (ok. 1545-1602) - poeta późnego renesansu, satyryk, burmistrz i rajca
miejski Lublina, pisał również po łacinie. Debiutował przekładem lać. zapisu
K. Janickiego Królów i książąt polskich ... zawarcie i opis (1576), po łacinie
opublikował poemat moralistyczny


"Kłosy. Czasopismo Ilustrowane Tygodniowe"
196
197
Kochanowski Jan
Philtron (1582) i Roxolania (1584), przedstawiając w nich przyrodę i ludzi
Ukrainy. W jeż. pol. napisany został poemat Żale nagrobne na ślachetnie uro-
dzonego i znacznie uczonego męża, nieboszczyka pana Jana Kochanowskiego
(1585). Znaczącą pozycją w dorobku K. jest poemat dydaktyczny Flis (1595). W
alegor. poemacie lać. Yictoria deo-rum (1600?) zajął się krytyką porządku
społ., a w Worku Judaszów (1600) wynaturzeniami życia spol.-obycz.
"Kłosy. Czasopismo Ilustrowane Tygodniowe" - tygodnik lit., nauk. i ar-tyst.
wyd. w Warszawie w l. 1865-90, w składzie red. byli m.in. S. Lewental, A.
Pług, K. W. Wójcicki, M. Chrzanowski, A. Jeske, J. Kotarbiński. Reprezentowane
na lamach poglądy sytuowały "K." po stronie "starej prasy" pozyty-wist.,
wyraźnie w opozycji do "Tygodnika Ilustrowanego". Popularyzacja nauki nie
mogla kolidować z wiarą, zalecano umiarkowany utylitaryzm w lit. i sztuce,
realizm w sposobie obrazowania wykluczał naturalizm. Z działem lit.
współpracowali m.in. A. Asnyk, M. Ba-faicki, J. Bliziński, Deotyma, A.
Dygasiń-ski, M. Konopnicka, E. Orzeszkowa, B. Prus; krytykę lit.
reprezentowali P. Chmielowski, J. Kotarbiński, A. Sygietyński.
Kmicic Andrzej - bohater powieści hist. H. Sienkiewicza > Potop, chorąży
orszański, potomek zubożałego rodu szlacheckiego, zdolny do szlachetnych
odruchów serca, wielkiej miłości, ale też i nienawiści. Przybywa do Wodok-tów,
by poznać przeznaczoną mu ostatnią wolą jej dziada narzeczoną Aleksandrę
Billewiczównę, osiada w zapisanym mu Lubiczu, ale wojenni kompanowie stają się
dość szybko powodem wielu awantur. Konflikt z laudańską szlachtą
Butrymami przynosi śmierć wszystkich uczestników zaczepek, w odwet K. puszcza
z dymem Wolmontowicze, morduje mieszkańców, traci dobre imię i Oleńkę. Dość
szybko porzuca skruchę i porywa narzeczoną, wytropiony w Lubiczu staje do
pojedynku z > Wolody-jowskim, nie dorównuje mu jednak umiejętnościami, ciężko
ranny przegrywa. Możliwość rehabilitacji upatruje w służbie ojczyźnie, oddaje
się pod komendę hetmana litewskiego J. Radziwiłła i składa mu przysięgę
wierności, ten z kolei pomaga w pojednaniu z Oleńką. Publiczna zdrada możnego
protektora na uczcie w Kiejdanach stawia K. w dwuznacznej sytuacji, pomaga on
nawet stłumić bunt uwięzionych żołnierzy - Skrzetuskiego, Wołodyjow-skiego i
Zagloby, w oczach otoczenia też staje się zdrajcą. Zręczne manipulacje hetmana
dość długo pozostawiają go w nieświadomości, dopiero rozmowa z Bogusławom w
Pilwiszkach, szczerze odsłaniającym grę stryja, uświadamia mu ogrom pomyłki.
Niepowodzeniem skończyła się próba porwania zdrajcy, ciężko ranny pod opieką
wiernego wachmistrza Soroki powraca do zdrowia w kryjówce Kiemliczów, by pod
nazwiskiem Babinicz wyruszyć na ratunek ojczyźnie. Ostrzega wojska konfederac-
kie przed Radziwiłłami, wsławia się obroną Jasnej Góry, bierze udział w
ocaleniu powracającego do kraju króla Jana Kazimierza w górskim wąwozie,
walczy dzielnie pod rozkazami ks. Sapiehy, ocala Wołmontowicze, stawia opór
wojskom Rakoczego. Leczy rany na Litwie i doczekuje się pełnej rehabilitacji,
w kościele w Upicie odczytany zostaje list króla wyliczający wszystkie jego
zasługi, dawny zdrajca i warchoł okazuje się bohaterem naród., ten fakt
pozwala mu zdobyć serce i rękę ukochanej Oleńki.
Kniaźnin Franciszek Dionizy (1749 lub 1750-1807) - poeta, tłumacz, sekretarz
oraz nadworny poeta i dramatopi-sarz A. K. Czartoryskiego. Debiutował w 1773
r. publikując w > "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" przekłady lit.,
osobno wydal Pieśni wszystkie Horacjusza przekładania różnych (1773),
tłumaczył Anakreonta, P. Metastasia i J. Macphersona. Kolejno ukazały się Baj-
ki (1776), Erotyki (1779) i pieśni łacińskie Carmina (1781). W dalszym okresie
twórczości K. zaznacza się nurt pa-triotyczno-sentymentalny, np. w tomie
Poezje (1787-88), oraz ludowo-patrio-tyczny w operach Cyganie (1786), Matka
Spartanka (1786) i w tragedii Hektor (1792). Część twórczości K. poświęca
wizji tradycji naród, i sprawom odnowy kraju, są to utwory: Do wąsów. Na sto-
letni obchód zwycięstwa Jana III pod Wiedniem, Do Zgody, Na sejm J 788,
Hejnał, na dzień Trzeci Maja (1792). Ostatnim utworem pogrążającego się w
chorobie psychicznej poety była katastroficzna rzecz o powstaniu kościu-
szkowskim Na rewolucję (1794). Największy kunszt osiągnęła liryka miłosna K.,
początkowo bliska barokowemu konceptyzmowi, później zawierająca wyraźne
elementy sentymentalnej prostoty, zapowiadająca nowy sposób widzenia świata.
Kochanowski Jan (1530-84) - ur. w Sycynie k. Zwolenia, pow. radomski. W r.
1544 studiował na Akademii Krakowskiej. W 1551/52 wyjechał do Królewca, gdzie
zetknął się z reformacją. Dzięki stypendium otrzymanemu od ks. Albrechta
podjął studia na uniwersytecie w Padwie (1552-55). Zwiedził wówczas Neapol i
Rzym. W 1555 r. wrócił do Polski, a w 1555/56 wyjechał ponownie do Królewca -
studiował na tamtejszym uniw. W 1556 r. krótko
przebywał w Padwie. Na wieść o śmierci matki wrócił do kraju. Jeszcze w 1556
r. (lub w 57) po raz trzeci pojechał do Padwy. W 1558/59 przez Marsylię i
Paryż wrócił do Polski. W Baryżu zetknął się z twórczością Plejady i jej
przywódcy, P. Ronsarda ("widziałem Ronsarda"). Od r. 1559 zaczął się ok. 10-
letni pobyt poety na dworach magnackich i królewskim. W 1562 r. K. przebywał
na dworze F. Padniewskiego, a w 63 r. - J. Firleja. Prawdopodobnie od 1564 r.
nosił tytuł sekretarza Jego Królewskiej Mości. Trwała przyjaźń połączyła go z
podkanclerzym P. My-szkowskim - wykształconym humanistą, byłym padewczykiem.
Dzięki niemu otrzymał w 1564 r. probostwo poznańskie, a w 1566 plebanię w
Zwoleniu. Przyjął niższe święcenia kapłańskie, ale obowiązków duszpasterskich
nie pełnił (z kość. beneficjum zrezygnował, gdy postanowił się ożenić). Okres
dworski to czas żywego zainteresowania sprawami państwa. W 1567 r. K. towarzy-
szył Zygmuntowi Augustowi w tzw. wyprawie radoszkowskiej na Litwę (manewry
wojskowe), a w l. 1568 i 69 do Lublina na sejm unijny. Ok. 1571 r. poeta,
zmęczony życiem dworskim (pisze o tym w liście poet. Marszałek), osiadł w
odziedziczonym po ojcu Czar-nolesie. Angażował się nadal w życie polit.: po
śmierci Zygmunta Augusta poparł Henryka Walezego, a po jego ucieczce
sprzeciwił się wyborowi Polaka na tron (był zwolennikiem Habsburga lub
carewicza). Po obiorze Stefana Batorego zbliżył się znów do dworów króla i
Jana Zamoyskiego. Ok. 1575 r. ożenił się z D. Podlodowską i wiódł spokojne
życie ziemianina. W 1578 r. (lub 79) zmarła jego córka Urszula, a między 1580
i 83 r. - druga córka, Hanna. K. zmarł na atak serca w Lublinie, gdzie
pojechał w sprawach rodzin-


Kochanowski Piotr
198
199
Kolberg Oskar
nych. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczyli Stefan Batory, kanclerz J.
Zamoyski i marszałek wielki koronny A. Opaliński. K. został pochowany w
Zwoleniu. Współcześni pisali, że zmarł poeta, "jaki w Polszcze jeszcze nie był
ani się drugiego takiego spodziewać nie można". Jego twórczość dzieli się na 3
okresy: padewski, dworski i czarnoleski. W okresie padewskim pisał głównie po
łacinie, wzorując się na poetach gr. i rzym. Powstały wówczas wiersze lir.
(Lyricorum libellus, 1580), fraszki (Foricoenia sive Epigramatum libellus,
1584) i elegie (Elegiarum libri IV, 1584) - m.in. miłosne, adresowane do
Lidii. Wiersz O śmierci Jana Tarnowskiego ...do syna jego, Jana Krzysztofa
(1561) jest pierwszym datowanym utworem K. napisanym po polsku. W 1562 r. w
Krakowie wychodzi poemat Zuzanna, rozwijający bibl. motyw pięknej niewiasty
podpatrywanej przez starców. K. interesuje przede wszystkim decyzja bohaterki
("umrzeć poczciwie"). Do poematu dołączono wiersz > Czego chcesz od nas.
Panie... W okresie dworskim powstały liczne > fraszki i > pieśni oraz
poematy > Zgoda i > Satyr. Ok. 1564 r. K. napisał Wróżki -dialog, w którym
Pleban poucza Ziemianina o zagrożeniu Rzeczypospolitej przez szlachecką
prywatę. Pierwowzorem wydanego między 1562 a 65 r. poematu Szachy był poemat
heroikomiczny M. G. Vidy Scacchia ludus (1527), K. opisał jednak partię
szachów znacznie ciekawiej i bardziej dramatycznie. Ok. 1567 r. (na pewno
przed 70) powstał wiersz Muza - manifest poet. Artysta-kreator wyraża w nim
wiarę w swą nieśmiertelną sławę, głosi wolność twórcy, który "nie podlega
nikomu". W okresie czarnoleskim napisał poeta dalsze fraszki i pieśni oraz >
Odprawę postów greckich. Psałterz Dawidów, > Treny.
Ostatnie lata życia poświęcił przygotowaniu do druku swoich utworów - niektóre
ukazały się pośmiertnie (Pieśni i dzieła wszystkie pt. Jan Kochanowski, 1585-
86). W wyd. zbiorowym znalazły się też inedita, m.in. Dziewosfąb (1569/70),
Wzór pań zamężnych (naśladowanie Plutarcha). Osobno ukazały się: Proporzec,
albo Hold pruski (1569) - poemat sławiący potęgę Polski i wzywający do
jedności, 2 krótkie traktaty:
O Czechu i Lechu historyja naganiana (krytyka powtarzanych za Kadłubkiem
legend o pochodzeniu Słowian) i K temu o cnocie i sprośności pijaństwa (tekst
moralizatorski) oraz Ortographia polska (1592) - krótki zbiór zasad ort. K. -
renesansowy poeta doctus (poeta uczony), największy liryk przed > A.
Mickiewiczem, niezrównany w wyrażaniu uczuć, stworzył nowoczesny pol. język
poet. Dał lit. narodowej wiele gat. lit. (m.in. pieśń, dramat renesansowy),
system wersyfikacyjny (sylabiczny), wzory stylu. Jego twórczość charakteryzuje
się bogactwem tematów i nastrojów. W swojej epoce był nazywany "kochaniem
wieku". W 1961 r. otwarto w Czarnolesie muzeum biograficzne, a w 1980
odsłonięte pomnik. Poświęcono K. wiele dziel lit., obrazów i rzeźb. Jego
utwory tłumaczono i naśladowano na Rusi, w Czechach, Słowacji, Chorwacji oraz
na niem. Śląsku.
Kochanowski Piotr (1566-1620) -bratanek > J. Kochanowskiego, syn poety
Mikołaja. Studiował w Królewcu i Padwie. Kilkakrotnie odbywał podróż do Włoch.
W 1602 r. został sekretarzem królewskim. Od 1611 r. mieszkał w Krakowie.
Został pochowany w kościele franciszkanów. Przetłumaczył 2 arcydzieła wł.
renesansu: Orlanda szalonego L. Ańosta (niedokończone) i Go-freda, abo
Jerozolimę wyzwoloną T.
Tassa, wprowadzając do lit. pol. wzory naród, epopei. Orland za życia K. nie
został wydany - wśród 8 zachowanych odpisów zachował się l przygotowany do
druku (z podpisem drukarza). Wydanie 25 pieśni poematu (1799) zatrzymała
cenzura. Ogromną popularnością cieszył się Gofred - w XVII w. miał 3 wyd.
(1618, 51, 68). Odgrywał w Polsce rolę naród, eposu - walcząca z Tatarami i
Turkami szlachta chętnie utożsamiała się z bohaterami utworu, rycerzami wojny
krzyżowej. Zachowując wierność oryginałowi, na plan pierwszy tłumacz wysunął
toczące się w Polsce dyskusje o świętej wojnie i postawie rycerzy. Po raz
pierwszy w epice pol. zastosował oktawę. Gofred był wyd. i wysoko ceniony
także w następnych wiekach: > J. A. Zatuski nazwał go "królem pol. poematów",
za dzieło wybitne uznali go m. in. > I. Krasicki, > A. Mickiewicz, >J.
Słowacki, > C. Norwid, > H. Sienkiewicz i > L. Staff.
Kochowski Wespazjan (1633-1700) -poeta, historyk, długoletni żołnierz, hi-
storiograf króla Jana III Sobieskiego, przedstawiciel tzw. sarmackiego baroku.
Jego bogata, barwna i różnorodna tematycznie twórczość obejmuje m.in. zbiór
liryk i fraszek Niepróżnujqce próżnowanie (1674), zbiór wierszy maryjnych
Ogród panieński (1681), cykl poematów Chrystus cierpiący (1681). Swoje
zainteresowania hist. czasami Jana Kazimierza i Michała Wiśniowiec-kiego
zawarł w Rocznikach (wyd. łac. Cz. 1-3, 1683-98), wyprawę wiedeńską
Zrelacjonował w Commentarius belli adversus Turcas ad Yiennam (1684) oraz w
diariuszu Dzieło Boskie, albo Pieśni Wiednia wybawionego (1684). Twórczość K.
zamyka poemat o bibl. stylistyce składający się z 36 psalmów Psalmodia polska
(1695), który odzwierciedla przekonanie autora o mesja-nistycznej roli Polski
jako przedmurza
chrześcijaństwa.
Kofta Jonasz (1942-88) - poeta, satyryk, autor dramatów, współzałożyciel
kabaretów Hybrydy (1962) i Pod Egidą (1968). Debiutował fraszkami Warsztat
filozoficzny, O smutnych, Hasio, które wydrukowały "Szpilki" w 1966 r. Pisał
wiersze, satyry, teksty piosenek, które zamieszczały na swych łamach m.in.
"Szpilki" i "Radar". Współpracował z Polskim Radiem i TV oraz teatrami, dla
których pisał libretta do musicali i utwory dram. Jego postać wiąże się z
Festiwalem Piosenki Polskiej w Opolu, którego był kierownikiem lit., autorem
tekstów, np. Kwiat jednej nocy, wykonawcą. Z twórczości K. warto wymienić
zbiór wierszy Na wszystkich dworcach świata (1989), Pamiętajcie o ogrodach
(1991), Jonasz Kofta (1995), libretto Oko. Gra dla młodych (1970), W zielonym
Singapurze (1988); utwory dram. Wojna chłopska (1977), Wątroba faraona (1979).
Kolberg Oskar (1814-90) - etnograf, folklorysta, muzyk, kompozytor. Autor
haseł z muzyki i muzykologii w Encyklopedii powszechnej Orgelbranda. W ciągu
50 lat wędrówek po Polsce i Europie zebrał bogaty materiał z zakresu kultury
lud. Początkowo koncentrował się na pieśniach, chcąc określić charakter muzyki
słowiańskiej. Opublikował: Pieśni ludu polskiego (1842), O pieśniach
litewskich (1846), Pieśni czeskie i słowackie (1846), Obrazy Słowiańszczyzny
południowej (1871-72). Przełomowym dziełem były wyd. w 1857 r. Pieśni ludu
polskiego, zawierające 910 tekstów w ich autentycznej postaci. W 1865 r.
dołączył do nich inne materiały i całości nadał tytuł Lud. Jego zwyczaje,
sposób życia, mowa, podania,


"Kolce. Tygodnik humorystyczno-satyryczny ilustrowany"
200
201
Kołłątaj Hugo
przysłowia, obrzędy, gusia, zabawy, pieśni i tańce (23 t., wyd. do 1890 r.).
Jest to do dziś fundamentalne dzieło, pokazujące kulturę lud. przez monografię
poszczególnych regionów. Czerpiąc ze zbiorów własnych i innych folklorystów, z
rękopisów, prasy, kalendarzy, dzieł lit., a także z nadesłanych materiałów,
zapisał 12 500 pieśni, 550 bajek, 2710 przysłów. Był członkiem AU i wielu tow.
nauk. W 1961 r. zaczęła się reedycjajego dzieł - do 1990 r. ukazało się 90
tomów. Jako kompozytor wykorzystywał motywy lud. Pozostawił obrazki sceniczne,
operowe, miniatury fortepianowe i pieśni.
"Kolce. Tygodnik humorystyczno-satyryczny ilustrowany" (1871-1904, 1908-14)
wyd. w Warszawie. Pismo żywo reagowało na aktualne wydarzenia. Miało ambicje
lit. - zamieszczało wiersze, powieści w odcinkach, felietony. Redagowali je
m.in. > J. W. Gomulicki i J. Kotarbiński, a współpracowali z nim > A. Asnyk,
> M. Balucki, -> B. Prus (felietony Ma czasie).
Kolumbowie. Rocznik 20 (1957) - trylogia powieściowa > R. Bratnego oparta na
materiale autobiograficznym. Przedstawia tragiczne losy młodzieży
inteligenckiej uczestniczącej w konspiracyjnej walce AK. Poszczególne części
.dotyczą kolejno: okupacji niem. w Polsce Śmierć po raz pierwszy, powstania
warszawskiego Śmierć po raz drugi;
czasu powojennego w kraju i na Zachodzie Życie. Gł. bohaterami są Jerzy (al-
ter ego autora), Kolumb, Zygmunt i Czarny Olo, wszyscy żyjący w codziennym
kontakcie ze śmiercią, nieobce są im jednak fantazja i miłość. Obraz
okupacyjnej i powstańczej Warszawy, atmosfera i realia, styl życia i psychol.
portret młodego żołnierza konspiracji
stanowią o wartości utworu. Bohaterowie okupacyjnej rzeczywistości uczestniczą
w tajnym nauczaniu, życiu kult., akcjach sabotażowych i dywersyjnych, walkach
powstańczych, są więzieni w obozach jenieckich, natomiast różnie układają się
ich losy po wojnie. Tytułowy Kolumb pozostanie na emigracji, w zbrojnym
podziemiu walczy Zygmunt, nową rzeczywistość polit. popiera Jerzy i ginie z
rąk swych dawnych towarzyszy broni, szansę legalnej działalności publicznej ma
Czarny Olo. Ich wybory wynikają z reakcji emocjonalnych lub uwarunkowań zewn.,
w mniejszym stopniu są podyktowane świadomością racji hist. i taki zabieg
autora spotkał się z b. krytycznym odbiorem, a T. Nowakowski w londyńskich
"Wiadomościach" stwierdził, że ostatnia część jest tak napisana, "jakby
porwano autora, a dokończenie książki powierzono jego rywalowi". Na
sugestywność przekazu z pewnością wpływa kronikarsko-
-reportażowy zapis, natomiast dynamiczna akcja wypełniona wieloma ciekawymi
epizodami czy wręcz sensacyjnymi zdarzeniami skupia uwagę czytelnika na
osobach i sytuacjach. Adaptacja telewizyjna w reż. J. Morgensterna (1970).
Kolakowski Leszek (ur. 1927) - filozof, eseista, prozaik. Studiował filozofię
- początkowo w Łodzi, potem na UW, w którym podjął pracę nauk. W l. 1959-68
kierował Katedrą Historii Filozofii. W 1964 r. został profesorem. Pracował
także w PAN (1956-68). Przeszedł ewolucję poglądów od pełnej akceptacji
marksizmu przez marksizm nawiązujący do różnych filozofii współcz. do jego
krytyki. Głośnym wystąpieniem K. był artykuł Światopogląd i krytyka ("Nowa
Kultura" 1955, nr 16), w którym protestował przeciw "dogmatyzmowi w mar-
ksistowskiej praktyce filoz.", tzn. traktowaniu twierdzeń klasyków jako
niepodlegających dyskusji. Także w "Po prostu" zamieścił K. kilka tekstów o
kryzysie myśli marksistowskiej. W konsekwencji na plenum PZPR w 1957 r.
postawiono mu zarzut rewi-zjonizmu, a cenzura usunęła 2 eseje z t.
Światopogląd i życie codzienne (1957). W 1966 r. podczas zebrania na wydziale
historii w 10. rocznicę pol. Października K. wygłosił odczyt przestrzegający
przed oczekiwaniem przez partię bezkrytycznego stosunku do jej dyrektyw - to
prowadzi do eliminowania z niej myślących, najwartościowszych ludzi. Efektem
wystąpienia było wykluczenie K. z PZPR. W 1968 r. podczas słynnego spotkania z
warszawskim aktywem partyjnym (19 III) W. Gomułka zaatakował imiennie K. (oraz
kilku innych uczonych i pisarzy) za wpajanie studentom "wrogich poglądów
polit." (K. protestował przeciw zdjęciu z repertuaru Teatru Polskiego Dziadów
w reż. K. Dejmka, krytykował politykę kult. władz Polski). Tydzień później K.
został zwolniony z pracy na UW. Podjął wtedy decyzję o emigracji do USA.
Obecnie mieszka w Anglii, od 1970 r. jest prof. uniw. w Oksfordzie. W 1976 r.
przystąpił do KOR - został jego przedstawicielem za granicą. Od 1991 r. jest
członkiem PAN. Gł. dziedziny jego zainteresowań filoz. to historia filozofii
średniowiecza, XVII w. i pozytywizmu oraz współcz. filozofia, kultura i
cywilizacja, zwł. stan świadomości ludzkiej. Ważne dzieła K. to m.in. Kultura
i fetysze (1967), Obecność mitu (1972), Główne nurty marksizmu. Powstanie,
rozwój, rozkład (1976-78), Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechach i
innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii (1987), Cywilizacja na lawie
oskarżonych (1990), Horror metaphysicus (1990). K. uprawia też prozę
nawiązującą do tradycji oświeć, powiastki filoz. (Trzynaście bajek z,
królestwa Lailonii dla dużych i małych, 1963; Klucz niebieski albo opowieści z
historii świętej zebrane ku pouczeniu i przestrodze, 1964; Rozmowy Z diabłem,
1965) i żartobliwie ironiczne małe formy lit.: Czy diabeł może być zbawiony i
27 innych kazań (1982) oraz Mini-wyklady o maxi-sprawach (1997). Za swoją
twórczość otrzymał wiele pol. i międzynarodowych nagród, m.in. Fundacji im. A.
Jurzykowskiego (1968), Pokojową Nagrodę Pisarzy Niemieckich (1977), PrixErasma
(1983).
Kollątaj Hugo (1750-1812) - polityk, filozof, historyk, pisarz, teoretyk nauki
i oświaty, ksiądz. Czołowy przedstawiciel pol. > oświecenia, członek Tow. do
Ksiąg Elementarnych, działacz Komisji Edukacji Narodowej, rektor i reformator
Akademii Krakowskiej. Twórca tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej, skupiającej
publicystów działających na rzecz reform, współtwórca Konstytucji 3 maja
(1791). W obliczu targowicy opuścił Warszawę chroniąc się w Dreźnie i Lipsku,
skąd kierował przygotowaniami do insurekcji kościuszkowskiej. Wybitna postać
nowożytnych dziejów Polski, patron ruchów demokratycznych i rewol. XIX w.,
rzecznik programu porozumienia między szlachtą a mieszczaństwem, Twórca
nowoczesnego wzoru publicystyki o logicznej i czytelnej argumentacji
teoretycznej prezentowanej z wyraźnym zaangażowaniem emocjonalnym. Główne
dzieła K. to > Do Stanisława Malachowskiego ... Anonima listów kilka (cz.1-3,
1788-89), Uwagi nad pismem ... Seweryna Rzewuskiego O sukcesji tronu w
Polszcze (1790), > Do Prześwietnej Deputacji dla ułożenia projektu
konstytucji rządu polskiego od Sejmu wyznaczonej (1789), O ustanowieniu i
upadku Konstytucji polskiej 3


Komornicka Maria
202
maja 1791 (1793), Porządek fizyczno-moralny, czyli Nauka o naleźytościach i
powinnościach człowieka (1810) oraz pośmiertnie wyd. Stan oświecenia w Pol-
szcze w ostatnich latach panowania Augusta III (1841), którym zainicjował ba-
dania nad historią kultury i oświaty.
Komornicka Maria, pseud. Nalęcz, Wlast (1876-1949) - poetka, powieściopisarka,
krytyk lit.; jedna z najciekawszych indywidualności > Młodej Polski.
Studiowała w Cambridge (1894);
l. 1903-5 spędziła za granicą. Po powrocie do kraju wzięła udział w rewolucji
1905 r. Od 1907 r. do końca życia cierpiała na chorobę psychiczną, przerywaną
krótkimi okresami świadomości. Debiutanckie opowiadania, zebrane w t. Szkice
(wyd. 1894), napisała mając 16 lat. Ujawniły one niepospolity talent K. i
zaskakiwały - niezwykłym u tak młodej osoby - poczuciem bezsensu życia,
znużenia, rozczarowania. W świecie poetki nie ma Boga ani żadnych dających
oparcie ideałów. Jej zapatrzone w siebie bohaterki obsesyjnie analizują stany
własnej duszy. W Biesach (1903) -jednym z najdziwniejszych utworów epoki,
głęboka introspekcja ma służyć dotarciu do źródeł alienacji i jej przerwania.
Jest to powieść zupełnie pozbawiona fabuły. K., stale związana z > "Chimerą",
drukowała w niej swoje wiersze i wnikliwe recenzje (m.in. utworów > S.
Żeromskiego, > W. Reymonta i > W. Berenta), występowała przeciw hasłu
"sztuka dla sztuki". Była współautorką Forpoczt (1895) - szkicu programowego
Młodej Polski. W 1895 w "Przeglądzie Poznańskim" ukazał się jej dramat
Skrzywdzeni. W 1905 r. opublikowała Baśnie. Psalmodie. K. stosowała intensywne
środki wyrazu, nadmiernie jaskrawe efekty - jest uważana za prekursorkę
ekspresjonizmu.
Komornicy (1900) - powieść > W. Orkana opisująca życie małej wsi Ko-ninki
położonej w Gorcach, nędzę jej mieszkańców, zacofanie gospodarcze i ciemnotę.
Konflikt dwu rodzin, reprezentujących środowisko bogatych chłopów (młynarz) i
bezrolną biedotę utrzymującą się z pracy dla innych (komornicy), jest punktem
wyjścia do szerszych refleksji nad brakiem świadomości i początkami jej
kształtowania wśród chłopstwa u schyłku XIX w. Dramaturgia zdarzeń osiąga
pewien kres, gdy zawistny młynarz Chyba, odpowiedzialny za śmierć głodową
komorników, nie zawaha się zabić własnego syna, ponieważ jest on bardziej od
niego utalentowany. Niewątpliwymi walorami powieści są skupienie się autora na
faktach, naturali-styczny charakter opisu, spoistość kompozycyjna,
zastosowanie gwary.
Kompleks polski (1977) - powieść > T. Konwickiego przestawiająca absurdalną
rzeczywistość Polski 2. pol. l. 70. Akcja rozgrywa się w Wigilię przed sklepem
"Jubilera". Ludzie reprezentujący różne poglądy, postawy, należący do różnych
grup spoi., stoją w gigantycznej kolejce po złote obrączki, których "nie
dowieźli". Zgromadzeni w jednym miejscu, są
- jak w > Weselu S. Wyspiańskiego miniaturą narodu. Sarkastyczny osąd nie
oszczędza nikogo - ani prześladowców, ani prześladowanych. Fabule towarzyszą
rozważania o totalizmie, ironiczne uwagi o "teorii ogonka" oraz znakomite
nowele o powstaniu styczniowym. Utwór został wyd. jako 3. numer
> "Zapisu" (> drugi obieg literatury).
Konarski Stanisław, właśc. Hieronim
K. (1700-73) - pisarz, publicysta, poeta i dramaturg, członek zakonu pijarów,
pedagog i reformator szkolnictwa. Nauczyciel retoryki w rzym. Collegium Na-
203
Koniec wieku XIX
zarenum (1727-29), w 1740 r. założył w Warszawie Collegium Nobilium, w l.
1750-55 przeprowadził gruntowną reformę szkolnictwa pijarów w zakresie
programu oraz metod nauczania. To dzieło zapoczątkowało modernizację całego
szkolnictwa pol. przygotowując grunt dla reform Komisji Edukacji Narodowej.
Główne dzieło polit.: O skutecznym rad sposobie, albo O utrzymywaniu
ordynaryjnych sejmów (t. 1-4, 1760-63) zawierało krytykę liberum ve-to i miało
ogromny wpływ na przebudowę parlamentaryzmu pol. Apelował o poprawność i
czystość języka pol., przykładem praca O poprawie wad wymowy (1741). Był też
K. autorem tomu wierszy Opera liryca (1767), wyd. pośmiertnie w jeż. pol. w
zbiorze Wiersze wszystkie z łacińskich na polskie przełożone (1778), dramatu
Tragedia Epami-nondy (wyst. 1756) oraz rozprawy rel.-etycznej O religii
poczciwych ludzi (1769), zajmował się także tłumaczeniem klasyków franc. K.
był zasłużonym działaczem wczesnego oświecenia, przygotował ludzi i utorował
drogę późniejszym reformom polit. i społ. W 1771 r. król Stanisław August
Poniatowski wyróżnił K. medalem z napisem Sapere au-so (temu, który odważył
się być mądry).
konceptyzm - kierunek w poezji europ., zapoczątkowany w Hiszpanii w XVII w.,
upowszechniony przez wł. poetę G. Mariniego (> marinizm), w Polsce
reprezentowany m.in. przez �> J. A. Morsztyna. Preferował subtelność
wyobrażeń, pomysłowość, błysk myśli lapidarnie wyrażony.
Koniec i początek (1993) - wiersz > W. Szymborskiej z tomu pod tym samym
tytułem, rzecz o czynności pozornie oczywistej, nazwanej zwrotem kolokwialnym:
"Po każdej wojnie ktoś musi
posprzątać / Jaki taki porządek sam się przecież nie zrobi", trzeba "grzęznąc
w szlamie i popiele", "przywlec belkę", "osadzić drzwi na zawiasach". Ludzie,
którzy nie widzieli wojny ani nie doświadczyli jej skutków, mogą leżeć w
trawie "z kłosem w zębach / i gapić się na chmury", znają ten czas jedynie z
przekazów pełnych stereotypów bohaterstwa. Wraz z upływem lat coraz mniej jest
tych, co chcą oglądać okrucieństwa tej przeszłości: "Wszystkie kamery
wyjechały już / na inną wojnę", tylko czasami "Ktoś z miotłą w ręku / wspomina
jeszcze jak było. / Ktoś słucha / przytakując nie urwaną głową". Są też
znudzeni powracającym tematem wojny i śmierci, naturalny okazuje się bieg
czasu: "trawa porosła / przyczyny i skutki", ludzie kierują wzrok ku sprawom
otaczającej ich codzienności. Wykopane czasami "spod krzaka przeżarte rdzą
argumenty" przenosi się na "stos odpadków", choć ukazują, że historia powraca
i niekoniecznie człowiek wyciąga z niej wnioski. Przyjdzie pewnie czas na
jakiś nowy początek i nie będzie wówczas przywoływana pamięć o tragicznym
obrazie końca, ponieważ "Ci, co wiedzieli / o co tutaj szło, / muszą ustąpić
miejsca tym, / co wiedzą mało. / I mniej niż mało. / I wreszcie tyle co nic",
takie jest naturalne następstwo wydarzeń. U przyczyn tego stanu rzeczy leży
brak wiedzy o przeszłości, a czasem chwili refleksji nad nią.
Koniec świata szwoleżerów zob. Kozietulski i inni
Koniec wieku XIX (1891) - wiersz > K. Przerwy-Tetmajera, w którym określona
została nacechowana zwątpieniem, bezradnością, niewiarą postawa człowieka
schyłku wieku. Ciąg retorycznych pytań, otwierających kolejne


Konopielka
204
wersy, stanowi negację wszystkich .dotychczasowych postaw: przekleństwo,
ironia, idee, modlitwa, wzgarda, rozpacz, walka, rezygnacja, wiara w byt
przyszły, użycie nie mają już racji bytu. Wszystkim przeciwstawione zostały
argumenty niezbicie dowodzące bezsensu i nieskuteczności ich stosowania. Żadna
z dotychczasowych wiar nie wystarcza, dlatego pada ostatnie, zasadnicze
pytanie:
"Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, / człowiecze z końca
wieku?...", niestety podmiot lir. nie otrzymuje odpowiedzi, człowiek pozostaje
bezradny wobec świata: "Głowę zwiesił niemy".
Konopielka (1973) - powieść > E. Redlińskiego, której bohaterem i narratorem
jest prosty chłop Kaziuk, mieszkaniec zapadłej wśród bagien białostockiej wsi
Ta-plary. Niepiśmienny chłop traktuje przyrodę i ludzi jak jeden organizm,
myśli konkretnie i obrazowo, żyje zgodnie z odwiecznymi prawami, nie zna
innego świata niż jego najbliższe otoczenie. Niemal archaiczna społeczność
Taplar nie chce osuszania bagien, nie pozwala też na elektryfikację wsi, z
wielkimi oporami przyjęta zostaje nauczycielka z miasta. Zakwaterowana przy
rodzinie Kaziuka, staje się źródłem wielu odkrywczych ustaleń, szokuje
nawykami cywilizacyjnymi, ale też i przyczynia się do odważnych prób
przełamania przez gospodarza nawykowego prymitywizmu, kiedy mimo oburzenia
sąsiadów wychodzi w pole nie z sierpem, ale z kosą. Do skansenu nieuchronnie
wkracza cywilizacja, a jej zdobycze niosą kres dawnych wartości, pa-
triarchalnej rodziny i związków człowieka z naturą. Prymitywny sposób
myślenia, obrazowy język bohaterów, chłopska zawziętość w formowaniu wyłącznie
negatywnych ocen cywilizowanego świata stają się źródłem komizmu powieści.
Ekr. w reż. W. Leszczyńskiego (1982).
Konopnicka Maria, pseud. Jan Sawa, Marko (1842-1910) - poetka, noweli-stka,
publicystka i tłumaczka. W 1870 r. pod kryptonimem Maria z W.K. opublikowała
swój pierwszy wiersz W zimowy poranek, 6 lat później porzuciła męża i wraz z
sześciorgiem dzieci zamieszkała w Warszawie, skupiając się na pracy lit. Od
1890 wydalona z granic Królestwa, na emigracji działała w komitetach pomocy,
współpracowała z prasą pol. wszystkich zaborów. W 1903 r. otrzymała w
jubileuszowym darze od narodu dworek w Żarnowcu, gdzie zamieszkała na stałe.
Liryka patriotyczna (> Contra spem spero) i społ. (> Wolny najmita),
zawierająca krytyczną ocenę pozytywist. programu, zapewniła jej uznanie i
autorytet (Poezje seria I-IV, 1881-96). Protestując przeciw pruskim represjom
wobec dzieci we Wrześni i ustawom wywłaszczeniowym napisała
> Rotę (1908), chłopska niedola jest treścią liryków stylizowanych na pieśni
lud., np. > Na fujarce. Po rosie oraz poematu z dziejów emigracji chłopskiej
> Pan Balcer w Brazylii (1910). Tematykę społ. i psychol. podejmuje K. w
najważniejszych nowelach > Mendel Gdański,
> Miłosierdzie gminy i > Nasza szkapa;
zbiorach Cztery nowele (1888), Na drodze (1893), Nowele (1897), Ludzie i rze-
czy (1898). Jest również autorką studiów historycznolit. Mickiewicz, jego
życie i duch (1899), Trzy studia (1902), Szkice (1905, o Zaleskim, Asnyku i
Sienkiewiczu), szkiców krytycznych oraz przekładów. Popularne są jej utwory
wierszem i prozą dla dzieci, m.in. opowieść O krasnoludkach i sierotce Marysi
(1896).
Konrad - bohater > Dziadów cz. III A. Mickiewicza. W Prologu Gustaw z IV cz.
Dziadów przeradza się w K. - symboliczna przemiana kochanka w cierpiącego
patriotę. Bohater III cz. dramatu
205
Konrad Wallenrod
działa w planie spoi.-hist. i metafizycznym. W pierwszym jest więzionym filo-
matą, ponurym poetą śpiewającym buntowniczą pieśń, w drugim - stacza walkę z
Bogiem w Wielkiej Improwizacji;
w pierwszym wiadomo o nim mniej niż o innych, w drugim poznajemy jego we-
wnętrzny portret. Jest twórcą świadomym swej wielkości, zdającym sobie sprawę,
że język nie może wyrazić wielkości jego myśli i uczuć. Stąd płynie
osamotnienie K. Poeta równy Bogu w swej zdolności kreacyjnej, panujący nad
wszechświatem, ucieleśnienie uczuć i cierpień całego narodu, pragnie dać
Polakom szczęście. Zażąda od Boga panowania nad ludzkimi duszami. Wybiera nie
drogę ofiary, lecz absolutnej władzy. Na milczenie Stwórcy odpowiada buntem i
kolejnymi bluźnierstwami. Nazywa Go "tylko mądrością" (czuje się wyższy -jest
Miłością), wyzywa na pojedynek, grozi zachwianiem Jego potęgi, wreszcie posuwa
się do najgorszego -chce nazwać Boga carem świata. Na szczęście uprzedza go
Szatan - to blu-źnierstwo zgubiłoby K. na wieki. Zdobywając się na prometejski
bunt, zgrzeszy pychą, ulegnie szatańskiemu obłąkaniu. Nie zostanie jednak
wyraźnie potępiony -ratują go wzniosłość i czystość intencji. Rozpoczęta w
Prologu walka aniołów i szatanów o duszę K. trwa przez cały dramat i wiąże w
całość różne plany akcji i sceny. Ocalony przez > ks. Piotra przekształca się
w Pielgrzyma (Ustęp);
być może jest > czterdziestym czwartym. Rolę K. kreowali wielcy aktorzy pol.,
m. in. J. Węgrzyn, I. Gogolewski, S. Jasiukiewicz, G. Holoubek, J. Trela.
Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich
(1825-27, wyd. Petersburg 1828) - powieść poet. (poemat romant.) > A Mic-
kiewicza. Akcja toczy się w XIV w. Autor nie rekonstruował historii. > Histo-
ryzm K. W. to historyzm maski. Jej sygnałem jest motto: "trzeba być lisem i
lwem" (z Księcia Machiavellego). Ideę podstępnej walki rozwijają dzieje gl.
bohatera oraz ballada Alpuhara. Opisywane w utworze szczegóły taktyki spra-
wiły, że K. W. odczytywano niemal jak instruktaż (słowa nieznanego powstańca:
"Słowo stało się ciałem, a Wallenrod Belwederem"). Mickiewicz po latach nazwał
poemat "broszurą polit." Aktualny sens utworu odczytał Nowosilcow - w liście
do cara ostrzegał przed publikacją K. W. Ważną rolę w utworze gra Halban -
wajdelota (lud. pieśniarz). Podsuwa gl. bohaterowi myśl o podstępie,
towarzyszy Konradowi w jego działaniach, ale nie ginie z nim - musi żyć, by w
niezniszczalnej "pieśni gminnej" przechować pamięć o Wallenrodzie i obudzić
"mściciela jego kości". Pieśń lud. jest w poemacie gwarantką istnienia narodu:
łączy przeszłość z teraźniejszością, strzeże tradycji. Czyn Konrada został
pokazany w kontekście etycznym. Bohater dla dobra ojczyzny wybiera metodę
skuteczną, ale niemoralną, sprzeczną z etosem rycerza, którym jest (konflikt
honoru i obowiązku). Zapłaci za to wyrzutami sumienia, szczęściem osobistym,
wreszcie - życiem. Jest bohaterem tragicznym, nieprzeciętnym, indywidualistą -
zapowiada kreację > Konrada z III cz. Dziadów. K. W. jest także wyrazem
poglądów Mickiewicza na lit. naród. Wzywając do czynu, powinna mówić szyfrem
zrozumiałym tylko dla zamierzonych odbiorców (por. reakcję zakonników na
opowieść o Walterze Alfie). Poemat zrealizował wszystkie cechy gat. Wzbudził
krańcowo różne reakcje: od potępienia (uznano go za apoteozę zdrady) po
zachwyt. Był tłum. w całości lub we fragm. na 20 języków, ilustrowany m.in.
przez J. Kossaka, dwukrotnie przetworzony na libretto opery.


kontrreformacj a
206
kontrreformacja - ruch przeciwstawiający się > reformacji i zmierzający do
odnowy Kościoła katol. Zapoczątkowana uchwałami soboru w Trydencie (1545-63)
określającymi, co należy uznać za katolickie w życiu rei. i teologii, oraz
ustalającymi reguły sztuki (zwl. sakralnej). K. nawiązała do średniowiecza
jako epoki wzorów chrzęść., domagała się wierności Pismu św. Pod jej wpływem
ukształtował się ^ barok jako styl w kulturze europ. Przed sztuką postawiła
zadania agitacyjne: utwierdzenie ludzi w wierze (sceny rei. należało
przedstawiać zgodnie z kanonicznymi przekazami). W konsekwencji k. przyniosła
nasilenie nietolerancji, intensyfikację działań Św. Inkwizycji i cenzury:
indeksy ksiąg zakazanych. Kontrolowano działalność drukarń i księgarń. Za
głoszenie nieprawomy sinych poglądów wytoczono proces Galileuszowi (wyrzekł
się głoszonych prawd), spalono na stosie G. Bruna. Szermierzem k. stał się
zakon jezuitów, w którego rękach znalazły się m.in. szkoły. W 1577 r. sejm
pol. przyjął uchwały trydenckie. W 1564 S. Hozjusz - wybitny humanista - spro-
wadził do Braniewa pierwszą grupę jezuitów - wkrótce stali się najważniejszą
silą reformującą katolicyzmu pol. W 1658 r. sejm uchwalił nakaz nawrócenia się
arian pod groźbą banicji. K. stała się istotnym składnikiem sarmatyzmu.
konwencja literacka (łac. conventio = umowa) - utrwalony w pisarskiej praktyce
zbiór norm stanowiących wzorzec, wg którego utwór ma być napisany. Jeden z
głównych składników tradycji lit., warunek porozumienia autora z czytelnikiem.
Wyraża się powtarzaniem jakiegoś rozwiązania w obrębie utworów należących do
jednego prądu artyst., stylu, gatunku itp. Konwencjonalizacji mogą podlegać
wszystkie elementy dzieła.
Konwicki Tadeusz (ur. 1926) - prozaik, eseista, autor scenariuszy, reżyser
filmowy. Dzieciństwo i młodość spędził w Wilnie. Maturę zdał na tajnych kom-
pletach (1944). Należał do AK, w l. 1944-45 walczył w antyradzieckiej par-
tyzantce. W 1945 r. - w czasie likwidowania przez Rosjan wileńskiej AK -zdołał
przedostać się za granicę. Pracował w Gliwicach i Bytomiu jako likwidator
mienia poniemieckiego. Jesienią 1945 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął
studia polonistyczne na UJ (ukończył UW). Pracował w "Odrodzeniu" (1946-50),
początkowo jako korektor, potem jako redaktor i reporter. W 1947 r. wraz z
pismem przeniósł się do Warszawy (mieszka tam do dziś). Podjął pracę w "Nowej
Kulturze" (do 1958) - zdobył popularność felietonami (cykl Z miejsc
stojących). W l. 1956-68, jako kierownik zespołu filmowego "Kadr", patronował
pol. szkole filmowej. W 1966 r. podpisał protest w sprawie L. Kołakowskiego i
wystąpił z PZPR (był jej członkiem od 1950). W l. 70. związał się z opozycją
demokratyczną. Wobec zakazu wydawania jego książek zaczął publikować w >
drugim obiegu. Oficjalnie jest wydawany od 1989 r. Pierwszą powieść Rojsty
(1948) - ahe-roiczny obraz partyzantki - mógł wydać dopiero w 1956 r. Jako
pisarz zaistniał powieściami spełniającymi założenia > socrealizmu (Przy
budowie, 1950; Władza, 1954). Późniejszą twórczość dzieli od nich ogromny
dystans. Pierwszą ważną powieścią po 1956 r. była Dziura w niebie (1959) -
gorzka opowieść o dzieciństwie na Wileńszczyźnie i rozliczenie się z sobą z l.
50., zapowiedź motywów rozwijanych w następnych utworach. Różnorodną twórczość
K. spajają 3 elementy: bohater, pejzaż, poetyka. Bohater to przedstawiciel
pokolenia autora (z reguły jego rówieśnik),
207
Kopczyński Onufry
ukazywany na różnych etapach pol. dziejów, człowiek o niestabilnym życiu
wewn., tkwiący pamięcią w przeszłości, która wraca we śnie i na jawie, rzutuje
na teraźniejszość, decyduje o poczuciu wyobcowania i samotności (Z oblężonego
miasta, 1954; > Sennik współczesny, 1963; Nic albo nic, 1971). Marzy o azylu,
"dolinie ludzi osiadłych". Jest nią w powieściach K. Wileńszczyzna (stale
motywy pejzażu: rzeka, las, dźwięk dzwonów z kościoła, bożnicy i cerkwi) -
miejsce święte, ożywiające mit raju (> Kronika wypadków miłosnych, 1974; >
Bohiń, 1987). Poetyka prozy K. ukształtowała się w Senniku współczesnym. U jej
podstaw tkwi współistnienie w świadomości bohaterów przeszłości i
teraźniejszości. Przeszłość ukazuje autor w konwencji rea-list.;
teraźniejszość istnieje na granicy jawy i snu (częsta konwencja oniryczna, np.
Sennik współczesny, > Zwierzoczle-koupiór, 1969). Przenikaniu się czasów
odpowiada technika narracji: relacja obiektywizująca splata się z subiektywną,
emocjonalną, tradycyjna z nowoczesną. W powieściach K. powaga łączy się z
humorem, liryzm z ironią. Łatwo dającą się rozpoznać cechą utworów pisarza
jest obecność w nich elementów autobiograficznych, osobiste doświadczenia
zostają jednak przetworzone, są sposobem odkrycia wspólnego losu (poczucie
związku z pokoleniem) i nawiązania bardziej bezpośredniego kontaktu z czy-
telnikiem. Szczególny rodzaj prozy reprezentują �> Kalendarz i klepsydra
(1976), Wschody i zachody księżyca (1982) oraz Nowy Świat i okolice (1986) -
autor określa je jako "niby-dziennik", "łże-pamiętnik", "apokryf autobiogra-
ficzny". Także w nich biografia jest częścią kreowanego świata, towarzyszy jej
fikcja. Od 1957 r. K. z twórczością lit. lączy twórczość filmową. Zrealizował
wówczas pierwszy pol. film autorski Ostatni dzień lata (Grand Prix na Festi-
walu w Wenecji 1958). Następne filmy to Zaduszki (1965), Salto (1970), Jak
daleko stąd, jak blisko (1971), Dolina Issy (1982), Lawa (1989). K. jest w
pol. sztuce postacią szczególną - każda jego książka i film budzą żywe
zainteresowanie.
Kopaliński Wladyslaw, właśc. Jan Stefczyk (ur. 1907) - leksykograf, felie-
tonista, tłumacz, wydawca. Był prezesem i red. naczelnym wydawnictwa
"Czytelnik" (1945-54), felietonistą "Życia Warszawy" (195475). Autor
opracowań utworów klasycznych i współczesnych. Rozgłos przyniosły mu niezwykle
interesujące, często wznawiane słowniki: Słownik mitów i tradycji antycznych
(1985), Słownik symboli (1990), Słownik przypomnień (1992), Encyklopedia
"drugiej płci" (1995). Jest także autorem Słownika wyrazów obcych (1967),
współautorem Księgi cytatów z polskiej literatury pięknej (1975). Tłumaczy
lit. anglojęzyczną.
Kopczyński Onufry (1735-1817) -gramatyk, ksiądz i pedagog szkół pijar-skich i
Collegium Nobilium, członek Tow. do Ksiąg Elementarnych i Tow. Przyjaciół
Nauk, uważany za "pierwszego prawodawcę języka polskiego". Na polecenie
Komisji Edukacji Narodowej napisał pierwszy podręcznik gramatyki dla dzieci
Gramatyka języka polskiego i łacińskiego dla szkół narodowych w trzech
częściach (1778-83) oraz zalecenia metodyczne dla nauczycieli Przypisy do
Gramatyki. Wśród innych opracowań znaczące miejsce miały Nauka czytania i
pisania zamieszczona w dziele zbiorowym Elementarz dla szkól parafialnych
naro-


Korczak Janusz
208
dowych (1785), O duchu języka polskiego (.1804), Poprawa błędów w ustnej i
pisanej wymowie polskiej (1808).
Korczak Janusz, wlaśc. Henryk Gold-
szmit (1878 lub 1879-1942) - prozaik, publicysta, pedagog, działacz spol., le-
karz. Całe życie poświęcił dzieciom, był ich obrońcą i rzecznikiem. Współtwór-
ca sierocińców pol. i żyd., w których wprowadził własny system wychowawczy
(red. przez dzieci "Mały Przegląd"). Zginął wraz z wychowankami wywieziony do
obozu zagłady w Treblince. Swoje poglądy na wychowanie przedstawił w
publikacjach pedag., bliskich lit. esejom, m.in. Momenty wychowawcze (1919),
Jak kochać dzieci (t. 1-2, 1920), Prawo dziecka do szacunku (1929), Prawidła
życia. Pedagogika dla dzieci i dorosłych (1930), Pedagogika żartobliwa (1939).
Spuścizna po K. to również utwór sceniczny Senat szaleńców (wyst. 1931),
naturalistyczne powieści społ. Dzieci ulicy (1901), Dziecko salonu (1906),
rodzaj pamiętnika Spowiedź motyla (1914), proza poet. Sam na sam z Bogiem
(1922) i powieść obycz.-psychol. Kiedy znów będę mały (1925). Najbardziej
jednak znane i do dziś czytane są utwory pisane przez K. specjalnie dla
dzieci, jak opowiadania Mośki, Joski i Srule (1909), Józki, Jaski i Franki
(1910) i powieści fantastyczne Król Maciuś Pierwszy (1922), Król Maciuś na
wyspie bezludnej (1923), Kajtuś czarodziej (1934), Bankructwo małego Dżeka
(1924). Twórczość zamyka Pamiętnik pisany w 1942 r. w getcie (wyd. 1958).
Korczak Jerzy (ur. 1927) - prozaik, publicysta. Oficer II Armii Wojska
Polskiego. Debiutował nowelami socrealistycznymi, Własny styl wypracował w
opublikowanych w l. 60. opowiadaniach:
Pierożek drewniany (1960), Pogrzeb z gramofonem (1963), Hamletówka (1965).
Posługiwał się w nich karykaturą, groteską, paradoksem, elementami makabry.
Późniejsze utwory K. zdominowała tematyka wojenno-żolnierska. Najciekawsze to
powieści-reportaże Klucz do Berlina (1966, o przełamaniu Wału Pomorskiego) i
Cózes ty za pani... (1979-84, o walkach Armii "Poznań" we wrześniu 1939). Inne
utwory to m.in. nowele: Przeklęte wzgórze 186,0 (1968), Między swastyką a
trójzębem (1971), poświęcone lotnikom Jak na niebie, tak i na ziemi (1970).
Kordian - dramat romant. > J. Słowackiego, stanowiący pierwszą część za-
mierzonej trylogii, powst. 1833 w Genewie, wyd. anonimowo w Paryżu 1844;
przypisywany Mickiewiczowi, o czym donosi autor w liście do matki. Podtytuł
Spisek koronacyjny zwraca uwagę na wydarzenia, które rozegrały się w nocy 24
na 25 V 1829, gdy do Warszawy przyjechał car Mikołaj (następca Aleksandra I i
młodszy brat Konstantego), aby koronować się na króla Polski. Zdarzenia
poszczególnych części ulokowane są w różnym czasie i miejscu oraz dotyczą
odmiennych spraw. Fantastyczne sceny Przygotowania dzieją się wśród diabłów,
czarownic i Szatana, którzy w sylwestrową noc 1799 r. tworzą dygnitarzy i
przywódców narodowi wybranemu. Groteskowe twory są karykaturą postaci hist.
(gen. Chłopickiego, ks. Czartoryskiego, gen. Skrzyneckiego, J. Ursyna
Niemcewicza, J. Lelewela), odpowiedzialnych za klęskę powstania listopadowego.
Polemikę z A. Mickiewiczem zawiera Prolog, w którym występująca Pierwsza Osoba
reprezentuje jego koncepcję > mesjanizmu - Polski Chrystusa narodów i
wieszcza cierpiącego za naród,
209
Kornhauser Julian
Druga i Trzecia Osoba wyrażają odmienne stanowisko Słowackiego - poety
służącego swą pieśnią, która wskrzesza rycerskie tradycje, przechowuje
wartości chroniące przed utratą wiary w przyszłość. Dramat właściwy, czyli
akty I-III, jest prezentacją dziejów tytułowego bohatera, który początkowo
jako 15-letni młodzieniec przeżywa rozterki i niepokoje, w tym nieodwza-
jemnioną miłość do Laury, wskutek zniechęcenia do życia próbuje popełnić
samobójstwo. Zapomnienia szuka w podróżach po świecie, w londyńskim James
Parku dowiaduje się od dozorcy o wartości pieniądza, na skalach Dover czyta
Szekspirowskiego Króla Leara, we Włoszech poznaje piękną Wiolettę, ale dość
szybko odkrywa, że kierują nią pieniądze, a nie uczucie. Odwiedza też papieża
i z rozgoryczeniem uświadamia sobie zupełną jego ignorancję w sprawach Polski.
Konfrontacja młodzieńczych ideałów z rzeczywistością i utrata złudzeń
doprowadzają do przemiany duchowej bohatera, który na szczycie Mont Blanc
wygłasza długi monolog oświadczając, że oddaje się w służbę ojczyźnie będącej
"Winkełriedem narodów". Przeniesiony na chmurze do kraju trafia na koronacyjne
przygotowania cara Mikołaja, przystępuje do spisku, jedyny, który jest gotów
do zabójstwa cara, nawet kosztem własnego życia. Scena spiskowa w podziemiach
katedry przedstawia dwa pokolenia Polaków mających wspólny cel, ale odmienną
koncepcję jego realizacji: Prezes i Ksiądz są zwolennikami biernego
oczekiwania na możliwość legalnego działania, natomiast Kordian domaga się
czynu, tylko efektowne słowa wygłaszane samotnie nieuchronnie doprowadzają do
jego klęski. Nie udało mu się zgładzić despoty, gdy nocą pełnił straż przed
carską sypialnią, zastępują mu drogę Imaginacja
i Strach, przywidzenia doprowadzają do omdlenia i schwytania. Osadzony w
szpitalu obłąkanych, prowadzi rozmowy z Doktorem, który próbuje zachwiać jego
umysłem i dowieść, że świat pełen jest szaleńców chcących zbawiać innych.
Przygotowania do koronacji i sceny uliczne są oceną społeczeństwa pol., w
którym dygnitarze i arystokraci gotowi są dla własnego interesu służyć wiernie
carowi, dramat sytuacji rozumie lud, ale jego protest ma tylko formę żartu i
drwiny. Zwolniony ze szpitala Kordian poddany jest na placu Saskim niezwykłej
próbie sprawności, wobec cara i ks. Konstantego wykonuje skok na koniu przez
piramidę z karabinów, o jego życie wiodą zacięty spór książę z carem, więziony
nadal, ostatecznie ma być stracony. Przed plutonem egzekucyjnym zjawia się w
ostatniej chwili adiutant Konstantego z pismem ułaskawiającym. Kordian nie
mógł dokonać niczego wielkiego, ale jego poświęcenie nie pozostało bez echa
wśród tłumów zgromadzonych przed zapowiadaną egzekucją, manifestowane przez
nie uczucia patriotyczne są wyrazem poparcia dla bohaterów naród. Scena miała
odniesienie do rzeczywistych wypadków w Warszawie w 1833 r., gdy publicznie
stracono Artura Zawiszę i jego trzech towarzyszy -emisariuszy przybyłych z
Paryża celem przygotowania w kraju kolejnego powstania.
Kornhauser Julian (ur. 1946) - poeta, prozaik, krytyk lit., tłumacz. Jeden z
najciekawszych twórców z pokolenia > Nowej Fali. Ukończył slawistykę na UJ,
profesor tej uczelni. Wspóizałoży-ciel grupy lit. Teraz. Red. "Nowego Wyrazu"
(1972-74) i "Pisma" (1981-92). W 1986 r. na stypendium w Berlinie Zach.
Laureat nagrody im. Kościel-


Kosidowski Zenon
210
211
Kott Jan
skich, im. A. Bursy, Europejskiej Nagrody Poetyckiej. Wraz z > A. Zaga-
jewskim wydal zbiór szkiców o charakterze manifestu programowego Świat nie
przedstawiony (1974). Autorzy atakują w nim wspóicz. twórców za ucieczkę od
aktualnych problemów, twierdzą, że celem poezji jest przebudowa świata,
rozbicie skostniałych układów spol. W wierszach K. demaskuje zakłamanie
świata, kompromituje językowe schematy (Państwo jest najwybitniejszym poetą
polskim), posługując się groteską, sarkazmem, ironią. Nie wierzy jednak w
zbawczą moc poezji. W pierwszych tomikach podjął gł. tematykę spoi., potem
łączył ją z osobistą refleksją. Adresatem wierszy K. często jest bierny i
pogodzony z losem tłum, który poeta próbuje wyrwać z marazmu. Utwory zebrał
m.in. w tomach: Nastanie święto i dla leniuchów (1972), W fabrykach udajemy
smutnych rewolucjonistów (1973), Zjadacze kartofli (1978), Zasadnicze
trudności (1979), Hurrraaa (1982), Z nas, z nami (1985, wiersze o stanie
wojennym). Inny porządek (1985, > drugi obieg literatury), Wiersze z lat
osiemdziesiątych (1991, wybór). K. jest także autorem wierszy dla dzieci Tyle
rzeczy niezwykłych (1981), powieści Kilka chwil (1970), Stręczyciel idei
(1980, obraz młodzieży z l. 70.), prac krytycznych, m.in. Od mitu do konkretu
(1978), Wspólny język (1983), Światło wewnętrzne (1984). Tłumaczy lit.
serbsko-chorwacką (antologia poezji chorwackiej Wewnętrzne morze, 1982, i
serbskiej Tragarze zdań, 1983).
Kosidowski Zenon (1898-1978) - eseista, poeta. Studiował na wydziale humanist.
Uniw. Poznańskiego i UJ. Związany ze > Zdrojem, współredaktor jego pisma.
Redaktor, potem dyrektor Polskiego Radia w Poznaniu (1928-39), prezes
poznańskiego oddziału ZZLP (1934-37). W l. 1939-51 przebywał w USA, gdzie wy-
kładał historię kultury pol. na uniwersytecie w Los Angeles (1945^9), redago-
wał "Tygodnik Polski" (1942-43) i pismo ambasady pol. "Poland of Today"
(1950). Do kraju wrócił w 1951 r. Debiutował jako poeta w "Zdroju" (1919) i
tomem wierszy ekspresjonistycznych Szalony łowca (1922). Po wojnie dużą
popularność zdobył esejami popularyzatorskimi o zaginionych kulturach:
Gdy sionce bylo bogiem (1956), Królestwo zlotych leź (1960), Opowieści bi-
blijne (1963), Rumaki Lizypa (1965). Pośmiertnie ukazały się Opowieści
ewangelistów (1979). Spotkały się one (podobnie jak Opowieści biblijne) z
krytyką chrzęść, teologów i biblistów.
Kosiński Jerzy, pseud. Joseph Novak
(1933-91) - pisarz amer. pochodzenia żyd. urodzony w Polsce. Od 1957 r. w USA,
wykładowca uniw. w Yale, Princeton i Wesleyan. Stypendysta Fundacji Forda
(1968) i American Acade-my (1970), w l. 1973-75 prezes amer. PEN Ciubu. Być
może oskarżenia o plagiat i roszczenia cichych współpracowników przyczyniły
się do samobójczej śmierci K. Popularność wśród czytelników i międzynarodowej
krytyki zdobył powieścią > Malowany ptak (1965) przedstawiającą dramatyczne
doświadczenia żyd. dziecka z czasów okupacji niem. na terenie Europy
Wschodniej. Wśród szokujących opisów okrucieństwa, gwałtu i terroru przewijają
się wątki autobiograficzne, jest to najgłośniejsza i najbardziej
kontrowersyjna powieść ostatniego ćwierćwiecza. Kolejne znane powieści to
m.in. Kroki (1968), Cocpit (1975), Randka w ciemno (1977), Diabelskie drzewo
(1981), Gra (1982), Pustelnik z 69 ulicy (1988),
a także opowiadania Wystarczy być (1971). Bohaterowie w twórczości K.
określają się w działaniu, motywacje tych działań są ledwie zaakcentowane,
powoduje nimi instynkt. Autor odrzuca analizę psychol. ukazując rządzącą
ludźmi nienawiść jako czynnik kierujący paraboliczną wizją świata. Laureat
prestiżowych nagród lit.
Kossak-Szczucka Zofia, 2� v. Szat-
kowska (1890-1968) - pisarka i publicystka, działaczka podziemia w okresie II
wojny, więzień Oświęcimia. Debiutowała opowiadaniem Bulli zaginął (1913).
Sławę przyniosła jej Pożoga (1922), obraz życia, a właściwie zagłady
ziemiaństwa w okresie rewolucji 1917 r. na Podolu. W twórczości K.-Sz. można
wyróżnić kilka nurtów, najważniejszy stanowią powieści hist., np. Be-atum
scelus (1924) i nowa wersja Blo-gosfawiona wina (1953); z dziejów wypraw
krzyżowych > Krzyżowcy (t. 1-4, 1935), Król trędowaty (1937), Bez oręża (t.
1-2, 1937); z historii Polski Złota wolność (1928), Legnickie Pole (1930),
Suknia Dejaniry (1948); z dziejów bibl. Przymierze (1952). Dużą opowieścią o
historii rodu Kossaków jest nieukończone Dziedzictwo (t. 1-3, 1956-67). Żywoty
świętych przedstawiła w Szaleńcach Bożych (1929). Kilka pozycji w dorobku
pisarki dotyczy dziejów i spraw Śląska, np. Wielcy i mali (1927), Z dziejów
Śląska (1933), Na Śląsku (1939). Swoje utwory adresowała również do młodego
czytelnika, np. Puszkarz Orbano (1936), Bursztyny (1936), Gród nad jeziorem
(1938), Kłopoty Kacperka, góreckiego skrzata (1926), Szukajcie przyjaciół
(1934), Laska Jakubowa (1939). Odrębną pozycję stanowią wspomnienia obozowe
zamknięte w t. Z otchłani. Wspomnienia Z lagru (1946).
Kotarbiński Tadeusz (1886-1981) -filozof, logik, współtwórca i pionier
prakseologii. Reprezentant warszawskiej szkoły filoz. Prof. UW (1919-61),
pierwszy rektor Uniw. Łódzkiego (1945^9), Członek PAU (od 1946), PAN (od 1952;
w 1957-62 jej prezes), towarzystw nauk. w Polsce i za granicą. Wojnę przeżył w
Warszawie; współpracował z konspiracyjnym pismem "Realizacje" (1944). Już
przed wojną występował w obronie praw jednostki przed zorganizowaną
zbiorowością ("Epoka" 1933 nr 12). Był jednym z prelegentów w Klubie Krzywego
Koła (1956) i sygnatariuszem tzw. listu 34 (1964), domagającego się zmian w
polityce kult., w tym ograniczenia roli cenzury. Szeroki zasięg czytelniczy
miały jego prace z zakresu prakseologii (Traktat o dobrej robocie, 1955;
Sprawność i błąd, 1956) oraz etyki (Sprawy sumienia, 1956; Medytacje o życiu
godziwym, 1966).
Kott Jan (ur. 1914) - krytyk, eseista, historyk lit., tłumacz. Studiował prawo
na UW, należał do założycieli klubu ar-tyst. "S" (1933). Po IX 1939 r. przeby-
wał we Lwowie, od jesieni 1941 w Warszawie. Był żołnierzem AL. W 1948 r.
współtworzył 1BLPAN. W 1949-52 był prof. filologii romańskiej na Uniw.
Wrocławskim, a w 1953-66 - pol. na UW. W l. 40, konsekwentny w swoich
lewicowych poglądach, publikował felietony w "Odrodzeniu", był jednym z
najbardziej liczących się redaktorów "Kuźnicy". Opowiadał się po stronie re-
alizmu i pragmatycznego charakteru lit. (zbiór esejów Mitologia i realizm,
1946). Był zwolennikiem wiersza tradycyjnego, odrzucał "mitologizację" obrazu
świata. W szkicu O laickim tragizmie, poświęconym Conradowi i Malraux,
atakował Conradowskie rozumienie honoru, podważał jego zasadność w od-


Kowal
212
213
Kozietulski i inni
niesieniu do spraw społecznie wątpliwych. W artykule Dzieje Anny (1946)
odniósł te rozważania do młodzieży z AK, twierdząc, że z najszlachetniejszych
pobudek stanęła po niewłaściwej stronie. W początku l. 50. zrewidował swoje
poglądy. W 1957 r. wystąpił Z PZPR i przeszedł do opozycji, zaangażował się w
walkę o rozszerzenie swobód demokratycznych. Należał do sygnatariuszy listu w
sprawie zagrożeń kultury (1964). W 1966 r. wyjechał jako wykładowca na
uniwersytet stanowy Stony Brook (stan New York). Wydarzenia marca 1968 r.
sprawiły, że pozostał w USA. Od 1968 r. jest profesorem w Stony Brook. Jego
książki - mimo światowej sławy - zostały w Polsce objęte zakazem cenzury.
Najważniejszym dziełem K. były Szkice o Szekspirze (1961) - wersja
uzupełniona: Szekspir współczesny (1965), spojrzenie na twórczość ang.
dramaturga z perspektywy doświadczeń XX w. Przełożone na dwadzieścia kilka
języków, wyróżnione kilkoma międzynarodowymi nagrodami, wpłynęły na sceniczne
interpretacje Szekspira w wielu krajach. Światowy rozgłos zyskało także
studium o gr. tragikach Zjadanie bogów (1973, wyd. pol. 1986). W 1981 r.
ukazał się w Polsce t. szkiców Kamienny potok (> drugi obieg lit., wyd.
oficjalne 1986), a w 1990 t. wspomnień Przyczynek do biografii. K. jest także
autorem komedii Nowy Świętoszek (1950, z > S. Dyga-tem), trawestacji
Mizantropa Moliera (1967), wielu recenzji druk. w "Przeglądzie Kulturalnym"
(1953-61), antologii Wiersze, które lubimy (1961, z > A. Ważykiem). Wraz z T.
Mikulskim zainicjował badania lit. oświeć, (eseje o S. Trembeckim, F.
Bohomolcu, I. Krasickim) oraz serię Teatr Polskiego Oświecenia i pracę
zbiorową Teatr Narodowy 1765-97 (1967). Tłumaczył z jeż.
franc., m.in. D. Diderota, A. Rimbauda, G. Apollinaire'a, P. Eluarda, J. P.
Sar-tre'a, E. lonesco.
Kowal - sonet > L. Staffa z tomu Sny o potędze (1901), w którym widoczne
wpływy filozofii F. Nietzschego - zwolennika siły, aktywności, pracy nad sobą,
są pomocne w przezwyciężeniu modernistycznego dekadentyzmu. Sytuacja
początkowa działań nazwana została "bezkształtną masą kruszców drogocennych",
moment podjęcia trudu wykuwania oznacza świadomy wybór zmagania się z własną
słabością, dla którego alternatywą może być tylko śmierć w niemocy. Podmiot
lir. nabiera cech ogromnej siły giganta, który jako jedyny ma rację bytu we
współcz. świecie; nakaz siły ducha jest jednoznaczny: "Bo lepiej giń zmiaż-
dżone cyklopowym razem, / Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte".
Kowalska Anna (1903-69) - powieściopisarka i nowelistka. Studiowała filologię
klasyczną i romańską na Uniw. Lwowskim. Przed wojną należała do grupy lit. >
Przedmieście. W l. 1936-37 współredagowała miesięcznik "Sygnały". Podczas
okupacji przebywała we Lwowie i w Warszawie (od 1943). W 1945-54 mieszkała we
Wrocławiu. Współred. kwartalnika lit. "Zeszyty Wrocławskie". W 1954 r. wróciła
do Warszawy i zamieszkała z > M. Dąbrowską. Sygnatariuszka tzw. listu 34
(1964). Debiutowała napisaną wspólnie z mężem, Jerzym K., powieścią Catali-na
(1931). Wspólnym dziełem były także zbiory opowiadań Mijają nas (1932) i Złota
kula (1933) oraz Gruce. Powieść o lwowskiej rodzinie (1936) i Gąszcz (powieść
zaczęta przed wojną, ukończona 1961). Samodzielnym dziełem pisarki był
nierówny artystycznie cykl Opowieści wrocławskich: opowiadająca
o świeżo osiadłych we Wrocławiu mieszkańcach Uliczka Klasztorna (1949), bardzo
słaba powieść-reportaż Wielka próba (1951) i interesujące Notatki wrocławskie
(1955). W swojej twórczości K. pozostała wierna realizmowi, z troską o
szczegóły ukazywała życie ludzi, ujawniając kryjące się pod pozorami
zwyczajności tragedie, okrucieństwo, cierpienie. Jej bohaterowie to ludzie
udręczeni, samotni, często decydujący się na samobójstwo jako na ucieczkę
przed światem (powieści Safona, 1959;
Szczelina, 1967). K. stworzyła znakomite portrety psychol. bohaterów. Pisała
językiem zbliżonym do mówionego, posługiwała się krótkimi formami lit. -
opowiadaniem, nowelą, mikropowieścią. Akcję utworów umieszczała za* równo we
współczesności (opowiadania Ołtarze, 1963; Trzy boginie, 1966), jak i w
przeszłości, zwł. w starożytności (Opowiadania greckie, 1949; Safona). > A.
Fryczowi Modrzewskiemu poświęciła dwie powieści: Wójt wolbrom-ski (1954) i
Astrea (1956), ukazujące uczonego na tle środowiska renes. humanistów oraz
interpretujące jego porażkę jako efekt działania wstecznych sil w
społeczeństwie. Do najlepszych książek K. są zaliczane utwory wspomnieniowe,
poświęcone lwowskiemu dzieciństwu: Na rogatce (1953), Figle pamięci'(1969). Po
śmierci pisarki ukazały się w "Twórczości" Kartki ze szpitala, a w
"Literaturze", "Odrze" i "Twórczości" fragm. dzienników.
Kownacka Maria Ludwika (1894 1982) - autorka bajek, opowiadań, wierszy, sztuk
teatr, i słuchowisk dla dzieci. Przed wojną współpracowała z "Płomykiem". Była
jedną z organizatorek Teatru Lalki i Aktora "Bąj", pisała dla niego sztuki
(m.in. Cztery mile za piec, 1939; O Kasi, co gqski zgubiła,
1949). Treści dydaktyczne przekazywała w utworach przyciągających czytelnika
humorem, żywą akcją, bliskimi mu tematami (przeżycia dziecka, jego miejsce w
rodzinie i wśród rówieśników). Dużą popularnością cieszą się do dziś
Plastusiowy pamiętnik (1936), Przygody Plastusia (1963), Kajtkow e przygody
(1948), Pogaś z doliny Roztoki (1957).
Kozietulski i inni (1967), Koniec świata szwoleżerów (1972-79) - cykl esei-
styczny > M. Brandysa, którego głównym wątkiem są losy oficerów kampanii
napoleońskiej, w tym bitwy spod So-mosierry. Autor śledzi koleje życia dawnych
żołnierzy pułku szwoleżerów także w okresie Królestwa Kongresowego, wiele
uwagi poświęca lojalnemu wobec caratu W. Krasińskiemu (ojcu poety), interesuje
go aktywna politycznie rodzina Łubieńskich oraz radykalny "szwoleżer złej
konduity" W. Zwierkowski. Wielu dygnitarzy wojskowych i cywilnych
skonfrontował Brandy s z konkretnym wydarzeniem polit. (powstanie 1830),
postawił w sytuacji dram. wyboru, interesowały go racje intelektualne i
moralne kierujące ich decyzjami. W K. i i. biografia bohatera stanowi tylko
punkt wyjścia do odtworzenia klimatu polit. i obycz. epoki, w wywiadzie dla
"Literatury" pisarz podkreślał, że w historii interesują go fakty i żywe
postacie. W udokumentowanej narracji na szeroką skalę wykorzystane zostały
źródłowe dokumenty epoki, cytowane są listy bohaterów, zapiski współczesnych,
pamiętniki, które autor łączy ze sobą komentarzem, wprowadzając w ten sposób
czytelnika w świat dociekań piszącego. W ten sposób początkowe eseje
biograficzne (np. o Sui-kowskim Oficer największych nadziei) przekształcone
zostały w bogatszą formę wypowiedzi, łączącą gruntowność dociekań historyka z
wyobraźnią artysty.


Kozioł Urszula
214
Kozioł Urszula (ur. 1931) -poetka, powieściopisarka, reprezentantka pokolenia
56. Ukończyła polonistykę na Uniwersytecie Wrocławskim (1953). Od 1968 r.
współpracowała z > "Odrą", zamieszczając w niej stały felieton Z poczekalni
(wybór ukazał się drukiem w 1978 r.). Od 1972 r. członkini kolegium
redakcyjnego pisma. W latach 1972-75 była prezesem Wrocławskiego Oddziału ZLP.
Członkini PEN Cłubu. Laureatka wielu nagród literackich, m.in. S. Piętaka
(1965), Fundacji Ko-scielskich (1969). Debiutowała tomem poezji Gumowe klocki
(1957), zawierającym pomysłowe, dowcipne wiersze. Dostrzeżono ją jednak po
znakomitym W rytmie korzeni (1963). Tworzy poezję refleksyjną, stawiającą
pytania o to, jak żyć w świecie absurdu. W jej utworach istnieje konflikt
między zakorzenieniem w kulturze (postulat związku z tradycją, zachowania
ciągłości) a poczuciem obcości, między trwaniem a przemijaniem. Poezję K.,
poddaną dyscyplinie rozumu, wypełniają rozważania intelektualne, potrzeba
doznań zmysłowych i ironiczny zapis codzienności. K. posługuje się wyrazistym,
dobitnym językiem, wydobywa Z niego nieoczekiwane odcienie znaczeniowe. Poetka
opublikowała jeszcze t. Smuga i promień (1965), Lista obecności (1967), W
rytmie słońca (1974), Postoje słowa. Wielka pauza, W płynnym stanie, Żalnik
(1989). W 1964 r. wydala pierwszą powieść - bardzo dobrze przyjęte auto-
biograficzne Postoje pamięci, złożone z 3 części: Chętna pamięć (o
dzieciństwie przed wojną). Pamięć niechętna (o czasach okupacji) i Przeciw
pamięci (o młodości w Zamościu). Z mniejszym entuzjazmem przyjęto Ptaki dla
myśli (1973) - powieść trudną w lekturze, zbudowaną ze skojarzeń i aluzji, nie
zachowującą ciągłości fabuły. Opowiedziana w niej podróż bohatera do Włoch
równie dobrze
mogłaby się rozegrać we śnie. K. jest też autorką nowel Noli me tangere (1984)
i groteskowej trylogii dram. Trzy światy (1982), złożonej ze słuchowisk: Izba
wy-trzeźwień. Trzy światy i Ciamkanie. Napisała również książkę dla dzieci,
Magiczne imię (1986).
Koźmian Kajetan (1771-1856) - poeta, krytyk lit., publicysta, recenzent te-
atr., pamiętnikarz; przedstawiciel > klasycyzmu, obrońca jego ortodoksyjnej
wersji, zagorzały przeciwnik > romantyzmu, zwł. > A. Mickiewicza. Podczas
powstania kościuszkowskiego sekretarz lubelskiej Komisji Porządkowej. Wysoki
urzędnik państwowy w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Od 1829 r.
senator-kasztelan. Przeciwnik powstania listopadowego. Członek Tow. Przyjaciół
Nauk, Tow. Przyjaciół Ojczystego Języka i Tow. Iksów. Najbardziej znany utwór:
Ziemiaństwo polskie (1839) - poemat będący pochwałą wyidealizowanej wsi w
dawnym kształcie (tradycyjnie pol. -zdaniem K. - patriarchalny układ stosunków
między panem a chłopem). Jej istnienie gwarantuje odbudowę szczęśliwego
państwa. Poemat poucza o zaletach pracy rolnika, która staje się ucze-
stniczeniem w życiu Natury i obrzędem ku jej czci. W istniejącej poza hist.
czasem wsi (w opozycji do "świata") żyje radosny i wolny oracz, obdarzony cno-
tami, zmysłem moralnym i trwający w harmonii z przyrodą, ludźmi i sobą.
Bohater Ziemiaństwa to "człowiek pól", zarazem chłop i pan - z równą przyjem-
nością pracuje i filozofuje o szczęściu ludzkości i wieku złotym. Swoją neu-
tralną przestrzeń opuszcza wchodząc w rolę żołnierza - obrońcy ojczyzny. To
wyjście odbywa się wg ustalonego, uroczystego rytuału. W perspektywie czeka
bohatera powrót na wieś, ale w poema-
215
Koźniewski Kazimierz
cię jest długi fragm. o "okropnościach wojny" i losie żołnierza tułacza.
Poemat poucza czytelnika, pokazuje wzory pięknego życia w pokoju i pracy dla
dobra kraju. Autor nobilitował temat posługując się uroczystym stylem, obfitu-
jącym w tropy, aforyzmy i sentencje. Ziemiaństwo było ośmieszane przez ro-
mantyków, np. Mickiewicz pisał o nim w III cz. > Dziadów: "tysiąc wierszy o
sadzeniu grochu". K. jest także autorem poematu hist. Stefan Czarniecki,
patetycznych ód ku czci wodzów niosących wolność Polsce (cykl napoleoński)
oraz wierszy okolicznościowych (Hymn Z okazji Koronacji Najjaśniejszego Na-
poleona).
Koźmian Stanisław (1836-1922) -wnuk > Kajetana K., publicysta, krytyk lit. i
reżyser, jeden z przywódców krakowskich konserwatystów. Studiował filozofię na
UJ, w Bonn i Paryżu. Po powrocie do kraju współpracował z > "Czasem". W l.
1863-65 był jednym zjego red., a w l. 1878-81 -red. naczelnym. W powstaniu
styczniowym uczestniczył jako kierownik biura prasowego Rady Prowincjonalnej
Galicji Zach. W l. 1869-70 był posłem na sejm krajowy i delegatem do Rady
Państwa. Jeden z autorów > Teki Stańczyka, współza-lożyciel "Przeglądu
Polskiego" (1866), potępiał wszelką działalność spiskową (Rzecz o roku 63,
1895). Położył duże zasługi dla rozwoju pol. teatru. W l. 1866-68 był
kierownikiem artyst., a w 1871-88 dyrektorem teatru krakowskiego. Za jego
czasów odbyło się 12 pol. premier Szekspira, po raz pierwszy wystawiono
Mindowe, Księcia niezłomnego i Horsztyńskiego > J. Słowackiego, Konfederatów
barskich > A. Mickiewicza, stale grywano > A. Fredrę, współcz. dramaty pol.
i obce, organizowano konkursy na sztukę teatr. Na krakowskie spektakle
przyjeżdżali widzowie z całej Polski. K. stworzył tzw. szkołę krakowską,
traktującą przedstawienie jako spójną całość, przestrzegającą zasady umiaru w
doborze środków wyrazu, dbającą o staranną scenografię i stworzenie złudnej
prawdy życiowej dzięki analizie środowisk i psychiki postaci. W l. 1898-1919
K. przebywał w Wiedniu; był członkiem Izby Panów.
Koźniewski Kazimierz (ur. 1919) -prozaik, publicysta, krytyk lit., reporter. W
młodości harcerz i działacz harcerski (od 1931 r., potem od 1947 r.). W czasie
okupacji współtwórca Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (PLAN). W 1940
r. przedostał się przez Węgry do Francji, a stamtąd z armią pol. do Anglii.
Wysłany jako kurier do Polski, został uwięziony w Budapeszcie (1941-42). Potem
walczył w AK, m.in. należał do kierownictwa Szarych Szeregów. Aktywny
dziennikarz - był członkiem redakcji "Przekroju" (1945-53), red. naczelnym
"Magazynu Polskiego" (od 1959) i "Tu i teraz" (1982-85), od 1957 stale
współpracował z "Polityką". Autor licznych reportaży i felietonów. Książkowe
wydanie tekstów publicyst. to m.in. Żywioły (1948, o Ziemiach Odzyskanych) i
7599 dni II Rzeczypospolitej (1982). K. jest twórcą wielu powieści, mocno
osadzonych w pol. realiach. Fikcja lit. łączy się w nich z polityką i pu-
blicystyką (wyraźne akcenty dydaktyczne). Pisarz podejmuje ważne problemy
współczesności, takie jak deprawacja młodzieży wskutek przeżyć wojennych
(Piątka z ulicy Barskiej, 1952, ekr. 1954), próby adaptacji ludności wiejskiej
w mieście (Pólchlopek, 1955), poszukiwanie miejsca w życiu przez byłego
więźnia polit. (Zimowe kwiaty, 1959), rozliczanie się z własną przeszło-


Krall Hanna
216
ścią (Rehabilitacja, 1979). Akcja wielu powieści rozgrywa się w czasie wojny
(Sto koni do stu brzegów, 1970; Wszystko w porz.qd.ku, 1973 w obu powie-
ściach zestawienie powstania warszawskiego z powstaniem praskim). Charakter
wspomnieniowy mają: cykl Zamknięte koła. Wspomnienia z lat 1929^5 (Zamknięte
koło, 1957; Różowe cienie, 1960; W podziemnym świecie, 1967) i Rok ziemi
obcej. Wspomnienia z lat 1940-41 (1946). W 1968 r. ukazała się najlepsza
książka K., Bunt w więzieniu - powieść, w której nie ma niewinnych ani
zwycięzców, a wszystkie ludzkie działania okazują się daremne. K. jest również
autorem powieści obycz. Rocznica ślubu (1978), książki dla młodzieży Tydzień
do siódmej potęgi (1964), szkiców o czasopismach lit. przed- i powojennych
Historia co tydzień (1976-77) oraz opracowania z dziejów harcerstwa Ognie i
ogniska (1961).
Krall Hanna (ur. 1937) - dziennikarka,
pisarka debiutująca reportażami w "Życiu Warszawy" (1957), do 1981 r. członek
redakcji "Polityki". Pierwsze szkice zatytułowane Ambitny jestem ukazały się w
1965 r., kolejny zbiór Dzień w Po^ godnej w 1967, później Dojrzałość dostępna
dla wszystkich (1977). Pobyt w byłym ZSRR zaowocował zbiorem reportaży Na
wschód od Arbatu (1972) oraz wspólautorstwem w opracowaniu esejów Syberia,
kraj możliwości. Najsłynniejsza pozycja w twórczości K. to zapis rozmowy z M.
Edelmanem > Zdążyć przed Panem Bogiem (1977), przedstawiającej tragedię getta
w Warszawie. Zbiór reportaży Sześć odcieni bieli (1978) ukazuje przeobrażenia
spol.-kulturalne w Polsce i konflikty naszych czasów na przykładzie jednostko-
wych losów ludzkich. W 1988 r. poza cenzurą ukazały się pozycje: Trudności
ze wstawaniem oraz Hipnoza (1989), w trzy lata później Taniec na cudzym weselu
(1992). Reportaże K. to krótka, oszczędna relacja, konstrukcja dialogu lub
monologu pozbawionego komentarza autorskiego dającego wyrazistość i
wzmagającego ekspresję, w których autorka przedstawia doświadczenia najnowszej
historii, porusza problematykę żyd.-pol.-niem. z nadrzędnym celem "ocalić od
zapomnienia". K. jest także autorką powieści o wyraźnych wątkach
autobiograficznych Sublokatorka (Paryż 1985) i Okna (Londyn 1987).
Krasicki Ignacy, kryptonim XBW (1735-1801) - poeta, prozaik, komediopisarz,
"książę poetów polskich" doby oświecenia, biskup. Jeden z najbliższych
współpracowników króla Stanisława Augusta w pierwszym okresie panowania,
uczestnik > obiadów czwartkowych. Twórca i współredaktor > "Monitora" (1765-
67), autor rocznika 1772. W tygodniku "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"
publikuje > Hymn do miłości ojczyzny (1774), następnie żartobliwy epos
zwierzęcy > Myszeidos (1775). Powodzeniem cieszyła się powieść utopijna >
Mikolaja Doświad-czyńskiego przypadki (1776) - satyra na sarmackie wychowanie.
Historia na dwie księgi podzielona (1778) to także satyra, lecz na historyków
i opisy historii. Epos heroikomiczny > Monacho-machia (1778) okazał się
niezwykle krytycznym wizerunkiem mnichów, odpowiedzią zaś na liczne zarzuty
pod adresem autora stała się > Antymonacho-machia (1780). Dużym mistrzostwem
odznaczają się także > Satyry (1779), kolejne arcydzieła K. to > Bajki i
przypowieści (1779). W Listach (1780, 1784, 1788) wyraził poeta własne prze-
życia duchowe. Trzy części powieści > Pan Podstoli (1778, 1784, 1804) pre
217
Krasiński Zygmunt
zentują pozytywny program spoi. autora. Opublikował pracę historycznolite-
racką O rymotwórstwie i rymotwórcach, przekłady m.in. Żywotów Plutarcha,
Pieśni Osjana Macphersona. Ostatnim dziełem K. są Listy o ogrodach (1801).
Jest też autorem pierwszej encyklopedii powszechnej Zbiór potrzebniejszych
�wiadomości (2 t., 1781). Najwybitniejszy przedstawiciel epoki, najpoczytniej-
szy pisarz swoich czasów. Wywarł ogromny wpływ na rozwój lit. pol.
Krasiński Janusz (ur. 1928) - prozaik, dramaturg, reporter. Żołnierz AK. W l;
1944-45 więzień obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu, Dachau i koło No-
rymbergi, w 1947-56 więzień polit-i w PRL. Członek redakcji Teatru Polskiego
Radia, > "Kultury" i > "Współczesności". Debiutował wierszami w > "Po
prostu". Potem pisał opowiadania, powieści, dramaty i słuchowiska radiowe,
inspirowane przeżyciami autora. Interesuje go analiza zachowań człowieka w
obliczu śmierci, w walce o własną godność w czasach totalitaryzmu. Jest twórcą
powieści o tematyce wojenne-okupacyjnej Haracz szarego dnia (1959) i Wózek
(1966, nagroda im. S. Piętaka) oraz Na stracenie (1992), tomów opowiadań:
Jakie wielkie sionce (1962), Skarga (1968), Gdybyś poszedł pierwszy (1983),
dramatów z elementami komediowo-farsowymi i groteskowymi, m.in. Czapa, czyli
śmierć na raty (1965), Wkrótce nadejdą bracia (1967), Filip z prawdą w oczach
(1968), Śniadanie u Desdemony (1971) i zbliżających się do naturalistycznej
prozy reportaży, m.in. Trzeci horyzont (1964), Żywioł dotąd nie znany (1973).
Krasiński Zygmunt (1812-59) - zaliczany niegdyś do "trójcy wieszczów" romant.,
wybitny poeta, dramaturg, po-
wieściopisarz, epistolograf. Na jego twórczość mocno wpłynęły okoliczności
biograficzne. Jedyny syn hr. Wincentego K. (matka Maria z Radziwiłłów zmarła w
1822 r.) - napoleońskiego generała, potem wysokiego urzędnika carskiego -
pozostawał pod silnym wpływem ojca, przeżywając z tego powodu wewn. konflikty
i ostre nerwice. Studiował prawo na UW. W 1829 r. opuścił uczelnię po
zbojkotowaniu go przez kolegów (nie wziął udziału w manifestacyjnym pogrzebie
senatora Bielińskiego). Ojciec wysłał go na dalsze studia do Genewy. Był to
początek ciągłych podróży K. Wpływ na ukształtowanie się poglądów poety miała
przyjaźń z poznanym w Szwajcarii H. Reeve'em (początki historiozofii artysty)
i spotkanie w 1830 r. z > A. Mickiewiczem. Wybuch powstania listopadowego
zastał K. w Rzymie. Stanowczy rozkaz ojca zniweczył jego zamiary powrotu do
kraju. Relacje nadsyłane przez Wincentego K. sprawiły, że poeta zakwestionował
powstanie jako bunt zbędny w chrzęść, porządku świata (> Irydion). W pocz. l.
40. ojciec postanowił ożenić Zygmunta z E. Branicką. Poeta, związany wówczas
trwałym romansem z D. Potocką, zapłacił za przymus atakami nerwowymi, stanami
melancholii. Przez kilkanaście lat po ślubie nie stworzył żadnego wybitnego
dzieła. Osobowość K. była zakorzeniona w dandyzmie (dążenie do odrębności,
traktowanie życia jako gry i siebie jako aktora). Objawiało się to
manifestowaniem duchowej obcości, podkreślaniem swojej słabości fizycznej,
obsesją śmierci. Rezygnacja z tej postawy pod koniec życia okazała się
równoznaczna z utratą tożsamości i zaowocowała obniżeniem poziomu poezji.
Zaczął pisać jako kilkunastoletni chłopiec. Jegojuwenilia powstały pod wpływem
prozy W. Scotta, ang. powieści go-


Kraszewski Józef Ignacy
218
tyckiej i franc. "romansu szalonego". Podobno cały nakład debiutanckiej po-
wieści Grób rodziny Reichstalów (l 828) wykupiła i zniszczyła babka pisarza.
Zapowiedzią talentu artysty był Agaj-Han (1834) - po raz pierwszy pojawił się
tu wątek katastrofy - końca wielkiej cywilizacji. Historia stała się gi. tema-
tem twórczości K. - próbował rozpoznać jej sens i przewidzieć skutki. Inte-
resował go czas po rewolucji franc. 1789 r. Pytał o sposób realizowania się
postępu i rolę Opatrzności w świecie przekształcającym się przez kolejne ka-
tastrofy (> NieBoska komedia). W l. 40. - pod wpływem A. Cieszkowskiego -
sformułował filozofię czynu oraz specyficznie rozumiany mesjanizm. Zdaniem K.
misja Polski to zbawienie świata od kataklizmów rewolucji, od nienawiści i
przelewu krwi, to niesienie miłości i wiary. Rewolucjom przeciwstawiał poeta
świat powszechnego porządku chrzęść., z którym wiązał też nadzieje na
odzyskanie niepodległości ojczyzny (mniej jasny jest sposób dochodzenia do
wolności). Najpełniejszym wyrazem tych poglądów są > Przedświt i > Psalmy
przyszyci. Rzeź galicyjska (1846) i Wiosna Ludów (1848) zburzyły wiarę K. w
rychłe zmartwychwstanie (Dzień dzisiejszy, 1847). Obawy przed rewolucją doszły
do głosu w Psalmie żalu i Psalmie dobrej woli, dołączonych do Psalmów
przyszłości. Jeden z późniejszych utworów - poemat Ostatni (1847) przynosi
pocieszenie wpisane w los zesłańca-pa-trioty: cierpienie i wiara to warunki
powszechnego postępu. Interesującą część spuścizny K. stanowią listy (ponad
3500), pisane do stu kilkudziesięciu osób. Od adresata zależą temat i styl li-
stów oraz rola, w jaką wcielał się autor. Epistolografia odsłania cechy poety
nie ujawniające się w jego twórczości, np.
poczucie humoru czy bystrość obserwacji, zapisuje pomysły twórcze - często
niezrealizowane. W swojej epoce K. był autorytetem moralnym dla czytelników
podzielających jego poglądy. Dziś budzi zainteresowanie jako poeta
egzystencji, obdarzony niezwykłą wyobraźnią.
Kraszewski Józef Ignacy, pseud. B. Bolesławita i in. (1812-87) - pisarz,
publicysta, krytyk lit., historyk, działacz społ. i polit. - człowiek
instytucja. Po powstaniu styczniowym żarn. w Dreźnie, w 1884 r. skazany za
szpiegostwo na rzecz Francji, po odcierpieniu kary osiadł w Szwajcarii.
Redaktor "Athe-naeum", "Gazety Codziennej", autor niespotykanej liczby ok. 220
tytułów powieści, z której uczynił podstawę twórczości. Wczesne miały
charakter romant., np. Poeta i świat (1839), dużą objętość ma cykl ludowych,
np. > Ulana (1843), -> Chata za wsiq (1852), krytykę szlachty i arystokracji
zawarł m.in. w powieści Niebieskie migdały (t. l- 3, 1876), problemy społ.-
obycz. poruszył w Latarni czarnoksięskiej (1843-44), a spol.-polit. m.in. w
Morituri (t. 1-2, 1874), nacechowanie filoz. mają Pamiętniki nieznajomego
(1846), Powieść bez tytułu (1855), Metamorfozy (1859). Wiele miejsca w
twórczości K. zajmuje powieść hist., do najważniejszych należą: Rzym za Nerona
(1864), Tułacze (t. 1-3, 1868-70), trylogia saska: ^ Hrabina Cosel (1874), ->
Briihl (1875), Z siedmioletniej wojny (t. 1-2, 1876), także cykl 29 pozycji
obejmujących historię Polski od czasów prahist.
- >Stara baśń (l 876) aż do Augusta III
- Saskie ostatki (t. 1-2, 1886). Ważną pozycją jest opracowanie hist. Polska w
czasie trzech rozbiorów 1772-1799 (t. 1-3, 1873-75), z dokonań publicyst. cykl
Sprawa polska w roku 1861 (1862), natomiast z dziedziny krytyki
219
Kronika Galia Anonima
lit. Studia literackie (1842), Nowe studia literackie (1843), Gawędy o litera-
turze i sztuce (1857). Ponadto pisał wiersze, opowiadania, komedie, szkice z
podróży.
Kromer Marcin (ok. 1512-89) - pochodził z patrycjuszowskiej rodziny
mieszczańskiej. Studiował na Akademii Krakowskiej i we Włoszech (w Padwie,
Rzymie i Bolonii). Po powrocie pracował w kancelarii biskupa krakowskiego P.
Gamrata, a w 1545 r. został sekretarzem Zygmunta Starego, potem Zygmunta
Augusta. Przeciwnik reformacji. W 1569 r. żarn. na Warmii - został koa-
diutorem, a w 1579 r. biskupem warmińskim. Pochowany w katedrze w Lidzbarku.
Najważniejsze dzieło:
kronika De origine et rebus gestis Polo-norum libri XXX wyd. w Bazylei w 1555
r. Jest to opis dziejów Polski do czasów Zygmunta I (do 1506). Zamierzonymi
adresatami napisanej znakomitą łac. kroniki byli cudzoziemcy, którzy mieli z
niej poznać wspaniałą przeszłość Rzeczypospolitej. K. korzystał m.in. z kronik
> J. Długosza i Miechowity. W 1580 r. sejm pol. podziękował mu za napisanie
tego dzieła. Dopełnieniem kroniki był opis geogr.-polit. położenia Polski -
Polonia, sive de situ, po-pulis, moribus, magistratibus et republi-ca regni
Polonie! libri duo (ok. 1558). K. napisał po polsku i przetłumaczył na lać.
Rozmowy Dworzanina z Mnichem (4 cz., 1551-54). Najciekawsza jest pierwsza (O
wierze i nauce luterańskiej) - równoprawni rozmówcy wypowiadają słuszne sądy:
Dworzanin oskarża duchownych o zepsucie i nieuctwo, Mnich broni zasad wiary
chrzęść., odwołując się do Pisma św. W dalszych częściach (II - Czego się
krześcijański człowiek dzierzeć ma, III - O Kościele Bożym albo Krystusowym,
IV - O nauce Kościoła świętego) górę bierze Mnich, a w zakończeniu Dworzanin
dziękuje mu za sprowadzenie z błędnej drogi. Inne utwory K. to panegiryczny
opis życia Zygmunta Starego w formie mowy pogrzebowej (Oratio infunere
Sigismundi, 1548) i Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej ksiqzęcia
finlandzkiego Jana i królewny polskiej Katarzyny (1570).
Kronika Galia Anonima (1113-16) -najstarszy zachowany odpis z XIV w.;
I druk z XVIII w. > Gali stworzył K., "by za darmo nie jeść chleba polskie-
go". Inicjatywa pisania dzieła wyszła prawdopodobnie z otoczenia Bolesława
Krzywoustego. Autor korzystał z Rocznika kapitulnego krakowskiego i Pasji św.
Wojciecha (oba zaginęły), kalendarzy oraz ustnych przekazów (zwł. kanclerza
Mikołaja). K. w chronologicznym porządku (ale bez dat) opowiada dzieje Polski
od czasów legendarnych (historie o Popielu, Piaście i Ziemowicie) po panowanie
Krzywoustego. Wpisuje się w tradycję gatunku średniowiecznej historiografii,
tzw. gęsta, przedstawiając zdarzenia w związku z osobą bohatera. Opowieść o
dziejach państwa jest poprzedzona opisem geogr. kraju (tzw. chorografia) -
pięknego, żarn. przez mężnych i pracowitych ludzi. K. składa się z trzech
ksiąg: I - do 1084 lub 85 r. (cudowne poczęcie Bolesława), II - do 1109 r.
(młodość księcia), III - niedokończona - do 1113 r. (dzieje dojrzałego
władcy). Księgi zostały poprzedzone przedmowami o różnej formie (listu, wstępu
prozą, wierszowanego skrótu treści lub poet. panegiryku). Szczególną uwagę
poświęcił Gali Bolesławowi Chrobremu (wzór dla panujących) i Bolesławowi
Śmiałemu (cnoty rycerskie, ale i nadmierna ambicja, próżność). Pierwszoplanowa
postać Bolesław


Kronika wypadków miłosnych
220
Krzywousty - wyróżnia się przymiotami duszy (mądrość, męstwo, pobożność) i
ciała. Zyskuje szacunek nawet u wrogów. Kronikarz nie kryje intencji
panegirycznych - ocenia, komentuje (np. za zbrodnię dokonaną na Zbigniewie
obwinia złych doradców Bolesława, wychwala skruchę i pokutę czynioną przez
księcia po śmierci brata). Zgodnie z prezentowaną koncepcją dziejów losy
Polski są realizacją Bożych planów. K. ma cechy dzieła lit.: fikcja (wy-
powiedzi bohaterów), kunsztowny, zgodny z zasadami ars dictandi styl
(rytmizacja prozy, bogactwo środków językowych - zwl. metafor, porównań,
epitetów, aliteracji i adnominacji), dynamizowanie akcji. 3-osobowy narrator
zmienia się często w l-osobowego (ja, my), nawiązując kontakt z odbiorcą.
Kompozycja dzieła jest podporządkowana cyfrze 3 (3 księgi, 3 listy, 3 pieśni,
w każdej księdze po 3 fikcyjne mowy itd.). Gali odsłania przed odbiorcą swój
warsztat pisarski, prezentuje się jako twórca (artysta) utrwalający pamięć o
władcach, miastach i państwach. Prawdopodobnie K. była recytowana przez autora
na dworze księcia - stąd m.in. zwroty do słuchaczy i wiersze (może śpiewane).
Z dzieła korzystali późniejsi historiografowie, m.in. > Wincenty Kadłubek i
> J. Długosz.
Kronika wypadków miłosnych (1974) -jedna z najlepszych powieści > T. Kon-
wickiego. Wileńszczyzna - kraj minionej młodości - ulega w utworze mito-
logizacji. Jest przestrzenią zamkniętą, w której elementy pejzażu (las, rzeka)
nabierają znaczeń symbolicznych. Tracą w niej znaczenie kategorie czasu:
przeszłość, teraźniejszość i przyszłość przenikają się wzajemnie (Witek czuje,
że już to kiedyś przeżywał", spotyka siebie z przyszłości, Alina przeczuwa
wydarzenia). Świat przedstawiony został podporządkowany prawom snu,
przefiltrowany przez świadomość narratora - autora - bohatera (zacierają się
granice między nimi). Przede wszystkim jednak w powieści został przedstawiony
świat bezpowrotnie utraconych wartości: harmonii człowieka i natury,
współistnienia kultur, wiar, magii, jasnych zasad moralnych. Świadomość
przemijania tego świata ciąży nad powieścią - z zewnątrz nadciąga katastrofa
(wojna). Młodzi bohaterowie podejmują próbę samobójstwa, by odejść, "póki są
piękni". Opowiadając dzieje pięknej miłości, Konwicki wykorzystał konwencję
tradycyjnego romansu, odwołał się do tradycji romant. (aluzje do twórczości
Mickiewicza: wielka miłość na Litwie, nierówność społ. kochanków,
samobójstwo). Z historią Aliny i Witka połączył autentyczne fragmenty kronik
prasowych o miłosnych dramatach (tytuł powieści zrównuje je ze sobą). Ocalenie
kochanków nie jest w utworze szczęśliwą okolicznością:
zjawiającemu się w zakończeniu Witoldowi z przyszłości nie są już dostępne
jakiekolwiek uczucia. Romant. miłość i miłosne dramaty należą także do mi-
tycznej krainy młodości. W 1985 r. A. Wajda adaptował powieść Konwickiego na
ekran; scenariusz napisał autor.
Kroniki - forma publicystyki uprawianej przez > B. Prusa w ciągu ok. 40 lat i
publikowanej w dziennikach lub tygodnikach. Całość wyraża się liczbą 1100
felietonów ogłaszanych w "Kurierze Warszawskim" i "Kurierze Codziennym"
(felietony wielotematyczne z dużym poczuciem humoru), "Tygodniku Ilustrowanym"
(jednotematowa kronika eseistyczna), "Ateneum" (kroniki-roz-prawy o ambicjach
naukowych) i krótko w paru innych czasopismach. W pełnym
221
Krótka rozprawa między trzema osobami...
wydaniu książkowym, przygotowanym w l. 1953-70 przez Z. Szweykowskiego, k.
zajęły 20 tomów. Prus chętnie posługiwał się elementami fikcji lit., łączył w
tekście zdarzenia rzeczywiste i zmyślone, zamieszczał fragmenty listów i
pamiętników, scenki dialogowe i anegdoty, stylistyka bliska była poetyce ga-
wędy ustnej, czasem humoreski, sprawozdania, a nawet artykułu nauk.;
umiejętnie bawił i moralizowal. Był felietonistą zadziornym, często
nieustępliwym, przestrzegał jednak zasady, o której pisał w "Niwie": "W
publicystyce [...] nie chodzi o to, że jeden drugiemu od czasu do czasu
nawymyśla, ale o to, aby jeden i drugi notowali ważne fakty, podawali rady
praktyczne".
Król-Duch - poemat historiozoficzny > J. Słowackiego, łączący elementy li-
ryzmu i epiki, nie ukończony, powst. 1845-49, wyd. częściowo jako K.-D. Rapsod
I (1847), podejmujący pytania o pochodzenie, naturę i przeznaczenie nie tylko
człowieka, ale i narodu. Utwór jest artyst. ujęciem > genezyjskiej filozofii,
zajmującej odrębne miejsce w nurcie pol. mesjanizmu. Siłą sprawczą rozwoju
zdaniem poety jest nieśmiertelny Duch, obdarzony wolą działania, który walką,
cierpieniem, ofiarą i śmiercią niszczy formy stare, by tworzyć nowe, odrodzone
w doskonałości. Warunkiem postępu jest więc stale ścieranie się sił
przeciwstawnych (życia i; śmierci), a dzieje narodu są rodzajem kolejnej
wędrówki coraz to doskonalszych duchów, wśród których szczególna rola przypada
królom-duchom (wodzom, poetom). Nakreślony świat pradawnej Słowiańszczyzny
obrazuje formowanie się narodu i państwowości pol., jest poet. mitem
wykładającym pogląd Słowackiego na historię i zadania w niej pełnione przez
Polaków. Podzielona na 4 rapsody podstawowa część poematu jest zapisem dziejów
Popielą, Mieczysława, Piasta, Ziemowita, Bolesława Chrobrego, Bolesława
Śmiałego. Pierwszym ogniwem łańcucha królów-
-duchów został gr. heros - Her Armeńczyk, przed którym w Hadesie stanęła wizja
Umiłowanej, wybrała ona kraj słowiański i towarzyszyła w kolejnych
wcieleniach, tworząc wraz z duchem-
-antagonistą symboliczną triadę, później nazywana Pani Słowa, Niebieska Królo-
wa. Jej ludzkim odpowiednikiem są kolejno u Popielą - Wanda, u Mieczysława -
Dobrawa, Bolesława Śmiałego -Swiętochna. Popiel panuje okrutnie, ale scala
ziemie; Mieczysław prowadzi do szybkich przemian cywilizacyjnych i
kulturowych, ponosi jednak klęskę posługując się tylko silą słowa; trzeci
władca zapominając o szczególnej misji odda się tylko uciechom, władzę przej-
mie duch-antagonista w postaci biskupa Stanisława. Trzy typy duchów prezentują
różne odmiany grzechów najczęściej popełniane przez rządzących, natomiast
przykład dobry Bolesława Chrobrego pozostaje tylko w proroctwie. Dalsze dzieje
pozostały zakreślone we fragmentach, ujmują jednak narodziny Lu-du-Chrystusa,
któremu wschodzi już czas misji nazwany "sternicą wszelkiej obłąkanej lodzi".
Złączenie różnych elementów kulturowych i środków artyst. nadaje utworowi
charakter wizji poet. mityczno-baśniowych dziejów słowiańskich, wielokrotnie
później w literaturze przedstawianej (J. I. Kraszewski, T. Mi-ciński, S.
Wyspiański, S. Żeromski, A. Gołubiew, T. Parnicki).
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem - dialog > M.
Reja opubl. w 1543 r. pod pseud. Ambroży Korczbok Rożek. Rozmowa
przedstawicieli trzech stanów


Krótkość żywota
222
spol.: szlachty (Pan), chłopstwa (Wójt) i duchowieństwa (Pleban), stanowi
obraz konfliktów społ. i postaw charakterystycznych dla każdego ze stanów.
Atakowany przez Plebana Pan usłyszy wyraźne słowa przygany: "A tknij jedno
świeckich urzędów, / Jestli tam nie więcej błędów?" - zrywane i przekupne sej-
my, pijaństwo, przedkładanie zabawy nad obowiązki, prywaty nad dobro kraju.
Pan spostrzega wiele zaniedbań Plebana, wypomina mu opieszałość w pełnieniu
obowiązków, nierzetelność, zamiłowanie do wystawnego życia, handel odpustami,
bezwzględność w pobieraniu od chłopa różnych danin. Wzajemne oskarżenia nie
dotyczą chłopa, który jest jednakowo ciemiężony przez oba stany, jego bierze w
obronę autor, on sam wyraźnie stwierdza: "Ksiądz pana wini, pan księdza, / A
nam prostym zewsząd nędza". Ostateczny wniosek ma charakter pesymistyczny,
niepewna jest przyszłość kraju, w którym nikt nie jest zainteresowany naprawą
objawiającego się zła.
Krótkość żywota wiersz > D. Nabo-rowskiego o przemijaniu: czas jest "lot-
ny", "uchodzi", "schodzi", wiruje jak koło. Poeta nagromadził obrazy i słowa
świadczące o krótkości ludzkiej egzystencji: 7 wyrazów 1-sylabowych nazy-
wających ulotne zjawiska - symboli życia, brak czasu teraźniejszego,
określenie:
"czwarta część mgnienia", paradoksy w puencie. Refleksja wpisana w wiersz nie
jest jednak pesymistyczna: mija poszczególny człowiek, ale trwa rodzaj ludzki
("byłeś ty, potomek się rodzi").
Kruczkowski Leon (1900-62) - prozaik, dramaturg, publicysta. Po ukończeniu
Wyższej Szkoły Przemysłowej pracował w przemyśle, a później w szkolnictwie
zawodowym, współpracował z pismami lewicowymi, m.in. "Po prostu" i "Sygnały".
Brał udział w wojnie obronnej 1939, wzięty do niewoli spędził ją w niem.
obozach dla jeńców. Po wojnie podjął w kraju aktywną działalność polit., był
m.in. posłem na sejm, członkiem Rady Państwa, wiceministrem kultury i sztuki.
Zadebiutował jedynym tomem poezji Mioty nad światem (1928); rozgłos przyniosła
mu powieść Kordian i cham (1932), krytyka kultu powstań naród. Jego kolejne
utwory prozatorskie to m.in. powieści Pawie pióra (1935) i Sidła (1937) oraz
opowiadania Szkice z piekła uczciwych (1963). Adaptacja sceniczna Kordiana i
chama w 1935 zapoczątkowała twórczość dramaturgiczną, która po wojnie stalą
się podstawową formą artystycznej wypowiedzi K., przykładem jej są m.in.: >
Niemcy (1949), Juliusz i Ethel (1954), > Pierwszy dzień wolności (1959, ekr.
1964), Śmierć gubernatora (1961), w których najnowsze wydarzenia z historii
stanowią tło rozważań o wolności, władzy, wyborze i odpowiedzialności.
Tematyka społ.-polit. i kult. charakteryzuje publicystykę K. wydaną w wyborze
Z. Macużanki Literatura i polityka (t. 1-2, 1971).
Kriiger Maria (1911-1999) - autorka książek dla dzieci. Współpracowała z
"Płomykiem", "Płomyczkiem" i innymi pismami. Wojnę przeżyła w Warszawie, brała
udział w powstaniu warszawskim. W l. 1950-52 kierowała redakcją dziecięcą w
Polskim Radiu, a w 1955-56 - w telewizji. Jej najpopularniejsza powieść
Godzina pąsowej róży (1960; ekr. w 1963). Napisała też powieści hist. Pe-tra
(1957) i Klimek i Klementynka (1963). Wydała zbiory bajek (Bajki, 1958; Bylo
nie było, 1966) i baśni Azji, Afryki, Madagaskaru (Pliszka Itacuany, 1954; Dar
rzeki Fly, 1957).
223
"Krytyka"
Krynicki Ryszard (ur. 1943) - poeta, krytyk lit., tłumacz. Reprezentant >
Nowej Fali, członek poznańskich grup lit. Rokada i Próby, działacz klubu "Od
nowa". Studiował polonistykę na Uniw. Poznańskim. W l. 1965-68 redagował
miesięcznik "Nurt". Pracował w Bibliotece w Kórniku (1968-70). Od 1971 r. był
członkiem zespołu redakcyjnego "Studenta" - zwolniony represyjnie w 1973 r. W
1976-80 objęty zakazem druku, współpracował z > "Zapisem". Laureat nagrody
Kościelskich i pol. PEN Ciubu. Już pierwszy tomik liryków (Pęd pogoni, pęd
ucieczki, 1968) ujawnia jego odmienność od poetów Nowej Fali. Prowadzi jak oni
grę z językiem, ale jej celem jest nie demaska-cja świata, lecz ujawnienie
dram. sytuacji pojedynczego człowieka. Bohater lir. wierszy K. zawsze
pozostaje wierny sobie, broni własnych prawd w osaczającym go świecie. W
kolejnych tomikach poezja K. ewoluuje od problematyki polit. ku refleksji
filoz., zagadnieniom uniwersalnym. W stylistyce wierszy wpływy > T. Peipera i
> J. Czechowicza (operowanie skojarzeniami dźwiękowymi) ustępują miejsca
wpływom > Z. Herberta (oszczędność środków wyrazu), a długie wypowiedzi -
formom krótkim, przybierającym często postać sentencji. Po t. debiutanckim K.
wydal: Akt urodzenia (1969), Organizm zbiorowy (1975), Nasze życie rośnie
(1978), Niewiele więcej (1981), Jeżeli w jakimś kraju (1983), Niewiele więcej
i inne wiersze (1984), Niepodlegli nicości. Wybrane wiersze i przekłady
(1989). Jest tłumaczem lit. niemieckojęzycznej (m.in. B. Brechta).
Kryska Sławomir (ur. 1935) - poeta i prozaik. Współred. -> "Współczesności".
Debiutował jako poeta. Wydał 3 tomiki wierszy: Pięciogroszówki słońca (1958),
Pajac i koturn (1961), Fragmenty (1966). Początkowo kontynuował model poezji
skamandryckiej (zwł. > J. Iwa-szkiewicza), tworzył nastrojowe, melancholijne,
czasem ironiczne wiersze, w których powtarzały się motywy małych miasteczek,
zaułków, przemijania. Późniejsze liryki ujawniają inspiracje poezją > S.
Grochowiaka, coraz silniejsze są w nich nastroje zniechęcenia, pesymizmu.
Większą część twórczości K. stanowi nierówna artystycznie proza (opowiadania i
powieści). Pisarz podejmuje w niej różne tematy: od wojenno-okupa-cyjnego
(powieść Hełm z papieru, 1964;
tomy opowiadań Inny człowiek, 1966;
Ten drugi, 1968), przez polityczny (powieść Nazajutrz, 1963, wykorzystująca
wątki autobiograficzne do ukazania przełomu październikowego), spol.-obycz.
(Uśmiech porcelanowej świnki, 1984, powieść o problemach alkoholizmu), spor-
towy (opowiadania Życie na kibica, 1978; powieść Za metą start, 1980) po
kryminalny (Kolo graniaste, 1966). K. jest autorem powieści dla dzieci Wielki
mecz (1978) i pozornie do młodzieży kierowanej paraboli Wakacje nad jeziorem.
Charakter groteskowy mają opowiadania z t. Romans studenta albo parapsycholo-
gia (1973). Z utworów K. wylania się przygnębiający obraz życia i człowieka,
który albo godzi się na powolne przemijanie, albo podejmuje walkę.
"Krytyka" (1896-97, 1899-1914) -miesięcznik spot.-lit. i nauk., wyd. w
Krakowie. Pod redakcją > W. Feld-mana (od końca 1900 r.) stała się jednym z
czołowych pism epoki. Hasłu "sztuka dla sztuki" (> "'Życie") przeciwstawiała
hasło "sztuka dla człowieka". Przeciwna pisarstwu elitarnemu, żądała
angażowania się lit. w sprawy naród. i społ. Otworzyła łamy wszystkim


Krzak dzikiej róży
224
225
Krzyżanowski Julian
utalentowanym pisarzom - zwi. młodego pokolenia. Z "K." współpracowali m. in.
> S. Brzozowski, > S. Wyspiański, > T. Miciński, > S. Żeromski, > Z.
Naikowska, > J. Kaden-Bandrow-ski. Dużą poczytność zdobyła w czasie rewolucji
1905 r. (dzięki aktualnej publicystyce). Zakazana w zaborze roś. docierała tam
nielegalnie - część nakładu pod zmienionym tytułem "Idea". Legalnie
rozpowszechniany był w Królestwie dział lit.-artyst., wychodzący od 1910 r. w
osobnej okładce pt. "Życie".
Krzak dzikiej róży (1898) - zbiór utworów poet. > J. Kasprowicza złożony z
cyklów: W ciemności schodzi moja dusza, Z wirchów i hal. Nad przepaściami,
Akordy jesienne, z których wyróżnia się cykl 4 sonetów Krzak dzikiej róży w
Ciemnych Smreczynach. W tatrzańskim pejzażu pojawiają się symbole życia -
płonąca czerwienią róża, i śmierci - próchniejąca limba. Cala sytuacja
obrazująca lęki róży przytulonej do skały i spoglądającej na zwalony pień
limby przypomina o przemijaniu, uświadamia bliskość śmierci. Pogodny nastrój
ciszy:
"O liście wiatr nie trąca", kontrastujący ze smutkiem i przeczuciami róży,
sygnalizuje jej obawy, ale też i człowieka nigdy niepewnego swego losu; jest
poet. pytaniem o sens bytu. Nastrojowa symboliczna liryka Kasprowicza
posługuje się techniką impresjonistycznego obrazowania, co przejawia się we
wrażliwości na kolory (pawiookie stawy, bladobłękitne fale, seledyn
niebiosów), dźwięki (szum siklawy, świst świstaka, cichy powiew), zapachy
(ziół zapachniały świeże pąki);
obrazy działając na zmysły pozwalają kojarzyć ze sobą dalekie wrażenia.
Krzycki Andrzej, Cricius (1482-1537) -poeta, dworzanin, biskup, arcybiskup i
prymas, przeciwnik lutera-
nizmu. Osobowość prawdziwie renes.:
korzystał z wszystkich uroków życia, otoczył się wspaniałym dworem, ale był
też erudytą, humanistą wykształconym we Włoszech (w Bolonii), miłośnikiem
sztuki, mecenasem m.in. > K. Janickiego. Zręczny polityk, mistrz dworskiej
intrygi. Początkowo sekretarz Barbary Zapołya (żony Zygmunta I), potem króla i
Bony. Do swojej twórczości lit. nie przywiązywał dużej wagi. Pisał wiersze
okolicznościowe, panegiryki, śmiałe - często frywolne - erotyki;
z pasją uprawiał satyrę i pamfiet, nie oszczędzając eksponowanych osobistości.
Jest również autorem wierszy refleksyjnych, rei., antyreformacyjnej Pochwały
Lutra - tytuł ironiczny (Ęncomia Lu-theri), przepełnionej troską o losy
państwa i Kościoła Skargi Religii i Rzeczypospolitej (Religionis et
Reipublicae quaerimonia) oraz znakomitych mów w stylu cycerońskim (np. na
powitanie Bony) i traktatów teol. Pisał żywą, mówioną łaciną, śmiało
demonstrował swoje poglądy. Zyskał uznanie za granicą - jego prozę cenił Erazm
z Rotterdamu.
Krzysztoń Jerzy (1931-82) - dramato-pisarz, prozaik, tłumacz. W 1940 r. wy-
wieziony do Kazachstanu, od 1942 przeszedł z armią Andersa przez Iran, Indie i
Afrykę Wsch., w 1948 powrócił do kraju. Debiutował opowiadaniami na lamach
"Tygodnika Powszechnego" (1949). Redaktor w Instytucie Wydawniczym "Pax",
kierownik działu w tygodniku "Dziś i Jutro", sekretarz redakcji tygodnika
"Kierunki", kierownik działu kultury w miesięczniku "Więź" (od 1958). Od 1960
r. współpracownik Polskiego Radia. Debiutem wydawniczym jest tom Opowiadania
indyjskie (1953), kolejno ukazały się zbiory opowiadań, m.in. Sekret i inne
opowiadania (1956), Złote gody (1965), Cyrograf dojrzałości (1975). Powieści
K. to:
> Kamienne niebo (1958) - o powstaniu warszawskim, > Wielbłąd na stepie
(1978) - o przeżyciach związanych z przymusowym pobytem autora w Kazachstanie,
Krzyż Południa (1983) -wspomnienia z okresu wojennej tułaczki. Trzytomowa
powieść > Obłęd (1980) to największe osiągnięcie w jego twórczości, lit. opis
choroby psychicznej jako ucieczki od chaosu współczesności. Wydal również
zbiór reportaży z pobytu w USA Skok do Eldorado (1967) oraz antologię pol.
słuchowisk Teatr wyobraźni (1969). Był autorem sztuk scenicznych i licznych
słuchowisk radiowych.
Krzyżacy (1900) - powieść -> H. Sienkiewicza, której akcja toczy się na prze-
łomie XIV i XV w. na pograniczu ziem pol.-krzyżackich, skupia się na kilku
wątkach i obrazuje: konflikty rycerstwa pol. z Zakonem, tragiczną historię
pana na Spychowie, dzieje miłości Zbyszka i Danusi, a później Jagienki,
obyczajowość rycerską. Z wojny litew. Zbyszko powraca wraz ze swym stryjem
Maćkiem z Bogdańca, w zajeździe "Pod Lutym Turem" poznaje kilkunastoletnią
dworkę księżnej Anny Mazowieckiej -Danusię Jurandównę. Zgodnie z obyczajem
rycerskim ślubuje jej służbę i obiecuje złożyć przed nią parę pawich czubów z
hełmów krzyżackich. Z tego powodu popada wkrótce w poważne kłopoty, gdy
nierozważnie atakuje nietykalnego posła dla pawiego czuba, honorowo nie prosi
o litość, a sąd skazuje go na śmierć. Odłożona z powodu śmierci królowej
Jadwigi egzekucja ma się jednak odbyć, gdy niespodziewanym wybawcą okazuje się
Danusia. Na spotkaniu z jej ojcem, komesem księcia mazowieckiego Janusza
Jurandem ze Spychowa Zbyszko dowiaduje się, że
na ślub pozwolenia nie otrzyma. Przybywa z chorym stryjem do Bogdańca, poznaje
urodziwą Jagienkę Zychównę, uczucia wobec Danusi pozostają jednak niezmienne.
Powraca na dwór księżnej, nie bacząc na własne bezpieczeństwo ratuje ją i
towarzyszącą jej Danusię przed turem, ranny pozostaje pod troskliwą opieką
ukochanej, po wyzdrowieniu pasowany na rycerza i za zgodą księżnej bierze
tajemny ślub z Danusią. Krzyżacy obmyślają zemstę wobec bezwzględnego dla nich
Juranda, porywają jego córkę, doprowadzają do uwięzienia i okaleczenia jego
samego. Zbyszko wytrwale tropi ślady uprowadzonej żony, odbija ją z rąk
Zygfryda de Lowe, jednakże wskutek przebytych cierpień umiera ona tuż przed
przybyciem do Spychowa. Tam też powraca przyprowadzony przez Maćka i Jagienkę
groźny niegdyś Jurand, przeżycia uczyniły go innym człowiekiem, niedołężny wy-
bacza postawionemu przed jego obliczem sprawcy wszystkich nieszczęść. Zbyszko
realizuje dawną obietnicę wobec Danusi i składa na jej grobie czuby z
krzyżackich hełmów, żeni się z Ja-gienką, dzielnie walczy w wojnie pol.-
krzyżackiej pod Grunwaldem. Ekr. powieści w reż. A. Forda (1960).
Krzyżanowski Julian (1892-1976) -historyk lit., folklorysta, edytor, profesor
UW i Uniw. Columbia w Nowym Jorku, red. wielu pism lit. Przedmiotem badań K.
były cale epoki w dziejach lit. lub pojedynczy twórcy, z tego zakresu wydał
wiele pozycji, m.in. Od średniowiecza do baroku (1938), Historia literatury
polskiej. Alegoryzm - preroman-tyzm (1939), Neoromantyzm polski I890-19I8
(1963; termin oznaczający Młodą Polskę), Kalendarz życia i twórczości Henryka
Sienkiewicza (1954), W świecie romantycznym (1961). Cha-


Krzyżowcy
226
rakter syntetyczny mają opracowania Nauka o literaturze (1969), Dzieje lite-
ratury polskiej od początków do czasów nowożytnych (1969), Sztuka stówa. Rzecz
o zjawiskach literackich (1972), Tradycje literackie polszczyzny, od Galia do
Stąffa (1992). W kręgu zainteresowań badawczych K. dużo miejsca zajmowała
folklorystyka, czego wyrazem były liczne opracowania, m.in. Parale-le. Studia
porównawcze z pogranicza literatury i folkloru (1935), Polska bajka ludowa w
układzie systematycznym (t. 1-2, 1947), komentarz do przysłów Mądrej głowie
dość dwie słowie (1958-60), Szkice folklorystyczne (t. 1-3, 1980), W świecie
bajki ludowej (1980). Był redaktorem Słownika folkloru polskiego i Dziejów
folklorystyki polskiej (1970). Jego opracowania edytorskie obejmują prozę
wczesnego odrodzenia, romans staropolski i dzieła największych pol. twórców,
m.in. J. Kochanowskiego, A. Mickiewicza, H. Sienkiewicza.
Krzyżowcy (1935) - powieść hist. > Z. Kossak-Szczuckiej złożona z 4 części:
Bóg tak chce, Fides graeca. Wieża trzech sióstr, Jerozolima wyzwolona. Utwór
przedstawia obraz pierwszej wyprawy krzyżowej zorganizowanej na przeł. XI i
XII w. Akcja rozpoczyna się w 1095 r. w Polsce, gdy wyrusza ze Śląska
pielgrzymka do Prowansji, aby tam przyłączyć się do europ, krucjaty. Czytelnik
zapoznaje się z działalnością Piotra z Amiens, inicjatora wyprawy, a następnie
dowiaduje się, jaki przebieg miały właściwe wypadki pod przewodnictwem biskupa
Ademara, w tym bitwy, choroby, oblężenie Nicei i Antio-.chii, zdobycie
Jerozolimy i wybór na króla Godfryda Lotaryńskiego. Już w epilogu opisany
został powrót pol. uczestników krucjaty. Prezentowani ludzie i zdarzenia
dalecy są od idealizacji,
książka zawiera wiele scen drastycznych, ukazuje okrucieństwo, chciwość i
przesądy rycerzy, a fabuła obfituje w wątki niekiedy niemal sensacyjne. Sceny
realist. łączą się ze zdarzeniami cudownej natury, całe przedsięwzięcie jest
dziełem ludzkim i Boskim równocześnie, dlatego splatają się ze sobą motywy
polit. i mistyczno-rel., znaczenia hist. i metafizyczne, rozumiane jako akt
pokuty i odrodzenia. Dopełnieniem K. są dwie kolejne powieści z dziejów
krucjat Król trędowaty (1936) i Bez oręża (1937).
Ksiądz Marek. Poema dramatyczne we trzech aktach (l 843) - dramat > J. Sło-
wackiego oparty na epizodzie konfederacji barskiej, z autentyczną postacią
początków ruchu, karmelitą M. Jando-łowiczem. Jest on rzecznikiem nowej,
demokratycznej Polski, charyzmatycznym przywódcą, przez którego przemawia
Opatrzność. Niechlubną historię przypominają Marszałek (M. Krasiński) i
Kosakowski (prezentujący postawę przyszłego targowiczanina Kossakowskiego)
uosabiający wady pol. magnate-rii, zdolni zarówno do czynów wielkich, jak i
zbrodniczych. Szczególną rolę przeznaczył autor Żydówce Judycie, która poprzez
upadek i przebaczenie jest przygotowana przyjąć zasady nowej wiary, mszcząc
się umożliwia Rosjanom wzięcie Baru, następnie zsyła na nich zarazę i ginie w
płonącym mieście. Przedstawione wydarzenia głoszą konieczność cierpienia i
ofiary dla budowy lepszego świata, przeznaczają też szczególne w nim miejsce
Polsce. Utwór jest poet. wykładem istoty historiozofii > To-wiańskiego, a
tytułowy bohater rozumie oczyszczającą moc cierpienia jako konieczność dla
spełnienia historii. Ośmiozgloskowiec oddający rytm marszu lub pieśni,
dramaturgia przedstawianych wizji obok rozbudowanych mono-
227 Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
logów, ale też i zagęszczonych zdarzeń składają się na niepowtarzalny charak-
ter utworu.
Ksiądz Piotr - bohater > Dziadów cz. III A. Mickiewicza. Pysze > Konrada
przeciwstawia chrzęść, pokorę. Ma moc przepowiadania (zna przyszłe losy Dok-
tora i Bajkowa). Dana jest mu laska widzenia odsłaniającego Boski plan -
otrzymuje wiedzę o hist. misji Polski (> mesjanizm). Postać Księdza Piotra
potwierdza istnienie mistycznej więzi między człowiekiem a Bogiem.
Księga ubogich (1916) - zbiór wierszy lir. > J. Kasprowicza. Nawiązujący do
określenia "Biblia pauperum" tytuł sugeruje, że adresatem jest zwykły czło-
wiek, czego artyst. przejawem jest dążenie do naiwnej prostoty wyrazu, a celo-
wi temu służyć miała wersyfikacja toniczna. Zamieszkanie wśród gór, bliski
kontakt z przyrodą i mądrość stąd czerpana wpłynęły na pogodzenie się poety ze
światem, bunt został zapomniany. W kolejnych utworach cyklu odnaleźć można
chrzęść, pokorę, pogodzenie się z nieuniknioną dla każdego śmiercią, szacunek
dla mądrości lud., miłość harmonijnego świata przyrody. Taka formuła
światopoglądowa, bliska nauce św. Franciszka z Asyżu, zasygnalizowana została
już we wcześniejszym hymnie adresowanym do tego świętego, jednakże dopiero w
tym zbiorze poeta głośno wyraża zachwyt nad światem -dziełem Boga, przypomina
o potrzebie refleksji: "Ach ! dokąd wy tak spieszycie, / O ludzie, tęsknotą
gnani? / Tu las jest, tu potok szumi, / Wyzwoleń z gła-źnej otchłani..."
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832) - historiozoficzny i
polit. utwór > A. Mickiewicza,
stylizowana na język Ewangelii proza poet., wyraz > mesjanizmu autora. Opubl.
bezimiennie w kształcie książeczki do nabożeństwa. Adresowane do emigracji,
miały ją przygotować do zbliżającego się - zdaniem Mickiewicza
- końca despotyzmu, niosły nadzieję i wiarę w zwycięstwo. Autor usunął się na
II plan, przekazując myśli Polaków-
-męczenników i "niektóre rzeczy z łaski Bożej". I część - Księgi narodu
polskiego przedstawiają dzieje świata jako drogę ku Wolności - zmarnowanemu
przez ludzi darowi Boga. Rzym został ukazany jako symbol despotyzmu, śmierć
Chrystusa - jako zwycięstwo tyranii, a zarazem otworzenie drogi chrześcijań-
stwu, niosącemu wolność opartą na prawie Bożym. We współcz. świecie zdarzeniem
analogicznym do ukrzyżowania był rozbiór Polski i dopełnione w powstaniu
listopadowym jej męczeństwo. Posłannictwem Polaków jest więc przyniesienie
światu wolności. W tej części pojawiła się też wizja sądu Wolności nad
potępionymi narodami: zostaną odesłane do otchłani przypominającej carską
Rosję. II część - Księgi pielgrzymstwa polskiego jest zbiorem nauk i
przypowieści. Zawiera obraz męczeńskich dziejów Polski. Poeta nie ograniczył
się do nadania sensu cierpieniu. Zażądał od Polaków wysiłku w celu duchowej
odnowy świata - oczekiwał zgody, braterstwa, pogardy dla dóbr materialnych,
poświęcenia dla ojczyzny i wolności. Nazwał emigrantów pielgrzymami
zmierzającymi ku Wolności. Utwór kończy się Modlitwą pielgrzyma i Litanią
pielgrzymską. Księgi zyskały ogromną popularność wśród emigracji (3 wyd. w
ciągu kilku miesięcy). Także na terenie Polski były nielegalnie kolportowane
(wyd. przez > Ossolineum). Przetłum. na wiele języków, zyskały Mickiewiczowi
międzynarodową sławę.


Kto mocniejszy, ten lepszy
228
229
Kulmowa Joanna
Kto mocniejszy, ten lepszy (Na kaduki ariańskie) > W. Potockiego z tomu
Moralia - jedna z najdramatyczniej-szych satyr w lit. > baroku, protest
przeciw prześladowaniu arian. Ma kształt dialogu między zwolennikiem ich
wygnania a obrońcą tolerancji. Pierwszy używa argumentów demagogicznych,
sprzecznych z logiką, drugi jest rzeczowy, przekonujący. Wniosek wynika z
wypowiedzi rozmówców (brak komentarza odautorskiego): okrucieństwo ustawy
antyariańskiej jest zapowiedzią końca pol. tolerancji.
Który skrzywdziłeś (1950) - wiersz -> Cz. Miłosza z t. Światło dzienne (1953),
realizacja sformułowanego wcześniej poglądu o obowiązkach poety. Utwór broni
krzywdzonych. Adresatem jest przedstawiciel rządzących w świecie obłudy,
upadku wartości, despotyzmu. Podmiot lir. przemawia z pozycji profe-ty (zna
przyszłość, posługuje się wysokim, stylizowanym na biblijny językiem) -
przepowiada klęskę tyrana i przypomina, że moralnego porządku świata strzeże
niezniszczalna poezja.
Kubacki Wacław (1907-92) - historyk lit., krytyk lit. i teatralny, prozaik,
dramaturg. Studiował na UJ (filologię pol.), w Austrii, Włoszech, Szwajcarii i
Francji. Przed wojną współpracował jako krytyk z > "Wiadomościami Lite-
rackimi", "Drogą", "Pionem", "Marchołtem" i > "Pamiętnikiem Literackim"; po
wojnie m.in. z > "Odrodzeniem" i > "Twórczością". Podczas okupacji wykładał
na tajnych kursach uniwersyteckich w Częstochowie. Prof. Uniw. Poznańskiego
(od 1949) i UJ (od 1953). W l. 1971-72 red. "Literatury na Świecie". W
badaniach historycznolite-rackich skupił się gł. na lit. romantyzmu i
twórczości A. Mickiewicza (m.in.
Pierwiosnki polskiego romantyzmu, 1949; Arcy'dramat Mickiewicza, 1951;
Żeglarz i pielgrzym, 1954; Z Mickiewiczem na Krymie, 1977), ukazując związki
lit. pol. z europejską. Zajmował się również oświeceniem ("Monacho-machia"
przed sadem potomności, 1951). Uprawiał esej krytycznoliteracki (Krytyk i
twórca, 1948; Na scenie, 1962;
Lata terminowania, 1963; W wyobraźni, 1964) i historycznoliteracki (Poezja i
proza, 1966). Erudycja K. ujawniała się także w jego twórczości lit. Powieści
(Smutna Wenecja, 1967; Koncert na orkiestrę, 1970; Sen nocy letniej, 1974;
Temat z wariacjami) budował ze skojarzeń, cytatów, aluzji lit. K. jest też
autorem książki łączącej cechy reportażu i eseju Malwy na Kaukazie (1969) i
licznych dramatów, m.in. Krzyk jarzębiny (1949, o zmarłym śmiercią samobójczą
L. Spitznaglu, przyjacielu J. Słowackiego), Rzymska wiosna (1955, o Mickie-
wiczu), Jakobińskie gniazdo (1955), Tragedia Achillesa (1972). Wydał 2 tomy
swoich dzienników z l. 194465 (1971, 1974).
Kubiak Tadeusz (1924-79) - poeta. W czasie okupacji żołnierz AK. Debiutował w
1943 r. w konspiracyjnym piśmie "Jutro Poezji". W 1944 r. wydał t. Eskadra.
Gałązka rozmarynu. Po wojnie studiował polonistykę na UJ i UW. Pracował w
redakcji "Pokolenia" i "Po prostu", a od 1948 r. w dziale lit. Polskiego
Radia. I powojenny t. Stówo pod żaglem (1948) był najlepszym zbiorem wierszy
K. Pojawiły się w nim typowe dla tego czasu motywy: fikcyjności świata, w
którym pewna jest tylko śmierć. W okresie > socrealizmu K. pisał utwory
okolicznościowe, zgodne z obowiązującą poetyką, np. poematy Rzecz o trasie W-Z
(1949) i Serce Partii (1951). Po 1955 r. tworzył wiersze liryczne, nastrojowe,
żartobliwe i satyryczne. Nietrudne, odwołujące się do podstawowych emocji,
głoszące radość życia, zyskały poecie dużą popularność. Wśród licznych tomików
większym rozgłosem cieszyły się Ikaryjskie morze (1964) i Piąta twarz
Światowida (1966). K. pisał także wiersze i teksty piosenek.
Kubiak Zygmunt (ur. 1929) - filolog klasyczny, krytyk lit., tłumacz, eseista
ukazujący miejsce kultury pol. w kręgu europ, tradycji. Debiutował jako krytyk
w 1949 r. na lamach "Dziś i Jutro", w l. 1956-59 współred. "Tygodnika Po-
wszechnego". Opublikował zbiory esejów Wędrówki po stuleciach (1969), Szkoła
stylu (1972), Półmrok ludzkiego świata (1983), Przestrzeń dziel wiecznych
(1992), Polska śródziemnomorska (1995), Brewiarz Europejczyka (1996). Autor
antologii poezji kręgu śródziemnomorskiego, m.in. Muza grecka (1960), Muza
rzymska (1963), Antologia pala-tyńska (1978), monograficznych opracowań
twórczości gr. poety Kawafis Aleksandry jeżyk (1995) oraz nowatorskiej
Mitologii Greków i Rzymian
(1997) i Literatury Greków i Rzymian
(1998). Laureat Nagrody im. S. Yincen-za (1996) i Nagrody PEN Ciubu (1998).
Kulczycka-Saloni Janina (ur. 1912) -historyk lit. pol., komparatystka. Stu-
diowała filologię pol. na UW. W l. 193439 pracowała jako nauczycielka w
gimnazjum, a w czasie wojny w tajnym nauczaniu. W 1945-48 mieszkała w Łodzi -
była współred. "Zagadnień Literackich", członkiem miejscowego oddziału Tow.
Literackiego im. Adama Mickiewicza. W 1948 r. przeniosła się do Warszawy. Jest
prof. UW (od 1960), w l. 1973-75 dyrektor Instytutu Filologii Polskiej. W
1970-71 przewodniczyła Komitetowi Nauk o Literaturze.
Członek PAN, zarządu głównego Tow. Literackiego imienia A. Mickiewicza, doktor
h.c. Uniw. Moskiewskiego. Współpracowała z wieloma pismami nauk., m.in. >
"Pamiętnikiem Literackim", "Pracami Polonistycznymi", "Przeglądem
Humanistycznym". Badała lit. pozytywizmu (zwł. > B. Prusa) i jej związki z
lit. europ, (zwł. franc. i ang.). Autorka licznych prac nauk., m.in.
Historiografia polskiego pozytywizmu (1951), Nowelistyka Bolesława Prusa
(1969), rozpraw Literatura polska lat 1876-1902 a inspiracja Emila Zoli
(1974), Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu (1985). Współautorka
syntezy Literatura polska (1990-91), wspóiredaktorka Literatury polskiej
okresu realizmu i naturalizmu (1965-71). W serii Biblioteka "Polonistyki"
wydała m.in. opracowania Henryk Sienkiewicz (1960) i Pozytywizm (1971).
Kulmowa Joanna (ur. 1928) - poetka, dramatopisarka, autorka książek dla
dzieci. Z wykształcenia aktorka (studia w Łodzi) i reżyser (PWST w Warszawie).
Pracowała jako reżyser w teatrach Łodzi, Poznania, Kalisza, Gdańska. Od 1961
r. członek kolegium artyst. Warszawskiej Opery Kameralnej. Zrezygnowała z
pracy w teatrze - zamieszkała wraz z mężem w leśniczówce w Stru-mianach k.
Stargardu i poświęciła się twórczości lit. Napisała wiele bajek, słuchowisk i
widowisk dla dzieci (m.in. Zagubione światełko, 1990). W poezji adresowanej do
dorosłych łączy liryzm, powagę, metafizykę z żartem, satyrą, zabawą.
Opublikowała m.in. tomiki:
Fatum na zakręcie (1957), Stukam, pukam (1959), Boże umieranie (1962), Cykuta
i Jonasz, czyli nasza epoka (1967), Trefnisiem będąc (1978), Zawiązki (1979).
W swoich utworach często wra-


.Kultura"
230
ca do tematu wojennej zagłady Żydów (wiersze, jedyna powieść Trzy, 1971,
dramaty, np. Szukam). K. jest autorką dramatów, m.in. Parnassus reformowany,
czyli Apollo prawodawca (1969), Misterium męki człowieczej (1971), Maty wielki
król.
"Kultura" (1963-81) - tygodnik spol.-
-kult. wychodzący w Warszawie, powołany do życia decyzją ówczesnych władz PRL
w miejsce zlikwidowanych
> "Nowej Kultury" i "Przeglądu Kulturalnego". Redaktorem naczelnym został J.
Wilheimi, a zastępcami > R. Brat-ny i > B. Czeszko. W artykule programowym
autorzy deklarowali zwrócenie się ku "dziesiątkom tysięcy odbiorców", a nie
"ku zamkniętym kręgom koneserów", "krytycyzm wobec burżu-azyjnych treści",
"walkę z reakcyjną ideologią [...] płynącą z kapitalistycznego świata". Duża
grupa pisarzy od początku odmówiła współpracy z pismem. Po objęciu redakcji
"K." przez D. Horo-dyńskiego (1973) charakter tygodnika nieco się zmienił.
Zakres tematów podejmowanych w "K." był od początku szeroki: obejmował
problemy literatury i sztuki, życia kult. i spol., najnowszej historii. W
tygodniku drukowano fragm. powieści, opowiadania i wiersze współcz. Szczególną
wagę przywiązywano do reportażu lit. Z pismem współpracowali znakomici
reporterzy, m.in. S. Kozicki, > A. Mularczyk, > E. Redliński, E. Skalski,
drukował w nim > M. Wańkowicz. "K." zgromadziła też najlepszych ówczesnych
felietonistów. Do ich grona należeli m.in. K. T. Toe-plitz (Kuchnia polska),
Hamilton (Perswazje), A. Małachowski (Pamiętnik współczesny), A. Osęka
(Sytuacje), B. Tomaszewski (Laury i kolce). Specjalnością były cykliczne
publikacje, np. Prezentujemy (artykuły o pisarzach),
Wielcy polskiej publicystyki. Dzieje ćwierćwiecza (omówienia książek). Ty-
godnik podejmował wiele działań: ogłaszał ankiety wśród ludzi kultury (np. na
temat stanu pol. krytyki lit.), konkursy na utwór lit., reportaż, recenzję,
inicjował ogólnopolskie dyskusje (np. o nauczaniu literatury w szkołach czy o
uniwersytetach - dyskusja prowadzona w 1964 r. przerodziła się w atak na >
Instytut Badań Literackich PAN). Od 1964 r. "K." przyznawała coroczne nagrody
w dziedzinie literatury, publicystyki i eseistyki, nauki i działalności kult.
czy popularnonaukowej. W l. 70. na łamach pisma często pojawiały się artykuły
dotyczące przełomu październikowego i likwidacji > "Po prostu". Ostatni numer
"K." ukazał się w przeddzień ogłoszenia stanu wojennego. Pismo zostało
zawieszone; do dziś nie wznowiono jego wydawania.
"Kultura" (paryska) - miesięcznik lit.-spol. z podtytułem "Szkice - Opowia-
dania - Sprawozdania", wydawany przez emigracyjny > Instytut Literacki
początkowo w Rzymie (1947), później w Paryżu (od 1948), założony przez > G.
Herlinga-Grudzińskiego i > J. Giedroycia, który został red. naczelnym. Obszar
zainteresowań "K." dotyczy spraw lit. pięknej, kultury pol. i obcej,
najnowszej historii; do dziś stanowi trybunę niezależnej myśli, współpracowali
z nią pisarze pol. mieszkający w kraju i na obczyźnie. W serii wydawniczej Bi-
blioteka "Kultury" ukazało się ponad 1000 tomów, utworzono podserie Dokumenty,
Archiwum Rewolucji, Bez cenzury, od 1962 wy d. kwartalnik "Zeszyty
Historyczne". Od 1954 r. przyznawana jest nagroda lit. "K". Początkowo
drukowano poezję, m.in. Cz. Miłosza, K. Wierzyńskiego, M. Czuchnowskiego, J.
Łobodowskiego; w l. 60. i 70. pro-
231
Kurek Jału
ze emigrantów marcowych, m.in. H. Grynberga, później S. Barańczaka, A.
Zagajewskiego, R. Krynickiego. W kręgu zainteresowania "K," są też dzienniki i
eseistyka, m.in. Stempowskiego, Gombrowicza, Wata, Hłaski, Mackiewi-cza,
Czapskich, Tyrmanda, Mrożka. Do zespołu red. należeli m.in. Z. i Z. Hertzowie,
M. i J. Czapscy, G. Herling-Gru-dziński, J. Stempowski, K. Jeleński, J.
Mieroszewski.
Kuncewiczowa Maria (1899-1989) -pisarka, eseistka i tłumaczka. Od 1924 r.
pracownik pol. oddziału PEN Cłubu. Prezes pol. oddziału PEN Cłubu w Anglii
(1940-55), od 1956 w USA, wykładała lit, pol. na uniwersytecie w Chicago
(1963-71). Po powrocie do Polski zamieszkała w Kazimierzu nad Wisłą.
Debiutowała tomem opowiadań Przymierze z dzieckiem (1927). Jej twórczość,
utrzymana w konwencji prozy psychol. opartej na własnych przeżyciach i
obserwacjach, charakteryzuje się liryzmem i subtelnym humorem, co znalazło
wyraz w opowiadaniach, m.in. Dwa księżyce (1939, film 1993), oraz w pełnym
liryzmu reportażu W domu i w Polsce (1939). Powieściowym studium podejmującym
próbę interpretacji osobowości > Cudzoziemka (1935, ekr. 1986) wpisała się w
psychol. nurt współcz. prozy pol. Wojnę i losy emigrantów przedstawiała w
dzienniku Klucze (1943) i powieści Zmowa nieobecnych (1946-50), natomiast czas
wojny widzianej oczami dziecka ukazała w Gaju oliwnym (1961). Inne powieści K.
to Leśnik (1952) i Tristan 1946 (1967). Szkice z podróży do Hiszpanii Don
Kichot i niańki (1965) to połączenie reportażu, eseju i osobistego dziennika,
podobny charakter mają Przeźrocza (1985). Eseje Fantomy (1971) i Natura (1975)
ukazujące człowieka w konflikcie ze środowiskiem i przeszłością zawierają
elementy autobiograficzne. Szkice lit. m.in. o Przybyszewskim to Fan-tasia
alla polacca (1979); ukazały się również antologie pol. lit. wspóicz. w
opracowaniu autorki The Modem Po-lish Prose (1945), The Modern Polish
Mind(\962).
Kupiec, to jest Kształt a podobieństwo Sądu Bożego Ostatecznego (1549) -dramat
> M. Reja; przeróbka łac. dramatu humanisty niem. Th. Naogeorga Mercator, seu
ludicium (1540). Umierającego kupca próbuje ratować od potępienia ksiądz,
spieszy też z pomocą temu śmiertelnikowi anioł pouczając, że dla zbawienia
najważniejsza jest wiara. Kupiec zostaje przyjęty do nieba, natomiast
nadaremnie usiłują się do niego dostać Gwardian, Ksiądz i Biskup, ich dobre
uczynki okazują się daleko niewystarczające wobec wiary Kupca. Udra-matyzowany
traktat teologiczny Reja jest ważnym głosem w toczonych w dobie reformacji
dysputach na temat wyższości wiary nad dobrymi uczynkami, a postać Kupca może
oznaczać każdego człowieka. Tok poważnych wystąpień ożywia autor elementami
satyryczno-pa-rodystycznymi, za pomocą których ośmiesza nie tylko dogmaty, ale
i niektóre praktyki rei.
Kurek Jału, wlaśc. Franciszek K.
(1904-83) - poeta, prozaik, tłumacz, publicysta, krytyk lit. Studiował poloni-
stykę i romanistykę na UJ i w Neapolu. We Włoszech zetknął się z twórczością
futurystów - przesyłał do kraju entuzjastyczne artykuły o nich. Od 1923 r.
współpracował z działem lit. i filmu w "Głosie Narodu". Należał do > awan-
gardy krakowskiej (współpracował ze -> "Zwrotnicą" w l. 1926-27). W l. 1931-33
wydawał awangardowe pismo


.Kurier Warszawski"
232
233
Kwiatkowski Jerzy
"Linia". W "Ilustrowanym Kurierze Codziennym" zamieszcza! stale felietony.
Zrealizował krótkometrażowy film eksperymentalny OR {Obliczenia rytmiczne). W
czasie wojny ukrywał się. W 1945 r. wrócił do Krakowa, pracował w agencji
dziennikarskiej "Połpress". W 1947 r. porzucił dziennikarstwo - zajął się
wyłącznie pisarstwem (nadal prowadził codzienny felieton w rozgłośni Polskiego
Radia). Debiutował jako 17-latek przekładami lać. ód > M. K. Sar-biewskiego.
Jako poeta ukształtował się w kręgu wpływów > T. Peipera. W debiutanckim t.
Upaly (1925) odwoływał się do różnych poetyk awangardowych. Następne zbiory
wierszy to m.in. poświęcone matce Drzewo boleści (1938), Eksplodują ogrody
(1964), Ludowa lutnia (1975), Wiersze awangardowe (1977). Twórczość epicką
rozpoczął dwiema powieściami eksperymentalnymi: Kim byt Andrzej Panik? (1926)
i SOS (1927). Rozgłos przyniosła mu Grypa szaleje w Naprawie (1934) -jedna z
najlepszych książek o wsi w 20-le-ciu międzywojennym, K. otrzymał za nią w
1935 r. Nagrodę Młodych PAL. Powieść ukazuje podhalańską wieś oglądaną oczyma
przybyłych z Krakowa absolwentów uczelni. Składa się z luźno powiązanych
epizodów, tworzących panoramiczny obraz kilku sąsiadujących miejscowości (zwl.
ukazuje nędzę i zacofanie chłopów). Rytm życiu ludzi nadaje przyroda -
gwałtowna i intensywnie odczuwana. W narracji częsta zasada symultaniczności,
styl zmeta-morfizowany. Do tematyki wiejskiej K. wracał kilkakrotnie, m.in. w
powieściach Janosik (1945^-8) i Pod przełęczą (1968). Podhalu poświęcił Księgę
Tatr (1955) - monografię łączącą fikcję z materiałami dokumentalnymi, oraz
opowieści Świnia skala (1970) i poemat Wysoka Gierlachowska (1970). Eseje lit.
zebrał w Zmierzchu natchnienia (1976) i Godzinie X. Rzeczy o umieraniu (1978),
felietony w Jak karmić motyle (1977). Otrzymał nagrodę m. Krakowa i nagrodę
ministra kultury i sztuki I stopnia (1977).
"Kurier Warszawski" (1821-1939) -dziennik o charakterze informacyjnym,
pierwszy drukujący lokalne wiadomości dla mieszkańców stolicy, umiarkowanie
konserwatywny. W sporze romantyków z pozytywistami zaangażowany po stronie
"starych". Mimo to otworzył swoje lamy dla wybitnych pisarzy młodego
pokolenia, m.in. > B. Prusa (> ^Kroniki), > H. Sienkiewicza, > A. Święto-
chowskiego, > P. Chmielowskiego.
Kuśniewicz Andrzej (1904-93) - prozaik, poeta, dyplomata, żołnierz, laureat
wielu nagród lit., członek Akademii Goncourtów w Paryżu. Przed II wojną
światową w służbie dyplomatycznej, m.in. we Francji, gdzie od 1940 r.
współpracował z ruchem oporu, a w l. 1946-50 był radcą ambasady. Debiutował
późno poematem Stówa o nienawiści (1956), pozostały dorobek poet. to zbiorki
Diabłu ogarek (1959), Czas prywatny (1962), Piratowie (1975). Jako
powieściopisarz zajmował się głównie analizą przemian obycz. i myślowych
społeczeństw europ, od końca XIX w. do czasów współcz., czemu dal wyraz w
powieściach Korupcja (1961), > Eroica (1963), W drodze do Koryntu (1964),
Król Obojga Sycylii (1970), Strefy (1971), Stan nieważkości (1973), Trzecie
królestwo (1975), Lekcja martwego języka (1977), Witraż (1980). Charakter
wspomnieniowy ma proza Mieszaniny obyczajowe (1988), Nawrócenie (1989).
Niektóre utwory, np. Eroica i Lekcja martwego języka, stały się znakomitym
materiałem dla wersji kinowej. Interesującą pozycją w twórczości K. jest cykl
szkiców dotyczący zarówno pol., jak i zagranicznych autorów Moja historia
literatury (1980).
"Kuźnica" - tygodnik społ.-lit. wyd. 1945-50 w Łodzi i Warszawie, grupowała
intelektualistów i pisarzy związanych z PPR, w składzie redakcji znajdowali
się m.in. M. Jastrun, J. Kott, Z. Nalkowska, A. Rudnicki, K. Bran-dys, S.
Dygat, P. Hertz, R. Matuszewski. Popularyzując myśl marksistowską pismo wiodło
głośne polemiki z > "Tygodnikiem Powszechnym", w postulatach stawianych
literaturze żądano od pisarzy poczucia odpowiedzialności za mechanizmy
historii, powrotu do realizmu rozumianego jako zapis otaczającej
rzeczywistości. Na program lit. pisma, w tym odrzucenie doświadczeń awangardy,
wpływ miała ówczesna marksistowska refleksja teoretycznolit., te głosy
przyczyniły się do akceptacji w 1949 przez "K." założeń realizmu socjalist. Na
lamach tygodnika ukazały się prwdr. literatury powojennej, w tym utwory Z.
Nałkowskiej, T. Borowskiego, L. Ru-dnickiego, P. Hertza, M. Jastruna, W.
Broniewskiego.
Kwadryga (1927-33) - grupa lit. skupiona wokół czasopisma o tej samej nazwie
(wychodziło do 1931 r.), które najwyższy poziom osiągnęło pod redakcją -> W.
Sebyły (X 1929-YI 1931). Skład grupy: m.in. > S. R. Dobrowolski, > K. I.
Gatczyński, > S. Flukowski, W. Sebyia, W. Słobodnik, -> M. Piechal, -> Z.
Uniłowski, > L. Szenwald. W początkach działalności była jedną z ostatnich
cyganerii artyst. (sportretowana we Wspólnym pokoju Unilowskiego). Kwa-
dryganci zdobyli popularność ekstrawaganckim sposobem bycia i wieczorami
autorskimi na terenie całej Polski. Ich program można określić na podstawie
wierszy: opowiadali się za poezją związaną z życiem, zaangażowaną w problemy
społ. Poetę uważali za wyraziciela przekonań ogółu, a także za kreatora.
Pozostawali w opozycji wobec bezide-owości i sensualizmu > Skamandra. W
programie > awangardy krakowskiej aprobowali tematykę cywilizacyjną i
urbanistyczną, ale odrzucali skupienie się na problemach warsztatu poet. Bli-
ska im była "postawa romant.", utożsamiana z rewolucyjnością. Grupa nie wy-
kształciła własnej poetyki. W twórczości należących do niej poetów ujawniły
się różne wpływy, a tematyka społ. i po-lit. sąsiadowała z eschatologiczną. W
1937 r. S. R. Dobrowolski podjął próbę reaktywowania grupy, wydając "Nową
Kwadrygę" - pismo lewicowe, zawieszone przez władze po 5. numerze.
Kwiatkowski Jerzy (1927-86) - historyk lit. pol., krytyk lit. Studiował
filologię poi, na UJ. W l. 1951-55 i od 1958 pracował w > Instytucie Badań
Literackich PAN. Od 1985 r. prof. UJ. Współpracował z > "Życiem Literackim" i
> "Twórczością" (w 1971-83 zamieszczał stały Felieton poetycki). Wnikliwy
analityk wspótcz. poezji. Interesowały go zwl. te cechy wyobraźni artystów,
które decydowały o specyfice ich twórczości. W Szkicach do portretów (1960)
nakreślił sylwetki poetów międzywojennych (B. Leśmiana, J. Le-chonia, J.
Iwaszkiewicza, A. Słonim-skiego, M. Pawlikowskiej-Jasnorzew-skiej), w Kluczach
do wyobraźni (1964) i Remoncie pegazów (1969) - poetów pokolenia 56, w Poezji
bez granic (1967) - poetów franc. Monograficzne opracowania poświęcił
twórczości L. Staffa, J. Iwaszkiewicza (Poezja Jarosława Iwaszkiewicza na tle
20-lecia międzywojennego, 1975), J. Przybosia (Świat poetycki Juliana
Przybosia,


Kwiaty polskie
234
1972). Był redaktorem zbioru studiów różnych krytyków o Cz. Miłoszu Poznawanie
Miłosza (1986), autorem syntezy Literatura dwudziestolecia (wyd. pośmiertnie
1990). K. opracował do serii Biblioteka Narodowa wybory poezji, m.in. M.
Pawlikowskiej-Jasnorzew-skiej (1967), W. Szymborskiej (1970), G. Apollinaire'a
(1975). Wydal kilka zbiorów felietonów i recenzji.
Kwiaty polskie - poemat > J. Tuwima pisany na emigracji (1940-44), nie
ukończony, wyd. 1949, nawiązuje do romant. tradycji poematu dygresyjnego.
Fragmentarycznie zarysowana fabuła zawiera historie osieroconej Anieli, jej
dorastania u dziadka i czasu dojrzewali nią w Warszawie, gdzie razem znajdują
zatrudnienie w domu bogatego przemysłowca i utracjusza Fryderyka Folbluta. Nie
dokończoną fabułę przedzielają liczne odstępstwa od tematu dygresje
zróżnicowane nie tylko tematycznie, ale i formą przekazu (polemika, satyra,
liryka). Osobiste wspomnienia własnych pasji, miłosnych doznań, poet. dojrze-
wania przeplatają się z migawkowymi obrazami wydarzeń hist., scenami ro-
dzajowymi z Łodzi, rozważaniami o sztuce. Wiele miejsca zajmuje surowy osąd
pol. rzeczywistości polit. lat międzywojennych, połączony z inwokacjami poety-
wygnańca przeżywającego cierpienia klęski. W okupacyjnej Polsce popularność
zyskał fragment zatytułowany Modlitwa, zawierający obraz zarówno tragedii
wojny, jak i wizję Polski powojennej. Poemat odznacza się dużym zróżnicowaniem
stylist., obok partii lir. istnieją groteskowo-satyryczne, obok języka lit.
funkcjonują kolokwiali-zmy, a nawet gwara środowiskowa.
l
labirynt - motyw - mitol. budowla wzniesiona przez Dedala na Krecie na
polecenie króla Minosa, by ukryć syna żony Minotaura, potwora z tułowiem
człowieka i głową byka. W przenośni l. oznacza szczególnie skomplikowaną
przestrzeń, bardzo zawiłą sytuację, świat z jego złożonością, zagubienie w
sferze własnych myśli i uczuć, niekiedy też występek lub rodzaj wtajemni-
czenia. Trudna do pojęcia przestrzeń zarysowana została w > Sklepach cyna-
monowych B. Schulza, gdy bohater wędruje Ulicą Krokodyli, podobnie
ukształtowany jest dom z wieloma pustymi pokojami. Absurdalność i nieludzkość
państwa autorytarnego próbuje zgłębić bohater Procesu F. Kafki wędrując przez
l. pokoi i korytarzy sądu. Skomplikowany układ pomieszczeń bibliotecznych w
średniowiecznym opactwie broni dostępu do wiedzy dla niepowołanych, jak
zakazana księga Arystotelesa musi być dobrze chroniona przed ciekawymi ukazuje
Imię róży U. Eco. Tajemniczy świat szybko rozbudowującego się miasta odnaleźć
można w > Ziemi obiecanej W. Reymonta. Zawiłości ludzkich dążeń, motywy
mrocznych czynów i stany psychiczne zbrodniarza opisane zostały w Zbrodni i
karze F. Do-stojewskiego.
Lalka (1890) - realist. powieść -> B. Prusa określana przez krytyków lit. jako
romans epok, dramat złudzeń, powieść o klęsce ideologii, panoramiczny obraz
XIX-wiecznej Warszawy; natomiast autor podkreślał, iż jego zamiarem było
"przedstawić naszych pol. idealistów na tle spoi. rozkładu". Akcja rozgrywa
się w arystokratycznych salonach i mieszczańskim środowisku Warszawy l. 70.
XIX w., a dzięki pamiętnikowi Rzeckiego fabuła obejmuje szerszą perspektywę
czasową i dotyczy 1.1840-79. Gl. wątek powieści zawiera historię wielkiej i
tragicznej miłości kupca Stanisława Wo-kulskiego do arystokratki Izabeli Łęc-
kiej. Pan Stanisław okazuje się człowiekiem ukształtowanym przez romant.
ideały i wartości, ale żyjąc w czasach kultu wiedzy i pieniądza doskonale po-
trafi zrobić z nich użytek. Pochodzi ze zubożałej szlachty, zdobywa wykształ-
cenie, ma szerokie zainteresowania, za sobą bogaty bagaż doświadczeń życiowych
- udział w powstaniu styczniowym, zsyłkę na Syberię, małżeństwo z wdową po
kupcu Minclu, udane transakcje handlowe w Bułgarii. Posiada dobrze
prosperujący sklep, którego duszą jest stary subiekt Ignacy Rzecki, polit.
idealista, romantyk i wierny bonaparty-sta, wielki przyjaciel i częściowo
opiekun Wokulskiego. W nowych czasach czuje się on zagubiony, nie rozumie do-
konujących się zmian, a jego psychiczną obroną przed takim światem staje się
pamiętnik, w którym utrwala minione zdarzenia, komentuje przeszłość i teraź-
niejszość. Spośród reprezentantów arystokracji rodowej występujących w po-
wieści do najpełniej scharakteryzowa-


Lam Jan
236
237
Lange Antoni
nych należą hrabia Tomasz Łęcki i jego córka Izabela. On, próżny i zarozumia-
ły, jest bankrutem finansowym i społ., ona, panna na wydaniu, osoba o dużych
wymaganiach, egoistka i ignorantka igrająca miłością Wokulskiego, korzysta z
jego majątku, pozwala się podziwiać, ale faktycznie pogardza konkurentem do
swej ręki. W rodzinie tej Prus zarysował zasadnicze błędy arystokracji, która
hołdując feudalnym stosunkom, nie rozumie potrzeby zmian i nie dostrzega
własnego upadku. Krytycznie, choć z życzliwością patrzy pisarz na pokolenie
romantyków, które głosząc piękne, lecz zupełnie nierealne idee skazuje siebie
na śmierć; tragiczny wymiar ma życie Rzeckiego, idealisty rzetelnie
pracującego całe życie w sklepie, który po wielu latach przechodzi w obce ręce
Szlangbauma. Idealistą jest również Wo-kulski kochający bez wzajemności próżną
arystokratkę, jawiącą się mu w wymiarach bóstwa, tylko niekiedy dostrzegający
niedorzeczność własnego postępowania. W zbawczy wpływ nauki wierzy Ochocki,
tylko ona jego zdaniem może nadawać sens życiu. L. jest powieścią
panoramiczną, w której autor zaprezentował bohatera zbiorowego: najuboższych
mieszkańców Powiśla, mieszczan zróżnicowanych narodowościowo (Polaków, Niemców
i Żydów), inteligencję, robotników-socjalistów i arystokrację. Prezentacja
całej galerii postaci jest przyczynkiem do rozważań o sposobach i skutkach
realizacji idei pozytywist.: niewątpliwie sposób postępowania prezesowej
Zasławskiej urzeczywistnia hasła pracy u podstaw; motywem wszystkich
przedsięwzięć ekonomicznych Wokulskiego jest uczucie, a nie praktyczna
kalkulacja przedsiębiorcy, trudno więc mówić w jego wypadku o zrozumieniu idei
pracy organicznej, jeszcze gorszy obraz przedstawia arystokracja gardząca
pracą; nie znajdują uznania spol. pasjonaci wiedzy, postrzegani w kategoriach
pewnego dziwactwa; są wyraźne symptomy społ. dyskryminacji Żydów czy też nie-
równych praw kobiet. Do walorów powieści należą wnikliwie zarysowane portrety
psychol. wielu postaci, realizm w obrazowaniu sytuacji i miejsc, zabieg
kompozycyjny rozszerzający ramy powieści poprzez pamiętnik. Ciekawy jest
proces kształtowania się tytułu, który pierwotnie miał brzmieć Trzy pokolenia
i tylko przypadek sprawił, że autentyczny proces o lalkę w Wiedniu stał się
samodzielnym motywem w utworze i wpłynął na jego ostateczny tytuł. Ekranizacja
w reż. W. Hasa (1968) i R. Bera (1978).
Lam Jan (1838-86) - pisarz i dziennikarz, czołowy przedstawiciel tzw. lwow-
skiej szkoły satyr. Syn austr. urzędnika, świadomie wybrał narodowość pol.
Wziął udział w powstaniu styczniowym, przedostawszy się do Królestwa wraz ze
zorganizowanym w Galicji oddziałem. Więziony za uczestnictwo w walkach. Po
uwolnieniu pracował w lwowskich czasopismach - był współred. "Gazety
Narodowej", potem "Dziennika Polskiego"; publikował też w innych pismach.
Popularność zdobył Kronikami lwowskimi - ciętymi, dowcipnymi felietonami.
Odnosił się w nich do aktualnych wydarzeń, toczył polemiki polit. ze
"stańczykami", szydził z konserwatystów stosując technikę parnfletu. Stworzył
pol. felieton - na kronikach L. wzorowali się > B. Prus i > H. Sienkiewicz.
Był autorem satyrycznych powieści, mocno osadzonych w galicyjskiej
współczesności - nieznajomość realiów sprawia, że dziś utwory te są mało
czytelne. Wylania się z nich groteskowa wizja żałosnych ludzi i pozbawionego
sensu świata. Najwybitniejsze dzieło L. to Wielki świat Capo-wic (1869, I
tytuł Panna Emilia) - portret człowieka, którego jedynym pragnieniem jest
przypodobać się władzy, Koroniarz w Galicji (1869), którego bohater - tchórz i
uciekinier z Królestwa -podaje się za reprezentanta władz powstańczych, a
głupota galicyjskiej szlachty sprawia, że zostaje uznany za naród, herosa,
oraz Głowy do pozłoty (1873) - powieść w formie wspomnienia, znakomity
kpiarski obraz różnych środowisk galicyjskich po powstaniu styczniowym, z
których tępotą daremnie próbuje walczyć gł. bohater. Poza tym L. napisał kilka
innych, słabszych powieści (np. Idealiści, 1876; Dziwne kariery, 1881). Jego
twórczość surowo ocenili krytycy z kręgu > Teki Stańczy-ka; inni (m. in.
Prus) cenili ją za walory realistyczne.
Lambro, powstańca grecki. Powieść poetyczna w dwóch pieśniach - powieść poet.
> J. Słowackiego, prwdr. w t. 3 Poezji (1833). Po klęsce powstania
listopadowego poeta dokonuje sądu nad romant. egotyzmem, a tytułowy bohater
stanowi lit. maskę. Lambro -odważny uczestnik gr. walk wolnościowych z końca
XVIII w., niezdolny do żadnych kolejnych zrywów po klęsce jest tylko
korsarzem; gdy nieświadomie zabija swoją kochankę Idę, sam też nie widzi sensu
dalszego życia. Wydarzenia minionego czasu relacjonuje paź, natomiast
teraźniejszość przedstawiają wypowiedzi postaci i narratora, całość utrzymana
jest w konwencji bajronow-skiej (zagadkowość zdarzeń i tajemniczość
psychologii w kreacji bohatera).
Lament - wiersz > T. Różewicza z t. Niepokój (1947), typowy dla wczesnej
twórczości poety. Podmiot lir. - młody
człowiek z pokolenia Kolumbów -określa siebie słowem "morderca". Udział w
wojnie (życie w czasie wojny) napiętnowuje winą, odbiera młodość (kontrast
między portretem psychologicznym a wyglądem mówiącego). Najtragiczniejszym
skutkiem uczestnictwa w wojnie jest utrata wiary w kategorie moralne: dobro
(przywołanie postaci św. Franciszka), szlachetność i heroizm (postaci
Achillesa i Hektora). Potwierdzeniem kryzysu przeżywanego przez mówiącego jest
zaczynająca utwór prośba o wysłuchanie go, skierowana do tradycyjnych obrońców
wartości moralnych (kapłani, nauczyciele, sędziowie, artyści, ojciec), których
ranga zostanie zakwestionowana przez wyliczenie obok nich na równych prawach
przedstawicieli zawodów praktycznych, nie kojarzących się z systemami etycz-
nymi (szewcy, referenci). Wiersz kończy się bluźnierczą trawestacją Credo:
"Nie wierzę w grzechów odpuszczenie / nie wierzę w ciała zmartwychwstanie".
Dramatyczną wymowę utworu podkreśla jego ascetyczna forma, typowa dla poezji
Różewicza.
Lament świętokrzyski zob. Posłuchajcie bracia mila
Lange Antoni, pseud. Napierski, A. Wrzesień (1861 lub 1863-1929) - poeta,
prozaik, krytyk lit., tłumacz. Podczas studiów w Paryżu (jeż. wsch.,
filozofia, lit.) gruntownie poznał współczesne prądy lit., wszedł we franc.
środowisko artyst. (uczestniczył we "wtorkach" S. Mallarmego). Do pol. prasy
wysyłał artykuły i recenzje: jako jeden z pierwszych pisał o toczącej się we
Francji dyskusji na temat symbolizmu (Symbolizm, 1887), o Baudelairze,
parnasistach i symbolistach. W 1890 r. wrócił do Warszawy, został kierownikiem
lit. >


Larwa
238
"Życia". W l. 1909-12 ponownie przebywał w Paryżu. W 1924 r. redagował
czasopismo lit. "Astrea". Był członkiem Straży Piśmiennictwa Polskiego. Jego
twórczość wykazuje wyraźne związki z romantyzmem, zwL z poezją > J. Sło-
wackiego (np. wiersz Rym, dramat We-nedzi, 1909). L. jako jeden z pierwszych
wyraził w poezji typowe dla pokolenia nastroje dekadenckie (Poezje, 1895-98;
Pogrobowcom, 1901). Najciekawsze są jego liryki o tematyce filoz. (cykl Roz-
myślania, 1906 - zapis myśli o samotności, poczuciu alienacji, śmierci). L. po
mistrzowsku posługiwał się strofą, rytmem. Maestria formalna oraz inte-
lektualizm, erudycyjność i towarzyszący im chłód emocjonalny zbliżają jego
poezję do > parnasizmu. Tragedie L. (Ątylla, 1898; Wenedzi) nie zyskały po-
pularności - prawie pozbawione akcji, będące luźnymi połączeniami scen i
obrazów, przesycone aluzjami lit., symbolami, alegoriami, nie zaistniały na
scenach teatrów. Efektem zainteresowania pisarza wiedzą ezoteryczną, okulty-
zmem i filozofią Wschodu była - rzadka w Polsce - jego epika fantastyczna z
elementami science fiction i spoi. utopii (Zbrodnia, 1907; Stypa, 1911;
W czwartym wymiarze, 1912; Elfryda, 1912; Miranda, 1924). Ważną część dorobku
poety stanowią przekłady z jeż. franc., wł., hiszp., ang.Jap. i sanskrytu.
Zamierzał zebrać je w Panteonie literatury wszechświatowej (wyd. niedokoń-
czone). Znawca kultury Wschodu, wydal 5-tomowy zbiór przekł. z lit. orien-
talnych Dywan wschodni (1921). L. jest także autorem esejów o lit. pol.
(Pochodnie w mroku. Żeromski Reymont Kasprowicz, 1927) i obcej (Studia z
lit. franc., 1897).
Larwa (1861) - wiersz > C. Norwida z Vad.e-m.ecum, efekt osobistych do-
świadczeń z okresu pobytu w Londynie. Tytuł oznacza upiora, straszydło. Tak
została nazwana bohaterka utworu - kobieta błądząca w nocy "po śliskim bruku
Londynu". Jej odrażający obraz (brudna, zataczająca się w błocie...) wpisuje
się w kontekst bibl. - bohaterka staje się jedną z wielu cierpiących nę-
dzarek, żyjących w okrutnym świecie pieniądza. W sposobie obrazowania widoczny
wpływ Baudelaire'a (Tableaux parisiens).
Latarnik (1882) - nowela -> H. Sienkiewicza ukazująca dramat pol. emigrantów,
który wielokrotnie mógł obserwować w czasie swego pobytu w Ameryce.
Pierwowzorem bohatera utworu Skawińskiego był pol. tułacz Sielawa, latarnik w
Aspinwall, który zaczytaw-szy się w Murdelionie Kaczkowskiego, nie zapalił
latarni, został wyrzucony z pracy i popadłszy w nędzę, popełnił samobójstwo. O
powyższym przypadku donosił autor w Listach Litwosa pisanych do "Kuriera
Codziennego". Tułaczka lit. bohatera po świecie obrazuje losy wielu Polaków
zmuszonych do emigracji po klęsce kolejnych powstań naród., tęsknota za
krajem, nawet jeśli nie do końca uświadamiana, na co dzień odżywała z różną
częstotliwością. Takim symbol, spotkaniem z daleką ojczyzną był dla
Skawińskiego tekst Pana Tadeusza, dzięki niemu powrócił w marzeniach do
rodzinnego kraju i nawet utrata pracy nie miała wymiaru tragicznego. Analiza
odczuć i myśli bohatera nadająca postaci b. ważny rys psychol. zjednała
autorowi uznanie czytelników i krytyki.
Lato w Nohant (1936) - dramat > J. Iwaszkiewicza o atmosferze i ludziach
otaczających Chopina w czasie jego ostatnich dni pobytu w posiadłości
239
Lec Stanisław Jerzy
George Sand. Opisane wydarzenia, rozgrywające się w końcowych latach życia
wielkiego artysty, skupiają się na jego muzyce i relacjach między domownikami
i gośćmi w Nohant, mało obecny jest w nich sam Chopin. Wielka miłość między
kompozytorem a powieściopisarką już wymarła, dla odmiany jej córka Solange
darzy go uczuciem, nienawidzi z kolei syn Maurycy. Całe życie domowników w
jakimś stopniu skupione jest na osobie artysty, który jednak nie czuje się
odpowiednio honorowany i pod absolutnie błahym pretekstem opuszcza posiadłość.
Dość efektownie już na odjezdnym powraca, aby zagrać długo poszukiwane takty
muzyki, one działają niezwykle kojąco, w zgodzie i skupieniu wysłuchują gry
domownicy. Nad całością sztuki unosi się dość niezwykły nastrój, nieuchronność
rozstań, świadomość upływającego czasu i niemożność wykorzystania życiowych
szans.
Laura i Pilon (1772-80) - sielanka > F. Karpińskiego ukazująca tytułową parę
zakochanych w sobie bohaterów na tle pięknej przyrody. Autor próbuje dokonać
analizy psychiki zakochanych, przedstawić przeżycia wewn. uświadamiając wpływ
miłości na zachowanie człowieka. Przybyła na umówione spotkanie "pod jaworem"
Laura nie zastaje ukochanego, podejrzewa zdradę z inną pasterką Dorydą, w
rozpaczy niszczy wieniec i rozbija koszyk. Obserwujący ją z ukrycia Filon
przekonuje się o sile uczucia, ujawnia swoją obecność, zapewnia o miłości i
doprowadza do pojednania. Indywidualizacja podmiotu lir., realizm tła zdarzeń,
potoczny język są wyraźnym sygnałem przełamywania konwencji gatunku sielanki
klasycy-styczno-rokokowej i realizują założenia > sentymentalizmu.
Laura i Filon - wiersz > M. Pawli-kowskiej-Jasnorzewskiej z t. Różowa magia
(1924). Aluzja lit. do sielanki Laura i Filon > F. Karpińskiego, a za jej
pośrednictwem do lit. sentymentalnej i sposobu przedstawiania w niej miłości
(franc. woń książki, zielony fraczek Filona). Wykreowany przez sentymentalizm
świat minął bezpowrotnie ("jawor ponury i siny [...] jak drzewo na sztychu"),
a stworzeni przez ten prąd kochankowie są już tylko smutnym wspomnieniem, jak
rozsypujący się, zasuszony w książce kwiat.
Lec Stanisław Jerzy, wlaśc. de Tusch-Letz (1909-66) - poeta, satyryk, afory-
sta. Przed wojną współpracownik prasy, m.in. "Dziennika Popularnego", "Le-
wara", > "Cyrulika Warszawskiego" i "Szpilek". Od 1945 r. współredagował
"Szpilki", w których publikował do końca życia. W l. 1946-50 attache prasowy w
Wiedniu, potem w Izraelu, skąd powrócił w 1952. Jego twórczość to liryka,
satyra i fraszki oraz najbardziej popularna aforystyka. Przykładem pierwszego
nurtu są m.in. pozycje Notatnik polowy. Poezja z lat wojny (1946), Rękopis
jerozolimski (1956), Kpię i pytam o drogę (1958), Do Abla i Kaina (1961),
Poema gotowe do skoku (1964). Utwory satyr, i fraszki to m.in. Spacer cynika
(1946), Życie jest fraszką (1948), List gończy (1963), Fraszkobra-nia (1966).
Sławę przyniosła autorowi twórczość aforystyczna, najbardziej oryginalna część
dorobku. Zbiory > Myśli nieuczesane (1957) i Myśli nieuczesane nowe (1964)
prezentują przykłady obserwacji psychol. i obycz. oraz żartobliwych aluzji w
formie epigrama-tycznie zwięzłej, odznaczającej się wyszukaną kompozycją
składni. Twórczość aforystyczna L. tłumaczona jest na wiele języków.


Lechoń Jan
240
241
Lekcja polskiego - Słowacki
Lechoń Jan, właśc. Leszek Serafino-wicz (1899-1956) - poeta, eseista i sa-
tyryk. Współredagował czasopismo "Pro Arte et Studio", był aktywnym członkiem
grupy poetyckiej > Ska-mander oraz kabaretu "Picador", redagował > "Cyrulika
Warszawskiego". Był sekretarzem PEN Ciubu, w latach 1930-39 attache
kulturalnym ambasady pol. w Paryżu. Ewakuowany po klęsce Francji, osiadł w
USA. W Nowym Jorku współredagował "Tygodnik Polski" (1943^t6), pisał do
londyńskich "Wiadomości Polskich Politycznych i Literackich", współpracował z
filmem i sekcją polską Radia "Wolna Europa", był współzałożycielem Polskiego
Instytutu Naukowego. Debiutował w wieku lat 14 tomikami poezji Na złotym polu
(1913) i Po różnych ścieżkach (1914) wydanymi własnym nakładem, za właściwy
debiut uznany został > Karmazynowy poemat (1920), który przyniósł autorowi
sławę, a kolejny tom wierszy Srebrne i czarne (1924) świadczy o rozwoju jego
talentu poet. Następne zbiory, ukazujące się po latach milczenia: Lutnia po
Bekwarku (1942) i Aria z kurantem (1945), są hołdem dla bohaterów i ofiar
walczącej ojczyzny, zabarwionym nostalgią wygnańca. Poezja L., poruszająca
problematykę tradycji naród., jest także bardzo osobista w wyrażaniu tragizmu
ludzkiego życia. Działa nastrojem i aluzją, romantyczna w opisach przyrody,
klasyczna w swojej regularności lub świadomie stylizowana na ludowość. Znaczny
dorobek eseistyczny to szkice i recenzje krytyczne, publiko-^wane w "Gazecie
Polskiej" (1930-38) Portrety ludzi, książek i zdarzeń (przygotowane do druku
1939), cykl prelekcji O literaturze polskiej wygłoszonych w 1940 r. w Paryżu
(1942), prace krytyczne o Mickiewiczu i Słowackim, tom szkiców o Ameryce Aut
Caesar aut ni-
hil (1955). Zapiski dziennika prowadzonego od 1949 do czerwca 1956 to mniej
ważne źródło wiedzy o ludziach i zdarzeniach tych lat, raczej świadectwo
złożonej osobowości poety. Po wojnie ukazały się w Polsce jego Poezje (1963,
1977, 1990), Dziennik (t. 1-3, 1967-73), Fragmenty dramatyczne (1978), wybór
prozy Bal u senatora (1981) oraz szkice Cudowny świat tea-?rM(1981).
Legenda Miodej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej (1906-09, wyd.
1910) - najbardziej znane dzieło > S. Brzozowskiego, rodzaj podsumowania
dorobku > Młodej Polski. Niektórzy historycy lit. uznali L. za tekst zamyka-
jący epokę, a 1910 r. za jej datę graniczną. Brzozowski sam przynależąc do
Młodej Polski i akceptując część jej osiągnięć, zarzucił artystom czynienie
cnoty z własnego braku ideałów, nieangażowa-nie się w pracę na rzecz
zbiorowości, a ich dziełom brak jakiegokolwiek związku z rzeczywistością.
Pozytywnie ocenił > Wyspiańskiego i > Zeromskiegojako pisarzy spełniających
najważniejsze zadanie twórcy - wychowawczego oddziaływania na społeczeństwo.
Legenda o św. Aleksym (1454?) - niedokończona (niepełnych 241 wierszy). Autor
przypuszczalnie z terenu Mazowsza (dialektyzmy w tekście). Wiersz oparty na
znacznie starszym przekładzie z obcego oryginału - bezpośredni wzór nieznany.
Utwór parenetyczny, propagujący jeden z głównych ideałów średniowiecza: życie
w ascezie jako drogę do świętości. Legenda św. Aleksego ukształtowała się w
Syrii (V lub VI w.) na podłożu wątków buddyjskich (Indie). Za pośrednictwem
Bizancjum rozprzestrzeniła się w Europie, gdzie w X w. zdobyła ogromną
popularność
(dużo wersji łac. i w językach naród.). W Polsce istniały dwie jej postacie:
kanoniczna, uznana przez Kościół za oficjalną, i niekanoniczna zw. "małżeńską"
("narzeczeńską", "romantyczną" itp.), która wywarła wpływ na tekst z 1454 r.
(liczne cuda, wyjęcie listu z ręki zmarłego przez żonę - w kanonicznej: przez
papieża). Ślady oralności w tekście (błędy językowe, zwrot: "kto chce słuchać,
ja powiem", ogromna rozpiętość długości wersów) prowadzą do hipotezy (C.
Yerdiani), że jest on pamięciowym zapisem opowiadanej (śpiewanej) legendy.
Utwór zaczyna się wstępem - prośbą do Jezusa o wsparcie rozumu autora i łaskę
natchnienia. Fabułę tworzą 3 splatające się wątki: dzieje Aleksego, historia
jego rodziców, losy żony. Narracja składa się z pięciu części: cz. I (wersy 1-
32) -opowieść o rodzicach, cz. II (wersy 33-94) _ narodziny i młodość bohatera
do opuszczenia domu, cz. III (wersy 95-145) - opis żebraczego życia w Jeli-
docni, cz. IV (wersy 146-192) - losy A. po opuszczeniu Jelidocni, cz. V (wersy
193-241) - opis zdarzeń po śmierci bohatera. Od wersji kanonicznej pol. tekst
różni się pogłębionym rysunkiem psychol. postaci drugoplanowych (przejmujące
obrazy rozpaczy rodziców i żony, poczucie osamotnienia), zwróceniem uwagi na
dramatyczność ich losów. L. o św. A. jest napisana wierszem zdaniowym,
rymowanym parzyście (z nielicznymi wyjątkami), bezśredni-kowym. Dominujące
miary: 8-sylabo-wiec mieszany z 7-sylabowcem (rozpiętość długości wersów od 4-
do 15-zgio-skowca).
Lekcja anatomii - wiersz > S. Grocho-wiaka z tomu Agresty (1963) nawiązuje do
słynnego płótna Rembrandta, przedstawiającego lekcję doktora Tulpa. Leżące
wśród zgromadzonych ciało staje
się pretekstem do rozważań nad życiem i śmiercią człowieka oraz boską taje-
mnicą mądrości. Prowadzący wykład doktor stwierdza, że ów leżący trup
"Uprzejmie / Poda wam / Świecenie swego wnętrza", będzie rodzajem pomocy
naukowej służącej oświecaniu ludzkości, ale też owo świecenie określa wewn.
tajemnicę człowieka, którą zgromadzeni chcieliby poznać. Dla poznania prawdy
konieczne jest odrzucenie wszelkich pozorów, zdjęcie maski (i "Najlepiej
płukać octem" twarz, dodaje doktor), człowiek zawsze w cierpieniu jest
autentyczny. Więcej nie będzie dane poznać zebranym: "Panowie / Nic ponadto",
bo czy możliwe jest poznanie wszystkiego, życie i śmierć są trudne do
zdefiniowania.
Lekcja polskiego - Słowacki - wiersz > E. Brylla z tomu Sztuka stosowana
(1966), poet. polemika z J. Słowackim. Swoista parafraza > Testamentu mojego,
wizja katastrofy ojczyzny-okrętu nabiera hiperbolicznego charakteru, przedmiot
dumy romantyka - jedność losu ojczyzny i poety oraz umieranie za ojczyznę
pozbawione zostały patosu. Świat Brylla umie tylko ginąć, nawet wiosła
zrobione są tak, "aby tylko tonąć umiały", realistyczny obraz śmierci:
"zejście tonących z bulgotem w pobojowisko między padlinę wraków", jest dość
wymownym i zarazem szokującym rozprawieniem się z tradycją ro-mant. postaw. W
kolejnych wersach romant. idealizacja obrazów ojczyzny nabiera cech
trywialnych, niemal prowokacyjnych, ojczyzna-okręt jest tylko "sklecona,
kołysząca się nazbyt, zawsze chora, do kupy sknocona". Bryll oczekuje też
gruntownej zmiany postaw, wzorców zachowań kształtowanych przez literaturę,
rzeczywistość wymaga umiejętności życia, a nie umierania, po-


Lem Stanisław
242
nieważ ojczyzna "czeka tych, co potrafią płynąć, zabić - nie mdlej ących / w
progu sypialni carskiej". Opisane w lit. lekcje polskiego mają różny cha-
rakter, Zeromski w > Syzyfowych pracach uświadamia wielką rolę lit. ro-mant.
w czasach niewoli, z kolei Gombrowicz w �> Ferdydurke stworzył groteskowy
komizm, natomiast Bryll posłużył się ponurą groteską. Autor przeciwstawia się
schematom myślenia o romantyzmie i zabiegom nauczycieli, którzy tylko
odświętnie i podniośle chcą nauczać i dlatego "Tam [do padliny wraków] co
dzień nurkują ... - skrobać szkielety - by wszystko, / jak wierzą, o ojczyźnie
dobyć za perłę".
Lem Stanisław (ur. 1921) - prozaik, eseista, futurolog. Po wojnie na stale w
Krakowie. Drukował na lamach prasy lit. wiersze, recenzje, felietony, debiut
powieściowy Człowiek z Marsa (1946). Powieścią Astronauci (1951) rozpoczął
nurt utworów fantastycznonauk., kolejne książki tego gatunku to m.in. Sezam i
inne opowiadania (1954), Obłok Magellana (1955). Kosmiczne przygody opisane w
utworach L. są pretekstem do socjol. i filoz. dociekań oraz pytań o istotę
ludzkości. Fascynacja techniką w początkowym okresie twórczości przeradza się
w nadzieje, ale także obawy wynikające z rozwoju cywilizacji. Motyw zagrożenia
człowieka przez wyzwolone z jego powodu siły to temat powiastek filoz.,
utworów żartobliwych, stylizowanych na bajki i epos rycerski. Przykładem są
opowiadania m.in.:
Dzienniki gwiazdowe (1957), > Bajki robotów (1964), -> Cyberiada (1965),
Opowieści o pilocie Pirxie (1968) oraz powieści: Wizja lokalna (1982) i Pokój
na ziemi (1987). Do wybitnych osiągnięć pisarza zalicza się powieści > 5o-
laris (1961) i Głos Pana (1968). Próby
zgłębienia tajemnicy świata to także powieści: Pamiętnik znaleziony w wannie
(1961) i Katar (1976). Inny nurt wykraczający poza tradycyjną beletrystykę to
zbiory fikcyjnych recenzji Doskonalą próżnia (1971) i fikcyjnych wstępów do
książek Wielkość urojona (1973). Do tego nurtu nawiązuje także Prowokacja
(1984) i Biblioteka XXI wieku (1986). Książki realist. to cykl Czas
nieutracony (cz. 1-3,1955) o pol. inteligencji podczas wojny oraz
autobiograficzna Wysoki Zamek (1966). L. jest autorem esejów nauk., np.
Dialogi (1957), Summa technologiae (1964), Filozofia przypadku (1968),
Rozprawy i szkice (1975). Uchodzi za najbardziej poczytnego pol. pisarza jako
autor 48 książek tłumaczonych na 40 języków. Fenomen lit. 2. pół. XX w., z ła-
twością porusza się w różnych dziedzinach nauki od filozofii, biologii i gene-
tyki przez matematykę po informatykę i cybernetykę. Odznaczony Orderem Orla
Białego (l 996).
Lemański Jan, krypt. J. Lem, J. Le-
man (1866-1933) - poeta, prozaik, tłumacz. Studiował prawo na UW. Był związany
z > "Chimerą". Po I wojnie śwatowej pracował w MSWjako cenzor filmowy. Autor
wierszy lir. i satyr., nowel, powieści. W dziejach lit. zapisał się jako
odnowiciel martwego już gat. -bajki (Bajki, 1902; Zwierzyniec, 1912;
Bajki o zwierzętach, 1916). Surowo oceniający człowieka, nie wierzący w jego
zmianę, atakował ludzkie wygodnictwo, egoizm, chciwość, obłudę, snobizm.
Zrezygnował z natrętnego dydaktyzmu i moralizatorstwa -jego bajki były zapisem
refleksji nad światem. Dowcipne, ironiczne, napisane prostym, niemal
kolokwialnym językiem, wolnym od młodopolskiej maniery stylem, cieszyły się
sporą poczytnością. Po znakomitych Bajkach wydał L. wiele sla-
�s i
243
Leszczyński Stanisław
bych utworów. Wyjątkiem była Ofiara królewny (1906) - powieść fantastyczna,
wyraz walki o niepodporządkowy-wanie sztuki celom utylitarnym. Epikę L.
reprezentują także Kamień filozoficzny (1911) i Prawo mężczyzny (1922). Utwory
liryczne zebrał poeta w tomach Nowenna, czyli dziewięćdziesiąt dziewięć
dytyrambów o szczęściu (1906), Prawo własności (1909), Baśń o praw^ dzie
(1910) i Czyn (1911), Jasełka (1911). L. przeł. m.in. powieści J. Con-rada i
Tlotą rybkę A. Puszkina.
Lenartowicz Teofil (1822-93) - poeta, rzeźbiarz, uczestnik wypraw ludoznaw-
czych O. Kolberga, wykładowca histońi lit. pol. i słowiań. na uniw. w Bolonii.
Na lata krajowe przypadają intensywne samokształcenie, zbliżenie z >
entuzjastkami i pierwsze utwory lir. publikowane w "Przeglądzie Warszawskim" i
"Nad-wiślaninie", m.in. Jaskółka, Niezapominajki (1841). Od 1849 r. na
emigracji, krótko w Brukseli i Paryżu, na stałe osiadł we Włoszech. Właściwym
debiutem poet. jest zbiór wierszy Polska ziemia (t. 1-2, 1848-50), który
reprezentuje typową dla L. lirykę refleksyjną sięgającą do folkloru lud.
Ważniejsze pozycje tego nurtu to m.in. Lirenka (1855), Poezje (t. 1-2, 1963),
Rytmy narodowe (1881). Zbiór Echa nadwiślańskie (1872) oraz poemat Opowiadanie
mazowieckiego lirnika (1865) podejmują tematykę patriotyczną, nawiązując do
wydarzeń powstania styczniowego. Ponadto L. opublikował poemat hist. Bitwa
racławicka (1859), zbiór Ze starych Zbroić (1870), Album włoskie (1870). Prace
krytyczne to Słowo o Bohdanie Zaleskim (1889) i Listy o Adamie Mickiewiczu
(IS79).
Leszczyński Stanisław (1677-1766) -król pol., filozof-moralista, nazywany
"dobroczynnym filozofem", pisarz po-lit. Dwukrotnie obrany królem (1704,
1733), nigdy nie sprawował faktycznych rządów. Cieszył się poparciem
zwolenników reform skupionych wokół Czartoryskich. Po opuszczeniu Polski
został - dzięki swemu zięciowi, Ludwikowi XV - księciem Lotaryngii. Zyskał
szacunek jako mądry i dobry władca, mecenas sztuk i nauk. Na jego rokokowym
dworze w Luneville gościli najwybitniejsi uczeni, m.in. J. A. Zaiuski, oraz M.
Ogiński, > S. Trembecki. L. założył w Luneville szkołę rycerską, na której
wzorowali się twórcy pol. Szkoły Rycerskiej (1765), a także Akademię w Nancy
(1751) i liczne instytucje filantropijne. Przypisuje mu się autorstwo > Głosu
wolnego wolność ubezpieczającego. Po polsku napisał tylko broszurę Przestroga
braterska (1733). Bogaty dorobek L. w jeż. franc. został zebrany w 4 t. pism
filoz.-moralistycznych pt. Oeuvres du Philosophe bienfaisant (1763),
próbujących godzić myśl oświeć, z doktryną chrzęść, (zwl. w zakresie koncepcji
szczęścia). Idei deizmu sprzeciwił się w broszurze Uincredulite combattuepar
le simple bon sens (1760;
przeki. pol. Niedowiarstwo zdrowym rozumem pokonane). Entretien d'un Eu-ropeen
avec un insulaire du royaume de Dumocala (1752) to traktat polit. wygłaszany
przez dzikusa, którego narra-tor-bohater (rozbitek) spotkał na nieznanej
wyspie Oceanu Indyjskiego. Stworzył w nim L. utopijną wizję państwa
monarchistycznego, bliskiego oświeconemu absolutyzmowi, gwarantującego
obywatelom wolność. Wychwalał rozum, zdrowy rozsądek i cnotę. Stworzył projekt
organizacji państw, zapewniającej pokój (wspólny spichlerz na czas trudności
gospodarczych, Akademia kształcąca młodzież do zadań obywatelskich).


Leśmian Bolesław
244
245
Liceum Krzemienieckie
Leśmian Bolesław, właśc. Lesman, pseud. Felicjan Kostrzycki, Jerzy Ziemblowski
(1878-1937) - poeta, prozaik, eseista, tłumacz. Studiował prawo w Kijowie. W
1901 r. zamieszkał w Warszawie. W 1903 r. wyruszył w podróż po Europie, we
Francji przebywał w l. 1903-06 i 1912-14. W 1911 kierował Teatrem Artystycznym
w Warszawie. W czasie I wojny mieszkał w Łodzi - był kierownikiem lit. Teatru
Polskiego. W 1918 r. objął posadę notariusza w Hrubieszowie, potem w Zamościu.
Nie brał udziału w życiu lit., nie związał się z żadną grupą poet. (ko-
leżeńskie kontakty z > Czartakiem). Początkowo przemilczany przez prasę lit.,
od 1897 r. publikował wiersze w czasopismach: w okresie Młodej Polski głównie
w > "Chimerze", po wojnie w "Czartaku" i "Ponowię". Doceniony pod koniec
życia: w 1933 r. został członkiem PAL. Dziś jeden z najpopularniejszych
poetów. Debiutował wierszem Sekstyny w > "Wędrowcu" (l 895). I tomik, Sad
rozstajny wyd. w 1912 r. Był przeciwny związkowi poezji z aktualnością.
Odwrócony od współczesności (cykl Oddaleńcy), kreował świat własnej wyobraźni.
Twierdził, że zadaniem poety jest pozostawanie w kręgu spraw uniwersalnych
(wzór: > C. Norwid). Wpływ na jego poglądy wywarła filozofia Bergsona (m.in.
myśl o ciągłym stawaniu się wszechświata, poddanego działaniu
antagonistycznych sił, a w konsekwencji o jego niepoznawal-ności). Treści
filoz. wyrażał L. językiem obrazów symbol, i konkretnych zarazem. Można w nich
odnaleźć sensualną urodę świata (> W malinowym chru-śniaku), zwł. natury -
żywej, będącej w stanie ciągłej transformacji. Otacza ona człowieka,
przekształca, kreuje na nowo (> Łąka). W wierszach L. jest także inna forma
istnienia: niepokojąco
żywa, rozrastająca się w otchłań, Nicość, mieszcząca się w szczelinie między
życiem a zgonem (Metafizyka). Człowiek znajduje się na pograniczu: boi się,
ale jest ciekaw tego, co po drugiej stronie. Jego życie to ciągłe
poszukiwanie, wędrówka. W dążeniu jest sens ludzkiego życia - choćby na końcu
była pustka (> Dziewczyna). Zdaniem poety cywilizacja oddaliła człowieka od
metafizycznych aspektów istnienia, stąd w wierszach L. mit natury i człowieka
pierwotnego, a w efekcie zwrot ku ludowości (ballady). Motywy lud. poeta
przeobraża, tworzy własne obrazy o funkcji ale-gor.-symbol. (> Dusiolek). W
świecie L. Bóg jest uwikłany w ontologiczne problemy świata. Jest Stwórcą, ale
mocą kreowania własnej rzeczywistości obdarzony został także poeta. Jego
utwory mają własne intensywne życie (> Pan Blyszczyński), ale są krótkotrwałe
- trwają, póki trwa marzenie (źródło Leśmianowskiej obsesji śmierci - Pieśni
kalekujqce). O powołanym do życia przez siebie świecie mówi poeta oryginalnym,
właściwym tylko sobie językiem (> leśmianizmy). Wiersze L. zostały zebrane w
t. Sad rozstajny. Łąka (1920), Napój cienisty (1936) i wyd. pośmiertnie
Dziejba leśna (1938). Ich wer-syfikacja pozostała tradycyjna (regularny rytm,
wiersz sylabotoniczny). L. był także autorem Klechd polskich (1913), Klechd
sezamowych (1913; baśnie ludów Wschodu) i Przygód Sindbada Żeglarza (1913)
oraz studiów filoz. i lit., np. Znaczenie pośrednictwa w metafizyce życia
zbiorowego i Rytm jako światopogląd.
leśmianizmy - charakterystyczne dla twórczości > B. Leśmiana neologizmy,
oddające naturę kreowanej przez poetę rzeczywistości. Tworzone są zgodnie z
zasadami pol. słowotwórstwa: przez
dodawanie produktywnych przyrostków (np. najdalszość, zmorowanie) i przedro-
stków, zwi. bez-, nie, opisujących świat Niebytu (np. bezcel, bezbożyna), a
także przez kontaminację (np. bylejaczyć, zniszczota). Są wśród nich wyrazy z
partykułą "nie" (np. zaniedyszeć) czy przekształcenia semantyczne (np. bywalec
niebytu). Szczególną grupę stanowią znaczące imiona, np. Snigrobek, Znikomek,
Srebroń, Migoń, Zmierz-chun, Dusiolek. L. często tworzą ciągi współbrzmień,
np. "czarował zniszczota wonnych niedowcieleń" (> Topielec).
Lewański Julian (ur. 1915) - historyk lit. i teatru. Literatura XVI w. i
dramat XVII w. stanowią przedmiot jego dociekań naukowych. W twórczości L.
ważne miejsce zajmują opracowania Popularny dramat i teatr polskiego odrodze-
nia (1953), Studia nad dramatem polskiego odrodzenia (1956), Teatr polski w
czasie panowania Stefana Batorego (1962), Dramat liturgiczny (1966), Komedia
elegijna (1968), Średniowieczne gatunki dramatyczno-teatralne (1968),
Misterium (1969), Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce (1981).
Pokaźny dorobek stanowią rozprawy i studia zamieszczane w różnych czasopismach
i książkach zbiorowych oraz dotyczące teatru prace redakcyjne.
Libera Zdzisław (ur. 1913) - historyk lit. pol. Studiował filologię pol.,
historię i filozofię na UW. W czasie okupacji nauczyciel w tajnym
szkolnictwie, żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego. W l. 1945-50
pracował jako nauczyciel, potem jako pracownik naukowy UW - od 1945 r. jest
prof. tej uczelni. Zajmuje się gl. literaturą oświecenia. Opublikował m.in.
Problemy polskiego oświecenia. Kultura i styl (1969), Życie literackie w
Warszawie w czasach
Stanisława Augusta (1971), Rozważania o wieku tolerancji, rozumu i gustu.
Szkice o XVIII stuleciu (1994). Opracował antologię Poezja polska XVIII w.
(1976). Jest autorem podręczników i programów dla szkół średnich. Od wielu lat
aktywnie uczestniczy w pracach Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza. Od 1982
r. jest członkiem Tow. Naukowego Warszawy.
libertynizm - ruch W kulturze franc. XVII i XVIII w. skierowany przeciw
autorytatywności religii i Kościoła, ascetycznym wzorcom osobowym. Jego
zwolennicy dążyli do ukształtowania postawy wolnomyślicielskiej, w swych
wystąpieniach często powoływali się na skrajny hedonistyczny epikureizm. Lit.
odzwierciedleniem l. jest Dziewica Orleańska Woltera uważana za manifest
takiej postawy. Największą popularnością cieszyła się wówczas kontrowersyjna
twórczość lit. markiza D. A. F. de Sade, domagającego się radykalnej wolności
jednostki. W Polsce pewne znamiona l. występują w twórczości m.in.
> S. Trembeckiego i > K. Węgierskiego.
Liceum Krzemienieckie, wlaśc. Liceum Wołyńskie - zał. w 1805 r. przez T.
Czackiego wg projektów > H. Kol-łątaja. Wyrosło z doświadczeń Komisji
Edukacji Narodowej - kładło nacisk na wychowanie moralne i obywatelskie.
Nauczyciele: > A. Feliński, J. Lelewel,
> A. Osiński, -> J. Korzeniowski, E. Słowacki. Organizacja, program i metody
nauczania częściowo właściwe szkole wyższej. Mogło nadawać stopnie nauk.
Obejmowało wykształcenie od elementarnego do półwyższego. Nauka w L. K. trwała
10 lat: 4 klasy roczne i 3 dwuletnie kursy. Miało bogatą bibliotekę (podstawa:
księgozbiór Stanisława


Liebert Jerzy
246
247
Lipska Ewa
Augusta), ogród botaniczny i drukarnię z księgarnią. Działały w nim uczniow-
skie stowarzyszenia nauk. i lit.: Tow. Młodzianów Gimnazjum Wołyńskiego, Klub
Piśmienniczy, Tow. Uczniów Ćwiczących się w Porządnym Czytaniu i Pisaniu. Przy
liceum istniały szkoły praktyczne. Swoim wpływem obejmowało Wołyń, Podole i
Ukrainę; stało się ośrodkiem kultury konkurującym z Wilnem. Nazwano je Atenami
Wołyńskimi. Zlikwidowane w 1832 r. w wyniku represji popowstaniowych. Część
wykładowców przeniesiono, a majątek przekazano do tworzącego się uniw. w Kijo-
wie. W 1922 r. powstały w Krzemieńcu muzeum > J. Słowackiego i kompleks szkól
powołanych rozkazem J. Piłsud-skiego, nawiązujących do tradycji L. K. Istniały
do 1939 r.
Liebert Jerzy (1904-31) - poeta, tłumacz. Pierwsze utwory poet. zamieszczał
m.in. w "Kurierze Polskim" i > "Skamandrze". Dotknięty ciężką chorobą,
poprzez poezję dokonywał rozra-chunku z życiem, wyrażał zachwyt nad jego
urodą, żal z powodu przemijania, łączył zmysłową wrażliwość z głęboką
refleksją. Za życia poety ukazały się dwa zbiory wierszy Druga ojczyzna (1925)
i Gusta (1930), pośmiertnie Kołysanka jodłowa (1932). Twórczość L. ma
charakter niepowtarzalny, mimo młodego wieku cechuje ją wielka dojrzałość
artyst.
Lilie - ballada A. Mickiewicza z cyklu > Ballady i romanse. Przetworzenie
znanej w całej Polsce piosenki lud. o niewiernej żonie Pani zabita pana. L.
ilustrują stosunek poety do folkloru -nie wzór do naśladowania, lecz źródło
inspiracji artyst. Autor zamienił prostą historyjkę w pełną grozy opowieść o
zbrodni, która naruszyła moralny porządek świata, i o surowej, ale sprawie-
dliwej karze, wymierzonej winnym przez stojące na straży owego porządku siły
pozaziemskie. Stworzył pogłębiony portret psychol. zbrodniarki, ukazał walkę
jej sumienia z pragnieniem ukrycia zbrodni. Lud. inspirację można odnaleźć
m.in. w fantastyce ballady, sposobie rytmizowania, w ukształtowaniu
wypowiedzi, w pieśni-zaklęciu na początku tekstu. Postać starca cudotwórcy ma
pierwowzór prawdopodobnie w sentymentalnym pustelniku, Mickiewicz zaciera
jednak jej lit. rodowód, dając mu - znaną z lud. baśni - moc czynienia cudów.
Wypowiedziane przez starca słowa "Nie masz zbrodni bez kary" zyskują tym samym
charakter zasady moralnej głoszonej przez lud. Poeta w mistrzowski sposób
buduje pełen tajemnic i grozy nastrój (sceneria, leksyka, ukształtowanie
składni). L. są uznawane za arcydzieło poezji balladowej.
Lilia Weneda. Tragedia w 5 aktach
(1839) - jedna z dram. "kronik historycznych" > J. Słowackiego, zawierająca
list dedykacyjny do > Z. Krasińskiego oraz wiersze: List do Aleksandra
Holyńskiego i Grób Agamemnona. Akcja utworu rozgrywa się w czasach
przedhistorycznych i przedstawia podbój Wenedów przez Lechitów, a właściwą
przyczyną ich klęski jest ciążąca nad nimi klątwa. Uwięzionemu i oślepionemu
królowi Derwidowi śpieszy na ratunek pełna miłosierdzia córka Lilia, trzy-
krotnie wybawiając go z rąk okrutnej królowej Lechitów Gwinony, nie potrafi
jednak odzyskać królewskiej harfy, której moc mogłaby zbawić naród. Nie-
uchronność klęski Wenedów rozumie druga córka króla - Róża, wieszczka-
kapłanka, która zapłodniona prochami poległych rycerzy ma wydać na świat
mściciela, świadoma, że warunkiem
odrodzenia się narodu jest zagłada pokolenia, jakie przeżyło klęskę. To ona
wierząc kłamliwemu słudze Gwalberta Ślazowi zabija uwięzionego królewicza
lechickiego Lechona i doprowadza do śmierci siostry Lilii, która po uduszeniu
przez Gwinonę zostaje odesłana w skrzyni po czarodziejskiej harfie. Jej zwłoki
zostały spalone na stosie wraz z ciałem ojca, który z rozpaczy odebrał sobie
życie. Świat przedstawiony ma cechy niepokojącej groteski demaskującej
amoralne postawy ludzi (np. Ślaza), grup społ. (Lechici), Kościoła (misjonarz
św. Gwalbert). Przyczyna totalnej klęski Wenedów leżała w braku ich wiary,
wewn. rozdwojeniu i złudnym przekonaniu o wartości "złotej harfy", walce
Wenedów z Lechitami nadany został aktualny sens polit. tworząc symboliczny
obraz upadku powstania oraz sytuacji narodu. Surowo ocenia Słowacki nie-
zdolność do bohaterstwa, oczekiwanie na cud i wątpliwą skuteczność romant.
poezji tyrtejskiej, jedynie heroiczna ofiara może stać się źródłem odrodzenia,
tak sformułowaną historiozofię rozwinął w > Królu-Duchu. Dramat stal się
inspiracją dla malarstwa m.in. J. Malczewskiego, F. Ruszczyca, T. Styki oraz
twórczości lit. S. Wyspiańskiego.
lingwizm - kierunek w poezji wspólcz. powstały ok. 1956 r., żywy do l. 70.,
oparty na założeniu, że gi. i specyficznym zadaniem poezji jest badanie se-
mantycznych możliwości języka. Poeci-lingwiści traktowali język jako tworzywo
i temat wierszy. Byli wobec niego podejrzliwi - tropili to, co zrutynizowa-ne,
podejmowali grę z konwencjami i automatyzmami mowy, posądzali ją o fałsz.
Wykazując wieloznaczność języka, odrzucali wiarę w jego precyzję.
Eksploatowali zwłaszcza frazeologię. Demaskowali język posługując się żartem,
parodystycznym przedrzeźnianiem stereotypów, neosemantyzacją wyrazów,
kalamburem, metaforą. Ujawniali swoje rozbawienie (> M. Bialoszew-ski) lub
dram. przeżywanie niemożliwości porozumienia się (> T. Karpo-wicz).
Najbliższą im tradycją była > awangarda krakowska, w mniejszym stopniu >
nadrealizm i > ekspresjo-nizm. Nie stanowili nigdy grupy, nie sformułowali
programu. Poezję tworzyli (w opozycji do innych nurtów) M. Bia-łoszewski, T.
Karpowicz, > E. Balce-rzan, > Z. Bieńkowski, S. Swen Cza-chorowski, W.
Wirpsza. Ich kontynuatorami byli poeci > Nowej Fali -krytyczni wobec języka,
kompromitujący zwł. nowomowę swoich czasów.
Lipiec - wiersz > J. Przybosia z t. Równanie serca (1938), zbudowany z 3 czę-
ści. Dwie pierwsze to obrazy końca roku szkolnego i wyjazdu nauczyciela-po-ety
na wieś, trzecia to refleksja. Utwór jest przykładem zastosowania awangardowej
poetyki. Pojawiają się w nim:
kreacjonistyczny obraz ("gęsiarek [...] wybiegał potoczek"), bogaty znaczenio-
wo neologizm ("zaoczyć", "przyslo-wieć"), odległa metafora (np. "połogie
pagórki"), piętrzenie metafor ("Na świadectwach wzbici w radość odlecieli
uczniowie..."), wykorzystanie wieloznaczności wyrazów ("trzepać słowa"),
zdania eliptyczne, kontrastowanie długości wersów itd.
Lipska Ewa (ur. 1945) - poetka, reprezentantka > Nowej Fali. Studiowała w ASP
w Krakowie, przez wiele lat była red. Wydawnictwa Literackiego. W l. 1981-83
pracowała w krakowskim miesięczniku "Pismo". Otrzymała liczne nagrody (m.in.
Nagroda PEN Ciubu Fundacji R. Gravesa, 1979) i stypendia zagraniczne (m.in. do
USA i RFN).


Lipski Leo
248
249
Listy z podróży
Zastępca dyrektora Instytutu Polskiego w Wiedniu. Autorka refleksyjnych wier-
szy, w których franciszkańska pokora łączy się z łagodną ironią. Poetka świa-
doma dramatyzmu życia i zagrożeń czyhających na człowieka (Lęk) nie godzi się
z ich obecnością (Przesianie), ale zachowuje wobec nich intelektualny dystans
(Sala 101, Korytarz). Osobisty ton debiutanckiego tomu Wiersze (1967) ustępuje
miejsca filoz. refleksji (Niepewność). Stałymi motywami w wierszach L. są
śmierć, dom, świat widziany oczyma dziecka. Przed wszechobecno-ścią śmierci
często broni się melancholijnym humorem, "śmiechem przez Izy", próbuje ją
obłaskawić (Dyktando). Czasem śmierć jest ucieczką przed absurdem życia (Dzień
żywych). Także dom w poezji L. to miejsce smutku:
szpital, przypadkowy hotel, dom dziecka, "dom spokojnej młodości" - dom,
którego zabrakło (lir. reportaże: Dom' dziecka. Dom spokojnej młodości). W
wierszach L. w okrutny świat dorosłych wciągnięte są dzieci - swoim
spojrzeniem ujawniają absurd życia. L. konsekwentnie buduje katastroficzny
świat swojej poezji. Tworzy wiersze wyciszone, znakomicie posługuje się
skrótem myślowym, paradoksem, aforyzmem, parabolą. Demaskuje rzeczywistość -
jak inni poeci Nowej Fali -prowadząc grę z językiem, zwł. jego oficjalną
odmianą (Dyktando, > Egzamin). Z pokoleniem 68 łączy ją przekonanie o
generacyjnej odrębności (> My, Przyszłość). Kolejne tomy utworów L. to: Drugi
zbiór wierszy (1970), Trzeci zbiór wierszy (1972), Czwarty zbiór wierszy
(1974), Piąty zbiór wierszy (1978), Dom spokojnej młodości (1979), Żywa śmierć
(1979), Nie o śmierć tutaj chodzi, lecz o biały domek (1982), Przechowalnie
ciemności (1985), Wakacje mizantropa (1993).
Lipski Leo, właśc. L. Lipschutz (ur. 1917) - prozaik. Debiutował przed wojną
na łamach "Kuźni Młodych" i "Pionu". W 1940 r. aresztowany przez NKWD we
Lwowie. Jako więzień łagru pracował przy budowie kanału Wol-ga-Don. Zwolniony
w 1941 r., wstąpił do armii Andersa i z nią przedostał się do Iranu. Od 1945
r. mieszka w Izraelu. Na jego niewielki, ale niezwykle interesujący dorobek
(od 1943 r. L. jest sparaliżowany) składają się: powieść autobiograficzna
Niespokojni (1952, Londyn), wydane w Paryżu trzy opowiadania z t. Dzień i noc
(1957) i powieść Piotruś. Apokryf (1960). W odtwarzającym przeżycia obozowe
tomie Dzień i noc L. świadomie zbliża się do prozy dokumentarnej: prezentuje
konkret, unika literackości. W Piotrusiu, podejmując trudne problemy związane
z kalectwem, odwołuje się do konwencji groteskowej (wpływ prozy F. Kafki i ->
B. Schulza). W Polsce -> "Zapis" opublikował opowiadanie Sami braciszek, potem
ukazały się Opowiadania zebrane (1988) i tom zawierający całość dorobku L.
Śmierć i dziewczyna (1991).
Liryki lozańskie (1839-40) - kilka wierszy > A. Mickiewicza, powstałych
podczas pobytu poety w Lozannie (Snuć miłość. Nad wodą wielką i czystą. Gdy tu
mój trup. Polały się Izy, w nowszych wyd. także 2 fragm. Ach, już i w rodzi-
cielskim domu i Uciec z duszą na listek). Nie opubl. za życia autora. W
twórczości Mickiewicza nowy typ liryki: charakteryzują się lapidarnością,
częstym stosowaniem skrótu poet., wykorzystaniem alegor.-symbol. znaczeń
słowa, wydobyciem z języka warstwy brzmień. Najbardziej znany liryk: Polały
się Izy nazwany przez > J. Przybosia wier-szem-placzem. 5-wersowy utwór jest
spojrzeniem na życie z perspektywy końca. Dzieciństwo i młodość zostały
określone przez 4 (2+2) typowe dla nich epitety. Opis "wieku męskiego - wieku
klęski" kontrastuje z poprzednimi (dobór epitetów, złamanie rytmu wiersza).
Klamrowa kompozycja (motyw płaczu), melodyjna organizacja wiersza (m.in.
zespól powtórzeń, dokładne rymy wewn.) współtworzą nastrój utworu. Nad wodą
wielką i czystą wprowadza inny niż we wcześniejszej liryce Mickiewicza typ
obrazu poet.: uogólniony, bez cech indywidualnych, zyskuje znaczenie
metaforyczne. Do obrazu nawiązuje - na zasadzie analogii - refleksja nad
nieuniknionym przeznaczeniem. Odmienny nastrojowo jest wiersz Snuć miłość.
Wykorzystując alegor. i symbol. znaczenie słów, autor stworzył obraz
doskonałego uczucia, będącego dla człowieka źródłem siły, zbliżającego go do
Boga. L. l. zamykają twórczość poet. Mickiewicza - napisał jeszcze tylko kilka
drobnych wierszy.
List do ludożerców - wiersz > T. Róże-wicza z t. Formy (1958), stylizowany na
list duszpasterski. Oksymoron w I wersie określa skalę uczuć mówiącego: od
miłości do niechęci. Utwór jest wypowiedzią moralisty apelującego do ludzi o
powściągnięcie własnego egoizmu, wyrozumiałość i współczucie dla innych, o
respektowanie społ. norm życia. Mówiący odróżnia dobro od zła - patrzy z
pozycji kogoś stojącego wyżej niż pouczani ludzie (czasowniki w 2. os. l.mn.).
W zakończeniu wiersza ujawnia się jednak jako jeden z nich, obarczony takimi
samymi winami (czasowniki w l. os. l.mn.).
Listy do Marysieńki - arcydzieło barokowej epistolografii, autentyczne listy
Jana III Sobieskiego do Marii Kazimiery d'Arquien (Marysieńki) - wdowy po J.
Zamoyskim, a od 1665 r. ukochanej żony króla. Pochodzą z l. 1664-83; były
pisane gł. podczas wypraw wojennych. Świadczą o kulturze lit. króla, który po-
służył się konwencją franc. romansów (zwi. UAstree H. d'Urfego). Przejął z
nich kult kobiety, pojmowanie miłości jako gry, ozdobność stylu. W konwen-
cjonalnej formie autor potrafił przekonująco wyrazić swoje uczucia. O wartości
listów decydują też relacje z bitew pisane przez walczącego żołnierza i za-
troskanego o kraj wodza. Ozdobny styl wyznań miłosnych sąsiaduje z prostym,
potocznym stylem relacji. L. d. M. dochowały się w niekompletnych odpisach S.
Bentkowskiego z przełomu XVIII i XIX w. Częściowe wydania ukazały się w l.
1823, 1860, całkowite - w 1961 r.
Listy do pani Z. (cz. 1-3 1958-62) -eseje w formie listów > K. Brandysa, w
których przemyślenia na temat zadań literatury łączą się z przeglądem różno-
rodnych problemów życia współcz., analizują jego kulturową i cywilizacyjną
kondycję. Zapisy mają charakter dziennika zdarzeń, podróży, rozmyślań
rejestrującego status kulturowy i spol. pol. inteligenta, a próba aktualizacji
pol. tradycji inteligenckiej stalą się sposobnością do zarysowania modelu cnót
obywatelskich. Obok rozważań natury ogólnej rejestruje autor własne próby
lit., szkice powieści i opowiadań, zarysy fabuły, tworząc w ten sposób rodzaj
dziennika pisarza.
Listy z podróży - cykl utworów > H. Sienkiewicza zawierający relacje z
podróży po Ameryce, publ. w "Gazecie Polskiej" w l. 1876-78 pod pseud. Litwos.
Opisy przyrody (Niagary, gór Santa Ana i pustyni Mohave), wyprawy na bawoły,
przygód myśliwskich, scen


"Literatura"
250
251
ludowość w literaturze
obyczajowych, wydarzeń kulturalnych (m.in. pierwszych występów H. Mo-
drzejewskiej) utrzymane w tonie osobistej gawędy zaprawionej humorem mają
wartość nie tylko dokumentarną, ale i artystyczną. Z tej formy wypowiedzi lit.
korzystał Sienkiewicz później parokrotnie publikując szkice z Wenecji, Rzymu,
Paryża, Hiszpanii, Grecji; w kraju relacjonował wspólną wyprawę z Z. Glogerem
do Puszczy Białowieskiej; nie ukończył swego cyklu Listów z Afryki druk. na
łamach "Słowa" w l. 1891-92.
"Literatura" - tygodnik lit.-społ. wyd. w Warszawie w l. 1972-81, w składzie
redakcji pracowali m.in. J. Putrament, K. Dziewanowski, R. Matuszewski, M.
Sprusiński. Na łamach pisma popularyzowano twórczość współcz. pisarzy, wiele
miejsca zajmowała proza reportażowa i felietonistyka, np. dziennik J.
Andrzejewskiego Z dnia na dzień. Gra Z cieniem, filoz. felietony Kallimacha,
hist. J. J. Tereja, film. R. Marszałka, teatr. J. Kłosowicza. "L."
charakteryzowały stałe rubryki: Poczet pisarzy trzydziestolecia, Czytane w
szkole, Ksiqźki o literaturze. Poetyka na co dzień, U nas i gdzie indziej.
"Literatura na Świecie" - miesięcznik poświęcony lit. obcej, wyd. w Warszawie
od 1971, na swych łamach publikuje przekł. lit. współcz. i dawniejszej, omawia
ważniejsze utwory i zjawiska lit. na świecie, przedstawia recepcję lit. obcej
w Polsce i pol. w świecie. Początkowo ukazywały się numery monograficzne, z
czasem portretowane były indywidualności twórcze oraz omawiane tematy
charakterystyczne dla współcz. piśmiennictwa.
literatura sowizdrzalska zob. sowizdrzalska literatura
Lubomirski Stanisław Herakliusz, pseud. Mirobulius Tassalinus, Stani-slaus
Lysimachus Eques Polonus
(1642-1702) - syn Jerzego, marszałek wielki koronny, poeta, prozaik, drama-
turg. W wieku 17 lat wysłany przez ojca za granicę na studia i po ogładę towa-
rzyską - był we Francji (poznał dwór Ludwika XIV), Hiszpanii (dwór Filipa IV),
Włoszech. W 1662 r. wrócił do Polski. Wplątany w intrygi polit. ojca, wziął
udział w rokoszu. Po śmierci Jerzego osiadł w Łańcucie. Wkrótce został
czołowym politykiem Rzeczypospolitej. W 1683 r. otrzymał od sejmu pol. Ujazdów
pod Warszawą - tu przebudował stary zamek królewski na rodową rezydencję. Jako
pisarz zafascynowany mistrzostwem G. Mariniego, sparafrazował jego poemat
Orfeusz. Pod wpływem wł. napisał kilka komedii, m.in. Don Alvaresa albo
Niesforną w miłości kompaniję - parafrazę noweli G. Boccaccia. Inna komedia to
Ermida albo Królewna pasterska, to jest Ten szczęśliwy, który się swym stanem
kon-tentuje - rewizja mitu arkadyjskiego. L. dowodził w niej, że brak rygorów
cywilizacyjnych może zagrażać człowiekowi. W poszukiwaniu szczęścia zalecał
działanie z umiarem, dobrowolne przyjęcie społ. ograniczeń. W późniejszej
twórczości zajął się publicystyką lit. i moralistyką w duchu stoicyzmu (zwł.
Seneki). Napisał Adverbiorum mora-lium sive de yirtute et fortuna libellus -
monolog moralistyczny, będący zarazem popisem jeż.-sty list. kunsztu autora
(tekst zbudowany wyłącznie z figur sty-list.), po raz pierwszy w lit. pol.
wykorzystujący grafikę (miedzioryty) jako środek ekspresji. 1680 r. przyniósł
w twórczości L. zwrot ku tematyce bibl. (Tobiasz, wyzwolony, Ecciesiastes). W
Ecciesiastes autor, dochowując wierności stylowi wzoru, posłużył się pol-
szczyzną wolną od nadmiaru ozdobników i ekspresji. W rozterkach Salomona
odnalazł barokowe dylematy (m.in. marność świata, przemijanie wszystkiego).
Stoicyzm L. zyskał tu odcień sceptycyzmu i pesymizmu: człowiek nie potrafi
zrozumieć świata ani zmienić swego losu - pozostają mu naiwna ufność i wiara,
że Bóg właściwie stworzył swoje dzieło, oraz zaakceptowanie życia takiego,
jakie jest (autor nie wyrzekł się światowych rozkoszy). W ostatnim okresie
twórczości L. napisał kilka ważnych traktatów. Rozmowy Artaksesa i Ewandra
(wyd. w 1683 r. i 5-krotnie wznawiane) to filoz. notatnik, 13 wykładów na
różne tematy. Autor nadal im postać dyskursu przesłanki rozumowania
zaczerpnął z Prób M. Montai-gne'a. Erudycyjne rozmowy bohaterów prowadzą do
sprzecznych wniosków:
pochwały nauki i nieuczonej prostoty, cywilizacji i natury, aprobaty norm spo-
łecznych i ucieczki od nich. Wyjściem z tych niekonsekwencji jest racjonalny
umiar. Wielką popularnością cieszył się także traktat o sztuce rządzenia: De
va-nitate consiliorum (O znikomości rad) -wyd. prawdopodobnie w 1699 r. i 7-
krotnie wznawiany, a od 1705 r. wydawany w wersji pol. Jest to 25 rozmów
między alegoriami: Złudą i Prawdą, krytyczne rozważanie o sprawach kraju. L.
radzi, jak przeciwdziałać złu (nie tworzy projektu reform), namawia do
szukania rozwiązań. Ostatnim traktatem były Myśli o wieczności (1757), w
których dokonał rozrachunku z własnym życiem, rezygnując w obliczu śmierci z
ujęć alegor. L. nazywano w jego epoce "polskim Salomonem". Stworzył wzór
"człowieka wielkiego": senatora, myśliciela, pisarza i twórcy dóbr kultury.
ludomania, chłopomania zjawisko w lit. i obyczajowości sfer artystycznych
przełomu XIX i XX w. objawiające się szczególnym zainteresowaniem wsią i jej
mieszkańcami. Zauroczenie malowniczością wsi, zwyczajami i strojami stworzyło
uzasadnienie wypraw poza miasto w poszukiwaniu naturalnego ukojenia,
doprowadziło do małżeństw inteligencko-chłopskich, skutkowało też zupełnie
nowym przedstawianiem tematu wsi w lit., np.> Chłopi W. Reymonta czy >
Wesele S. Wyspiańskiego.
ludowość w literaturze - l. Program głoszący konieczność nawiązywania w lit.
do kultury ludowej, wyrastający z przekonania o wyjątkowej kulturotwórczej,
spol. i polit. roli chłopów. Po raz pierwszy sformułowany w > romantyzmie,
ważny dla kultury > Młodej Polski, niektórych nurtów awangardowych i zjawisk
w lit. współczesnej. Wyrażał się przyjęciem lud. koncepcji świata (np. >
Ballady i romanse A. Mickiewicza), zwrotem ku motywom lud. (gl. fantastycznym,
np. > Ballady-na J. Słowackiego, > Zaczarowane koło L. Rydla), zapisem w
lit. folkloru i języka ludu (np. > Chłopi W. Reymonta), przywołaniem gatunków
funkcjonujących w lit. lud. (np. ballada). W Młodej Polsce szczególną
realizacją programu była tzw. tatrzańska szkoła lit., zgodna z koncepcją stylu
naród. > S. Witkiewicza. L. w l. była ważna dla tych kierunków awangardowych,
które odrzucając kulturę, sięgały do źródeł w poszukiwaniu autentyczności (np.
> Pastorałki T. Czyżewskiego - futurysty). W lit. współczesnej (w tzw. nurcie
chłopskim, reprezentowanym m.in. przez > T. Nowaka, > W. Myśliwskiego, > E.
Redlińskiego) rekonstrukcja naród. kultury. 2. Jedna z odmian stylizacji lud.
systemu wartości prowadzi do uświadomienia złożoności (niekoniecznie związana
z programem), polegająca na nawią-


Ludzie bezdomni
252
zywaniu do kultury lud., obecna w lit. od dawna (np. skladniowo-intonacyjne
ukształtowania piosenek Pietruchy w > Żeńcach Sz. Szymonowica). Przykładem
takiej stylizacji jest poezja > T. Lenarto-wicza i > M. Konopnickiej (m.in.
A jak poszedl król na wojnę, Z łąk i pól).
Ludzie bezdomni (1900) - powieść > S. Zeromskiego, której bohaterem jest
miody lekarz pochodzący z plebsu, wrażliwy na krzywdę innych ludzi. Wraz z nim
czytelnik poznaje kolejne miejsca zdarzeń rozgrywających się w końcu XIX w.:
Paryż, Warszawę, Cisy i Zagłębie. Zwiedzając galerię sztuki w Luwrze > Judym
poznaje panią NieWadzką, jej dwie wnuczki Natalię i Wandę oraz ich piękną
guwernantkę Joannę Podborską, spotka je później w Cisach. Powrót do kraju
staje się sposobnością do konfrontacji idealistycznych poglądów bohatera na
powinność lekarzy z pol. rzeczywistością środowiska medycznego. Odczyt
wygłoszony w salonie doktora Czernisza spotkał się z niezrozumieniem, a w
konsekwencji izolacją zawodową Tomasza. Jego wędrówka szlakami dzieciństwa to
prezentacja nędzy ulic Cieplej i Krochmalnej, odrażających warunków życia i
pracy rodziny, brata Wiktora w stalowni, bratowej w fabryce cygar. Po
niepowodzeniach zawodowych w Warszawie, korzystając z oferty dr.
Chmielnickiego, Judym wyjeżdża do zakładu leczniczego w Cisach, aby objąć
stanowisko asystenta dyrektora Węglichowskiego. Tam ponownie spotyka Joasię,
rodzą się odwzajemniane uczucia, ale prowadzona poza właściwymi obowiązkami
działalność społecznikowska na rzecz okolicznej biedoty staje się przyczyną
konfliktu nie tylko z dyrektorem, ale i administratorem Krzywosądem. Wyrzucony
z pracy, postanawia wrócić do
Warszawy, w drodze spotyka dawnego przyjaciela inżyniera Korzeckiego i
przystaje na jego propozycję objęcia posady lekarza przy kopalni "Sykstus" w
Zagłębiu Górniczym. Ogrom spotkanej tam nędzy umacnia w nim przekonanie o
konieczności poświęcenia całego życia dla ratowania rodzin górniczych i
hutniczych, rezygnuje z miłości do Joasi i możliwości założenia własnego domu,
chce spłacić moralny dług wobec biedoty, z której sam pochodzi. L. b. to
powieść pobudzająca do refleksji nad odpowiedzialnością człowieka za kształt
otaczającej go rzeczywistości oraz motywów i konsekwencji wyborów między
szczęściem osobistym a obowiązkiem spol. Symbolika bezdomności
zasygnalizowanej w tytule ma wiele aspektów: rzeczywiście bezdomnymi są
nędzarze; do wyjazdu z kraju w poszukiwaniu zarobku zmuszony jest brat Judyma,
Wiktor z rodziną; rezygnacja z domu rodzinnego jest konsekwencją wyboru przez
Judyma społecznikowskiej naprawy świata; w jakimś sensie bezdomnym jest też
Korzecki, zagubiony i wątpiący w sens życia dekadent; od dzieciństwa nie ma
rodzinnego domu Joasia. Utwór Zeromskiego jest wyrazistym przykładem
synkretyzmu poetyk:
opisy przyrody i przeżyć wewn. bohaterów są typowe dla impresjonizmu; obra-
zowanie nędzy utrzymane jest w konwencji naturalistycznej; symbol, charakter
ma nie tylko tytuł, ale też i nazwy rozdziałów ("Asperges me...", "Dajmo-
nion", "Rozdarta sosna"), konfrontacyjne zestawienie Wenus z Milo i Rybaka z
obrazu P. de Chavannes'a czy rekwizyty typu kwiat tuberozy. Żeromski zrywa z
pozytywist. formułą powieści realist., stosując wielogłos narracyjny (dziennik
Joasi), zróżnicowane poetyki, pogłębiony portret psychol. bohatera, elementy
lir.-nastrojowe, luźną kompozycję.
l
Ład serca (1938) - powieść > J. An-drzejewskiego, której istotą są rozterki
natury moralnej i podejmowane przez wiejskiego księdza próby uczenia ludzi
dobra. Jego działanie na rzecz innych to swoista droga do symbolicznego ładu
serca, rozumianego jako uczucie łaski udzielonej przez Boga. Wielu ludzi w
parafii żyje, zapominając o podstawowych normach etycznych: do zdeprawowania
Anny przyczynił się sam ksiądz Siecheń, odrzucając przed laty jej uczucie,
niebezpiecznego bandytę Morawca poszukuje policja, stałego czuwania wymaga też
miody wychowanek Michaś, syn dziedzica deprawuje młodego chłopaka i zabija
policjanta, lecz karę ponosi kto inny. Ksiądz na zapadłej wsi Sedelniki
przeżywa kryzys wiary, przestaje wierzyć w sprawiedliwość, gorączkowo
poszukuje drogi do prawdy i dobra, podejmuje trudne decyzje w imię tych
wartości i dla nich też postępuje zgodnie z ewangelicznymi zasadami nauki
moralnej, zło przezwycięża dobrem. Zainteresowanie Andrzejewskiego psychol.
aspektami życiowych wyborów człowieka mieści się w ówczesnym nurcie wielkiej
moralistyki w lit. światowej (np. F. Mauriac i G. Bernanos), w polskiej
wcześniejsze były > Dzieje grzechu S. Zeromskiego, a współcześnie > Granica
Z. Nałkow-skiej.
Łąka - tytułowy poemat z t. Łąka (1920) -> B. Leśmiana, złożony z 6 części,
rozwijający mit natury i związku człowieka z nią. Łąka jest w utworze żywą,
zmysłowo kochającą istotą. Łączy jaz człowiekiem związek miłosny. Przede
wszystkim jest jednak kreatorką, mającą moc zmieniania dzieła Boga. Owocem jej
kreacji są szczęśliwi ludzie
- ogrody, ludzie - mgły, jaskry i jabłonie, doskonalsi niż twory Boga, który
mówiącego "W kształt ludzki [...] roz-żałobnił".
Łempicki Stanisław (1886-1947) - historyk lit., oświaty i kultury. Studiował
na Uniw. Lwowskim, potem pracował jako nauczyciel gimnazjalny. Od 1924 r.
prof. Uniw. Lwowskiego (w czasie II wojny Uniwersytetu im. I. Franki) -
wykładał lit. staropol. Współpracował z > Ossolineum, w l. 1925-27 byt jego
kierownikiem lit. Członek komitetu redakcyjnego > "Pamiętnika Literackiego"
(1925-37), red. naczelny Encyklopedii wychowania (1935-39), członek PAU (1929,
1946), współzałoż. Tow. Przyjaciół Ossolineum we Wrocławiu (1946). Interesował
się zwł. twórczością J. Kochanowskiego (studia o Fraszkach i Trenach), pisał
też o Sz. Szymonowicu, I. Krasickim, A. Mickiewiczu i J. Słowackim. Wydał 2
antologie: Polskie pieśni wojenne (1916) i Polskie serce (1917, opowiadania).
Dużą popularność zyskały wyd. pośmiertnie Wspomnienia ossolińskie (1948) i
Złote piaski (1957)
- opowiadania o latach szkolnych i uniwersyteckich.


Łobodowski Józef
254
Łobodowski Józef, pseud. Pszonka (1909-88) - poeta, prozaik, tłumacz,
publicysta. L. 1914-22 spędził w Rosji. Po powrocie do kraju zamieszkał w Lu-
blinie, związał się z kręgiem > J. Cze-chowicza. Początkowo bliski radykalnej
lewicy artyst., red. miesięcznika lit.-spol. "Barykada" (1932). W 1935 r. ze-
rwał te związki (wiersz Smutne porachunki) i nawiązał współpracę z ukr. i
kaukaską emigracją. W 1938 r. zamieszkał w Warszawie. Do zimy 1939 r. pracował
w PCK, potem przedostał się do Francji, gdzie został internowany w obozie dla
pol. żołnierzy w Livron. Tu w 1940 r. założył pismo "Wrócimy" (wypełniał je w
większości własnymi tekstami). W V 1941 r. uciekł do Hiszpanii. Schwytano go i
na 1,5 roku osadzono w obozie w Figueres, po wyjściu zamieszkał na stale w
Madrycie. Debiutował zbiorem wierszy Słońce przez szpary (1929). Dwa kolejne
tomy: Rozmowa z Ojczyzną (1935) i Demonom mocy (1936), przyniosły mu Nagrodę
Młodych PAL w 1937 r. Zawierały -charakterystyczną także dla późniejszej
twórczości Ł. - pesymistyczną poezję, eksploatującą motyw konfliktu natury i
kultury. W wojennych wierszach (Zdy-, mem pożarów), będących zapisem oso-
bistych przeżyć, autor weryfikował mity naród., rozwijał motywy tułactwa. Ten
typ poezji kontynuował w Modlitwie na wiosnę (1947) - przejmującej prośbie o
możliwość powrotu do kraju. Dramatyzm historii oraz uroda pejzażu Ukrainy i
Wołynia to stale tematy twórczości Ł. (Złota Hramota, 1954; Pieśń o Ukrainie,
1959). Wątki i techniki lit. arabskiej wykorzystał w Kasydach i ga-zelach
(1961). Podsumowaniem dorobku poet. Ł. był t. W połowie wędrówki (1972). Ł.
napisał także powieści nawiązujące do lat dzieciństwa (Komysze, 1955; W
stanicy, 1958; Droga powrotna, 1961) i młodości (Dzieje Józefa Zakrzewskiego,
1965-70). Tłumaczył głównie poezję roś. i ukr. Jako publicysta wiele uwagi
poświęcił pol. polityce wsch. (artykuł Polska i my, 1941), akcentował chrzęść,
posłannictwo Polski, eksponował jej cywilizacyjny dorobek (artykuł W imię
czego walczymy, 1940). Po wojnie współpracował z paryską > "Kulturą" oraz
londyńskimi "Wiadomościami" i "Dziennikiem Polskim". Pod pseud. uprawiał
satyrę polit. (fraszki i satyry), np. Na Stalina, Na obchody mickiewiczowskie
we Lwowie. W Polsce zaczęto drukować jego wiersze dopiero w 1980 r.
Łoziński Józef (ur. 1945) - prozaik zainteresowany śledzeniem awansu społ.
wieśniaków, bohater jego powieści to często nieokrzesany wychodźca ze wsi,
który w mieście szuka łatwego życia. Takie nastawienie do świata wiodło do
upadku uznawanych wartości, często rozpadu więzi międzyludzkich. Dla
uwiarygodnienia postaci Ł. sięga do języka mówionego, w obrazowaniu posługuje
się parodią, groteską, czasem pastiszem. Kolejno ukazały się powieści:
Chlopacka wysokość (\91T), Panto-krator (1979), Sceny myśliwskie z Dolnego
Śląska (1985), Paulo Apostola Mart. (1986), Statek na Hel (1988).
Łoziński Walery (1837-61) - powieściopisarz i publicysta, red. lwowskich
"Rozmaitości". Pisał powiastki, np. Ludzie spod słomianej strzechy (1861), i
komedie, jednak miejsce w historii lit. zapewniły mu powieści pisane w duchu
gawędy szlacheckiej Szlachcic chodacz-kowy (1857), Szaraczek i karmazyn
(1858), Zaklęty dwór (1859) i Czarny Mątwi] (1860), dwie ostatnie obycz.-
sensacyjne wzorowane na twórczości Dumasa, oraz hist. Dwie noce (1860).
255
Łysiak Waldemar
Na podstawie Zaklętego dworu powstał serial telewizyjny (1976), który zainte-
resował widzów w różnym .wieku.
Łubieński Tomasz (ur. 1938) - prozaik, dramaturg, eseista, publicysta. Członek
redakcji czasopism "Polska", > "Kultura" > "Res Publica". W l. 70.
współpracował z londyńskim kwartalnikiem (potem paryskim wydawnictwem)
"Aneks". W twórczości podejmuje tematykę hist. Interesuje się zwi. XIX-
wiecznymi pol. powstaniami naród., rozważa dylematy zaangażowanych w nie
ludzi. Problemy z przeszłości odnosi do dnia dzisiejszego, dokonuje roz-
rachunku z tradycją romant. i jej rolą we współczesnej pol. kulturze i myśli
politycznej. Ł. jest autorem licznych esejów. Szkicem hist. Bić się czy nie
bić. O polskich powstaniach (1976) sprowokował ogólnonarodową dyskusję. Tra-
gizm losów wielkich postaci wplątanych w historię ukazał w esejach Czer-
wonobialy (1983, o L. Mierosiawskim) i Norwid wraca do Paryża (1989). Jest
autorem wydanego w > drugim obiegu szkicu lit. Pisane przedwczoraj (1983) i
polit. Porachunki sumienia (1994) oraz dramatów hist., m.in. Zegary (1969,
sztuka o generale napoleońskim, który został szefem tajnej policji carskiej),
Koczowisko (1979, sztuka o działaniach A. Mickiewicza w okresie wojny
krymskiej), Przez śnieg (1981), Śmierć Komandora (1983). Ł. wydał także t.
opowiadań Ćwiczenia (1962) i powieść Pod skórą (1981).
Łukasiewicz Jacek (ur. 1934) - poeta, krytyk lit., eseista. Przedstawiciel >
pokolenia 56. Studiował filologię pol. naUniw. Wrocławskim; od 1971 r. prof.
tej uczelni. Współpracował ze > "Współczesnością", > "Tygodnikiem
Powszechnym", "Więzią", > "Odrą"
(w 1972-76 członek redakcji). W 1976 r. opuścił "Odrę" na znak protestu prze-
ciw odwołaniu przez ówczesne władze PRL red. naczelnego Z. Kubikowskiego.
Debiutował w 1954 r. w almanachu W każdej chwili wybierać muszę. Uprą' wia
poezję intelektualną, podejmującą problemy egzystencjalne, odwołującą się do
tradycji (zwł. śródziemnomorskiej). Ewolucję przeszedł język wierszy Ł.: od
potoczystego, śpiewnego do zachowującego klasyczny umiar. Wiersze zebrał poeta
w tomach: Moje i twoje (1959), Obraz siedzącej (1963), Zabawy zimowe (1968),
Dolina (1972), Podróże (1976), Album (1983), Światło mijania (1986), Mali
mistrzowie (1993). Jako badacz literatury i krytyk interesuje się gł. poezją
współcz., próbuje uchwycić jej przemiany, zwł. w zakresie pełnionych przez nią
funkcji. Często posługuje się metodą eksplikacji tekstu. Opublikował m.in.
eseje: Szmaciarze i bohaterowie (1963), Zagloba w piekle (1965), Laur i ciało
(1971), Republika mieszańców (1974), Oko poematu (1991, analiza kilkunastu
poematów - od > T. Gaj-cego do > S. Barańczaka), Rytm i powinności. Szkice o
książkach i ludziach po r. 1980 (1993). Jest także autorem monografii
Mieczysława Jastruna spotkanie w czasie (1982).
Łysiak Waldemar (ur. 1944) - pisarz i publicysta. Publikuje w różnych pismach,
ale równocześnie wydaje samodzielne tomy, gł. szkice i powieści pisane
specyficzną narracją, wykorzystując w nich wykształcenie architekta i histo-
ryka sztuki. Beletryzowane szkice to m.in. Wyspy zaczarowane (1972), Francuska
ścieżka (1976), Empirowy pasjans (1984), Cesarski poker (1978), Asfaltowy
saloon (1980), Napoleoniada (1990). Jest autorem powieści Kolebka (1970),
Szachista (1980), Flet z man-


Łysiak Waldemar
256
dragory (1981), Konkwista (1989), Dobry (1997), Najlepszy. Konkwista 2 (1992),
5We<: (1994). W jego twórczości znajdujemy również opowiadania Zebrane w
tomach Perfidia (1980), Wyspy bezludne (1987). Regularnie ukazują się wybory
jego tekstów publicyst. i lit. pt. Łysiak na łamach. Zainteresowanie wzbudziła
opracowywana sukcesywnie od 1997 r. popularna wersja historii malarstwa
Malarstwo białego człowieka.
m
Mach Wilhelm (1917-65) - prozaik, eseista, krytyk lit., współred. > "Twór-
czości", później "Nowej Kultury". Właściwym debiutem jest powieść przedsta-
wiająca realia okupacyjne Rdza (1950). Publicystyka zebrana została w Szkicach
literackich (t. 1-2, 1971) oraz w Doświadczeniach i przypadkach. Opowiadania,
eseje, reportaże i felietony 1945-1953 (1954). W twórczości beletrystycznej M.
dużo miejsca zajmują problemy psychol. i moralne, przemiany w życiu i
świadomości wsi pol. Spol.-obycz. charakter mają powieści Jaworowy dom (1954),
Agnieszka, córka Kolumba (1964), refleksyjne Życie duże i małe (1959),
eksperymentalne > Góry nad czarnym morzem (1961). M. był też współautorem
scenariuszy filmowych oraz autorem prac redakcyjnych o twórczości Z.
Nałkowskiej. Pośmiertnie wyszedł zbiór opowiadań Za kwadrans wiosna (1978).
Maciąg Włodzimierz (ur. 1925) - krytyk i historyk lit., prozaik, współred.
"Życia Literackiego", prof. UJ. Z opracowań krytycznych M. ważne są szkice o
pol. prozie współcz., m.in. Sztuka pisarska Marii Dąbrowskiej (1955), 16
pytań. Portrety polskich prozaików współczesnych (1961), Opinie i wróżby.
Proza i krytyka polska dnia bieżącego (1963), Sprawa literatury (1970), Żywi i
współcześni. Szkice krytyczne (1972). t)o opracowań syntetycznych należy m.in.
Nasz wiek XX. Przewodnie idee literatury polskiej 1918-1980 (1992). Napisał
również kilka powieści: Romans (1956), biograficzna Żeromski (1965) i hist.
Konfederacja albo Próba Mokronowskiego (1973), Deszcze jesienne (1975),
biografia lit. Życie Ignacego Krasickiego (19%4).
Maciejowski Ignacy, pseud. Sewer, Gryf (1835-1901) - powieściopisarz,
nowelista, dramaturg. Studiował w ma-rymonckim Instytucie Agronomicznym. Był
działaczem konspiracyjnego ruchu spółdzielczego przed powstaniem styczniowym,
wysłannikiem organizacji warszawskiej dla nawiązania kontaktu z emigracją,
emisariuszem w Galicji, prowadził szkolenie wojskowe w Królestwie. Komisarz
woj. sandomierskiego w 1863 r., wysłannik Rządu Naród, do Prus i Krakowa,
walczył pod dowództwem M. Langiewicza. Został aresztowany przez władze austr.
i skazany na 8 lat więzienia. Zwolniony po 2 latach (amnestia), wyjechał za
granicę. Z Paryża i Londynu przesyłał artykuły i korespondencje do prasy
krajowej (Szkice z Anglii, 1875; Listy z Anglii, 1876). Do kraju wrócił w 1877
r., osiadł w majątku żony. Ich dom stał się ośrodkiem życia towarzyskiego. M.
gospodarzył nieudolnie, musiał przenieść się na kolejne dzierżawy, wreszcie w
1893 r. zamieszkał w Krakowie. Współpracował z "Nową Reformą" i przez 4
miesiące redagował > "Życie" (przekazał je > S. Przy-byszewskiemu). Zarabiał
piórem, pisał


Mackiewicz Józef
258
259
Maj Bronisław
dużo, w pośpiechu - większość jego utworów nie wytrzymała próby czasu. M. w
swojej twórczości przemawiał z pozycji pozytywisty (Walka o byt, 1883),
przekonanego o pozytywnych skutkach rozwoju cywilizacji (Nafta, 1893) i
dokonujących się przemian spol. Nawet utwory o powstaniu styczniowym mają
wymowę optymistyczną -ukazują wyłącznie obrazy poświęcenia i odwagi (np.
Maciek w powstaniu, 1894). M. unikał analizy psychol., bohaterów ukazywał gł.
w rozbudowanych dialogach. Emocjonalną narrację ubarwiał nastrojowymi opisami
przyrody. Największą popularność zdobyły powieści i nowele o życiu wsi (np.
Łusia Burlak, 1877; Przybłędy, 1881), łagodzące sielankowymi epizodami i
szczęśliwym zakończeniem obecne w nich obrazy nędzy i okrucieństwa. W ostatnim
okresie twórczości M. powstały najlepsze utwory - beletryzowa-ne życiorysy
autentycznych postaci: Bajecznie kolorowa (1897) - powieść o małżeństwie W.
Tetmajera, oraz Matka (1897) - dzieje > W. Orkana. Ostatnim utworem pisarza
była Legenda (1901), w której M. dekadentyzmowi i przybyszewszczyźnie
przeciwstawiał kult swojskości.
Mackiewicz Józef (1902-85) - prozaik, publicysta, dziennikarz. Brat > S. Cata
M. Brat udział w wojnie 1920 r. Pisał książki niezwykłe, niekiedy mroczne,
często o przypadkowej kompozycji, ale ogromnej sile wyrazu. Zagorzały
przeciwnik komunizmu, żył na emigracji przez długie lata nie istniejąc w kra-
jowym obiegu. Debiutował komedią Pan Poseł i Julia (1931), choć zwykle jako
pierwszy jest wymieniany zbiór opowiadań ]6-go między trzecią i siódmą (1936),
potem wydał zbiór reportaży Bunt rojstów (1938). Jednak prawdziwe
wyobrażenie o jego talencie daje dopiero powieść o wydźwięku polit. ukazująca
Wileńszczyznę pod okupacją sowiecką Droga do nikąd (1955), psychol.-hist.
Karierowicz (1956), o losach armii Wlasowa Kontra (1957). Kolejne utwory tego
gatunku to Sprawa pułkownika Miasojedowa (1962), o wojnie 1920 r. Lewa wolna
(1965), o okupacji niem. Nie trzeba głośno mówić (1969), wreszcie zbiór nowel-
reportaży Fakty, przyroda i ludzie (1984). W maju 1943 jako uczestnik
międzynarodowej komisji byt świadkiem ekshumacji zamordowanych w Katyniu (z
tego powodu wstrzymano wyrok śmierci wydany nań przez AK za publikowanie w
wileńskiej gadzinówce pod okupacją niem.), efektem tego doświadczenia stał się
raport Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów (1948) oraz relacja Zbrodnia w
lesie katyńskim (1949). Z bogatej publicystyki M. należy wymienić m.in.
Zwycięstwo prowokacji (1962), W cieniu krzyża (1972), Watykan w cieniu
czerwonej gwiazdy (1975) i Droga pani (1984).
Mackiewicz Stanisław, pseud. Cat (1896-1966) - pisarz, publicysta, polityk.
Starszy brat > Józefa M. Z wykształcenia prawnik. Niezwykle barwna postać,
nazywany "ostatnim szlachcicem Rzeczypospolitej". W czasie I wojny działał w
młodzieżowej organizacji niepodległościowej, po wojnie ideolog grupy
wileńskich monarchistów (tzw. żubrów). W 1922 r. założył "Słowo" (redagował je
do 1939). Był pierwszym opiekunem żagarystów. W l. 1928-32 poseł do sejmu. W
1939 r. osadzony w Berezie Kartuskiej jako reprezentant prawicowej opozycji.
Po IX 1939 r. przebywał we Francji, potem w Anglii, nadając ton londyńskiemu
środowisku Polaków. Był przeciwnikiem polityki Sikorskiego. W l. 1954-56
pełnił funkcję premiera rządu emigracyjnego. Jako dziennikarz debiutował w
1917 r. w krakowskim > "Czasie". Zarówno w aktualnej publicystyce (m.in.
Książka moich rozczarowań, 1939; Klucz do Pilsudskiego, 1943), jak i w
eseistyce hist. prezentował subiektywne interpretacje wydarzeń. Pisał
efektownym, gawędziarskim stylem, kontynuując tradycję sienkiewiczowską.
Teksty ubarwiał aforyzmami. Ważne dla współcz. życia umysłowego książki M. to
monografie Stanisław August (1956) i Dostojewski (1957), pam-flety na
londyńską emigrację Londyni-szcze (1957) i Zielone oczy (1958) oraz Herezje i
prawdy (1962) i Europa in flagranti (1965). M. napisał także 4 jednoaktówki,
m.in. Siżyś (o > Z. Krasińskim). Pośmiertnie wydano zbiory jego tekstów
Odeszli w zmierzch (1968) i Kto mnie wolał, czego chciał... (1972).
"Magazyn Literacki" (1966-90) - pismo wyd. w Warszawie. W deklaracji
programowej redakcja określiła je jako "miesięcznik marksistowski", wyraziła
przekonanie, że "literatura jest sztuką ideową", i chęć objęcia "wszystkich
dziedzin sztuki, kultury i myśli huma-nist.". Temu programowi "M. L." został
wierny do końca. Od 1966 r. red. naczelnym był W. Sokorski, od 1974 - A.
Bukowska. W zespole red. w różnych latach znaleźli się tacy wybitni twórcy,
jak np. A. Kuśniewicz, J. Putrament, T. Hołuj, E. Bryll, J. Przyboś, S.
Grocho. wiak, W. Teriecki, M. Piechal, E. Sta-chura. Krytykę lit. uprawiali w
piśmie K. Wyka, Z. Libera, A. Sandauer, J. Błoński, A. Lam (zastępca red.
naczelnego), H. Markiewicz. O teatrze pisał m.in. J. Koenig, o filmie - K. T.
Toe-plitz, rysunki wykonywał J. Młodożeniec. Wśród wielu tematów, podejmo-
wanych w "M. L.", do najczęstszych należały: społ. obowiązki lit. (wypowiedzi
W. Sokorskiego, W. Maciąga), problemy warsztatu pisarskiego (wypowiedzi M.
Wańkowicza, J. Iwaszkiewicza, T. Parnickiego), ocena II Rzeczypospolitej,
stosunki pol.-niem. i pol.-roś. Pismo miało stałe działy: Literatura - Sztuka
-Kultura zawierał utwory lit. (wiersze lub fragm. współcz. prozy, mającej się
wkrótce ukazać drukiem), teksty krytyczne oraz artykuły dotyczące rozwoju lit.
i sztuki, Historia - Filozofia - Społeczeństwo zawierał szkice, rozprawy,
dyskusje o różnych dziedzinach myśli współcz., w rubryce Archiwum drukowano
gł. nieznane listy wybitnych pisarzy (J. Słowackiego, J. Kadena-Ban-
drowskiego, S. I. Witkiewicza). Dalej następowały Noty, recenzje, Diariusz -
comiesięczny przegląd wydarzeń kult. Stałe felietony pisali m.in. J. Putrament
(Notatki historyczne), J. Przyboś (Zapiski bez daty), E. Stachura (Wszystko
jest poezja). Specjalnością "M.L." były redakcyjne dyskusje, np. o przemianach
inteligencji pol., konfliktach ideologicznych, związku między literaturą a
świadomością społ., ocena 20-lecia międzywojennego. Na początku l. 80. zmalała
dynamika dyskusji. W nocie Od redakcji (1982) uznano pluralizm światopoglądu i
kulturalny za źródło wzbogacające ogół. Pismo przestało istnieć w 1990 r.
Maj Bronisław (ur. 1953) - poeta, krytyk lit., eseista. Reprezentant pokolenia
"bruLionu". Studiował filologię pol. na UJ; od 1979 r. pracownik nauk. tej
uczelni. Członek grupy poet. Babel (1971-74). Aktor krakowskiego teatru KTO
(1977-80). Swoje teksty drukował w "Literaturze", "Tygodniku Powszechnym",
"Znaku", "Piśmie". Założyciel i red. naczelny periodyku > "NaGlos". Autor
stałego felietonu w krakowskim dodatku "Gazety Wyborczej" (1993-


makaronizm
260
96). Debiutował w pismach lit. w 1977 r. Jego poezja jest zaliczana do nurtu
metafizyczno-rel. Wiersze (zwl. z l. 80.) mają charakter katastroficzny, mówią
o nieuchronnej zagładzie Polski - wyniku jej dziejowej sytuacji. M. formułuje
jednak nakaz heroicznej wierności przegranej sprawie ("Pokochać to, co
skazane"). Punktem wyjścia do refleksji poet. w jego lirykach jest konkretna
sytuacja, przy czym najważniejszy staje się stosunek podmiotu mówiącego do
niej. Stąd emocjonalność stylu utworów, ujawniająca się m.in. w częstym
stosowaniu przerzutni. Swoje wiersze zebrał M. w tomach: Wiersze (1980), Taka
wolność (19SO), Wspólne powietrze (1981), Zagłada świętego miasta (1986),
Zmęczenie (1988), Światło (1994).
makaronizm - obcy wyraz, zwrot, niekiedy zdanie wkomponowane w tekst mówiony
lub pisany w jeż. ojczystym. Zabieg szczególnie popularny w lit. staropolskiej
(od XVI do XVIII w.) zastosowany m.in. w żartobliwym utworze Cannen
macaronicum J. Kochanowskiego, w Pamiętnikach J. Ch. Paska oraz wypowiedziach
Starosty Gadul-skiego w Powrocie posła J. Ursyna Niemcewicza. Miał na celu
podkreślenie uczoności autora wypowiedzi, jego talentu krasomówczego,
znajdował zastosowanie w mowach okolicznościowych i panegirykach. Autorzy
klasycy-zmu, doceniając czystość jeż. ojczystego, konsekwentnie
przeciwstawiali się m. Termin do jeż. pol. wprowadził językoznawca > A.
Briickner.
Makuszyński Kornel (1884-1953).-poeta, powieściopisarz, felietonista, autor
książek dla dzieci i młodzieży, recenzent lit. i teatr. Debiut poet. to zbiór
wierszy Połów gwiazd (1908), natomiast powodzenie przyniosły autorowi
nowele humorystyczne pt. Rzeczy wesołe (1909). Zebrane recenzje teatr, ukazały
się w 2 tomach Dusze z papieru (1911). Poezja o cechach romant. to liryki
Narodziny serca (1918) i Zabawa w szczęście (1912), zawierająca jeden z
najpiękniejszych utworów. Balladę o św. Jerzym. Humoreski i felietony pełne
dowcipu ukazały się w zbiorach, m.in. Awantury arabskie (1913), Wycinanki
(1925), Żywot pani i inne świecidełka (1929), Kartki z kalendarza (1939).
Książki dla dzieci to Szewc Kopytko i kaczor Kwak (1912) ze wznowieniem w
Bardzo dziwnych bajkach (1916), także Przygody Koziołka Matołka (t. 1-4, 1933-
34) oraz Awantury i wybryki małej małpki Fiki Miki (cz. 1-2, 1935-36). Perły i
wieprze (1915) to powieść z życia bohemy, wspomnienia dzieciństwa zaś opisane
są w Bezgrzesznych latach (1925). Znakomite listy z Zakopanego i Sopotu
ukazały się w tomie Listy zebrane (1929). Szczególną popularność zyskał M.
wśród młodzieży prezentując w utworach szlachetną postawę swoich bohaterów,
wiarę w sprawiedliwość i dobroć, współczucie dla skrzywdzonych. Najbardziej
znane pozycje tego nurtu to m.in.:
O dwóch takich, co ukradli księżyc (1928), Panna z mokrą głową (1933),
Awantura o Basie (1937), Szatan z siódmej klasy (1937), Szaleństwa panny Ewy
(1957). Większość tych pozycji miała wiele wznowień, niektóre przeniesiono na
ekran. Honorowy obywatel Zakopanego (1929), gdzie otwarto muzeum biograficzne
M. (1966).
Malczewski Antoni (1793-1826) - reprezentant najstarszego pokolenia ro-
mantyków, poeta należący do tzw. szkoły ukraińskiej. W 1811 r. zaciągnął się
do wojska Księstwa Warszawskiego. Przeżył oblężenie twierdzy w Modlinie
261
Malowany ptak
(1813). Wielkie rozczarowanie przyniosła mu klęska Napoleona. W 1816 r. wy-
stąpił z armii i wyruszył w kilkuletnią podróż po Europie (Niemcy, Szwajcaria,
Włochy, Francja, prawdopodobnie Anglia). W 1821 r. wrócił do Polski. Osiadł na
Wołyniu. Jego osobowość ukształtowała się pod wpływem lit., zwł. W. Scotta i
Byrona. Zmarł w nędzy i opuszczeniu. Sławę przyniosła mu > Maria - pierwsza
pol. powieść poet. Był także autorem wierszy lir.
Malewska Hanna (1911-83) - powieściopisarka hist. Studiowała historię w KUL.
Okupację przeżyła w Warszawie, pracowała w tajnym szkolnictwie. Członek AK,
walczyła w powstaniu warszawskim. Po wojnie związana z ruchem katol. W l.
1945-53 współprac., od 1956 r. współred. >,,Tygodnika Powszechnego". W latach
1946-56 członek zespołu redakcyjnego, 1957-73 red. naczelny mieś. > "Znak".
Debiutowała powieścią o młodym Platonie Wiosna grecka (1933). W jej pisarstwie
ujawniły się rozległe zainteresowania hist.: od antyku (Opowieści o siedmiu
mędrcach, 1959), przez średniowiecze (Kamienie wołać będą, 1946; Przemija
postać świata, 1954), XVII w. (Panowie Leszczyńscy, 1961) po XIX w. (Apokryf
rodzinny, 1965 - esej określający rodowód inteligencji). Wydała też z rękopi-
sów Listy staropolskie z epoki Wazów (1959). Była autorką powieści biogra-
ficznej o Norwidzie Żniwo na sierpie (1947) oraz zbiorów opowiadań Stanica.
Opowieści rzymskie (1949) i Sir Tomasz Morę odmawia (1956). Krytyczna wobec
sienkiewiczowskiej tradycji w ujmowaniu historii, eksponowała w powieściach
stronę dokumentalną kosztem fikcji. Chętnie posługiwała się formą listu lub
pamiętnika. W przeszłości szukała objaśnienia teraźniejszości.
Proces dziejowy pojmowała jako rozwój idei, kierowany wolą Opatrzności.
Wielkość człowieka widziała w tym, że choć nie decyduje on o dziejach świata,
choć przemija, pozostawia po sobie trwałe dzieła (wyróżniona nagrodą im.
Pietrzaka powieść Kamienie wołać będą - o budowie katedry w Beauvais).
Malowany ptak (1965) - powieść > J. Kosińskiego, której narratorem i bo-
haterem jest sześcioletni chłopiec, oddany na początku II wojny światowej
przez rodziców na wieś, aby pod opieką samotnej kobiety z dala od zagrożeń
mógł uniknąć śmierci. Po jej dość nagłym zejściu samotnie tuła się przez parę
lat po wsiach, uważany za "innego", być może Cygana lub Żyda, doznaje wiele
okrucieństwa od spotykanych ludzi. Swoją obcość uświadamia sobie obserwując
zachowanie kłusownika Lecha, który dla zabawy maluje schwytane ptaki, aby po
ich wypuszczeniu śledzić, jak z powodu widocznej odmienności są atakowane i
skazywane na nieuchronną śmierć. Wobec bezustannych napaści chłopiec staje się
okrutny i podstępny, przemoc wyzwala w nim podobne zachowania, doprowadza do
zagryzienia swego prześladowcy przez szczury. Wojna z wszystkimi znamionami -
obozami koncentracyjnymi, ale też i walką oddziałów partyzanckich, grasowaniem
różnego typu band, mordowaniem ludności przez Niemców - jest ciągiem zdarzeń
zbrodniczych. Niewiele lepsza okazuje się ludność w kolejno napotkanych
wioskach, chłopiec dręczony i poniewierany, traktowany jak przedmiot,
wielokrotnie ociera się o śmierć, próba utopienia go w kloace kończy się
utratą mowy. Jesienią 1944 r. zostaje przygarnięty przez oddział Armii
Czerwonej i jako jedenastolatek ma szybko stać się świadomym ideologicznie
obywatelem.


Mała Apokalipsa
262
263
manmzm
Pobyt w końcowym etapie wojny w schronisku dla sierot tylko potwierdza po raz
kolejny, że w świecie zła trzeba umieć być takim samym, tam odnajdują go
rodzice, przedwcześnie dojrzale dziecko nie potrafi już okazywać uczuć.
Powolny powrót do normalności przywraca mu mowę, ale nigdy nie będzie chciał
mówić o tym, co widział i przeżył. Powieść opublikowana w Polsce wyzwoliła
dyskusję na temat wiedzy o świecie w niej zaprezentowanym, próbowano badać i
ustalać ewentualne elementy biografii autora z lat wojny, on sam w czasie
wizyt w kraju takie sugestie też formułował.
Mała Apokalipsa (1979) - powieść > T. Konwickiego, ostra groteska polit.
Punktem wyjścia jest Kafkowska sytuacja: do nietworzącego od lat pisarza
przychodzą dwaj jego koledzy, by oznajmić mu, że na znak protestu przeciw
włączeniu Polski do ZSRR, zgodnie z decyzją opozycji ma się spalić przed
Pałacem Kultury i Nauki, w którym odbywa się zjazd Partii. Sprzeciw bohatera
jest daremny. Wyrusza więc w wędrówkę "po ostatnim kilometrze swojej Golgoty".
Groteskowy obraz rzeczywistości niweczy grozę pomysłu. Bohater mówi o sobie,
że jest poszukiwaczem prawdy - próbuje w otaczającym go świecie odnaleźć
jakikolwiek sens. Jego oczyma czytelnik ogląda Warszawę w stanie totalnego
chaosu. Po brudnych ulicach w różnych kierunkach przeciągają manifestacje
wykrzykujące przypadkowe hasła, milicjanci bez przerwy legitymują
przechodniów, nikt nie wie, który jest rok, wszechobecna służba bezpieczeństwa
przesłuchuje bohatera w restauracyjnej toalecie, martwa gospodarka ożywa na
moment po kupieniu przez bohatera -pudełka zapałek, a w podziemiach czeka na
dygnitarzy
wspaniała uczta. Apokaliptyczny chaos zatacza coraz większe kręgi - obejmuje
świat, a wreszcie kosmos. Chaos ogarnął także ludzi. Zarówno władza, jak i
opozycja są w stanie rozkładu. Opozycyjny reżyser przy pełnej akceptacji
władzy realizuje antyrządowe filmy, pisarz na prawo sprzeciwu zasłużył pro-
rządową książką, krytyk rozwija przewrotną teorię aluzji. Jedyny ideowy
opozycjonista jest tak chory i słaby, że niezdolny do działania. Symptomem
rozkładu władzy jest rozebranie się w czasie zjazdu (w obecności przywódców
Polski i ZSRR) tow. Kobiałki, a za nim innych delegatów. Jedynym schronieniem
przed nienormalnością świata staje się szpital psychiatryczny. W czasie
wędrówki bohater zostaje zwolniony z misji przez przywódcę opozycji. Podejmuje
jednak decyzję samospalenia (rozmowa z Janem) w imię obrony własnej godności i
łudząc się, że wstrząśnie sumieniami. W świecie stającej się apokalipsy nie
można bowiem odkryć żadnego sensu. A. Werner napisał o jego wyborze: "jeśli
nie można nadać sensu życiu, trzeba nadać sens śmierci". Nie wiadomo
ostatecznie, czy akt samospalenia się dokonał. W świecie totalnego absurdu
ofiara życia też może stać się nonsensem. Powieść ukazała się w > drugim
obiegu jako 10. numer > "Zapisu.".
manifest literacki - tekst wierszem lub prozą, wyraz założeń artyst. i
ideowych pokolenia, grupy lit. (np. futurystów) lub konkretnego artysty (np.
Witkacego). Może być teoretycznym uzasadnieniem praktyki lub jej zapowiedzią.
M. l. formułowane od pół. XIX w. do dziś, zwł. przez grupy awangardowe, wpły-
nęły na ukształtowanie się świadomości poet. Po II wojnie mniej wyraziste (np.
> Arspoetica? Cz. Miłosza).
Maraton (1844) - poemat > K. Ujejskiego odczytany na wieczorze lit. u A.
Kłodzińskiego, dyr. Ossolineum. Wyd. w 1847 r. bez zakończenia skreślonego
przez cenzurę austr. Staroż. Grecja była tu metaforą Polski - zwycięstwo pod
Maratonem dawało nadzieję, podnosiło na duchu. Utwór pobudzał do walki glo-
ryfikując umiłowanie wolności, godność narodową, patriotyzm potwierdzone
bohaterską walką. Patos i podniosła retoryka M. oddawały atmosferę patrio-
tycznego salonu l. 70. XIX w.
Marchołt, Marolf, Markolf, Marcol-phus, Marchiandus (imię znaczące:
sójka, ptak przedrzeźniający głosy) -bohater wywodzący się z legend żyd.
związanych z królem Salomonem. Początkowo poważny antagonista Salomona w
dysputach filoz., w XII w. w lit. niem. przekształca się w postać komiczną. W
lit. pol. pojawia się jako śmieszny bohater Rozmów, które mial król Salomon
mądry z Marchołtem grubym a sprośnym (1521) > Jana z Koszyczek. Dzięki
sprytowi i zdroworozsądkowemu myśleniu pokonuje w dyspucie mądrego wiedzą
książkową króla. M. kpi z Salomona, na jego uczone wywody odpowiada aforyzmami
zaczerpniętymi z potocznych przysłów, z łatwością rozwiązuje wszystkie
zagadki. Prorockiemu rodowodowi władcy z dumą przeciwstawia swój - chłopski. W
efekcie staje się komicznym sobowtórem Salomona. Bohaterem swego dramatu
uczynił go w r. 1920 > J. Kasprowicz (Marchołt gruby a sprośny, jego naro-
dzin, życia i śmierci misterium tragikomiczne). Dla twórców kwartalnika o na-
zwie "Marchołt" stał się symbolem pełnego człowieczeństwa.
Maria. Powieść ukraińska (1825) - A. Malczewskiego - l. pol. powieść poet.
(poemat romant.) w 2 pieśniach, dedykowana > J. Ursynowi Niemcewiczowi.
Podstawą fabuły jest autentyczne wydarzenie: morderstwo G. Komorow-skiej -
żony Sz. Potockiego. Autor przeniósł akcję na XVII-wieczną Ukrainę -wzorem W.
Scotta podkreślał autentyzm realiów (np. przez liczne przypisy). Walki z
Tatarami uczynił odpowiednikiem średniow. rycerskich bojów. Z G. Byrona wziął
- ujawniające się w dziejach Wacława - poczucie bezsensu życia, bezsilności
człowieka wobec złego świata i nieodgadniętego losu. Dużą rolę gra w poemacie
pejzaż: projekcja stanów duchowych bohaterów. Symbolem ludzkiego losu stał się
pusty, dziki step. M. była oryginalną - niezależną od Mickiewiczowskiej -
propozycją epiki romant. Pojawiła się za wcześnie - nie wpłynęła zasadniczo na
rozwój gat. Przez jednych ceniona (m.in. przez > M. Mochnackiego), przez
innych niezrozumiana (m.in. przez > F. K. Dmo-chowskiego). Została przetium.
na jeż. franc., roś., niem., czes., serbsko-chorw., wł., łotew. i ang. (we
fragm. na białor. i ukr.). Ilustrowali ją M. E. Andriolli i W. Gerson. Tematy
do obrazów czerpali z M. m.in. J. Kossak i J. Simmler.
marinizm - nurt liryki europ. > baroku, termin ukształtowany od nazwiska wi.
poety G. Mariniego, który w poemacie L'Adone dal wzór nowej techniki pisania.
Poezja powinna była zadziwiać, zaskakiwać niezwykłością stylu i języka:
metafor, szokujących paradoksów, antytez, oryginalnych epitetów, śmiałych
porównań. Wyszukany pomysł poetycki - koncept był celem dla wielu wybitnych
poetów, narzędziem artystycznego poznawania złożonych dziwności świata. W
Polsce przedstawicielem tego stylu był > J. A. Mor-sztyn.


Markiewicz Henryk
264
265
Matuszewski Ignacy
Markiewicz Henryk (ur. 1922) - historyk i teoretyk lit., profesor UJ, członek
PAN. Znawca epoki pozytywizmu i Młodej Polski, zwłaszcza twórczości Prusa i
Żeromskiego. Autor m.in. studium Realizm w twórczości Bolesława Prusa (1950),
"Lalka" Bolesława Prusa (1951), Stefan Żeromski (1951), "Przedwiośnie" Stefana
Żeromskiego (1953), Prus i Żeromski (1951), "Ludzie bezdomni" Stefana
Żeromskiego (1963), W kręgu Żeromskiego (1977). Ogłosił wiele prac z dziedziny
teorii lit., poświęcając najwięcej uwagi problemom nauki o lit., np. Tradycje
i rewizje (1957), Główne problemy wiedzy o literaturze (1965), Nowe przekroje
i zbliżenia (1974), Przekroje i zbliżenia dawne i nowe (1976), Pozytywizm
(1978), Polska nauka o literaturze. Zarys rozwoju (1981), Świadomość
literatury (1985), Literatura pozytywizmu (1986), Zabawy literackie (1992),
Literatura i historia (1994). Oprócz tego opublikował wiele prac edytorskich i
redakcyjnych oraz niesłychanie długą listę opracowań.
Marność - fraszka > D. Naborowskiego złożona z 2 części. Pierwszą otwiera
sentencja - stwierdzenie faktu. Autor podejmuje myśl z Księgi Koheleta:
"marność nad marnościami i wszystko marność" (yanitas vanitatum et omnia
vanitas), wzmacnia ją pleonazmem "marna marność". Część II jest radą udzieloną
ludziom przez jednego z nich (podmiot zbiorowy): miłość i żart to antidotum na
marność świata pod warunkiem, że pamiętają o Bogu. Poeta zaleca przyjmować
świat, jakim jest.
Marta (1873) - powieść :-> E. Orzeszkowej, lit. rozwinięcie rozprawy Kilka
stów o kobietach (\ 870), w której autorka upominała się o rzetelne przygoto-
wanie dziewcząt do samodzielnego
życia. Bohaterka powieści Marta Świc-ka po śmierci męża staje wobec ko-
nieczności zapewnienia sobie i dziecku środków do życia. Podejmowane przez nią
próby znalezienia pracy dowiodły, że nie miała żadnych kwalifikacji do
wykonywania zawodów pojmowanych jako kobiece (krawcowa, nauczycielka,
tłumaczka itp.), natomiast przestrzegane konwenanse uniemożliwiły zatrudnienie
jej w zawodach zastrzeżonych dla mężczyzn (w handlu). Dorywcze zarobki szybko
się kończą, pozbawiona możliwości utrzymania kobieta skazana jest na nędzę i
żebractwo, a ostatecznie kradzież i przypadkową śmierć. Typowa powieść
tendencyjna realistycznie obrazuje ówczesne stosunki spot., postulując
równocześnie konieczność przeprowadzenia niezbędnych reform.
Maskarada (1938) - dramat > J. Iwa-szkiewicza, kolejny utwór tego autora o
zmarnowanym losie człowieka nieprzeciętnego, tematem bowiem są ostatnie dni
Puszkina i okoliczności jego śmierci. Rozważania podejmowane wcześniej w >
Lecie w Nohant o relacji "artysta-świat" w tym utworze są przywołane wskutek
sprowokowanego pojedynku, śmierć wielkiego poety roś. skłania tam obecnych do
formułowania pytań o czas i miejsce sprzyjające twórcy. Rosja okazała się
wroga Puszkinowi, dlatego ważne pytanie: "A ty znasz jaki inny kraj, w którym
mogą żyć poeci?" jednej z postaci (Pułkownika) pozostaje bez odpowiedzi.
Niemal cały dramat wypełniają dyskusje obrazujące konflikt artysty z
ograniczającym go otoczeniem
Matka Joanna od Aniołów (1946) -opowiadanie > J. Iwaszkiewicza osnute na
motywach głośnej w XVII w. sprawy zbiorowego opętania zakonnic
w franc. klasztorze w Loudun.-Tytułowa postać jest przełożoną klasztoru urszu-
lanek w Ludyniu, słynącego z przypadków opętania mniszek przez diabła,
przybywa tam ksiądz Suryn jako kolejny egzorcysta skierowany rozkazem
prowincjała zakonu jezuitów. Miejscowy ksiądz poufnie sugeruje, że niepokojące
zachowania mniszek mają swoje źródło w tłumionych regułą zakonną pragnieniach
seksualnych, egzorcysta po rozmowach z przełożoną dopatruje się raczej pychy i
potrzeby eksponowania własnej osoby. Wielokrotne rozmowy i zabiegi wypędzenia
diabła z duszy matki Joanny zbliżają księdza Suryna do niej i wyzwalają
potrzebę przejęcia jej opętania na siebie. W czasie kolejnych egzorcyzmów
ksiądz uświadamia sobie charakter własnych uczuć względem przełożonej,
przyjmuje diabła do siebie i wyzwala z jego mocy mniszkę. Zostaje odwołany z
Ludynia, lecz w drodze powrotnej nocą w karczmie spotyka szatana, zawiera z
nim pakt, na którego mocy za cenę spokoju matki Joanny oddaje własną duszę, a
dla potwierdzenia trwałości uzgodnień dopuszcza się mordu dwóch chłopców słu-
żebnych, aby zatracenie duszy było nieodwracalne. Przełożona odzyskuje zdrowie
psychiczne, potrafi już oprzeć się atakom demonów, z czasem w pełni władz
umysłowych sprawuje rządy w klasztorze przez wiele lat. Zjawisko psychozy na
tle rei. ma charakter filoz. metafory mówiącej o losie człowieka, ukazuje
bezradność i towarzyszący jej tragizm wobec siły zbiorowych mitów. Ekr. w reż.
J. Kawalerowicza w 1960 r.
Matka Królów (1957) - powieść -> K. Brandysa, przedstawiająca na przykładzie
losów gł. bohaterki, Łucji Król -wdowy, biednej praczki - deformacje
socjalizmu i spowodowany nimi dramat
poszczególnych ludzi. Matka daremnie walczy o ocalenie swoich 4 synów - po-
wieść kończy się śmiercią w więzieniu Klemensa Króla, fałszywie oskarżonego
komunisty. Dramat przeżywa także przyjaciel rodziny ideowy komunista Lewen.
Przejmujący obraz bohaterki borykającej się z codziennym życiem (utrata
sakiewki jest dla niej większą tragedią niż wybuch wojny) i bezradnej wobec
historii oraz polityki. W 1981 r. filmową adaptację M. K. zrealizował J.
Zaorski.
Matuszewski Ignacy (1858-1919) -krytyk lit. i pedagog, początkowo rzecznik
idei pozytywistycznych, od lat 90. popularyzator lit. modernistycznej w kie-
rowanym przez siebie > "Tygodniku Ilustrowanym" (1898-1907). Początkowo
bankowiec, drogą samokształcenia doszedł do pozycji najwybitniejszego krytyka
lit. swej epoki. Brał udział w opracowaniu Encyklopedii powszechnej
Orgelbranda i Wielkiej encyklopedii ilustrowanej. Najważniejsze studia i
szkice to m.in. Diabeł w poezji (1894), Czarnoksięstwo i mediumizm. Studium
historyczno-porównawcze (1896), Swoi i obcy. Pokrewieństwa i różnice. Zarysy
literacko-estetyczne (1898). Bogate studia komparatystyczne lit. pol. i po-
wszechnej oraz porównawcze zestawienia utworów lit. i filoz. z dziełami sztuki
plastycznej znalazły wyraz w głównym dziele Słowacki i nowa sztuka (1902), w
którym określił m.in. estetyczne właściwości sztuki młodopolskiej. Twórczość i
twórcy (1904), Król Duch czy królowie Duchy (1910), Studia o Żeromskim i
Wyspiańskim (pośmiertnie 1921) to prace o psychologii krytyki, o celach
sztuki, o Mickiewiczu w lit. wszechświatowej, o wzniosłości u Słowackiego.
Studium polemiczne z _> J. Weyssenhoffem o Wyspiańskim to Weyssenhoffi "laury"
Wyspiańskiego


Matuszewski Ryszard
266
(1911). W 1925 r. wydano I tom zbiorowych Pism M. z dokładnym życiorysem i
szczegółową bibliografią.
Matuszewski Ryszard (ur. 1914) - krytyk lit. Studiował prawo na UW. Współ-
twórca i członek Klubu Artystów S (program: "nawiązać kontakt ze starymi
poetami i teoretykami poetyki awangardowej"). Uczestnik kampanii wrześniowej
1939 r. i konspiracyjnego życia kult. w czasie okupacji. Odznaczony medalem
"Sprawiedliwy wśród narodów świata" (1993) za pomoc niesioną Żydom. We
wrześniu 1944 zamieszkał w Lublinie, a od 1945 r. - w Łodzi. Redagował >
"Kuźnicę" (1946-50). W 1950 r. przeniósł się do Warszawy. Do 1955 r. pełnił
funkcję zastępcy dyrektora > "Nowej Kultury", w 1955-66 kierował w piśmie
działem krytyki, a w l. 70. działem krytyki w > "Literaturze" (w 1976 r.
został usunięty z pisma przez ówczesne władze PRL). Współpracował z licznymi
pismami, m.in. z "Rocznikiem Literackim", "Nowinami Literackimi", "Poezją",
"Życiem Literackim". W 1953-57 kierował pracownią lit. współczesnej >
Instytutu Badań Literackich PAN, w 1960-77 działem lit. współcz. w
wydawnictwie Czytelnik. Był sygnatariuszem protestu przeciw wykluczeniu > L.
Kołakow-skiego z PZPR. Jako badacz i krytyk zajmuje się gł. lit. współczesną -
zarówno jej spoi. funkcjami, jak i specyficznymi problemami sztuki. Poświęcił
jej prace: Literatura po wojnie (1948), Literatura na przełomie (1951),
Literatura międzywojenna (1953), Szkice krytyczne (1954), Doświadczenia i mity
(1964), Z bliska (1981), Powroty i pożegnania (1987), Od Leśmiana do Barań-
czaka (1995). Jest autorem podręczników szkolnych, antologii opracowanych
wspólnie z > S. Pollakiem:
Poezja Polski Ludowej (1955), Poezja polska 1914-39 (1962) oraz książki
wspomnieniowej Żółte dzioby, zielone lata (1990). Tłumaczy lit. franc.
Mayenowa Maria Renata (1910-88) -teoretyk lit., edytor. Studiowała filologię
pol. w Wilnie. Studia uzupełniała po II wojnie światowej w Pradze. W 1954-68
prof. UW, od 1954 r. prof.
> Instytutu Badań Literackich PAN, w którym kierowała działem historii pol.
jeż. artystycznego, a w 1957-69 była zastępcą dyrektora do spraw naukowych.
Wiceprezes Polskiego Tow. Se-miotycznego. Współpracowała z licznymi
czasopismami, m.in. z "Pamiętnikiem Literackim", "Ruchem Literackim",
"Rocznikiem Literackim", "Tekstami". Interesowała się gł. problemami języka
literatury, poetyki i semiotyki. Rzeczniczka strukturalizmu jako metody ba-
dawczej. Wraz z W. Górnym opublikowała antologię Praska szkolą strukturalna
1926-48 (1965). Orientacja lingwistyczna jest widoczna także w pracach z
poetyki (Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, 1974) i werso-logii (O
sztuce czytania wierszy, 1964). M. zajmowała się także stylistyką (O
stylistyce utworów mówionych, 1972;
Mickiewicz a tradycje stylistyczne, 1955), zwi. kwestiami spójności tekstu
(Spójność tekstu a postawa odbiorcy, 1971). Jest autorką podręcznika Poetyka
opisowa (1949). Pośmiertnie ukazały się jej Studia i rozprawy (1993). M. była
red. prac zbiorowych (m.in. Słownik polszczyzny XVI wieku. Poetyka. Zarys en-
cyklopedyczny, Język i poezja), red. naukowym serii Biblioteka Pisarzów Pol-
skich oraz red. naczelnym wydania dzieł wszystkich > J. Kochanowskiego.
Mazepa. Tragedia w 5 aktach dramat
> J. Słowackiego, wyd. 1840, wyst.
267
mecenat
1847, w Krakowie 1851. Tytułowa postać kozackiego hetmana (właśc. J. Ko-
łodyńskiego), w młodości dworzanina króla Jana II Kazimierza, bohatera licz-
nych romansów opisywanych w lit. romant., obdarzona została przez Słowackiego
licznymi przymiotami ducha i umysłu oraz przedstawiona u progu wielkiej
kariery w hierarchii przywódców Kozaczyzny. Staje się on nieświadomym sprawcą
rodzinnej tragedii, śmierci starego i władczego Wojewody, jego pięknej żony
Amelii i zakochanego w niej pasierba Zbigniewa. Przypadkowo podsłuchiwana
rozmowa Amelii i Zbigniewa zwraca uwagę zazdrosnego starca, który wydaje
polecenie zamurowania domniemanego konkurenta. Uwolniony z rozkazu króla,
broni swej niewinności w pojedynku, w którym ginie walczący za ojca Zbigniew,
umiera też Amelia, pomimo wyjawienia prawdy Wojewodzie M. jest ścigany z jego
rozkazu. Dystans wobec polit. zdarzeń XVII-wiecznej Polski i sarmackiej oby-
czajowości, dramaty indywidualne przedstawione dynamicznie i przekonująco
składają się na walory dzieła. Niezwykłe życie autentycznego M., opisane m.in.
w poemacie Byrona, stało się również tematem popularnego w Anglii i Francji na
pocz. XIX w. widowiska cyrkowego. W Polsce oprócz wielu inscenizacji teatr,
powstała ekr. w reż. G. Holoubka (1975).
Mazowsze (1943) - wiersz -> K. K. Ba-czyńskiego, wyraz katastrofizmu histo-
riozoficznego i generacyjnego (określenie > K. Wyki). W utworze przenikają
się obrazy przyrody (piękny, spokojny pejzaż mazowiecki) i przywołanej
wspomnieniem przeszłości (powstanie naród. - tragiczne, ale heroiczne, świę-
te). Czas (naturalne przemijanie) wchłania pamięć ludzkich dramatów, zabli-
źniają się rany. Gwałtowny dysonans wprowadza zwrotka mówiąca o wybuchu II
wojny światowej (dram., pełne grozy obrazy walącego się nieba, pożogi, potopu
krwi, wszechobecnej śmierci). Historia okazała się niepokonana -wciąż przynosi
zło i determinuje ludzkie losy. Podmiot mówiący heroicznie przyjmuje obowiązek
walki i świadomość czekającej go śmierci. W puencie wypowiada dramatyczną
wątpliwość:
nie jest pewien, czy on i żołnierze tacy jak on zostaną docenieni przez potom-
nych.
Mazurek Dąbrowskiego - pol. pieśń patriotyczna napisana przez > J. Wy-
bickiego w Reggio nell'Emilia we Włoszech (1797), początkowo o nazwie Pieśń
Legionów polskich we Włoszech, poświęcona organizatorowi i dowódcy Legionów J.
H. Dąbrowskiemu. Już w czasie powstania listopadowego zaczęła pełnić funkcję
hymnu naród., ale oficjalny dekret w tej sprawie ukazał się dopiero w 1927,
zatwierdzona też przez sejm RP w 1990 r. jako hymn państwowy. Nie zostało
ostatecznie ustalone autorstwo melodii utrzymanej w rytmie mazurka. W 1978 r.
powstało Muzeum Hymnu Naród, w Będominie.
mecenat - świadoma opieka nad sztuką i artystami. Termin pochodzi od imienia
rzym. arystokraty Mecenasa (I w. p.n.e.) - opiekuna poetów, m.in. Horacego. W
średniowieczu m. sprawowali Kościół i władcy. Rozkwit zjawiska - w renesansie.
Istniał wówczas m. magnacki (Medyceusze, Sforzowie, Estowie) i papieski. W
Polsce pojawił się w końcu XV w. - działalność Z. Oleśnickiego. M. królewski
zaczął się w czasach Jana Olbrachta, a szczególnego znaczenia nabrał za
panowania Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta; w następnych


Medaliony
268
epokach - za Jana III Sobieskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ten
ostatni korzystnie wyróżniał się na tle Europy - nadal sztuce ważną rolę spot.
(służenie narodowi). Do najwybitniejszych magnatów-mecenasów należeli:
w renesansie P. Myszkowski, J. Zamoy-ski, F. Padniewski, w oświeceniu Zału-
scy, Czartoryscy, Potoccy, Radziwiłłowie. Funkcję tę spełniały również zakony,
np. w oświeceniu pijarzy i jezuici. Mniejsze znaczenie miał m. szlachecki i
mieszczański. Pocz. XIX w. przynosi rozwój form instytucjonalnej opieki nad
sztuką, np. działalność Tow. Przyjaciół Nauk czy fundacji J. Ossolińskiego. W
XX w. rolę mecenasa często przejmowało państwo, a także różne instytucje i
organizacje. Opieka nad artystami polegała na tworzeniu im finansowych
warunków uprawiania sztuki, pomocy w zdobyciu wykształcenia itp. Wraz Z
pojawieniem się w pocz. XIX w. salonu lit. (np. W. Krasińskiego) - także na
zapewnieniu pozycji w środowisku. Układ ról protektor - podopieczny miewał
także ujemne skutki: zobowiązywał twórcę do podejmowania treści preferowanych
przez mecenasa lub do pisania utworów panegirycznych. Przede wszystkim
zapewniał możliwość rozwoju artysty i wielu dziedzin życia kulturalnego.
Medaliony (1946) - cykl 8 opowiadań > Z. Naikowskiej, efekt pracy w Mię-
dzynarodowej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich, proza dokumentalna
zawierająca lit. zapis zeznań świadków ludobójstwa, relacje z widzianych
miejsc i słyszanych wypadków. Genezę tytułu wyjaśnia zapis w Dziennikach
pisarki sporządzony pod datą 7 V 1944: "Wracałam aleją grobów, szpalerem
nagromadzonych trupów. Znajome nazwiska, sylwetki, medaliony", owalne zdjęcia
wmurowane
w nagrobki przechowują pamięć o tych, co odeszli. Motto zbioru: "Ludzie lu-
dziom zgotowali ten los", uświadamia destrukcyjny wpływ wojny na psychikę
jednostki, każe się zastanowić nad istotą i granicami człowieczeństwa.
Reporterski charakter zapisu faktów, autentyzm wypowiedzi świadków zbrodni,
brak odautorskiego komentarza mają ogromną siłę przekazu, wobec okrucieństwa
masowej śmierci autorka rezygnuje z jakiegokolwiek moralizowania, każda próba
oceny wydaje się niestosowna. Otwierające cykl opowiadanie Profesor Spanner
zawiera opis produkcji artykułów codziennego użytku z surowca, którym były
zwłoki ludzkie, pracownicy Instytutu Anatomicznego w Gdańsku nie chcieli
rozumieć grozy tego procederu, a miody asystent profesora wyraża nawet podziw:
"W Niemczech, można powiedzieć, ludzie umieją coś zrobić -z niczego..."
Zeznanie kobiety, która widziała zdarzenia niepojęte, m.in. desperackie
spożywanie ludzkich trupów przez umierających z głodu więźniów w obozie
Ravensbriick, zawiera opowiadanie Dno. Tragedia Żydów mordowanych w getcie i
przerażająca nieświadomość obserwatorów tych zbrodni opisane zostały w
Kobiecie cmentarnej, natomiast ogromna wola przeżycia na przekór otaczającej
śmierci tylko po to, aby przekazać prawdę o zbrodniach, jest tematem Dwojry
Zielonej. Wymyślne tortury są utrwalone w relacji jednej z więźniarek obozu
koncentracyjnego, w którym wielogodzinne stanie na mrozie miało być naturalną
selekcją słabszych (Wiza). Prawdziwym studium ludzkiego strachu jest
dramatyczny los Żydówki rannej podczas ucieczki z transportu do obozu. Wśród
zebranych wieśniaków nie znalazł się nikt, kto zaryzykowałby udzielenie jej
pomocy, po całym dniu debat nad leżącą zostaje
269
Melodia mgieł nocnych
przez jednego spośród tłumu zabita (Przy torze kolejowym). Bohater opowiadania
Człowiek jest mocny Michał P. był świadkiem śmierci całej swojej rodziny
zagazowanej w obozie, nie widział sensu życia dla siebie, ale nie został przez
Niemców zabity tylko dlatego, że nadawał się jeszcze do pracy przy grzebaniu
trupów w Lasach Żuchow-skich. Podsumowaniem wiedzy o procesie ludobójstwa jest
ostatnie opowiadanie tego cyklu Dorośli i dzieci w Oświęcimiu, w którym
zawarła autorka krótką charakterystykę katów obozowych i stosowanych przez
nich metod zabijania, a w obrazie bawiących się, w zabijanie Żydów dzieci dala
wymowny przykład degeneracji psychiki pod wpływem okrutnego prawa obozowego.
Meir Ezofowicz (1878) - powieść > E. Orzeszkowej przedstawiając obraz oby-
czajowości i kultury żyd. była lit. głosem w toczącej się wówczas dyskusji na
temat zasadności asymilacji Żydów w kulturze pol. Zdarzenia ulokowane w
miasteczku Szybów nawiązują do autentycznych postaci Michała i Hersza
Ezofowiczów, którzy w czasach odrodzenia (Michał) i oświecenia (Hersz)
usiłowali zreformować ortodoksyjny styl życia społeczności żyd. i zbliżyć ją
do Polaków. Przedstawione w powieści środowisko żyd. okazuje się nie tylko
wyobcowane ze społeczności pol., ale i wewnętrznie skonfliktowane. O wpływy
walczą ze sobą dwie rodziny, konserwatywnych rabinów Todrosów i postępowych
kupców Ezofowiczów, których miody potomek Meir samotnie przeciwstawia się
ortodoksyjnemu zacofaniu środowiska. Przegrywa ostatecznie, zostaje wyklęty i
wygnany z Szybowa, w którym pozostaje grupa jego zwolenników, być może im uda
się w ciągu dłuższego czasu doprowadzić
do przemian. Wiernie zobrazowane realia życia codziennego i stylizowany język
postaci (hebr. i jidysz) stanowią niewątpliwy walor artyst. powieści, przy-
czyniając się do upowszechnienia kultury mniejszości żyd. w Polsce.
Meissner Janusz, pseud. Porucznik Herbert (1901-78) - powieściopisarz i
nowelista, lotnik wojskowy. W l. 1942-44 w Anglii kierownik Polskiego Radia,
autor wielu słuchowisk i korespondent lotniczy, 1944-46 oficer RAF-u w czynnej
służbie, od 1946 r. w Polsce. Po powrocie zajął się pracą lit. prezentując si-
łę, przygodę, ale i emocje związane z lotnictwem. Autentyczne wydarzenia hist.
i osobiste przeżycia przedstawione z dram. napięciem lub humorem stanowiły o
poczytności powieści M. Jest autorem opowiadań lotniczych i powieści, m.in.
Eskadra (1928), Szkoła orląt (1930), Żądło Genowefy (1943), l. jak Lucy
(1945), Niebieskie drogi (1954), "Pistolety" i "Kosyniery" (1977). Tematykę
marynistyczną zaprezentował m.in. w Sześciu z "Daru Pomorza" (1951) i Wrakach
(1953). Trylogia: Jak dziś pamiętam (1967), Wiatr w podeszwach (1974), Pióro
ze skrzydeł (1973) oraz Opowieści pogodne (1974) opisują własne przeżycia M.
Melodia mgiel nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) - wiersz > K.
Przerwy-Tetmajera zamieszczony w cyklu Z Tatr (1894), będący przykładem
połączenia liryki sytuacyjnej z elementami wyznania. Zastosowana personifi-
kacja pozwala pokazać ożywiony świat przyrody na kształt przeżyć człowieka,
dialog mgieł dynamizuje obraz. Ulotność wrażeń oddają pląsające przy świetle
księżyca mgły, które bawią się "ćmy błoną przeźrocza", "puchem mlecza", "sów
pierzem puszystym". Pre


Mendel Gdański
270
zentowany pejzaż górski poprzez swoje ukonkretnienie nabiera cech wiarygod-
ności, oczarowanie urokiem ciszy i spokoju osiąga autor gromadząc epitety:
"powiewne szumy", "wiatr uciszony", "smrekowy szept". Zastosowana metoda
obrazowania poet. - połączenia wrażeń kolorystycznych, dźwiękowych i
zapachowych (synestezja) - podkreśla sensualizm świata przedstawionego, tworzy
nastrój, ma wpływ na zmysły czytelnika. Zapisany obraz jest poet.
przetworzeniem malarskiej techniki impresjonistycznej, której istotą było uka-
zanie ulotnego piękna chwili.
Mendel Gdański (1890) - nowela -> M. Konopnickiej opubl. w "Przeglądzie Li-
terackim", reakcja na rozruchy antysemickie w Królestwie. Tytułowy bohater
jest 67-letnim Żydem od 27 lat prowadzącym zakład introligatorski i wycho-
wującym osieroconego wnuka Jakuba. Opisowo-wspomnieniowa narracja tworzy
sugestywny wizerunek starego Mendla, niezwykle emocjonalnie związanego z
miastem i oddanego najbliższej mu osobie z rodziny. Wydarzenia zewn., napaść
na wnuka stanowią tło do właściwego dramatu starego Żyda, rozgrywającego się w
sferze jego psychiki. Bohater nie okazuje lęku przed podłością i głupotą,
gardzi takim zachowaniem, ma świadomość własnej wartości budowanej uczciwym
życiem. Przytoczona przez niego argumentacja opiera się na logicznym
rozumowaniu, dowodzi znajomości środowiska, w którym spędził całe życie, i
potęguje jego dramat osobisty. Mimo iż nie doszło do tragedii, rana wnuka
okazała się niegroźna, to jednak stary człowiek traci wiarę w ludzi, czuje się
odarty z uczuć, którym był wierny przez cale życie, i jak sam mówi, umiera mu
serce do te-eo miasta.
"Merkuriusz Polski dzieje wszytkiego świata w sobie zamykający dla informacji
pospolitej" - pierwsza pol. gazeta, organ informacyjny dworu królewskiego.
Powstała z inicjatywy > Ł. Opalińskiego. Wyd. 2 razy w tygodniu od 31 I 1661
do 22 VII 1661 w nakładzie ok. 100 egz. Objętość: 8-12 stron. Początkowo druk.
w Krakowie, potem w Warszawie. Tytuł i szata graficzna wzorowane na
czasopiśmie ang. "Mer-curius Brittannicus Communicating..." Jej redaktorzy: H.
Pinocci, potem J. A. Gorczyn. Miała wydanie "ordynaryjne" (zwyczajne) i
"ekstraordynaryjne" (nadzwyczajne).
mesjanizm - filozofia dziejów (histo-riozofia), zgodnie z którą po okresie ka-
tastrof nadejdzie zbawiciel, by ocalić świat od zła. Jest on w tej koncepcji
częścią ludzkich zamysłów Stwórcy, który kolejnymi aktami odkupienia zbliża
świat do Boskiego porządku. W Polsce m. rozwinął się w > romantyzmie (m.in.
> Dziadów cz. III i > Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego A.
Mickiewicza). Był wyrazem przekonania, że z woli Boga naród pol. ma odegrać
rolę Chrystusa (Mesjasza) narodów, ocalić świat przed historycznym złem -
caratem. Popularny po klęsce powstania listopadowego, nadawał uniwersalny sens
cierpieniom narodu.
Miaskowski Kasper (po 1550-1622) -poeta okresu przejściowego między renesansem
a barokiem, obdarzony malarską wyobraźnią. Autor Zbioru rymów (1612). Jego
twórczość - głównie rei. -jest bliska dążeniom kontrreformacyj-nym. M. mówił o
marności i przemijaniu wszystkiego, rozbijał mit arkadyjski - żegnał na zawsze
wieś, krainę utraconej szczęśliwości (Waleta wloszczonow-ska). Choć opisywał
świat orzechu, nie
271
Miciński Bolesław
negował go, był świadom jego uroku. Twierdził, że w świadomości ludzi toczy
się nieustanna gra wartości, dlatego wiedzy o człowieku szukał w analizie
własnego wnętrza. Poznanie siebie, prowadzące do poznania Boga, uważał za
jedyną drogę do wewn. przemiany. Był przekonany o jej konieczności, ale i nie-
możliwości - ludzie nie potrafią przekroczyć granic własnej natury (działania
wbrew niej opisywał posługując się metaforyką makabry). Szansą człowieka jest
- zdaniem M. - pokuta i ciągła czujność. Uważał, że poeta powinien szukać
odniesienia w kreacji Boskiej. Dlatego czul się uprawniony do budowania
własnych wizji raju czy dziejów człowieka - chrystianizowal mitologię (Apollo
i muzy składają hołd Chrystusowi w stajence betlejemskiej - Rotuly na
narodzenie syna Bożego). Najchętniej nawiązywał do tradycji średniow.:
przerobił na wiersze Credo, pacierz, Dekalog. Poemat Historia ... gorzkiej
męki i okrutnej śmierci Boga wcielonego Jezusa Pana ujął w cykl godzin
liturgicznych. Umiejętnie ukazywał przestrzeń w ruchu (Łódź Opaleńska),
posługiwał się kolorem i światłem.
Miazga - powieść > J. Andrzej ewskiego ukończona w 1970 r., wyd. w drugim
obiegu (1979), oficjalnie opublikowana (z ingerencją cenzury) w 1981. Pretek-
stem do opisania wybranego wycinka wspólcz. rzeczywistości miał być, wy-
stępujący dość często w lit., motyw wesela, początkowa część fabuły tylko je
zapowiadała, komentarz autora informował, że zerwane zaręczyny przekreślają te
zamiary. Na kształcie powieści zaważyła tendencja autotematyczna, autor
zarysował wątek akcji, by go natychmiast skomentować, ten charakter utworu
podkreśla wprowadzony dziennik, a przytoczone fragmenty oznaczone są datami od
7 ffl do 19 IX 1970. Zapisy konkretnych wydarzeń (pogrzeb Pawia Jasienicy i
jego obrona przed niesłusznymi oskarżeniami polit., proces grupy młodzieży
nielegalnie przewożącej do kraju paryską "Kulturę"), komentarz do
narastającego niepokoju, zwierzenia o niemożności pisania dzieła są przykładem
prozatorskiego eksperymentu, a wielopoziomowa konstrukcja służy próbie
opisania kryzysu wspóicz. rzeczywistości polit. Na pozorny chaos kompozycyjny
powieści (miazgę) składa się również pomysł włączenia działu zatytułowanego
"Intermedium, czyli polskie życiorysy", będącego niemal encyklopedycznym
rejestrem informacji o postaciach występujących w utworze, ale też dającego
świadectwo niezwykłych pol. losów. Oryginalna forma lit. oddaje ówczesną
miazgę życia społ. i publicznego w Polsce, powieść ma kilka perspektyw: polit.
z rysunkiem zdeprawowanej władzy, historiozoficzną z opisem zbiorowych losów,
rei. z oznaką upadku człowieka akceptującego kardynalne grzechy totalitaryzmu,
estetyczną z fundamentalnym pytaniem, czy z moralnej miazgi może powstać
sztuka.
Miciński Bolesław (1911^3) - poeta, eseista, krytyk lit. i filozof. Studiował
filozofię na UW i w Paryżu. W l. 1932-34 współred. "Zet", w 1935-38 kierował
działem krytyki lit. w -> "Prosto z mostu", potem redakcją prozy w Polskim
Radiu. W 1939 r. przedostał się do Paryża - tu współpracował z "Wiadomościami
Polskimi". Od 1940 r. do śmierci mieszkał w Grenoble. Na jego poglądy wpływ
wywarła filozofia głębi (zwł. freudyzm), potem personalizm chrzęść. Debiutował
w 1929 r. wierszami w -> "Kwadrydze". W 1933 r. opublikował tom wierszy Chleb
z Gietse-


Miciński Tadeusz
272
273
Mickiewicz Adam
mane. Byl twórcą polskiego eseju filoz. W tekstach osnutych najczęściej wokół
jednej postaci (filozofa, bohatera lit. lub mitol.) formułował ważne dla
współczesności problemy. W eseju O nienawiści, okrucieństwie i abstrakcji
("Wiadomości Polskie" 1940, nr 10) oskarżał totalizm o wyzwalanie w ludziach
niekontrolowanej nienawiści i obojętnej ciekawości widza w miejsce dobra.
Uważał, że w takiej sytuacji nie wolno pozostawać biernym obserwatorem. W
Odpowiedni na listy Francesca, obywatela rzymskiego ("Wiadomości Polskie"
1940, nr 12) występował jako obrońca wartości kultury europ. Głosił, że
obowiązkiem humanisty jest zachować to, co w kulturze dobre, sprawiedliwe i
piękne. W Portrecie Kanta (1941) na przykładzie filozofa żyjącego w świecie
własnych idei i uznającego, że świat nie jest godny uwagi, jeśli nie odpowiada
abstrakcyjnym wyobrażeniom o nim, rozważał problem stosunku nauki do
rzeczywistości. Eseje M. ukazały się w zbiorach: Podróże do piekieł (1933),
Dwa portrety (1942) oraz Portret Kanta i trzy eseje o wojnie (1947). Ich
walorem były precyzja toku myślowego i wyjątkowa uroda słowa.
Miciński Tadeusz (1873-1918) - poeta, prozaik, dramaturg i publicysta. W
czasie studiów w Berlinie poznał > S. Przyby szewskiego i W. Lutosław-skiego,
który umożliwił mu wyjazd do Hiszpanii, gdzie zainteresował się hiszp. mistyką
i dramatem. Podczas I wojny oficer oświatowy w korpusie Dowbora-Muśnickiego.
Debiutował poematem Łazarze (1896) o losach artysty nędzarza druk. w
czasopiśmie > "Ateneum". Kolejno ukazały się dramaty: realistyczny Marcin
Luba (1896) napisany wraz z Sewerem (Maciejowskim), Noc rabinowa (1903) oraz
uznane za zwiastun
poi. teatru monumentalnego Kniaz Pa-
tiomkin (1906) i W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu (1909). Li-
ryka M. łączyła elementy prekursorskie i symboliczne wykraczając poza do-
świadczenia Młodej Polski, czego przykładem są wiersze zebrane w tomie W mroku
gwiazd (1902). M. jest też autorem poematu prozą Niedokonany
(1907) wyd. pośmiertnie w 1931 r. oraz poematu polit. Widmo Wallenroda
(1908). Nowatorskie są także jego powieści, będące swoistym eksperymentem z
zastosowaniem symboli, mitów i przypowieści potęgujących ekspresję środków
wyrazu. Przedstawiają dramat c/L^k\ ieka, głoszą idee wewn. wolności i
konieczności przemiany, m.in.: Nietota (1910), Xiqdz Faust (1913) i Wita (wyd.
pośmiertne 1926). Publicystyka została zebrana w tomie Do źródeł duszy pol-
skiej (1906). Wiele jego utworów pozostało dotychczas w rękopisach. Lit. por-
tret M. przedstawił S. I. Witkiewicz w powieści > 622 upadki Bunga.
Mickiewicz Adam (1798-1855) - poeta, twórca pol. > romantyzmu, zaliczany
przez współczesnych do grona wieszczów. Ur. się w Zaosiu k. Nowogródka w
zubożałej rodzinie szlacheckiej. Uczył się w szkole dominikanów w Nowogródku
(1807-15); studiował na U. Wił. - Wydz. Literatury i Sztuki (1815-19). Był
założycielem Tow. Filomatów, potem Filaretów. Jego młodzieńcze utwory
powstawały pod wpływem > klasycyzmu: tłum. z Woltera (Mieszka, książę
Nowogródka, Pani Aniela, Dziewica z Orleanu - zachowała się V pieśń) i
oryginalny poemat Kartofla. Z Woltera czerpał sceptycyzm poznawczy,
postrzeganie historii jako walki wolności i despotyzmu, pochwałę nauki i pracy
(charakterystyczne dla > filomatów). Jako poeta próbował sil we
wszystkich podstawowych gat. klasy-cyst: poemacie opisowo-hist. (Kartofla),
liście poet. (Do Joachima Lelewela), odzie (> Oda do młodości}, bajce
(Przyjaciele). W 1819 r. został skierowany jako nauczyciel historii lit. i
prawa do szkoły w Kownie (odpracowywał stypendium). Przed samotnością i poczu-
ciem obcości uciekał w lekturę - ro-mant. edukacja poety dokonała się dzięki
Zbójcom Schillera, Cierpieniom młodego Wertera Goethego, a przede wszystkim
utworom Byrona. W 1820 r. M. spędził wakacje w domu swego kolegi, Michała
Wereszczaki, w Tuhanowi-czach, gdzie poznał swą młodzieńczą miłość - Marylę
Wereszczakównę. Rodzice, przeciwni związkowi z ubogim poetą, wydali córkę za
mąż za hr. W. Puttkamera. Wspomnienie idealnej miłości będzie wracało w
twórczości M. od > Dziadów cz. IV (1823) aż po wiersz Do*** Na Alpach w
Splilgen (1829). Pobyt w Kownie to czas narastającego konfliktu z filomatami,
wiernymi kultowi rozumu, nie rozumiejącymi romant. poglądów poety. M.
odpowiada im wierszem Żeglarz (1821) - manifestem indywidualizmu i niezgody na
rozumowe poznawanie świata. Antyracjonalistycz-nej postawie dal wyraz także w
Pieśni filaretów i Odzie do młodości. Ważną inspiracją poety był folklor pol.
i białoruski (miał z nim kontakt od dzieciństwa) - z niego wyrosły > Ballady
i romanse oraz Dziadów cz. II. W Kownie powstała również powieść poet. > Gra-
żyna. W 1823 r. M. został aresztowany w związku z prowadzonym przez No-
wosilcowa śledztwem przeciw filomatom i filaretom. W więzieniu (dawny klasztor
oo. bazylianów) przebywał do V 1824 r. Skazany na zesłanie w głąb Rosji,
jesienią 1824 r. opuścił Litwę na zawsze. W Petersburgu bliską znajomość
nawiązał z K. Rylejewem i A. Be-
stużewem - młodymi poetami roś., późniejszymi dekabrystami. W II 1825 r.
- dzięki staraniom przyjaciół chcących wyrwać poetę spod stałego nadzoru po-
licyjnego - został skierowany do Odessy, gdzie miał pracować jako nauczyciel.
Nie dopuszczono go jednak do kontaktu z młodzieżą. Pobyt w Odessie okazał się
dla M. niezwykle przyjemny
- poeta bawił się, bywał w salonach, zwl. często u K. Sobańskiej. Z nią i jej
towarzystwem odbył wycieczkę na Krym, dającą mu - ceniony przez romantyków -
kontakt z pejzażem i kulturą Orientu. Te doświadczenia zaowocowały 2 cyklami
sonetów: > Sonetami odeskimi i Sonetami krymskimi. W XII 1825 r. M. wyjechał
do Moskwy, tam wszedł do elity intelektualnej i towarzyskiej, poznał A.
Puszkina, zasłynął w salonach jako wybitny improwizator. W tym czasie napisał
> Konrada Wallenroda (1827), Fary są (1828)- kasydę, gat. zaczerpnięty z
klasycznej poezji arabskiej, oraz humorystyczne ballady:
Czaty i Trzech Budrysów. W IV 1828 r. wyjechał ponownie do Petersburga, a w V
1828 r., po długich staraniach, uzyskał zgodę na opuszczenie Rosji i rozpoczął
swoją romant. podróż: przez Hamburg, Berlin (słuchał wykładów Hegla), Drezno,
Pragę, Weimar (wizyta u Goethego), Bonn (wizyta u Schillera) do Włoch.
Zwiedził Wenecję, Florencję, Neapol i Sycylię. W Rzymie przeżył miłość do
hrabianki H. E. Ankwiczówny (pierwowzór Ewy z Dziadów cz. III i Ewy
Horeszkówny z Pana Tadeusza) -poświęcił jej wiersz Do mego Cz.icz.ero-na.
Wiosną 1830 napisał > Do matki Polki. W Rzymie zastała go wiadomość o wybuchu
powstania listopadowego. Nie są znane powody, dla których M. pozostał nadal we
Włoszech. W IV 1831 r. wyjechał do Paryża, skąd - skierowany przez Legację
Polską (przedstawiciel-


Mickiewicz Adam
274
stwo rządu powstańczego) - próbował przedostać się do Warszawy. W VII
1831 r. dotarł do Wielkopolski. Nie zdołał dotrzeć na tereny objęte
powstaniem. Z powodu nieuczestniczenia w walkach robił sobie potem wyrzuty, a
rodacy głośno go obwiniali. W 1832 r. wraz z I falą emigracji dotarł do
Drezna. Tu napisał -> Dziadów cz. III oraz wiersze tworzące legendę
powstania: > Redutę Ordona i Śmierć pułkownika. 31 VII
1832 przybył do Paryża. Nawiązał kontakt z franc. środowiskiem lit. Aktywnie
uczestniczył w życiu emigracji - działał w Tow. Litewskim i Ziem Ruskich, Tow.
Literackim, Tow. Pomocy Naukowej, Komitecie Naukowym i in. Chcąc przygotować
emigrantów do powrotu do kraju, napisał > Księgi narodu polskiego i
pielgrzymstwa polskiego (1832) oraz liczne artykuły do > "Pielgrzyma
Polskiego" (1833), którego był redaktorem. W l. 1832-34 stworzył swoje naj-
większe dzieło > Pana Tadeusza, a w l. 1833-34 cykl poet. Zdania i uwagi Z
dziel Jakuba Bema, Anioła Ślązaka. i Sę -Martena - zbiór 121 aforyzmów,
charakteryzujących typ religijności (temat: relacja Bóg - Szatan - człowiek).
W 1834 r. M. ożenił się z C. Szymanow-ską - mieli 6 dzieci. Trudna sytuacja
finansowa, spowodowana m.in. chorobą psychiczną żony, skłoniła poetę do napi-
sania dramatów w jeż. franc. (Konfederaci barscy i Jakub Jasiński, 1836) - nie
udało mu się jednak ich wystawić. Jesienią 1839 r. przyjął propozycję wykładów
z lit. lać. na uniw. w Lozannie. Powstały wówczas ostatnie znaczące utwory
poet. M., tzw. > Liryki lozańskie. W VI 1840 r. objął katedrę literatur
słowiańskich w College de France w Paryżu. W wykładach kreślił dzieje krajów i
literatur slowiań., zwi. Polski i Rosji. Pozostawał wówczas pod wpływem
mistyka > A. Towiańskiego,
z którym spotkał się w VII 1841 r. Przystąpił do Koła Sprawy Bożej; wkrótce
został jego naczelnikiem. Poglądy mistrza głosił w College de France. Mówił o
odrodzeńczej roli Polski, która swym cierpieniem upodobniła się do Chrystusa i
której został dany Towiański - Mąż Naznaczony, pośrednik między Bogiem a
ludźmi. Głosił również kult Napoleona - z woli Boga narzędzia odbudowy świata.
Wykłady cieszyły się dużą popularnością wśród studentów - zaniepokojone władze
zawiesiły zajęcia, a M. urlopowały. W 1846 r. M., zniechęcony izolacją i
niewielkimi rezultatami samodoskonalenia się towiańczyków oraz dyktatorską
postawą Mistrza, założył własne koło. Wiosna Ludów przyniosła zmianę poglądów
poety. Porzucając słowo na rzecz czynu, udał się do Włoch, gdzie - wbrew
opinii obozu Czartory-skich i nie uzyskawszy poparcia papieża Piusa IX -
założył legion walczący przeciw Austrii (otwarcie drogi do Polski). Zebrał
kilkunastu ochotników i przemaszerował z nimi z Rzymu do Mediolanu. Legion
stał się ważnym symbolem polit., choć nie odegrał większej roli militarnej.
Jego program ideowy określił M. w > Składzie zasad (1848). W 1849 r. poeta
założył w Paryżu > "Trybunę Ludów" - międzynarodowy organ walczących o
wolność. Zamieścił w niej kilkadziesiąt artykułów i drobnych notatek. Pismo
zostało zlikwidowane przez władze franc. po interwencji ambasady roś.
Zagrożony nędzą poeta podjął w 1852 r. pracę w Bibliotece Arsenału. W 1855 r.
(po śmierci żony), w czasie wojny krymskiej wyjechał do Turcji, by
uczestniczyć w tworzeniu dywizji pol. walczących przeciw Rosji. Zmarł na
cholerę w Konstantynopolu. Po upływie kilku miesięcy zwłoki poety przewieziono
do Paryża, na pol. cmentarz w Montmorency, a w 1890 r.
275
Międzyrzecki Artur
na Wawel. Poza licznymi utworami pozostawił M. ok. 1200 listów, pisanych od
1817 do 1855 r. Nie ma wśród nich (nie zachowały się?) listów intymnych. Wielu
adresatów to filomaci i towiań-czycy. Dominuje w listach tematyka fi-lomacka i
towianistyczna, mówią o stosunku poety do emigracji, cywilizacji Zachodu itd.
Twórczość M. kształtowała świadomość kilku pokoleń Polaków. Nawiązywali do
niej (także polemicznie) najwięksi pisarze pol., m.in. > J. Słowacki, > Z.
Krasiński, > C. Norwid, > B. Prus, > E. Orzeszkowa, > M. Konopnicka, > S.
Wyspiański, > S. Żeromski, > Cz. Miłosz, > E. Bryll. Dzieła poety
tłumaczono na prawie wszystkie języki europ. M. stal się bohaterem licznych
utworów lit. i dzieł plastycznych. Jego muzea istnieją w Wilnie, Paryżu,
Istambule, Śmielowie i Warszawie.
"Miesięcznik Literacki" (1929-31) -pismo wyd. w Warszawie, nieoficjalny organ
KPP. Wśród jego twórców znaleźli się: > W. Broniewski, L. Schiller, > A.
Stawar, > A. Wat (red. naczelny). Adresowane do radykalnej inteligencji.
Interesowało się gł. "lit. proletariacką" (poi. i obcą), lit. faktu (dużo
miejsca poświęcało reportażowi), przeciwstawiało fikcji lit. Ogłosiło konkurs
na reportaż pisany przez nieprofesjonalistów ze środowisk robotniczych. Dużo
miejsca poświęciło filmowi i teatrowi. Zjawiska kult. interpretowało z
marksistowskiego punktu widzenia. Zlikwidowane przez cenzurę po zapowiedzi
wydrukowania protestu przeciw znęcaniu się nad więźniami polit.
"Miesięcznik Literacki" (1942^43) -konspiracyjne pismo wyd. w Krakowie przez
grupę pisarzy i naukowców związanych z chrześc.-demokratyczną organizacją Unia
(T. Kwiatkowski - red. naczelny, > W. Żukrowski, T. Kudliński, > L B. Ożóg,
J. Turowicz, -> K. Wyka). W "M.L." K. Wyka opublikował entuzjastyczną recenzję
poezji > K. K. Baczyńskiego (List do Jana Bugaja).
Mieszkańcy - wiersz > J. Tuwima z t. Biblia cygańska (1933), w którym zo-
brazowany został ograniczony mieszczuch, tępy "kołtun". Posługując się kpiną,
ironicznym żartem demaskuje poeta prymitywizm myślowy ludzi, którzy "patrząc -
widzą wszystko o d-d z i e l n i e: ... Jak ciasto biorą gazety w palce /1
żują, żują na papkę pulchną";
stereotyp jako model obowiązujący:
"Od rana bełkot. Bełkocą, bredzą, / Ze deszcz, że drogo, że to, że tamto. /
Trochę pochodzą, trochę posiedzą, /1 wszystko widmo. I wszystko fantom"; ma-
razm codzienności: "Pleśnią i kopciem pełznie po ścianach / Zgroza zimowa,
ciemne konanie". Puste życie prymitywnego drobnomieszczanina dbającego tylko o
własne potrzeby zostało opatrzone wielokrotnie powtórzonym przymiotnikiem
"straszny". Ekspresję obrazowania wzmacniają nagromadzone brutalizmy i
wulgaryzmy jeż.
Międzyrzecki Artur (1922-96) - poeta, prozaik, publicysta, krytyk lit., tłu-
macz. Mąż > J. Hartwig. W 1940 r. ze Lwowa wywieziony w głąb Rosji, w 1942
wstąpił do armii Andersa, przeszedł jej szlak bojowy - walczył pod Monte
Cassino. W l. 1946^19 ukończył wydział dziennikarski szkoły nauk polit. w
Paryżu. W 1952-56 kierował działem lit. w tygodniku "Świat" (stały felieton
Ludzie i ksiqżki), w 1956-58 działem poezji w > "Nowej Kulturze". Od 1965 r.
zastępca red. naczelnego > "Poezji". W 1968 r. po zebraniu w sprawie zdjęcia
ze sceny > Dziadów A.


Mikołaj z Wilkowiecka
276
277
Miłosierdzie gminy
Mickiewicza (wystąpienie M. o niepodzielności kultury pol. w kraju i na
emigracji) został zwolniony z redakcji. Wiceprezes Polskiej Sekcji PEN Ciubu,
w czasie stanu wojennego i potem walczył o jego reaktywację. Od 1991 r. prezes
Sekcji. Laureat nagrody PEN Ciubu w 1971 r. Debiutował tomem wierszy Namiot z
Kanady (1943), tematycznie związanych z wojną i losem żołnierza. Lirykami z t.
Strony przydrożne (1949) towarzyszył zachodzącym w Polsce zmianom. II etap
twórczości M. otwiera t. Noc darowana (1960). Potem ukazały się: Piękne
zmęczenia (1962), Selekcje (1964), Wybór wierszy (1971), Wygnanie do rymu
(1977), Wojna nerwów (1983). M. przekształca swoją poezję;
określają w esejach jako "poezję otwartą": odchodzi od tradycyjnych form, łą-
czy style i konwencje, zapisuje swobodną grę wyobraźni. Jego refleksja nad
światem jest pesymistyczna i pełna goryczy (motywy względności wszystkiego,
przemijania), choć często ujęta w formę wiersza żartobliwego lub łączącego
liryzm z ironią. W cyklu Rzeka czarownic (z t. Wybór wierszy) przestrzegać
przed ograniczaniem wolności słowa. W t. Wojna nerwów zapisał doświadczenia
stanu wojennego, ukazał świat absurdalny, ludzi zagubionych, bezradnych,
broniących się przed rzeczywistością przez nieprzyjmowanie do wiadomości
faktów. Jest w zbiorze próba oswojenia tych emocji przez ironię i gorzki humor
oraz wiara w sens zachowania zdrowego rozsądku wobec nonsensownej
rzeczywistości. Twórczość prozatorską M. otwierają Opowieści mieszkańców
namiotów (1957), odwołujące się do wojennych i paryskich doświadczeń autora,
ale starannie zacierające wrażenie autobiografizmu. Od t. opowiadań Śmierć
Robinsona (1973) proza M. ewoluuje w kierunku
groteski, nabiera charakteru alegorii, paraboli, rejestruje chaos świata. M.
opublikował również zbiory opowiadań (Powrót do Sorrento, 1958; item, 1970;
Wielu mentorów, 1979; To samo miasto, te same miłości, 1992), powieści Zlata
papuga (1970), esejów Poezja dzisiaj (1964), Dialogi i sąsiedztwa (1970).
Opracował (wspólnie z żoną) antologię poezji amer. Opiewam nowoczesnego
człowieka (1992). Tłumaczył lit. franc. (m.in. utwory G. Apollinaire'a, A.
Rim-bauda, L. Aragona), angloamerykańską, hiszp., wi. i roś.
Mikołaj z Wilkowiecka (ok. 1524-1601) - poeta, autor pism rei., tłumacz. Do
1563 r. w Krakowie kaznodzieja kościoła na Skałce, od 1564 w klasztorze
jasnogórskim, od 1579 przeor tegoż klasztoru. W l. 1580-81 prowincjał zakonu
paulinów, uczestnik misji do Watykanu (1568-75). Tłumacz żywotów św. Anny i
św. Stanisława autorstwa J. Długosza (1579), autor pol. dramatu misyjnego
opartego na wzorach łac. i wl. > Histo-ryja o chwalebnym Zmartwychwstaniu
Pańskim (1580-82) - najwybitniejszego dzieła teatru staropolskiego. Oparta na
Biblii, utrzymana w tonie podniosłej powagi, zawiera elementy realist., zabar-
wione rubasznym średniow. humorem. To połączenie sprawia, że dzieło z po-
wodzeniem wraca na sceny: prezentowane było w "Reducie" w inscenizacji L.
Schillera (1923), w opracowaniu K. Dejmka wystawione kilkakrotnie (1961, 1962
i 1976) w kraju, także poza granicami, m.in. w Niemczech, Anglii, Francji i we
Włoszech.
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) - powieść > I. Krasickiego w
formie pamiętnika, zawierająca typową biografię przeciętnego pol. szlachcica
2. pół. XVIII w. Kolejne części
nazwano księgami zawierają: I - opis młodości bohatera, jego edukacji w
Warszawie, pobytu w Paryżu i ucieczki przed więzieniem za długi; II -
niezwykle dzieje uratowanego rozbitka na wyspie Nipu wśród utopijnego
społeczeństwa, którego normy moralne wykładane przez mędrca Xaoo powodują
radykalną przemianę szlacheckiego młodzieńca; III - historię powrotu Mikołaja
do społeczności cywilizowanej, próbę przeniesienia do praktyki nabytych zasad
i wreszcie żywot spokojnego ziemianina w majątku odziedziczonym po rodzicach.
Młodzieńczy etap życia bohatera jest równocześnie krytycznym obrazem
społeczeństwa pol. owego czasu, zacofania panującego w dworkach ziemiańskich
sarmackiej prowincji na przykładzie Szumina; edukacja na wyspie Nipu (gr.
nipou = nigdzie) jest nawiązaniem do poglądów J. J. Rousseau uświadamiającym
wartość powrotu do źródeł, tj. autentycznych wartości moralnych; próby reform
w rodzinnym majątku i włączenia się do obywatelskiej działalności w kraju
odrodzonego moralnie Mikołaja dowodzą, że takie postawy miały charakter
wyidealizowanego wzorca nie znajdującego większego uznania w społeczeństwie.
Powieść Krasickiego wyrosła z jego doświadczeń współpracy w "Monitorze" i
łączyła elementy różnych typów prozy europ. (obycz.-satyr., utopijnej i
podróżniczej). Do tego wzoru sięgali pisarze następnych dziesięcioleci, m.in.
M. D. Kra-jewski i F. Skarbek; na motywach zaczerpniętych z dziejów Mikołaja
osnuł swą sztukę Doświadczyński, czyli sar-macka śpiewogra o szczęściu
Nipuanów E. Bryll (1978).
Mikulski Tadeusz (1909-58) - historyk lit. pol., eseista. Uczeń > I. Chrza-
nowskiego i > J. Krzyżanowskiego. Od
1947 profesor Uniw. Wrocławskiego, współzalożyciel Instytutu Badań Lite-
rackich, współredaktor "Zeszytów Wrocławskich" (1947-52), red. naczelny
"Pamiętnika Literackiego" (1952-58). Badacz lit. staropolskiej i stanisławow-
skiej, wybitny znawca pol. oświecenia, analizę filol. łączył z
zainteresowaniem wyrazistością szczegółów lit.-obycz. Autor rozpraw i szkiców,
m.in. Ze studiów nad Oświeceniem (1956), W kręgu oświeconych (1960), Rzeczy
staropolskie (1964), Miniatury krytyczne (1976). Badania nad pol. tradycjami
lit. na Dolnym Śląsku przedstawił w esejach, m.in. Spotkania wrocławskie
(1950), Temat Wrocław (1961). M. jest autorem licznych wstępów, opracowań red.
i edytorskich, m.in. Tissota Rada dla literatów i sedentariuszów (1936), I.
Krasickiego Pisma wybrane (1954) i serii Archiwum Literackie (t. 1-3, 1956-
59).
Miłosierdzie gminy - nowela > M. Ko-nopnickiej opubl. na lamach "Kraju" w
1891 r. z podtytułem Kartka z Hottin-gen, powstała pod wpływem wrażeń z pobytu
w Szwajcarii. Tematem przewodnim jest licytacja zorganizowana w spokojnym
miasteczku, ajej przedmiotem okazuje się stary człowiek Kuntz Wunderli.
Wszystko odbywa się pod szyldem działalności dobroczynnej, w ramach chrzęść,
miłosierdzia i jest uważane za cywilizacyjną zdobycz, zapewniającą egzystencję
starym, chorym czy niezaradnym. Opis zachowania starca, bezceremonialne
oględziny i próba sil mają charakter groteskowej pantomimy, jaskrawo
uwypuklającej reakcje zebranych. W momencie pojawienia się na licytacji syna
starego Kuntza opis przeżyć wewn. nabiera cech tragizmu, nagły wstrząs
powoduje spadek wartości sprzedawanego, a prymitywne reakcje zrównują go z
przedmiotem. Końcowa


Miło szaleć...
278
279
Miłość
scena oględzin sprzedawanego starca przez "znawcę przedmiotu" ma wymiar grozy.
Miło szaleć... (Pieśń XX z księgi I) -biesiadno-filoz. pieśń > J.Kochanow-
skiego. W I części obraz idealnej zabawy, podczas której nie zważa się na róż-
nice stanu czy konwenanse. Podmiot mówiący - poeta zachowuje wobec siebie
żartobliwy dystans. I wers odwołuje się do Horacjańskiego hasła: "Słodko jest
szaleć w odpowiednim miejscu i czasie" (Oda XII z ks. IV). Obraz biesiady
przechodzi w II części utworu w epikurejską refleksję nad życiem, wynikającą z
poczucia zdeterminowania ludzkiego losu i bezradności człowieka wobec niego.
Podobnie jak w innych pieśniach łączy tu Kochanowski filozofię staroż. ze
światopoglądem katol. (Bóg "obmyśla" ludzkie życie). Filoz. przesłanie wiersza
przybiera postać sentencji: "Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady, o przyszłym
życiu niechaj próżnej rady".
Miłosz Czesław, pseud. Jan Syruć, ks. J. Robak (ur. 1911) - poeta, powieścio-
pisarz, eseista, tłumacz. Ur. w Sztej-niach na Litwie. Studiował prawo na U.
Wił. Współzałożyciel grupy lit. > Ża-gary. Dwukrotnie na stypendium w Paryżu
(1931 i 1934-35). Od 1936 r. w Warszawie. Pracował w radiu, współprac. z
czasopismami, m.in. z "Linią", "Piórem", "Marchołtem". W 1940 r. na krótko w
Wilnie, potem w Warszawie. W czasie okupacji współprac, z prasą konspiracyjną.
W 1946-50 był attache kult. przy ambasadzie w USA, potem we Francji. W 1951 r.
odmówił powrotu do kraju, uzasadniając decyzję w artykule Nie ("Kultura"
5/51). Do 1960 r. mieszkał we Francji, potem objął katedrę lit. i języków
słowiań. na uniw.
w Berkeley. Wyróżniony licznymi nagrodami, m.in. jako pierwszy pol. poeta
Nagrodą Nobla w 1980 r. oraz nagrodą wileńskiego Związku Literatów za
twórczość poet. (1934), Europejską Nagrodą Literacką za Zdobycie władzy
(1953), nagrodą pol. PEN Ciubu za tłum. (1973), Nagrodą Nike za Pieska
przydrożnego (1998). W 1994 r. został odznaczony Orderem Orła Białego. Pół
roku po otrzymaniu Nagrody Nobla odwiedził Polskę po raz pierwszy od 30 lat.
Został doktorem h.c. KUL (1981) i UJ (1989). W powojennej Polsce wyd. od 1980
r. (z wyjątkiem t. Ocalenie, 1945) - tomiki w > drugim obiegu literatury i
Wiersze wybrane (PIW, 1980). Przed wojną opublikował Poemat o czasie zastygłym
(1933) i Trzy zimy (1936) - tomiki wierszy oscylujących między tęsknotą za
Arkadią a przeczuciem Apokalipsy. Na ich katastrofizm składają się gł.
przekonanie o kryzysie wartości humanist. (O książce) i przeczucie zbliżającej
się nieokreślonej zagłady. M. kreślił dram. wizyjne obrazy o ro-mant.
proweniencji; łączył z nimi klasyczną formę dyskursu. Wiersze napisane tuż po
wybuchu wojny kontynuowały ten typ poezji. W publikowanych w 1940 r.
artykułach (m.in. Czas w "Kurierze Wileńskim" nr 133) M. twierdził, że
nadeszła zapowiedziana katastrofa -"rozpadają się stare formy, rodzą nowe". W
późniejszych utworach zapisywał wojenne doświadczenia (wiersz Warszawa, znany
też jako Miasto, Biedny chrześcijanin patrzy na getto, > Campo di Fiori),
wizyjność zastąpił realnymi obrazami i gorzkimi refleksjami. Czasami uciekał
od wojennej rzeczywistości (Kraina poezji. Piosenka pasterska). W przedmowie
do antologii Pieśń niepodległa pisał, że artysta w czasie wojny powinien mówić
w imieniu zbiorowości. Świadomość tego obowiązku stała się
w 1940-42 przyczyną rozdarcia między wyrażanym w wierszach publicznym i
prywatnym wcieleniem poety. W 1943 powstał > Świat (poema naiwne),
otwierający nowy rozdział w twórczości M., wyraz wiary w dobroć i rozumność
świata mimo istniejącego w nim zła. Napisane w tym samym czasie Głosy biednych
ludzi to poezja prawie publi-cyst., posługująca się kpiną, ironią, w
wypowiedziach poszczególnych postaci dowodząca kryzysu kultury europ.
Okupacyjne utwory M. ukazały się w antologii Pieśń niepodległa, tomie Wiersze
i gł. w wyd. po wojnie i uznanym za wielkie wydarzenie lit. Ocaleniu. Jego
tytuł wyjaśnił poeta w Przedmowie: "Czym jest poezja, / która nie ocala
narodów ani ludzi". Przekonaniu o ocalającej roli poezji podporządkował M.
cały późniejszy program (> Traktat moralny, > Ars poetica?, > Który
skrzywdziłeś). W liryce był i jest moralistą śledzącym kryzys kultury europ.
(Dziecię Europy), próbującym zapanować nad chaosem świata dzięki ironii,
wierzącym w możliwość odnalezienia trwałych wartości. W wielu wierszach łączy
zachwyt nad urodą świata ze stoickim ideałem szczęścia. (Dar), coraz częściej
wraca do kraju dzieciństwa, głęboko przeżywa dramat pisania "dla nikogo"
(Sposób) i konsekwentnie tworzy po polsku (Moja wierna mowo). Szukając dla
poezji "formy pojemnej" (Ars poetica?), zwraca się ku klasycyzmowi - zarówno
oświeceniowemu (> Zaklęcie), jak i współczesnemu (wzór: T. S. Eli ot), sięga
po takie gat. lit., jak traktat (> Traktat moralny. Traktat poetycki). Pisze
stylem komunikatywnym, zachowuje obiektywizm - częściej dyskutuje, niż
rozstrzyga. Klasyczną tradycję łączy z zakorzenieniem w kulturze (mistrzowie:
Eliot, Szekspir, O. Miłosz, W. Blake,
A. Mickiewicz, F. Dostojewski; związki z tradycją bibl.) i naturze, patos z
po-tocznością i ironią. Powojenne wiersze zebrał poeta w tomach: Światło
dzienne (1953), Król Popiel i inne wiersze (1962), Gucio zaczarowany (1965),
Miasto bez imienia (1969), Gdzie sionce wschodzi i kędy zapada (1974), Hymn o
perle (1981), Nieobjęta ziemia (1984), Kroniki (1987), Dalsze okolice (1991),
Na brzegu rzeki (1994). W 1997 r. ukazał się Piesek przydrożny - t. miniatur
łączących elementy prozy, eseju i poezji. M. jest autorem powieści Zdobycie
władzy (1953) i Dolina Issy (1955). Znaczącą część jego dorobku stanowią
eseje, m.in. > Zniewolony umysł (1951), > Rodzinna Europa (1959), Widzenia
nad zatoką San Francisco (1972), -> Ziemia Uiro (1977), Zaczynając od moich
ulic (1985) i dziennik intelektualny Rok myśliwego (1990), Szukanie ojczyzn
(1992), Abecadło Miłosza (1997). Tłum. poezji ang. i franc. ukazały się w t.
Mowa wiązana (1986). M. przeł. utwory Szekspira, S. Weił, O. Miłosza, Miliona,
Blake'a, Yeatsa, Elio-ta. Przetłumaczył na ang. współcz. poezję pol. (Postwar
Polish Poetry, 1965);
osobny tom poświęcił > Z. Herbertowi i > A. Watowi. Z gr. i hebr. przel.
teksty bibl.: Ks. Psalmów, Ks. Hioba, Ks. Eklezjasty, Treny Jeremiasza, Pieśń
nad pieśniami. Jest autorem Historii literatury polskiej do 1939 r. (1969,
wyd. pol. 1993). Mimo nieobecności w kraju wywierał i nadal wywiera wpływ na
kolejne pokolenia twórców, zwł. nurtu neo-klasycznego.
Miłość (inc. "Nie widziałam cię już od miesiąca...") - poetycka miniatura >
M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej z cyklu Pocałunki (1926). W czterowerso-wym
utworze poetka zarysowuje konkretną sytuację lir., nadając mu postać


mimesis
280
rozmowy między mówiącym "ja" (kobietą) a "ty" - adresatem wypowiedzi.
Dramatyzm przeżyć opuszczonej kobiety oddaje Jasnorzewska ostro kontrastując
język 3 pierwszych wersów (proste słownictwo, konkretność komunikatu, typowe
dla wypowiedzi potocznej pólinformacje, powtórzenia, spokojne zdanie
oznajmują-ce) z liryczną puentą (jedyna metafora i jedyne zdanie
wykrzyknikowe).
mimesis (gr. = naśladowanie) - jedna z podstawowych kategorii antycznej
estetyki, rozwinięta przez Arystotelesa. Naśladowanie (nie kopiowanie) natury
w dziele sztuki. Wg Arystotelesa: naśladowanie zjawisk ogólnych. W swojej
Poetyce pisał o 3 rodzajach naśladowanej rzeczywistości: takiej, jaka jest
(realnej), takiej, o jakiej się myśli, że jest (pomyślanej) i takiej, jaka
powinna być (idealnej). Przyznawał więc artyście prawo do deformacji i
idealizacji. M. to termin ważny także dla renes. teorii sztuki i lit.
Odrodzenie rozróżniało naturę stworzoną, obiektywnie istniejącą (natura natu-
rata) i tworzącą (natura naturans). Artysta miał naśladować tę drugą - jej
zdolność tworzenia wg określonych praw, a nie gotowe wytwory. Jego dzieło mo-
gło więc przewyższyć dzieła natury.
Mironcwrnia - wiersz > M. Biaio-szewskiego z t. Mylne wzruszenia (1961),
przykład lingwistycznej zabawy słowem. Jest zapisem męki twórczej Mirona
(kontaminacja w tytule). Bialo-szewski świadomie posługuje się niby
nieporadnym językiem: tworzy niezręczne, kalekie neologizmy ("niepo-traf",
"cozrobień"), kończy wiersz zabawnym językiem rozpaczy ("yeń").
mistycyzm (gr. mystikós = tajemniczy) -kierunek filoz.-rel., uznający możliwo-
ści bezpośredniego duchowego kontaktu
z bóstwem, przyznający duże znaczenie intuicji. Rzadziej: możliwość poznania
istoty bytu przez objawienie, kontemplację, intuicję. Także: samodzielna
dyscyplina teologii. Wywarł silny wpływ na twórczość romantyków (Wielka Impro-
wizacja i Widzenie ks. Piotra w > Dziadów cz. III A. Mickiewicza, > Ksiądz
Marek oraz Król Duch J. Słowackiego) i poetów > Młodej Polski (np. > T. Mi-
cińskiego). Przejawiał się wprowadzeniem wizji, proroctw itp.
Mitologia (1924) - lit. opracowanie mitów gr. i rzym. > J. Parandowskiego,
opowieści dotyczących powstania świata, zjawisk przyrody oraz bogów i le-
gendarnych bohaterów, które wywarły duży wpływ na całą światową twórczość
artyst. Wśród mitów powszechnie znane są te o narodzinach świata, Pro-
meteuszu, Dedalu i łkarze, Hefajstosie, Heraklesie, Tezeuszu, Tantalu, Niobe,
Orfeuszu i Eurydyce, Syzyfie, jabłku niezgody, pięknej Helenie, Achillesie,
rodzie Labdakidów, wojnie trojańskiej. Antyczne przykłady ludzkich postaw
moralnych, czynów, zachowań i uczuć nabrały symbol, znaczenia, np. Prome-teusz
wyraża bunt i poświęcenie jednostki dla dobra ogółu (liczne odwołania wśród
bohaterów romant.). W mitach ukazane zostały cechy ludzkie, np. Hefajstos -
pracowitość, Tantal - podejrzliwość, Parys - egoizm. Z mitologią związane są
znaczenia wyrażeń na stale funkcjonujących w języku potocznym, np. węzeł
gordyjski - zagmatwany problem, koszula Dejaniry - cierpienie, od którego nie
ma ucieczki.
Mitologia Greków i Rzymian (1997) -opracowana przez > Z. Kubiaka i odwołująca
się do wielu źródeł lit. i wiedzy hist., z dużą erudycją rejestruje wydarzenia
i postacie ważne dla całego
281.
Młoda Polska
systemu wyobrażeń i wierzeń ludzi świata staroż. We wstępie do książki autor
przypomina najdawniejsze początki kultury mykeńskiej i kreteńskiej, prowadzi
czytelnika przez twórczość Homera i Hezjoda, by wspierając się odpowiednimi
cytatami odtwarzać mitol. po-czątki świata. Logiczny układ całości dzieła
wiedzie od opisu chaosu i pierwszej walki bogów o władzę, który Ku-biak
konfrontuje z zapisem utrwalonym w Przemianach Owidiusza. Stopniowo wylania
się świat pierwszych ludzi, wielki czyn Prometeusza, porządek w świecie bogów
ukazanych z ich zaletami i wadami, obrzędy dionizyjskie, wyprawy (Argonautów),
wojny (trojańska) aż po wędrówkę Eneasza. W zakończeniu autor przypomina, że
"cześć dla tego dziedzictwa winna polegać na wykorzystaniu pouczeń, jakie z
niego wynikają. Są to pouczenia gorzkie i cieple, wymagające i krzepiące".
Młoda Polska - okres w historii lit. pol. i twórczości artyst. od 1890 do
1918, termin wprowadzony przez > A. Górskiego w tytule cyklu programowych
artykułów opublikowanych w krakowskim > "Życiu" (1898), bywa używany
wymiennie z określeniami "modernizm" lub "neoromantyzm". W lit. wyodrębnia się
umownie 2 dominujące tendencje: pierwsza (1890-1900) określana jako
modernistyczna wyrażała przekonanie o kryzysie dotychczasowych wartości i
wyobcowaniu człowieka z obcej mu cywilizacji (> dekadentyzm), wówczas też
pojawiły się wypowiedzi programowe, m.in. > S. Przybyszewski na łamach
krakowskiego "Życia" ogłasza > Confiteor, w którym postulat "sztuki dla
sztuki" oznaczał potrzebę oceniania twórczości artyst. wyłącznie na podstawie
kryteriów estetycznych. Ten etap M. P. charakteryzuje też duże zainteresowanie
twórców filozofią A. Schopenhauera oraz dość powierzchowne kulturą i tradycją
lud. (> ludomania); druga (1900-18) nawiązując do tradycji romant. zakładała
potrzebę wyrażania przez lit. ważnych problemów z życia narodu, zachęcania do
czynu, czemu patronowała filozofia F. W. Nietzschego. W lit. całego okresu
równoznaczną pozycję zyskały utwory reprezentatywne dla 3 rodzajów lit.;
wysoką rangę zyskała krytyka lit. (np.> T. Żeleński), pojawiły się
opracowania epoki > S. Brzozowskiego, > K. Irzykowskiego. Młodopolscy
artyści skupiali się wokół redakcji czasopism, z których najbardziej znaczące
były krakowskie "Życie" i warszawska -> "Chimera", pojawiły się pierwsze
kabarety, np. Zielony Balonik, sięgnięto po nowe środki art. wyrazu (>
symbolizm, > impresjonizm, > ekspresjonizm). Za prekursora liryki M. P.
uważa się W. Rolicza-Liedera, natomiast za właściwego twórcę pokolenia
modernistów uznany został > K. Przerwa-Tetmajer, nastroje katastroficzne
wyrażał > J. Kasprowicz, pochwałę życia i wartości najprostszych głosił > L.
Staff. Obok nich tworzyli sięgając po ekspresję > T. Miciński i symbol > B.
Leśmian. Dużym stopniem zróżnicowania charakteryzuje się proza, z naturalizmem
łączy ją ukazywanie surowej prawdy o życiu i człowieku, impresjonistyczną
cechą zaś jest przedstawianie subiektywnego przeżycia zamiast rzeczywistości
zewn., charakterystyczne m.in. dla powieści > W. Berenta. Trwałym dorobkiem
artystycznym okazała się twórczość > S. Zeromskiego i > W. Reymonta, obok
nich tworzyli > W. Orkan, > A. Niemojewski, > G. Dani-łowski. Do
awangardowych prób należą powieści K. Irzykowskiego (autotema-tyczna Pałubd) i
S. Brzozowskiego (fi-


Młodożeniec Stanisław
282
283
Moczarski Kazimierz
lóż. Sam wśród ludzi). Zmiany należy także odnotować w dramaturgii, w której
wyraźnie wyodrębniły się cechy > naturalizmu, np. > G. Zapolska i > W.
Perzyński, > J. A. Kisielewski, oraz > symbolizmu, np. > S. Wyspiański, tym
zjawiskom towarzyszyły przeobrażenia teatru.
Młodożeniec Stanisław, pseud. Jan Chmurek (1895-1959) - poeta, prozaik,
dramaturg. Po pobycie w Rosji (1915-18) wrócił do kraju. Studiował polonistykę
na UJ; zbliżył się do środowiska formistów. Współzałożyciel krakowskiego klubu
futurystów "Katarynka". Od 1922 r. pracował jako nauczyciel gimnazjalny w
Kielcach, Zamościu i Warszawie. Walczył w kampanii wrześniowej, potem przez
Węgry, Jugosławię i Turcję przedostał się do Syrii i Palestyny. Wstąpił do
Brygady Strzelców Karpackich. W l. 1941-42 red. "Gazetę Polską" w Jerozolimie.
Od XI 1942 r. zamieszkał w Londynie - pracował w dziale propagandy rządu
emigracyjnego; w 1944-54 red. gazetę "Jutro Polski". W 1957 r. wrócił do
kraju. W pierwszych tomikach M. Kreski ifu-tureski (1921) i Kwadraty (1925)
tradycyjnie zbudowane wiersze (np. Noc) sąsiadowały z ciekawszymi -
futurystycznymi. Eksperymentował w nich gł. z językiem: budował teksty z
samych neologizmów ( > XX wiek), ze słów bliskich brzmieniowo (Lato), z 2-3
zaimków (moskwa). Przed wojną wydał jeszcze zbiory poezji Niedziela (1930)
oraz Futuro-gamy i futuro-pejzaze (1934), w których łączył poetykę futu-
rystyczną z tematyką wiejską i lud. prymitywem. Był autorem dramatów (m.in.
Herod. Tragedia w 3 aktach, 1934) i powieści (np. Na budzeniu, 1937-38). Na
Bliskim Wschodzie tworzył wiersze żołnierskie, opisowo-refleksyjne, np.
utrzymany w klasycystycznej poetyce cykl Z Egiptu i Anglii. Napisał wielkie
widowisko dla żołnierzy Lajkonik w piramidach (1941) i nadane przez pol. ra-
diostację w Kairze słuchowisko poet. Grunwald (1941). W Anglii powstały
wiersze podejmujące romant. stereotyp wygnańca, a w Polsce - zbiór opowiadań W
dolinie malej wody (1958).
Mniszkówna Helena (1878-1943) -powieściopisarka, nowelistka. Prowadziła
działalność społ., uprawiając jednocześnie twórczość beletrystyczną. Powieści
z życia "wyższych sfer" jej autorstwa były bardzo popularne w kręgach mało
wymagających czytelników. Powielała w nich stereotyp zwycięstwa dobra i
szlachetności nad hermetyczną obyczajowością arystokracji. Najbardziej
poczytna powieść to > Trędowata (t. 1-2, 1909, sfilmowana 1926, 1936, 1976)
oraz ciąg dalszy melodramatu Ordynat Michorowski (1910). Popularne były też
pozycje Panicz (t. 1-2, 1912), Gehenna (1914) i Verte (1921). Zbiory nowel to
m.in. Zaszumiały pióra (1911), Książęta boru (1912) oraz polityczne Sfinks
(1922) i Powojenni (1929). Twórczość M. stała się tematem świetnego persyfłażu
lit. > M. Samozwaniec Na ustach grzechu (1922).
Mochnacki Maurycy (1803 lub 1804 -1834) - najwybitniejszy krytyk doby
przedpowstaniowej (lit., teatr., muzyczny), publicysta, działacz polit.,
historyk, pianista wirtuoz. Relegowany z UW za obrazę komisarza policji.
Członek tajnego Związku Wolnych Braci Polaków. Aresztowany w 1823 r.,
zwolniony po 8 miesiącach dzięki napisaniu tekstu krytykującego pol.
szkolnictwo oraz zobowiązaniu się do pracy w cenzurze (pracował do 1827 r.).
Współzałożyciel "Dziennika Warszawskiego" (1825),
współredaktor "Gazety Polskiej" (1827-29) i "Kuriera Polskiego" (1829-30).
Członek sprzysiężenia P. Wysockiego, aktywny podczas powstania listopadowego.
Walczył pod Stoczkiem, Grocho-wem, Ostrołęką (został ciężko ranny), Wawrem.
Odznaczony złotym krzyżem Virtuti Militari. W publicystyce tego okresu wzywał
do radykalnego działania, opartego na ruchu mas i dyktaturze (artykuły
Dlaczego masy nie powstają i Być albo nie być). Po klęsce wyemigrował do
Francji. Początkowo aktywny, potem zniechęcony sporami rodaków, nie znajdujący
dla siebie miejsca, odsunął się od polityki. Pod koniec życia zbliżył się do
obozu A. J. Czartory-skiego. Rzecznik > romantyzmu w dyskusji z klasykami. W
Niektórych uwagach nad poezja romantyczną z powodu rozprawy J. Sniadeckiego "
O pismach klasycznych i romantycznych" (1825) protestował przeciw ograniczaniu
sztuki regułami - nazywał je "szczudłami umysłowej niemocy parta-czów".
Uznawał natchnienie i wyobraźnię za narzędzia poznania świata. W programowej
rozprawie O literaturze polskiej w wieku XIX (1830) określił swój system
kryteriów. Korzystając m.in. z filozofii F. Schellinga oraz A. W. i F.
Schleglów, określił byt, naturę i ducha jako całość podległą jednakowym
zasadom. Jej tajemnicę był zdolny przeniknąć artysta (zwł. poeta) - istota na-
tchniona. Za wyróżnik lit. pol. uznał uzyskiwanie w niej i przez nią samo-
świadomości narodu. Aby proces ten mógł się dokonać, musi nastąpić synteza
przeszłości i teraźniejszości. Za pisarzy zdolnych łączyć oba czasy uważał
romantyków. Od lit. naród, żądał zaangażowania w aktualne problemy, wierzył w
jej moc zmieniania rzeczywistości. Źródeł wiedzy o narodzie i wzorów dla
sztuki nakazywał szukać w kulturze
ludu. O koncepcję sztuki naród, spierał się z .> K. Brodzińskim (O krytyce i
sielstwie, 1830). Krytykę lit. pojmował jako starcie, ujawnianie przeciwieństw
(tę cechę odnajdywał również w lit. romant.). Jako krytyk chętnie posługiwał
się ostrymi, przejaskrawiającymi sformułowaniami. Wnikliwie analizował poezję
> Mickiewicza. Zaangażował się w spór o jego sonety (O sonetach Adama
Mickiewicza, 1827); > Konrada Wallenroda, > Grażynę i > Dziady
interpretował w O literaturze polskiej w wieku XIX. Ostatnim dziełem M. było
Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 31 (1834) ~ niedokończona historia
powstania listopadowego.
Moczarski Kazimierz, pseud. Rafał i inne (1907-75) - z wykształcenia prawnik,
dziennikarz, żołnierz i członek najwyższych władz AK (pracownik Biura
Informacji i Propagandy Komendy Gł.), więziony w l. 1945-56 pod zarzutem
zdrady naród, i współpracy z gestapo, skazany na karę śmierci w 1952 (po 2
latach wyrok zamieniony na dożywocie), zrehabilitowany w 1956. Od marca do
listopada 1949 osadzony we wspólnej celi z gestapowskim katem warszawskiego
getta J. Stroopem oraz niem. oficerem G. Schieikem. Rozmowy ze zbrodniarzem
stały się dla M. inspiracją do publicyst. ich zapisu, drukowanego później w
"Polityce" i "Odrze". Książkowe wydanie > Rozmów z katem ukazało się już po
śmierci autora w 1977 r., w tym też roku była premiera adaptacji scenicznej w
reż. A. Wajdy. Opowieść dokumentalna, w której narrator jest świadkiem
prezentującym sposób myślenia i mówienia Stroopa oraz komentatorem uwarunkowań
hist., służy próbie rekonstrukcji mechanizmów kształtowania się postaw zbro-
dniarzy systemu totalitarnego.


modernizm
284
modernizm (fr. modernę = nowoczesny) - l. Nazwa tendencji nowatorskich w lit.
i sztuce przełomu XIX i XX w. przeciwstawiających się pozytywist. realizmowi i
naturalizmowi, eksponujących w twórczości indywidualizm, este-tyzm, symbolizm,
ukształtowanych pod wpływem filozofii A. Schopenhauera, F. Nietzschego i H.
Bergsona. W lit. pol. synonim > Młodej Polski. 2. Prąd fi-loz.-rel.
ukształtowany na przełomie XIX i XX w., negujący możliwość poznania Boga
naturalnym rozumem (agnostycyzm), głoszący, że wiara jest irracjonalnym
doznaniem sformowanym w podświadomości (fideizm), której wykładnia zawarta we
współcz. doktrynie Kościoła jest sprzeczna z jej hist. początkiem. M. został
potępiony przez papieża Piusa X, załamał się po odejściu z Kościoła katol.
jego propagatorów.
Modrzewski Frycz Andrzej (ok. 1503-72) - pisarz polit. epoki odrodzenia, re-
formator, teolog, dyplomata. Studiował na wydziale sztuk wyzwolonych Akademii
Krakowskiej, przyjął niższe święcenia kapłańskie, pracował w kancelarii
wielkiego reformatora i humanisty prymasa J. Laskiego. W 1531 r. wyjechał do
Niemiec i na uniw. w Wittenberdze poznał M. Lutra, od 1547 objął posadę
sekretarza króla Zygmunta Augusta, którego list żelazny uchronił go przed
represjami ze strony Kościoła m.in. za domaganie się reformy pozwalającej
zjednoczyć wyznania chrzęść, ponad różnicami dogmatycznymi. Po śmierci Erazma
z Rotterdamu na zlecenie bratanka prymasa Laskiego odbywa podróż do Bazylei
celem zakupu biblioteki wielkiego humanisty. Był delegatem na sobór trydencki.
Traktat O karze vi mę-zobójstwo (1543) - to wyraz sprzeciwu wobec systemu kar
za zabójstwa, uzależnionych od stanu społ. człowieka,
w formie mowy senackiej H. Laskiego
skierowanej do królewicza Zygmunta Augusta. Kolejny traktat M. F. Mowa
Perypatetyka Prawdomówcy (1545) przedstawia problem zakazu posiadania ziemi
przez mieszczan. Najważniejszym jego dziełem jest Commentarlo-rum de Republica
emendanda libri quinque (1546-51) - wy d. w całości w Bazylei w 1554,
przełożone przez C. Bazylika i wyd. w Polsce pt. > O poprą" �wie
Rzeczypospolitej (1577) - wnikliwa analiza ustroju spol.-polit. ówczesnej Pol-
ski z programem całkowitej przebudowy państwa. Twórczość M. F. plasuje go w
gronie najznakomitszych umysłów swego czasu jako wyraziciela idei humanizmu i
antyfeudalizmu, obrońcy chłopów i mieszczan, krytyka myślenia typu
scholastycznego. U schyłku życia pisał Sylwy (1590), poświęcone m.in. etyce
chrzęść, i sprawie reformy Kościoła.
Moja piosnka (II) (1854) -jeden z najbardziej osobistych liryków > C. Nor-
wida, wysłany z Nowego Jorku w liście do M. Trębickiej, mówiący o tęsknocie za
ojczyzną. Podmiot mówiący kryje się za obrazami kraju (ujawnia się w refre-
nie), budowanymi w 3 pierwszych zwrotkach przez przywołanie znaczącego
konkretu (chleb, bocianie gniazdo, ukłony), w dalszych - szczegółu tracącego
konkretność, aluzji bibl. ("tak za tak, nie za nie" - Mt 5, 57). Na arkadyjską
wizję ojczyzny składa się zespół wartości właściwych tylko jej. Zakończenie
wiersza jest wyrazem smutnej zgody mówiącego na własny los (wygnanie,
samotność). M. p. została napisana prostym, naturalnym stylem. Regularność
rytmiczna, refren nadają wierszowi charakter piosenki.
Moja wierna mowo - wiersz > Cz. Miłosza z t. Miasto bez imienia (1969), re
285
Monolog dla Kasandry
fleksje nad własnym skomplikowanym stosunkiem do jeż. pol. Dla poety-emi-
grantajest on jedyną rzeczywistą ojczyzną. Za jego wierność artysta też odpla-
ca wierną służbą. Mowa ojczysta staje się jednak także źródłem goryczy: jest
mową "upodlonych", "nierozumnych", "nienawidzących" i "konfidentów" -symbolem
kraju, którego poeta nie chce i nie może zaakceptować. Takim językiem
przestaje się porozumiewać, ale zarazem jest świadom swego zakorzenienia w
polszczyźnie - tragiczny dylemat twórcy-emigranta, przeżywającego konflikt z
polskością. Wiersz kończy się przypomnieniem etycznego obowiązku poety ("ja
muszę ciebie ratować") i deklaracją jego spełnienia, bo "w nieszczęściu
potrzebny jest jakiś ład czy piękno".
Monachomachia, czyli Wojna mnichów (1777?) - poemat heroikomiczny > I.
Krasickiego, w którym zderzenie patetycznego języka i podniosłego nastroju z
błahą tematyką wywołuje efekt komiczny. Fabułę utworu stanowi opis konfliktu
między dwoma zakonami, karmelitami i dominikanami, które rywalizując w
jedzeniu i piciu, za sprawą bogini niezgody starły się w dyspucie teol. Szybko
doszło do nieporozumień i bójki z użyciem uczonych ksiąg, a cała scena
posłużyła do krytycznej oceny życia zakonników. Autor wyraźnie stwierdza, że
"nie habit czyni świętym", a nazywając bohaterów "wielebnym głupstwem" obnaża
prawdziwe oblicze tych, którzy pod szatą zakonną ukrywali rażące przywary.
Zgodnie z istotą gatunków satyr. Krasicki nie atakuje konkretnych osób, lecz
piętnuje postawy charakterystyczne dla środowisk zakon nych. Wyraźnie
zarysowana została wymowa moralizatorska: szacunek nie jest pochodną szaty
duchownej, ale postawy
potwierdzanej codziennym zachowaniem, lenistwo, obżarstwo i rozpusta nie mogą
być przypisywane osobom duchownym. Oburzenie przedstawicieli Kościoła skłoniło
Krasickiego do napisania > Antymonachomachii, która miała być odwołaniem
sformułowanych wcześniej oskarżeń, lecz zabieg ideali-zacji prezentowanych
postaci sprawił, że zarzuty zostały w ten sposób tylko potwierdzone.
"Monitor" - najważniejsze czasopismo społ.-polit. oświecenia pol. wydawane w
Warszawie w l. 1765-85, powstało z inicjatywy króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego wg założeń opracowanych przez > I. Krasickiego i A.K.
Czartoryskiego. "M." nawiązywał do ang. "Spectatora", który był wzorem w
tworzeniu koncepcji i) programu, jednak znacznie rozszerzonego o treści polit.
i formy wypowiedzi, a nawet zawartość paru numerów. W pierwszych latach był
ważnym narzędziem kształtowania opinii społ. wpływając na charakter i tempo
reform, wywoływał też polemiki ("an-tymonitory"), które ukazywały się w formie
druków ulotnych. Roczniki 1765-67 i 1772 (107 numerów) redagował Krasicki,
kontynuatorem postępowej linii pisma był w l. 1773-75 W. Mitzner de Kolof, do
grona ważnych współprac. należeli m.in. S. Konarski i F. Bohomo-lec. Walcząc o
mecenat "M." znacząco wpływał na rozwój kultury, wprowadził i doskonalił nowe
formy wypowiedzi, m.in. felieton, obrazek obycz., list, dyskurs; na jego
lamach przekonywano o trwałych wartościach języka naród.
Monolog dla Kasandry - wiersz > W. Szymborskiej z t. Sto pociech (1967), w
którym autorka odwołując się do tradycji wypowiedzi scenicznych przekazuje
sumę wiedzy o człowieku, jego


Moralność pani Dulskiej
286
287
cierpieniach, namiętnościach, rozterkach, nadziei i rozpaczy, złudzeniu
wspaniałego życia i rozpadzie tych złudzeń. Kasandra opowiada własną historię,
osobisty charakter doświadczeń akcentują słowa "moje", "moja", ałe jest ona
również, a może przede wszystkim a/ter ego poetki, co sygnalizuje konstrukcja
tytułu przyimkiem "dla". Motyw Kasandry ma swoje miejsce w poezji rozważającej
fenomen wojny, gdzie postać stale jest świadkiem nieszczęścia, przykładem jest
m.in. proza poet. A. Świrszczyńskiej i poemat R. Brand-staettera Kasandra.
Postać z trojańskiego mitu mówi o niemożności porozumienia się proroka z
odbiorcami, instynkt sa-moocalenia każdej społeczności w każdym czasie każe
odrzucić zapowiedź tragedii, ludzie chcą widzieć tylko radość i szczęście,
dlatego Kasandra mówi: "Wyraźnie teraz przypominam sobie, / jak ludzie, widząc
mnie, milkli wpół słowa". Niszczący żywioł historii uniemożliwia znalezienie
człowiekowi raz na zawsze skutecznych sposobów obrony, wiedza i doświadczenie
wyniesione z dziejącego się zła często są bezużyteczne, prorocza Kasandra
podkreśla swoją niemoc w takich sytuacjach:
"Wyszło na moje. / Tylko że z tego nie wynika nic". Okazuje się, że poetyckie
moralizowanie "z wysoka" jest nieskuteczne, to są tylko "prorockie rupiecie",
zamiast osądzać, lepiej współczuć, w miejsce sianego strachu warto umieścić
czułość, osamotnienie zastąpić współuczestnictwem, o wiele łatwiej jest
prorokować, niżeli dzielić trud istnienia.
Moralność pani Dulskiej (1907) - sztuka > G. Zapolskiej grana też z podtytu-
łem Tragifarsa kołtuńska, satyr, komedia obycz. z elementami farsowymi, której
akcja toczy się we Lwowie na
pocz. XX w. Utwór przedstawia mieszczańską rodzinę Dulskich, która na pozór
żyje godnie i uczciwie, takie zasady wygłasza już na samym początku tytułowa
bohaterka, gdy wydaje dyspozycje służącej Hance, strofuje córki, ponagla męża.
Wraz z rozwojem akcji okazuje się, że cała jej aktywność jest ukierunkowana na
tworzenie pozorów, czego wymownym przykładem jest absurdalny spacer Felicjana
wokół stołu, udającego przed rodziną i sobą samym, że odbywa zalecaną przez
lekarza wędrówkę dla zdrowia. Podobnie wygląda stosunek do dzieci, gdy
toleruje romans syna Zbyszka z Hanką, uważając, że służy on jego zdrowiu i
ważne jest tylko, aby nikt o tym nie wiedział. Bezwzględnie wymawia mieszkanie
lokatorce, która próbowała popełnić samobójstwo z powodu zdrady męża, ponieważ
przyjazd pogotowia naraził dobrą opinię domu; zupełnie odmiennie ocenia inną
lokatorkę lekkich obyczajów, tylko dlatego, że otrzymuje godziwą opłatę.
Największą troską Dulskiej jest utrzymanie pozorów przyzwoitości, dlatego
zupełnym szokiem staje się dla niej decyzja Zbyszka ożenku z Hanką
spodziewającą się dziecka. Taki skandal przerasta jej wyobrażenia, decyduje
się więc zapłacić tysiąc koron za milczenie i opuszczenie domu przez Hankę.
Bunt syna był tylko chwilowy, choć ma on świadomość obłudy matki, to rezygna-
cja z dotychczasowego, wygodnego życia wydaje mu się ceną zbyt wygórowaną.
Doskonale rozumie intencje matki cyniczna Hesia, w przeciwieństwie do naiwnej
Meli chce wiedzieć i oceniać. Utwór Zapolskiej jest naturalistycznym studium
zjawiska ulegania konwencjom mieszczańskiego życia, w tej rodzinie skupiają
się najbardziej znamienne cechy filisterstwa i kołtunerii, kiedy potrzeby
materialne dominują nad intelek-
Morsztyn Zbigniew
tualnymi, a obłuda moralna zastępuje podstawowe wartości. Efekty dram.
uzyskuje autorka stosując kontrastową prezentację wyglądu, charakteru i postaw
życiowych; rysując portret psychol. uzasadniający działanie; dostosowując
język postaci do jej myśli i czynów.
Morcinek Gustaw (1891-1963) - prozaik i publicysta. Zbiór nowel Serce za tamą
(1929) i powieść poet. z dziejów Śląska Wyrąbany chodnik (1931) określiły
zainteresowania autora. Powracającym tematem w twórczości M. jest życie
Śląska, w tym ciężka praca górników, specyfika życia kopalni i związane z nią
emocje, np. Pokład Joanny (1950), folklor śląski przedstawia w powieści hist.
Ondraszek (1953) i w zbiorze baśni Pn.edz.iwne śląskie powiarki (1961). M.
jest autorem powieści dla dzieci i młodzieży, m.in. Narodziny serca (1932),
Ludzie są dobrzy (1935), Uśmiech na drodze (1935), oraz opowiadań, m.in. W
zadymionym słońcu (1933), Miasteczko nad rzeką (1938), Łysek z pokładu Idy
(1933). Doświadczenia obozowe opisał w Listach spod morwy (1945), Dziewczynie
z Pól Elizejskich (1946) i Listach z mojego Rzymu (1946). Syntezą tradycji
świata górniczego jest ostatnia powieść Górniczy zakon. Dopełnieniem tematyki
lit. jest monografia etnograficzna Śląsk.
Morstin Ludwik Hieronim (1886-1966) - dramatopisarz, poeta, tłumacz,
przedstawiciel neoklasycyzmu (współ-red. miesięcznika "Museion"), redaktor
"Pamiętnika Warszawskiego". Od 1926 mieszkał w rodzinnym majątku Pła-wowice,
gdzie urządzał zjazdy literatów. Wczesne utwory to m.in. liryka Pieśni (1907),
dramat Szlakiem Legionów (1913), poemat dram. Legenda o królu (1916).
Późniejsza Obrona
Ksantypy (1939) to komediowa apolo-gia żony Sokratesa. Czasy antyczne opisuje
także w sztukach Panteja (1937), Penelopa (1945) i Kleopatra (1960). Historia
Polski posłużyła jako motyw m.in. w utworach Zakon krzyżowy (1948), komedii o
Reju Polacy nie gęsi (1952) i Burmistrz z Wieliczki (1963). M. jest także
autorem powieści o Koperniku Klos Panny (1929), komedii współcz. Taniec
księżniczki (1947), Przygoda florencka (1957), W słońcu (1959), esejów m.in.
Dziwy kultury antycznej (1959), Z niejednej szuflady (1967) oraz wspomnień:
Spotkania Z ludźmi (1957), Opowieści o ludziach i zdarzeniach (1964).
Morsztyn Jan Andrzej (1621-93) -poeta, wybitny przedstawiciel baroku. Po wielu
latach pracy w dyplomacji w 1683 r. został przed sejmem oskarżony o zdradę,
uszedł do Francji, gdzie przyjął nazwisko de Chateauvillain. Miłosne liryki i
utwory o tematyce towarzyskiej zebrane zostały w dwa najbardziej znane tomy:
Kanikuła albo psia gwiazda (1647) i Lutnia (1661). M. jest także autorem
Fraszek (ok. 1645) i wiersza rei. Pokuta w kwartanie (1652). Ważną pozycją w
jego dorobku twórczym są przekłady większych całości:
np. komedii pasterskiej T. Tassa Amin-tas (1650), fragmentu Adone G. Marina
pt. Psyche (ok. 1661), a przede wszystkim dramatu Cyd albo Roderyk P. Cor-
neille'a (ok. 1660). Lekkie i błyskotliwe wiersze o tematyce miłosnej i
towarzyskiej były rezultatem znajomości reguł współczesnych autorowi szkół
poetyckich, zwł. inspiracyjnego wpływu > marinizmu.
Morsztyn Zbigniew (ok. 1628-89) -poeta, arianin. Od 1648 r. w służbie hetmana
litewskiego J. Radziwiłła, uczest-


Mortkowicz-Olczakowa Hanna
288
289
Myszeis, Myszeidos pieśni X
nik bitwy pod Beresteczkiem (1651) i walk ze Szwedami. Rezydent Radziwiłłów
przy królu Janie Kazimierzu, z jego nadania miecznik mozyrski. Twórczość M. to
głównie liryki: Pieśń w ucisku (1671), przejmujące świadectwo niedoli arian
wygnanych dekretem królewskim (on sam od 1660 r. osiadł w Prusach); Sławna
wiktoryja nad Turkami (1674), pean na cześć zwycięstwa pod Chocimiem w 1673;
Wiersze polskie (1675) - zbiór zamieszczony w Wi-rydarzu poetyckim J. T.
Trembeckiego zapoczątkowany rękopisem Muza domowa (1676-84) z późniejszymi
uzupełnieniami. Ideologia ariańska w połączeniu z przeżyciami z lat wojny po-
zwoliła ukazać wyjątkowo destrukcyjny i nieludzki jej charakter. Patriotyzm i
żołnierski trud, potrzeba wolności sumienia i marzenia o spokojnym bycie,
refleksje i idee, te wątki umiejętnie zespolone w dobrym stylu stanowiły o
wartości poezji M.
Mortkowicz-Olczakowa Hanna (1905
-68) - pisarka. Autorka powieści, opowiadań, wierszy dla dzieci i młodzieży.
Pisała utwory biograficzne, m.in. Janusz Korczak (1949) i O Stefanie Że-
romskim (1964). Zostawiła również dwa tomy wspomnień: Bunt wspomnień (1959) i
Pod znakiem kloska (1962).
Mój wiek. Pamiętnik mówiony (1978,
w Polsce 1990) > A. Wata - powstał z inspiracji > Cz. Miłosza, który rozpo-
czął nagrywanie rozmów z Watem w początkach 1965 r. w Berkeley, kontynuował w
czasie spotkań w Paryżu, dokąd Watowie wyjechali. Dzięki zapisom wspomnień
można zrozumieć atmosferę dwudziestolecia międzywojennego, w tym poglądy
futurystów. Przybliżone zostały sylwetki wielu twórców, m.in. Iwaszkiewicza,
Żeromskiego, Broniew-
skiego. Relacja z pobytu w więzieniach sowieckich, ale i pol. jest
sposobnością do poznania wielu niezwykłych losów ludzkich. Sporo miejsca
poświęca autor rozważaniom o systemie stalinowskim, dzieli się też
przemyśleniami o wierze. Zupełnie niezwykłe są wspomnienia biograficzne,
dotyczą rodziny, wiary, kultury, rejestrując wiele elementów ważnych dla dwu
światów wyznaniowych i narodowych - pol. i żyd.
Mrozek Sławomir (ur. 1930) - drama-topisarz, prozaik, satyryk, rysownik, przez
wiele lat mieszkający poza krajem, obecnie w Krakowie. W rozległej pod
względem środków wyrazu twórczości artyst. M. najwięcej jest dramatów, ale
znajdujemy również powieści, opowiadania, felietony, skecze, scenariusze
filmowe, rysunki satyr. Posługując się parodią, absurdalnym komizmem i
wieloznaczną metaforyką M. ośmiesza wszelkie stereotypy, ukazuje karykaturę
naszych czasów, w których szczególne miejsce zajmuje frazes. Debiutował na
łamach "Szpilek" w 1950 r. jako rysownik i satyryk, ale sam za początek
twórczości uważa reportaż Młode miasto (1950) druk. w "Przekroju", z którym
współpracuje długie lata. Proza M. to m.in. satyryczne opowiadania i humoreski
> Słoń (1957), > Wesele w Atomicach (1959), a także Deszcz (1962), Dwa listy
i inne opowiadania (1974), Małe listy (1981), Donosy (1983) i zbiór Matę prozy
(1990). Światowy rozgłos i stałe miejsce w repertuarze teatrów krajowych
przyniosły M. groteskowo-sa-tyr. farsy Policja (1958), Indyk (1960), Karol
(1961), Zabawa (1962) oraz dramaty -> Tango (1965), Rzeźnia (1973), ->
Emigranci (1974), Garbus (1975), Vatzlav (1979), Pieszo (1980), Ambasador
(1981), Letni dzień (1984), Kontrakt (1986), Portret (1987), Miłość na Krymie
(1994). Charakterystyczny dla twórczości M. sceptycyzm wobec pol. mitów (in-
teligenta, wieszcza, bohatera romant.), abstrakcyjny dowcip jeż., groteskowe
sytuacje, błyskotliwy dialog i aktualna problematyka zadecydowały o sukcesie
scenicznym jego sztuk.
Mularczyk Andrzej (ur. 1930) - prozaik, dziennikarz. Brat > R. Bratnego. W
1953 r. - wraz z > J. Janickim - wydał Towarzyszy z Dąbrowy, a w 1954
utrzymaną w konwencji socrealizmu powieść Karuzela. Autor scenariuszy
filmowych, zwł. o tematyce wojennej (np. Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni),
słuchowisk radiowych (np. Świeży zapach dzikiej mięty, 1979; Wielki podryw,
1979), współautor powieści radiowej W Jezioranach.
Musierowicz Małgorzata (ur. 1945) -powieściopisarka, siostra > S. Barań-
czaka. Autorka i ilustratorka książek dla dzieci i młodzieży (zwł. dla
dziewcząt). Treści dydaktyczne (pochwala koleżeństwa, przyjaźni, miłości,
więzi rodzinnych) przekazuje w pełnych humoru powieściach, np. Małomówny i
rodzina (1975), Szósta klepka (1977), Opium w rosole (1986), Noelka (1992),
Pulpecja (1993).
muzeum literackie - muzeum gromadzące materiały związane z literaturą:
dokumenty, rękopisy, pamiątki po twórcach, przekazy ikonograficzne. Z reguły
prowadzi działalność naukową i wydawniczą. Najstarszym muzeum literatury pol.
jest Muzeum im. A. Mickiewicza przy Bibliotece Polskiej w Paryżu (1903). W
Polsce działają muzea ogólne: Muzeum im. A. Mickiewicza w Warszawie (od 1950),
Muzeum Romantyzmu w Opinogórze (od 1961), Muzeum Młodej Polski w Bronowicach
(1969), oraz biograficzne (poświęcone jednemu pisarzowi), m.in. muzeum > J.
Czechowicza w Lublinie (od 1968), > M. Dąbrowskiej w Russowie (1971), > K.
I. Gałczyńskiego w Praniu (od 1965),
> J. Kasprowicza w Inowrocławiu (od 1949) i Zakopanem (od 1950, Harenda),
> J. Kochanowskiego w Czarnolesie (od 1961), > I. Krasickiego w Dubiecku (od
1969), > K. Makuszyńskiego w Zakopanem (od 1966), > A. Mickiewicza w
Śmiełowie (od 1975), > B. Prusa w Nałęczowie (od 1961), > W. Reymonta w
Koiaczkowie (od 1971), > H. Sienkiewicza w Oblęgorku (od 1958), Woli
Okrzejskiej (od 1966) i Poznaniu (od 1978), > J. Wybickiego w Będomi-nie (od
1962), > S. Żeromskiego w Nałęczowie (od 1928) i Kielcach (od 1965).
My - wiersz > E. Lipskiej z t. Wiersze (1967); manifest pokolenia 68. Poetka
charakteryzuje tę generację jako pozbawioną przeżycia pokoleniowego, dora-
stającą w poczuciu monotonii, jałowości egzystencji. Przeciwstawia swoje poko-
lenie ojcom, którzy dorastali w czasie wojny, każdego dnia ocierali się o
śmierć, doznawali silnych emocji, poznali radość odzyskania wolności. Dramatem
generacji 68 jest także obciążenie jej ciężkimi przeżyciami rodziców ("pamięć
postrzeloną dźwigamy już my").
My, pierwsza brygada (inc. "Legiony to żołnierska nuta") - pieśń I Brygady Le-
gionów J. Piłsudskiego. Tekst do melodii tzw. Marsza dziesiątego napisał A. T.
Hałaciński (prawa do autorstwa rościł sobie też T. Biernacki). Utwór podejmuje
motyw bezimiennej ofiary żołnierzy ginących za ojczyznę. Do II wojny światowej
nieoficjalny hymn wojska pol.
Myszeis, Myszeidos pieśni X (1775) -poemat heroikomiczny > I. Krasickie


Myśli nieuczesane
290
go, w którym zamieścił autor rok wcześniej opubl. na lamach "Zabaw Przyjemnych
i Pożytecznych" wiersz patriotyczny, zaczynający się od słów: "Święta miłości
kochanej ojczyzny". 'W oświeceniowej parodii poematu bohaterskiego przedstawił
autor walki kotów i myszy rozgrywające się w mitycznych czasach księcia
Popielą, który dość kapryśnie faworyzował raz jednych, innym razem drugich.
Wygnane z państwa myszy zjednoczyły się ze szczurami, aby wspólnie pokonać
wiarołomnego władcę, w ostatniej walce został przez nich zagryziony. Baśniowa
rzeczywistość była przedmiotem różnorodnych interpretacji, wśród nich wska-
zywano na analogie z wynaturzeniami szlacheckiej obyczajowości, satyrę na
rozbudowany ceremoniał dworów, widziano też związki z czołowymi politykami
tamtych czasów. Niewątpliwie przedmiotem satyr, zabawy autora są sarmackie
śmiesznostki, posługując się parodią kpi z nadużywania pojęcia "ojczyzna"
właśnie przez ludzi kierujących się wyłącznie własnym interesem. Na
podkreślenie zasługują styl i słownictwo poematu, bogata aforystyka dość
szybko przeniknęła do języka rozmów dworskich.
Myśli nieuczesane cykl aforyzmów > S. J. Lecą, druk. od 1954 r. w różnych
czasopismach, wyd. w całości w 1957. Nawiązując do tradycji sentencji, autor
wzbogacił tę formę żartem, ciętym dowcipem, często celnym paradoksem i
konceptem językowym. Zapisywane refleksje były próbą przeciwstawienia się
biernie przyjmowanym schematom myślowym, a dotyczą natury człowieka,
obowiązujących konwencji
towarzyskich, norm artystycznych, przyjętej obyczajowości i reprezentują
postawę krytycyzmu i filoz. wątpienia.
Myśliwski Wiesław (ur. 1932) - powieściopisarz, dramaturg. Pochodzi z rodziny
chłopskiej. Studiował polonistykę na KUL-u. Od 1975 r. jest red. naczelnym
kwartalnika "Regiony". Redaguje dwutygodnik "Sycyna". Należy do najwy-
bitniejszych przedstawicieli nurtu wiejskiego we wspólcz. lit. pol. Powieści i
dramaty M., mocno osadzone w realiach, ukazują zmiany zachodzące na pol. wsi,
dylematy bohaterów poddanych presji historii, polityki i procesów
cywilizacyjnych. Mają postać monologów gł. postaci. Najsilniej nasycony li-
ryzmem jest Nagi sad (1967) - powieść o więzi łączącej syna z ojcem, dzięki
któremu zdobył wykształcenie i odmienił swój los. Bohater-narrator Pałacu,
pastuch namiętnie pragnący zawładnięcia domem panów, stania się kimś innym,
niż jest, przegrywa z tym, co reprezentuje "pałac". Najpełniejszy obraz
następującego końca tradycyjnej pol. wsi zawiera > Kamień na kamieniu (1984).
W ostatniej powieści M., Widnokręgu (1997) narrator-bohater pozwala swobodnie
płynąć pamięci, przywoływać doświadczenia i przeżycia poszerzające jego
osobisty horyzont. W kręgu podobnych tematów mieszczą się dramaty: Złodziej
(1973), Klucznik (1978), Drzewo (1978). M., kreśląc indywidualne losy, tworzy
obraz dziejów zbiorowości wiejskiej. Pisarz został dwukrotnie wyróżniony
nagrodą im. S. Piętaka (w 1968 r. za Nagi sad i w 1974 r. za Złodzieja) oraz
nagrodą Nike (w 1997 r. za Widnokrąg).
n
Na Anioł Pański (1905) - wiersz > K. Przerwy-Tetmajera, w którym opisy
przyrody są środkiem pozwalającym wyrazić uczucia i przeżycia człowieka.
Symbol, wędrówka "zadumy polnej, osmętnicy" przez pola staje się w końcowej
części wędrówką duszy idącej "ze swoim ziem i bólem", towarzyszący temu
krajobraz ma bardzo wymowne elementy: trzęsawiska, omroczone gaje, cmentarz
ciemny, coraz cięższy mrok. Autor buduje nastrój melancholii, a nawet
przygnębienia, podporządkowując tekst wrażeniom słuchowym, dźwięk bijących
dzwonów w każdym refrenie przedziela trzy części utworu, otwiera i zamyka
poet. obraz. Tułaczka duszy po świecie, w którym dla niej "nie ma spoczynku ni
przystani...", symbolizuje kształt ludzkiego życia pozbawionego sensu, celu,
pełnego niespełnienia i nietrwałości.
Naborowski Daniel (1573-1640) - poeta, tłumacz. Wszechstronnie wykształcony:
studiował medycynę w Bazylei, prawo w Orleanie, mechaniki uczył się od
Galileusza w Padwie. Uczęszczał też na uniw. w Wittenberdze i Strasbur-gu.
Wyznawca kalwinizmu, związany z dworem Janusza, potem Krzysztofa Radziwiłłów.
Zręczny dyplomata, brał czynny udział w życiu polit. kraju. Wraz z J.
Radziwiłłem uczestniczył w rokoszu Zebrzydowskiego. Koniec życia spędził w
dworku w Gieneiciszkach, nękany chorobami i kłopotami finansowymi. l. wiersz:
Wiz/e domowe żałosne napisał po rokoszu Zebrzydowskiego -o wszystkie
nieszczęścia kraju obwiniał króla. Wkrótce porzucił tematykę polit. Zajął się
kunsztowną poezją okolicznościową. Oddał w niej atmosferę i szczegóły życia
dworskiego. Jako poeta nie interesował się rzeczywistym światem -\ bawił się
formą poet., aluzjami lit. Przed chaosem chronił się w świecie własnego
intelektu i ludzkiej kultury, przeciwstawiał mu porządek wiersza. Podobnie jak
innych poetów baroku fascynowały go przemijanie, nicość, śmierć (> Krótkość
żywota, > Marność}. Pisał wiersze oparte na efektownych pomysłach ( > Do
Anny, > Na oczy królewny angielskiej), bogatych skojarzeniach związanych z
jednym pojęciem (Cień, Róża). Z równą łatwością posługiwał się stylem ozdobnym
i prostym, wykorzystującym wzory sarmackie (listy poet. do Radziwiłłów). Pisał
fraszki, sonety, epitafia, treny; wprowadził do lit. pol. list poet. W
późniejszej twórczości zrezygnować z wyszukanego konceptu, zaczął zapisywać
rzeczywiste przeżycia, sięgnął po mit ziemiański (Pieśń ad imi-tationem
Horatluszowej ody). Chętnie tłumaczył poezję - z łac., wł., niem. i franc.
Swoich utworów nie publikował - do XX w. przetrwały w rękopisach.
Nad głębiami - cykl 30 sonetów > A. Asnyka, wykład systemu filoz., łączącego
elementy > romantyzmu i > pozytywizmu. Z romantyzmu pochodzi


Nad Niemnem
292
293
nagrody literackie
koncepcja świata (nad sferą materii istnieje sfera ducha decydującego o postę-
pie), przekonanie o ograniczeniu możliwości ludzkiego poznania do powierzchni
zjawisk oraz rozumienie wolności narodu jako aktu zbiorowej woli. Z
pozytywizmu Asnyk zaczerpnął pogląd o atomistycznej budowie świata, teorię
spoleczeństwa-organizmu, zasadę podporządkowania działań jednostki dobru ogółu
oraz przekonanie, że Polska odrodzi się w kształcie dostosowanym do nowych
czasów. Poeta głosił, że dorobek przeszłości, wzbogacony przez teraźniejszość,
będzie służył przyszłości. Cykl N. g. jest uznawany za jeden z najciekawszych
przykładów liryki fi-loz. 2. pół. XIX w. Ceniony przez krytyków za logiczność
wywodu, prostotę języka, kunsztowność formy.
Nad Niemnem (1888) - powieść > E. Orzeszkowej druk. w odcinkach w "Tygodniku
Ilustrowanym", ma charakter eposu i zawiera szeroki zakres obserwacji i
przemyśleń o nobilitującej wartości pracy. Praca, nauka, korzystanie z osią-
gnięć postępu cywilizacyjnego otrzymują nowy wymiar, stają się drogą do
doskonalenia własnych umiejętności człowieka, równocześnie umożliwiają rozwój
społ. i stanowią rodzaj fundamentu przyszłej Polski. Ważnym komponentem akcji
właściwej jest powstanie styczniowe, wielokrotnie przywoływane we
wspomnieniach Andrzejowej Korczyńskiej, Anzelma Bohatyrowicza, Jana oraz
Justyny. Akcja rozgrywa się w latach 80. XIX w. na Grodzieńszczy-źnie, a tłem
wszystkich wydarzeń jest nadniemeńska przyroda, niezwykle plastycznie
opisywana przez autorkę. Czytelnik niemal widzi zielone łąki, czuje zapach
pól, słyszy plusk Niemna, poznaje mieszkańców dworu w Korczynie i zaścianka.
Właściciel dworu Benedykt
Korczyński, niegdyś romantyk i gorący patriota, teraz realista nie potrafiący
kierować się uczuciem, od dawna jest skłócony z Bohatyrowiczami, chłopstwem, a
nawet własnym synem Witoldem. Jego konflikty mają podłoże ekonomiczne, nie
rozumie sensu współpracy z zaściankiem, ale też i nie chce wracać do dawno
odrzuconych ideałów powstańczych. Okres zbratania różnych warstw spoi.
przypomina powstańcza mogiła, jednakowo skrywająca poległych z dworu -
Andrzeja Korczyńskiego i zaścianka - Jerzego Bohatyrowicza. Syn Benedykta
Witold widzi świat odmiennie niżeli ojciec, staje w obronie mieszkańców
zaścianka, ostre starcia kończą się jednak pojednaniem. Mieszkający ze swym
stryjem Anzelmem Jan Bohatyrowicz, syn Jerzego, jest zakochany w pannie ze
dworu Justynie Orzelskiej, która początkowo opiera się tym uczuciom, ale
urzeczona mitem o założycielach rodu Bohatyrowiczów Janie i Cecylii i pomna
przestróg Marty Korczyńskiej postanawia wyjść za mąż za Jana. Postawa Witolda
i decyzja Justyny pozwalają na zakończenie sąsiedzkich sporów, rodzi się
nadzieja na trwale porozumienie i współpracę.
nadrealizm (surrealizm) - kierunek w lit., plastyce, teatrze i filmie,
ukształtowany we Francji (twórca: A. Breton) w l. 20-30. XX w. (I manifest
1924). U jego podstaw tkwił bunt przeciw współcz. cywilizacji, która oderwała
człowieka od natury. Stworzone przez nią nauka i sztuka (zwł. realistyczna)
fałszują obraz świata, ujmując go w konwencje. Zdaniem nadrealistów artysta
powinien szukać inspiracji w świecie wewn. (zainteresowanie teorią Freuda).
Drogą do tego jest eliminowanie kontroli rozumu (pisanie automatyczne),
wyzwolenie wyobraźni, tzn. oparcie sztuki na swobodnych skojarzeniach,
notowanie snów, halucynacji, strzępów myśli. W nadrealnej rzeczywistości tracą
sens pojęcia czasu i przestrzeni - nic im naprawdę nie odpowiada: wyobraźnia w
jednej chwili przerzuca się z miejsca na miejsce, w świadomości istnieją
równocześnie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Sztuka w rozumieniu
nadrealistów oznacza wolność od wszelkich schematów i ograniczeń. N. wywarł
wpływ na sztukę nowoczesną (w czasie II wojny światowej rozwinął się też w USA
i Ameryce Płd.), na modę, obyczajowość itd. W Polsce przejawiał się słabo
(odzyskanie niepodległości sprzyjało raczej nastrojom optymistycznym niż
buntowniczym) -nie przybrał rozmiarów ruchu artyst. Tendencje surrealistyczne
wyrażały się zainteresowaniem sferą podświadomości, tworzeniem obrazów jakby
ze snu (zachwianie logiki przyczynowo-skut-kowej, asocjacjonizm, swoboda
skojarzeń). Ujawniły się w twórczości > J. Brzękowskiego z l. 30.
("wyobraźnia wyzwolona"), wczesnej poezji > A. Ważyka, > A. Wata (Ja z
jednej strony i ja z drugiej strony mego mopsożela-T.nego piecyka), > K. I.
Gałczyńskiego (zwł. Bal u Salomona), a po 1956 r. > J. Harasymowicza.
Pokrewieństwa z n. dostrzegano w prozie > B. Schulza, > K. Truchanowskiego i
w dramacie > S. I. Witkiewicza.
Na fujarce - cykl liryków > M. Ko-nopnickiej stylizowanych na piosenki
ludowe, wyd. w zbiorze Poezje (1883). Wyrosłe z inspiracji romant. (T. Lenar-
towicza, W. Syrokomli) utwory są prezentacją problemów, a szczególnie niedoli
chłopa widzianych jego oczyma i przez niego samego artykułowanych. Bliskie
technice pieśni lud., z wyraźnymi paralelizmami wewnątrzwierszowy-
mi, kontrastem, anaforą i eksponowanym refrenem są utwory o chłopskim poczuciu
krzywdy: Świecą gwiazdy, świecą..., bezradności: A czemuż wy chłodne
rosy/Padacie..., gorzkiej świadomości, że w ustalonym porządku świata nie ma
miejsca na sprawiedliwość dla najbiedniejszych: Wsiałem ci ja w czarnq rolę...
czy A jak poszedł król na wojnę... Pozorna banalność strof była świadomym
założeniem poetki dążącej do jak najlepszego wyrażenia myśli i uczuć podmiotu
lir., a zarazem odbiorcy, sposób patrzenia jest tożsamy z postawą naiwnego,
lud. pieśniarza.
NaGlos - pismo lit. wychodzące w Krakowie w > drugim obiegu początkowo (XII
1983 - V 1989) w postaci mówionej. Na spotkaniach w sali Klubu Inteligencji
Katolickiej - potem w klasztorze dominikanów - redakcja prezentowała okładkę i
spis treści, a autorzy swoje teksty. Od I 1990 - drukowany miesięcznik lit.,
wydawany oficjalnie. Red. naczelny pisma: > B. Maj.
Nagrody Fundacji Kultury - w 2000 r. otrzymali: S. Chwin za powieść Esther, P.
Mitzner za tom wierszy Myszoser, J. Pollakówna za zbiór esejów Glina i
światło.
nagrody literackie - wyróżnienia przyznawane raz do roku za dzieło lub cało-
kształt twórczości przez instytucje nauk., redakcje czasopism lub fundacje.
Najwyższą rangę ma przyznawana od 1901 r. Nagroda Nobla, duży prestiż po-
siadają nagrody lit. przyznawane w poszczególnych krajach: w Stanach Zjed-
noczonych - Pulitzera, Fundacji im. A. Jurzykowskiego; we Francji - Goncour-
tów; w Austrii - Fundacji im. Kościel-skich; w Polsce przyznawane są doroczne
nagrody m.in. Ministerstwa Kultury


Nagrody Nike
294
295
Na tropach Smętka
i Sztuki, > Fundacji Kultury, Stowarzyszenia PAX, nagroda im. W. Pietrza-ka.
Fundacji im. A. Struga, miesięcznika "Odra", PEN Ciubu, -> Nike oraz nagroda
im. A. Bursy.
Nagrody Nike - W. Myśliwski (1997) Widnokrąg, Cz. Miłosz (1998) Piesek
przydrożny, S. Barańczak (1999) Chirurgiczna precyzja.
Nagrody Nobla w literaturze polskiej
- H. Sienkiewicz (1905) Quo vadis, W. S. Reymont (1924) Chłopi, Cz. Miłosz
(1980) Poezje, W. Szymborska (1996)
Poezje.
Nalkowska Zofia (1884-1954) - prozaik, dramatopisarka, publicystka. Córka
geografa i pedagoga Wacława N., żona poety L. Rygiera, w l. 1922-29 legionisty
J. Jura-Gorzechowskiego. Wiceprezes PEN Ciubu, członek PAL (od 1933), po
wojnie zaangażowana w prace Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w
Polsce, posłanka. Członek red. > "Kuźnicy". Wczesne utwory powieściowe Ksiqze
(1907), Rówieśnice (1909), Narcyza (1910), Węże i róże (1915) oraz zbiory
nowel Kółeczka, czyli Białe tulipany (1909) i Lustra (1913) zawierają próbę
analizy odrębności psychiki kobiecej. Zmienność osobowości w czasie i jej
relacje do zjawisk uniwersalnych oraz formowanie człowieka przez fakty i role
społ. to gł. zagadnienia późniejszych powieści > Romans Teresy Hennę rt
(1924, ekr. 1978), Niedobra miłość {\91?>), Węzły życia (1948) oraz dramatów
> Dom kobiet (1930) i Dzień jego powrotu (1931). Ewolucja powieści międzywo-
jennej: zwrot do powszedniości i autentyczności, nobilitacja dokumentu, zmiany
w sposobie kreowania bohatera i komponowania treści, wywarła wpływ
także na twórczość N. Autorski protest przeciwko tendencjom nacjonalistycznym
i krytykę stosunków społ.-polit. w powojennej Europie zawiera powieść Choucas
(1927). Świetne dzieło prozy pol. lat międzywojennych > Granica (1935, ekr.
1938, 1978) to rozważania natury moralnej o odpowiedzialności człowieka za swe
decyzje i czyny, wyrazem fascynacji psychologią miłości, cierpienia, zła i
śmierci jest powieść Niecierpliwi (1939). Znaczącą pozycją w dorobku N. jest
zbiór opowiadań > Medaliony (1946), swoiste arcydzieło małej formy lit., w
której uwaga autorki skoncentrowana została na relacjonowaniu faktów
ukazujących wpływ hitlerowskiego systemu eksterminacji na degradację
osobowości człowieka. Do klasycznej formy "charakteru" powraca N. w zbiorze
miniatur Charaktery dawne i ostatnie (1948). Już pośmiertnie ukazuje się tom
esejów Widzenie bliskie i dalekie (1957) oraz wybitny dokument obserwacji
psychol. wzbogaconej osobistym komentarzem > Dzienniki (t. 1-5,1975-99).
Na oczy królewny angielskiej (1619) -wiersz > D. Naborowskiego, przykład >
koncepty zmu. Barokowy komplement pod adresem Elżbiety, córki Jakuba I Stuarta
- pamiątka podróży poety do Anglii. Piękno oczu królewny ukazane przez ciąg
porównań. Autor stosuje zasadę gradacji: w I części wiersza narastanie efektu,
w II - stopniowe zmniejszanie. Część II jest lustrzanym odbiciem I -
kompozycja kart do gry. Wiersz kończy się hiperboliczną puentą, porównującą
oczy królewny do wszystkich wymienionych wcześniej zjawisk.
Naruszewicz Adam (1733-96) - poeta, historyk, tłumacz, jezuita. Od 1770 r.
związany z dworem króla Stanisława
Augusta, uczestnik > obiadów czwartkowych. W l. 1782-86 sekretarz Rady
Nieustającej, zwolennik i propagator Konstytucji 3 maja, po przystąpieniu
króla do targowicy wycofał się z czynnego życia polit. W l. 1771-77 redagował
> "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", na zlecenie króla opracował Historię
narodu polskiego (do r. 1386, t. 2-6, 1780-86; t. l, 1824), autor Historii
Jana Karola Chodkiewicza (1781) i dramatów: Gwido, hrabia Blezu (ok. 1767-70)
oraz Tankred (powst. 1772/73, zaginiony). Pisał przede wszystkim satyry
krytykując szlachecki sarmatyzm i nieodpowiedzialność magnatem, m.in. Wiek
zepsuty (1771), > Chudy literat (1773), humorystyczne ody, np. Do bi-zuna
(1779), liryki, sielanki. Tłumaczył głównie poezję lać., m.in. Horacego, także
Tacyta Dzielą wszystkie (t. 1-4, 1772-83), współcz. poezję franc., m.in. J. de
La Fontaine'a, J. J. Rousseau, Woltera. Twórczość N. charakteryzuje
różnorodność wzorów i tendencji, bogaty i obrazowy język, czasem celowe łą-
czenie małych form lit. Wywarł znaczny wpływ na współczesnych mu poetów, m.in.
> T. K. Węgierskiego i > F. Za-błockiego. �
Na Skalnym Podhalu (1903-10) - opo-wiadania-gawędy K. Przerwy-Tet-majera,
których inspiracją były autentyczne historie opowiadane przez górali, w tym
słynnego gawędziarza Sabałę. Zauroczenie autora Podhalem znalazło wyraz w
rozbudowanym micie o góralszczyźnie, świetnie zarysowane zostały typy ludzkie,
wyeksponowane ich godne podziwu cechy charakteru, umiejętności, nawet dowcip i
poczucie humoru. Gawędy doskonale odtwarzały oryginalne opowieści góralskie,
do czego z całą pewnością przyczyniło się zastosowanie gwary, użytej o tyle
umiejętnie,
że nadając cechy autentyzmu poszczególnym opowiadaniom, nie stanowi
równocześnie dla przeciętnego czytelnika bariery w rozumieniu tekstów.
Nasza szkapa (1890) - nowela > M. Konopnickiej, druk. najpierw w "Przeglądzie
Literackim", należy do najlepszych utworów autorki z tego gatunku. Na treść
składają się dzieje rodziny Mo-stowiaków, złożonej z rodziców i trójki
chłopców. Skrajną nędzę pogłębia nagła i ciężka choroba matki, dla ratowania
jej życia trzeba oddać jedyne dobro, ukochaną szkapę. Dramat nędzy i śmierci
jest w mistrzowski sposób ukazany przez autorkę poprzez wspomnienia kil-
kunastolatka. Narratorem jest najstarszy syn Mostowiaków - Wicek, który rela-
cjonuje wydarzenia w imieniu całej trójki dzieci; z wielką starannością zapa-
miętanych szczegółów i znawstwem psychologii ukazany został świat dziecięcych
przeżyć i hierarchii wartości, niezwykła umiejętność zapominania o codziennych
troskach i cieszenia się z ułamkowych powodów do radości.
Natanson Wojciech (1904-96) - krytyk lit. i teatr. Współredagował > "Lite-
raturę na Świecie" i > "Twórczość", współpracował z > "Odrodzeniem", >
"Życiem Literackim", > "Tygodnikiem Powszechnym". Autor zbiorów felietonów i
recenzji (m.in. Zachwyty, 1934;
Godzina dramatu, 1962), monografii (m.in. Świat Jerzego Szaniawskiego, 1971;
Szczęście Syzyfa - o A. Camus, 1990), esejów o związkach pol.-franc. Z różą
czerwoną przez Paryż (1970).
Na tropach Smętka (1936) - reportaż > M. Wańkowicza z wycieczki po Warmii i
Mazurach (ówczesne niem. Prusy Wschodnie), odbytej z córką. Studium procesu
germanizacji i prób obrony pol-


naturalizm
296
skości. Utwór przyjęty z oburzeniem przez Niemców (uznany za prowokację),
Polakom uświadomił wagę problemu.
naturalizm (lać. naturalis = wrodzony, naturalny) - l. W filozofii: kierunek
rozwinięty w > pozytywizmie, zakładający, że całość zjawisk zachodzących w
świecie, w tym prawidłowości życia społ., można wyjaśnić działaniem praw
przyrody. 2. W literaturze: prąd upowszechniony w 2. pol. XIX w. z inspiracji
naturali-stycznej filozofii, nauk ścisłych i przyr., jego koncepcje artyst.
opierały się na teoriach Ch. Darwina i H. Taine'a. Autorzy postrzegali
człowieka jako część przyrody, eksponowali biologiczny wymiar ludzkiej
egzystencji. W technice pisarskiej n. objawiał się podporządkowaniem fikcji
lit. dokumentaryzmowi, uwypukleniem bezpośredniej obserwacji i szczegółowego
rejestrowania faktów, epatowaniem czytelnika brutalnością obrazowania i
autentyzmem jeż. Lit. ukazywała okrucieństwo życia spol., w którym funkcjonują
bezwzględne prawa walki o byt. Promotorem i najwybitniejszym przedstawicielem
n. był franc. pisarz E. Zola (studium Powieść eksperymentalna, 1880), w Polsce
hasła upowszechniali i realizowali m.in. �> A. Sy-gietyński, > A.
Dygasiński, G. Zapolska > Moralność pani Dulskiej, W. S. Reymont > Chłopi,
S. Żeromski > Ludzie bezdomni. Podobnie jak w lit. pojmowany był n. w
malarstwie 2. pol. XIX w. 3. W teatrze cechuje n. przesadna dbałość o
autentyzm i realizm hist. Tendencja ujawniona u Meiningeńczyków, programowe
założenia n. znalazły wyraz w pracy Theatre Librę A. Antoi-ne'a w Paryżu i
Teatru Artystycznego K. S. Stanisławskiego w Moskwie.
nawiązania do antyku - lit. starożytna określiła kanony piękna, cechy gatun-
kowe, uświadomiła znaczenie mitów, zarysowała pierwotne postawy człowieka.
Klasyczne wzory gatunków lit. znajdują szerokie odzwierciedlenie już w
twórczości J. Kochanowskiego: renes. dramat Odprawa posłów greckich oparty
został na zasadach gr. tragedii, Pieśni odwołują się do poetyki Horacego;
sielankę bliską Teokrytowi i Wergi-liuszowi tworzą Sz. Zimorowic (Ro-ksolanki)
i Sz. Szymonowie (Kołacze);
oświeceniowe bajki I. Krasickiego przypominają gr. wzory Ezopa, satyry
odwołują się do rzym. początków Lucy-liusza, Horacego, Juwenalisa, a poemat
heroikomiczny Myszeida bliski jest gr. Batrachomyomachii. Inspiracją dla
twórców kolejnych epok były mitologia bądź historia staroż., co znalazło wyraz
w wielu utworach, m.in.: K. Ujejskiego Maraton; D. Kniaźnina Żale Orfeusza nad
Eurydyką; S. Zeromskiego Syzyfowe prace; J. Iwaszkiewicza łkar; S. Grochowiaka
łkar; E. Brylla Wciqż o łkarach głoszą, choć doleciał Dedal;
Nike; M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Nike, Róże dla Safony, Nitka Ariadny;
K. I. Gałczyńskiego Niobe; L. Staffa Odys, Nike z Samotraki; T. Nowaka Psalm o
powrocie; J. Lechonia Hero-strates; S. Wyspiańskiego Akropolis, Noc
listopadowa; T. Różewicza Prawa i obowiązki. Grupa Laokoona; U. Kozioł Larum;
Cz. Miłosza Heraklit; W. Szymborskiej W rzece Heraklita; H. Po-światowskiej
Herakllcieprzyjacielu...;
Z. Herberta Dedal i łkar, Nike, która się waha. Do Marka Aurelego, Do Apolli-
na, O Troi, Apollo i Marsjasz, Dlaczego klasycy.
nawiązania do Biblii - jedne z najczęstszych w lit. pol. Utwory powstałe w
różnych epokach odwołują się do bibl. toposów, motywów i wątków fabularnych,
gatunków lit. oraz stylu. Naj-
297
nawiązania do romantyzmu
częściej są wykorzystywane toposy Apokalipsy, genezyjski, motywy ukrzyżowania,
zmartwychwstania (III część > Dziadów A. Mickiewicza), Hioba (np. Byłeś jak
wielki... > K. K. Baczyńskiego), yanitas vanitatum (np. > Marność D.
Naborowskiego). Pisarze często sięgają do wątku profetycznego (np. P. Skarga,
> Kazania sejmowe; A. Mickiewicz, > Oda do młodości, > Księgi narodu
polskiego i pielgrzymstwa polskiego; Cz. Miłosz, > Który skrzywdziłeś).
Gatunki zaczerpnięte z Biblii to m.in. psalm (np. > J. Kochanowski,' Psałterz
Dawidów;Z. Krasiński, > Psalmy przyszłości; > T. Nowak, Psalmy), tren (np.
> Treny J. Kochanowskiego), lament (np. > Posłuchajcie, bracia mila, >
Lament T. Różewicza), przypowieść (np. > Apollo i Marsjasz Z. Herberta, >
Bramy raju J. Andrzejewskiego), list duszpasterski (> List do ludożerców T.
Różewicza). Uroczysty styl bibl. wykorzystali m.in. P. Skarga w Kazaniach sej-
mowych, A. Mickiewicz w Składzie zasad, Cz. Miłosz w Który skrzywdziłeś.
nawiązania do romantyzmu - postrzeganie Polski jako narodu wybranego,
fascynacja przeszłością, równouprawnienie światów realnego i wyobraźni;
przypisywanie szczególnej roli poecie, wskazanie autonomicznego miejsca na-
turze, wykreowanie bohatera lit. z zespołem charakterystycznych cech, po-
wołanie nowych gatunków lit. - to zjawiska inspirujące twórców kolejnych epok.
B. Prus w Lalce polemizuje z postawą ideowca i konspiratora w osobie
Rzeckiego, niszczycielska okazuje się też miłość Wokulskiego. E. Orzeszkowa w
Nad Niemnem jak sacrum traktuje przeszłość powstańczą, ironizuje na temat
sentymentalnych zachowań Emilii. H. Sienkiewicz w Trylogii dzieje głównych
bohaterów kreuje na kształt postaw romant. Przeszłości każe oddawać hołd w
wierszu Do młodych A. Asnyk, romant. deklarację wiary składa M. Ko-nopnicka w
Contra spem spero. Krytyka lit. Młodej Polski formułuje wiele słów uznania,
niekiedy wręcz podziwu wobec romant. twórców, m.in. I. Matuszewski, Słowacki i
nowa sztuka; A. Górski, Monsalwat; W. Mickiewicz, Żywot Adama Mickiewicza; S.
Brzozowski, Filozofia romantyzmu; Z. Przesmyc-ki na lamach "Chimery"
upowszechnia twórczość C. Norwida. Liczne nawiązania do scen i postaci zawiera
lit. młodopolska, co potwierdzają Wesele, Wyzwolenie i Noc listopadowa S.
Wyspiańskiego; Wierna rzeka S. Zeromskiego;
Hymny J. Kasprowicza. Nawiązania okresu międzywojennego zawierają wyraźne
akcenty polemiczne wobec tradycji romant. uwidocznione m.in. w Fer-dydurke W.
Gombrowicza, Herostratesie J. Lechonia, Poezji W. Broniewskiego, Czarnej
wiośnie A. Słonimskiego, Poezji J. Tuwima oraz eseju T. Boya-Żeleń-skiego
Mickiewicz a my. Odnotować też można utwory o charakterze hołdu dla wielkości
poetów: A. Słonimski, Mickiewicz; J. Lechoń, Mickiewicz zmęczony, Śmierć
Mickiewicza, Grób Agamem-nona. Włosy Słowackiego; J. Liebert, Rozmowa o
Norwidzie; W. Broniewski, Wnukowi, Moja biblioteka. Wyraźne ożywienie ideałów
romant. nastąpiło w latach II wojny wśród poetów pokolenia Kolumbów, w poezji
K. K. Baczyń-skiego i T. Gajcego, do programowej ballady romant. nawiąże też
W. Broniewski w Balladach i romansach i T. Kubiak w Mickiewiczu warszawskim.
Lata powojenne przynoszą wspomnienia miejsc w Dolinie Issy Cz. Miłosza i w
poezji, m.in. u J. Przybosia Z rozłamu dwu mórz, E. Brylla Lekcja polskiego -
Słowacki, Uspokojenie, Z. Herberta Testament, Z. Jerzyny Pióro.


nawiązania do średniowiecza
298
299
NieBoska komedia
nawiązania do średniowiecza - najczęściej występują w lit. baroku, romantyzmu
i Młodej Polski. Twórców inspirowała filozofia średniowiecza, zwl. au-
gustynizm (poezja > M. Sępa Szarzyńskiego) i franciszkanizm (twórczość > L.
Staffa, > J. Kasprowicza,
> J. Twardowskiego) oraz cechy życia społ. i obyczajowości tej epoki (> S.
Grochowiak, Święty Szymon Slupnik; S. Andrzejewski, > Bramy raju). Niezwykle
żywotne okazały się toposy Matki Bolesnej (np. > Do matki Polki A. Mic-
kiewicza) oraz rycerza i rycerskości (np.
> Konrad Wallenrod A. Mickiewicza, W pustyni i w puszczy H. Sienkiewicza).
Lit. pol. nawiązywała do sztuki średniow. (Miniatura średniowiecza > W. Szym-
borskiej. Drewno i Gotyk 54 > T. Róże-wicza, Gotyk > K. K. Baczyńskiego, Wi-
dzenie katedry w Chartres > J. Przybo-sia), a także do konkretnych utworów
(Wywiad > M. Białoszewskiego).
Na wsi wiersz > J. Czechowicza z debiutanckiego tomu Kamień (1927), w
którym poeta oddał całe piękno krajobrazu wiejskiego, urok rodzinnej Lubel-
szczyzny. W sielankowej wizji będącej przedmiotem marzenia zawarta jest
swoista Arkadia - miejsce piękne i bezpieczne, na którego obraz składają się:
pachnące siano, złote pole, nakarmione krowy, srebrny księżyc. Elementy pej-
zażu to siano, które "pachnie snem / siano pachniało w dawnych snach"; "sypie
się gwiazd błękitne próchno"; "chmurki siedzą przed progiem w murawie";
"świerszczyki świergocą w stogach". Wrażenia odbierane są różnymi zmysłami
dzięki bogactwu zastosowanych środków artyst. Obok motywów arkadyjskich
pojawia się uczucie lęku i zagrożenia, wprawdzie jeszcze irracjonalne, ale
ujawniające się w podświadomości podmiotu.
Nehring Wladyslaw (1830-1909) -historyk lit. pol., slawista, prof. uniw. we
Wrocławiu, członek AU. Prowadził prace badawcze nad zabytkami języka i lit.
pol. Zasłużył się jako wydawca krytycznych edycji Psałterza floriańskiego
(1883) i Kazań gnieźnieńskich (1896) oraz opisu zabytków piśmiennictwa pol.
średniowiecza. Opracował studia o twórczości M. Reja, J. Kochanowskiego, J. A.
Morsztyna, I. Krasickiego, pol. poezji dram. w początkowym jej okresie, opubl.
w zbiorze Studia literackie (1884). Współzaiożyciel Śląskiego Tow.
Ludoznawczego we Wrocławiu (1894), badacz śląskiej lit. lud. Kurator Tow.
Literacko-Słowiańskiego (1868-86), propagator jeż. i lit. pol., twórca nauk.
podstaw filologii pol.
Nerwy (1862-63) - wiersz z > Vade-mecum C. Norwida. Dzieli się na 2
skontrastowane ze sobą części: I opisuje odbyte odwiedziny w mieszkaniu nę-
dzarza (czas przeszły dokonany), II -hipotetyczną wizytę w salonie Baronowej
(czas przyszły dokonany). Dokonany aspekt czasowników w cz. II sygnalizuje
prawdopodobieństwo hipotezy. I część ma charakter sprawozdania, II została
napisana stylem ironicznym. Przełamanie 4. wersu w IV strofie to przykład
Norwidowskiej techniki przemilczeń. Niepełny 5. wers jest początkiem opisu
reakcji salonu na dające się łatwo przewidzieć słowa narratora (opowiedziałby
o widzianych wcześniej nędzy i cierpieniu). Salon nie chce wiedzieć o świecie
biedaków - odrzuca, przekręca słowa narratora, który rezygnuje z wizyty,
zachowa pełne rezygnacji milczenie. Pojawiający się w I części symbol krzyża
pozwala interpretować nędzę i cierpienie w kategoriach ofiary i odkupienia
(może również Baronowej?). Tytuł wiersza odzwierciedla
uczucia mówiącego: cierpienie, przygnębienie, wahania, gorycz. Współgra z nimi
nieregularna wersyfikacja utworu. Wg > J. W. Gomulickiego N. mają związek z
rzeczywistą wizytą poety w domu biednej, opuszczonej przez wszystkich
emigrantki, pani Glaub-recht.
Newerły Igor, właśc. I. Abramow-N.
(1903-87) - powieściopisarz, współpracownik i sekretarz > J. Korczaka, red.
magazynu dla dzieci "Mały Przegląd" (1931-39), współredaktor "Wolnej Trybuny
Młodych". W l. 1915-24 przebywając w Rosji studiował prawo w Kijowie, po
powrocie nauki społ. Więzień obozów koncentracyjnych. Po wojnie w zarządzie
Tow. Przyjaciół Dzieci. Debiutował powieścią młodzieżową Chłopiec z salskich
stepów (1948), zawierającą wyraźne intencje pedag. W swej twórczości ukazuje
bohaterów, których postawy kształtują się w walce polit. lub w zmaganiu z
różnego rodzaju przeciw-nościami. N. jest autorem znanej powieści socrealizmu
Pamiątka z Celulozy (1952, ekr. 1953), a także Archipelagu ludzi odzyskanych
(1950), Leśnego morw (1960), Wzgórza Błękitnego Snu (1986), wspomnień o
Korczaku Żywe wiązanie (1966), Rozmowy w sadzie piątego sierpnia (1978);
opowiadań Za Opiwardą, za siódmą rzeką... (1985). Refleksyj no-wspomnieniowy
charakter ma opowieść o domu rodzinnym Zostało z uczty bogów (1986) - opis
czasu dojrzewania przypadającego na lata rewolucji i wojny domowej w Rosji Ra-
dzieckiej.
Nic dwa razy się nie zdarza - wiersz > W. Szymborskiej z tomu Wołanie do Yeti
(1957), w którym o kruchości człowieka i nieuchronnej przemijalności życia
poetka mówi z ironiczno-żartobli-
wym dystansem, sięgając do potocznego słownictwa: "pomrzemy bez rutyny", "nie
będziemy repetować". W He-raklitowej rzece nieubłaganie płynącego czasu
niczego nie można zatrzymać ani zawrócić, wobec powyższego dobrze jest mieć
świadomość, że liczy się chwila obecna, a czas egzystencji człowieka jest
czasem teraźniejszym. Wiersz kończy ważne przesłanie: "Uśmiechnięci,
wpółobjęci / spróbujmy szukać zgody, / choć różnimy się od siebie / jak dwie
krople czystej wody".
NieBoska komedia (1833, wyd. bezimiennie Paryż 1835) -jeden z najwy-
bitniejszych utworów > Z. Krasińskiego; dramat metafizyczny i polit. równo-
cześnie. Na karcie tytułowej autor zamieścił 2 motta - zapowiadają zagładę w
wymiarze ogólnoludzkim i jednostkowym. Utwór składa się z 2 części:
tzw. dramatu rodzinnego (akty I i II) i dramatu społ. (akty III i IV). Obie
części łączy problematyka metafizyczna:
zmagające się w historii Dobro i Zło toczą też walkę o człowieka i w człowie-
ku. Poszczególne akty zostały poprzedzone wstępami - prozą poet. W pierwszej
zostały określone 2 typy poetów:
"nieszczęśliwy", którego życie jest zaprzeczeniem Absolutu - poezji, a twór-
czość pustym poetyzowaniem, i "błogosławiony", który jest poezją. Pierwszy
podejmuje niemożliwą próbę realizacji poezji w języku (ograniczają, deformu-
je), drugi - nie oddziela się od niej "przepaścią słowa". Centralną postacią
N-B. k. jest poeta "nieszczęśliwy" - hr. Henryk. Poetyzujący egotyk nie umie
dostrzec piękna życia rodzinnego, odróżnić prawdy od fałszu. Porzuci dom, by
pójść za Dziewicą - symbolem romant. poezji i idealnej kochanki. Dopiero na
skraju przepaści spostrzeże, że stał się "igrzyskiem szatanów". Stylizu-


Niechcicowie Bogumił i Barbara
300
301
Niemojewski Andrzej
jąć życie na wzór literatury, doprowadził do tragedii żony i syna. Choć jest
wybitną osobowością, także w II cz. dramatu nie uniknie błędów. Skusi go sława
(Orzeł) i chęć przewodzenia innym. II cz. rozgrywa się w czasie dokonującej
się rewolucji. Obóz rewolucjonistów został pokazany z punktu widzenia
wędrującego po nim hr. Henryka i ukształtowany wg zasad > frenety-zrau
romant. Krasiński przedstawił lud. rewoltę jako silę destrukcyjną, wymierzoną
przeciw wierze katol., moralności i arystokracji - opokom feudalnego świata.
To tylko "stare zbrodnie świata ubrane w szaty nowe". Już w chwili trwania
tworzy ona własną arystokrację. Druga walcząca siła - arystokracja, także
została krytycznie oceniona - poeta oskarżył ją o egoizm, tchórzostwo, par-
tykularyzm. Na czele ścierających się obozów stają hr. Henryk, opętany obsesją
honoru, gardzący innymi, i wódz rewolucji Pankracy (imię znaczące:
Wszechwiadca), mający przeczucie nowego świata, ale przeżywający wahania, a
przy tym gardzący ludem tyran. W N-B. k. nie ma bohatera pozytywnego. Pankracy
i Hrabia reprezentują niepełne racje (Heglowska koncepcja tragizmu) - obaj
ponoszą klęskę, giną porażeni wizją Chrystusa. Szczególnie wyrazista jest
scena śmierci Pankrace-go. Próbował odegrać rolę Boga. Postawiony twarzą w
twarz z karzącym Chrystusem z Apokalipsy, wola: "Gali-leae, vicisti" i pada
martwy. Historia uzyskuje wymiar metafizyczny - o dziejach świata decyduje
tylko Bóg (> pro-widencjalizm), który kładzie kres okrucieństwu i gwałtowi.
Finał dramatu nie jest jasny: może oznaczać zapowiedź nowej epoki w duchu
chrzęść, lub koniec świata. N-B. k. była w romantyzmie dramatem nowatorskim,
nie mającym odpowiednika w kulturze europ. Krasiński łączył w niej tradycję
średniow. moralitetu (walka Dobra i Zła) z nowożytnym dramatem hist.
Najciekawsze inscenizacje N- B. k.: A. Szyfmana (Warszawa, 1920), L. Schillera
(Warszawa, 1926), K. Swinarskiego (Kraków, 1965), A. Hanuszkiewicza (Warszawa,
1969). Muzykę do N-B. k. komponowali m.in. L. Różycki, J. Maklakiewicz, G.
Bace-wicz, K. Penderecki.
Niechcicowie Bogumił i Barbara - bohaterowie > Nocy i dni M. Dąbrowskiej.
Wokół nich koncentruje się akcja I i II t. powieści. Prototypami B. i B. byli
rodzice pisarki, Ludomira z Gałczyń-skich i Józef Szumski - powstaniec z 1863
r., administrator majątków ziemskich. W powieści są charakterami kon-
trastowymi. Bogumił to człowiek prostolinijny, akceptujący świat i dostoso-
wujący się do jego praw. Satysfakcję czerpie z drobnych, codziennych radości,
sens życia odnajdując w pracy i więzi z innymi ludźmi. Kocha dając z siebie
wszystko i nie żądając niczego w zamian. Teresa Kociełtowa (siostra Barbary)
powie o nim, że "ma właściwy stosunek do życia. Nie myśli wciąż o sobie".
Barbara dzieli swoje życie na rzadkie chwile szczęścia ("niedziele") i szarą
codzienność. Niezadowolona, oczekująca od życia więcej, niż ono jej daje, i
przeżywająca ciągłe rozczarowania (bovaryzm), odczuwa świat zewn. jako
zagrożenie, źródło zmartwień. Skupiona na sobie, często rani Bogumiła. Ich
małżeństwo jest stopniowym oddalaniem się od siebie. Dopiero po śmierci męża
Barbara zrozumie, że łączyła ich prawdziwa, głęboka miłość. Kontrasto-wość
charakterów B. i B. sprawia, że zyskują na wyrazistości.
Niemcewicz Julian Ursyn (1757 lub 1758-1841) prozaik, poeta, satyryk,
pamiętnikarz, działacz polit. i kulturalny. Wychowanek warszawskiej Szkoły
Rycerskiej, adiutant A. K. Czartery skiego, przedstawiciel stronnictwa reform,
współautor ustawy majowej; współredaktor "Gazety Narodowej i Obcej" (1791-92);
sekretarz T. Kościuszki, po klęsce pod .Maciej owicami osadzony wraz z nim w
twierdzy Pietropawłow-skiej. W l. 1797-1807 w USA, gdzie spotkał G.
Washingtona i T. Jeffersona, po powrocie aktywny uczestnik życia publicznego,
przeciwnik wybuchu powstania listopadowego (pierwowzór Prezesa w >
Kordianie), później wszedł do Rządu Narodowego. Jeden z czołowych
przedstawicieli lit. czasów stanisławowskich i okresu preromantyzmu. Autor
pierwszej pol. komedii polit. > Powrót posła (wyst. 1791), pamfletów przeciw
targowicy, m.in. Fragment Biblie targowickiej. Księgi Szczęsnowe (1792), oraz
bajek, m.in. Gmach podupadły, Bekieszka. Dzieje panowania Zygmunta III (t. 1-
3, 1818-19) są kontynuacją Historii narodu polskiego > A. Naruszewicza. >
Śpiewy historyczne (W6) stanowią część projektowanego pieśnioksięgu naród,
obejmującego dzieje Polski (muzykę do nich skomponowali m.in. Szymanowska i
Kurpiń-ski). Obok drobnych utworów w dorobku lit. N. znajdują się powieści:
m.in. Dwaj panowie Sieciechowie (1815), Lejbe i Siora, Jan z Tęczyna (1825),
utwory dramatyczne, m.in. Kazimierz Wielki (1792), Samolub (wyst. 1811),
Podejrzliwy (wyst. 1831). Wnikliwie opisany i scharakteryzowany obraz epoki
zawierają relacje Podróże historyczne po ziemiach polskich miedzy r. 1811 a
1828 odbyte (wyd. 1858) oraz wspomnienia Pamiętniki czasów moich (1848).
Niemcy (1949) - dramat > L. Krucz-kowskiego pierwotnie noszący tytuł
Niemcy sq ludźmi. Autor na przykładzie rodziny Sonnenbruchów próbuje ukazać
prawdziwy obraz społeczeństwa niem. w okresie II wojny światowej, którego
świadomość i zachowania kształtowała ideologia hitlerowska. Jubileusz 30-le-
cia pracy nauk. profesora w Getyndze staje się sposobnością do spotkania
wszystkich członków rodziny i określenia ich postawy wobec faszystowskiego
systemu. Dostojny jubilat doskonale wie, że militarne sukcesy Niemców nie
przynoszą chwały jego narodowi, dlatego ogranicza życie do pracy ściśle nau-
kowej, a jego "emigracja wewnętrzna" ma być rodzajem protestu. Syn Willi,
ukształtowany przez Hitlerjugend, dobrze służy celom Rzeszy, jako oficer SS
nie ma żadnych wątpliwości, gdy skazuje na śmierć norweskich obywateli dzia-
łających w ruchu oporu, kocha swoją matkę, ale nie chce zrozumieć uczuć innej
matki przeżywającej niepokój o syna. Żona Berta i synowa Liesel fanatycznie
wyznają hitlerowską ideologię, ta druga nie zawaha się wydać gestapo córki
profesora Ruth. Jedynie właśnie Ruth nie podporządkowuje się narzucanym
zasadom i nie zawaha się udzielić pomocy zbiegłemu z obozu byłemu uczniowi
profesora, Joachimowi Peter-sowi. Pojawiający się nagle w dniu jubileuszu
dawny asystent burzy wypracowany spokój swego nauczyciela, który chce go jak
najszybciej odprawić, wręczając pieniądze; od niego słyszy ukrywaną przed sobą
samym prawdę, że pracą nauk. doskonale służy systemowi masowej zagłady ludzi.
Autor odsłania iluzoryczność takich postaw, uświadamiając, że czas wojny
wymaga jednoznacznego wyboru etycznego i politycznego.
Niemojewski Andrzej, pseud. Rokita, Lambro, A. Lubieniec (1864-1921) -


Nienacki Zbigniew
302
poeta, prozaik, publicysta, tłumacz, działacz oświatowy, religioznawca. Ra-
dykał, wolnomyśliciel, atakujący każdy rodzaj dogmatyzmu (zwi. rei.). W l.
1890-91 zbliżył się do ruchu socjalistycznego. W l. 1886-88 studiował prawo w
Dorpacie. Od 1889 mieszkał w Warszawie (w l. 1890-91 w Krakowie). Publikował w
> "Tygodniku Ilustrowanym" i > "Wędrowcu". Wydawał "Myśl Niepodległą",
wypełniając ją gł. własnymi tekstami. Na uwagę zasługuje zbiór wierszy Polonia
irredenta (1896) - poet. reportaż z życia Zagłębia, protest przeciw wyzyskowi
i nędzy, wezwanie do buntu. L. opowiadał się za sztuką zaangażowaną - jej
symbolem był dla poety Prometeusz (opowiadanie Prometeusz, 1900). Powieść
Listy człowieka szalonego stała się ostrą krytyką pokolenia modernistów, zwi.
artystów dekadentów i głoszonego przez nich hasła "sztuka dla sztuki".
Równoczesny debiut N., > F. Nowickiego i - K. Tet-majera w 1891 r. uznano za
początek > Młodej Polski.
Nienacki Zbigniew, właśc. Z. Nowicki (1929-94) - prozaik, autor sztuk, dzien-
nikarz. Był twórcą wielostronnym, pasjonowały go psychologia, erotyka, ar-
cheologia, przyroda i wszelkie tajemnice. Pewien sprzeciw czytelnika mogą
wzbudzać wulgaryzmy jeż., stosowane przez N. w powieściach z wydźwiękiem
erotycznym, jednak nie można mu odmówić dużych umiejętności warsztatowych.
Debiutował w 1949 r. jako publicysta, być może dlatego narrator jego pierwszej
powieści Uroczysko (1957) jest również dziennikarzem, tematykę archeol. podjął
w Skarbie Atanaryka (1960) i Pozwoleniu na przywóz lwa (1965). Powieściami
związanymi tematycznie z II wojną i zdarzeniami rozpoczynającymi się tuż po
niej są Worek Ju-
daszów (1961) i Liście dębu (t. 1-2, 1967-69). Wspólcz. powieści obyczajo-wo-
erotyczne z wątkiem sensacyjnym Raz w roku w Skirolawkach (1983) i Wielki las
(1987) wzbudziły tyleż zainteresowania, co kontrowersji. Ważne miejsce w
dorobku N. zajmują powieści psychologiczno-obycz., np. Z głębokości (1964),
Sumienie (1966), Mężczyzna czterdziestoletni (1971). W połowie lat 60.
stworzył postać Pana Samochodzi-ka, który stał się łącznikiem cyklu kilkunastu
utworów sensacyjnych dla młodzieży, rozpoczyna go Wyspa złoczyńców (1964),
późniejsze to m.in. Pan Samochodzik i templariusze (1966), Księga strachów
(1967), Niesamowity dwór (1967) i Pan Samochodzik i człowiek z UFO (1985).
Ponadto pisał utwory sceniczne, scenariusze filmowe i telewizyjne.
Nienasycenie (1930) - katastroficzna powieść > S. I. Witkiewicza, złożona z 2
części: Przebudzenie i Oblęd. Losy młodego bohatera Genezypa Kapena, jego
dojrzewanie emocjonalne i intelektualne zostają ukazane na tle zagłady
dotychczasowej formacji kulturowej. Akcja powieści rozgrywa się w 1999 r. w
Polsce - ostatnim bastionie indywidualizmu (cała Europa ogarnięta przez
umiarkowany komunizm). Wobec inwazji komunistycznych Chin, będących
ucieleśnieniem całkowicie zmechanizowanej cywilizacji, ostatnią nadzieją jest
"generalny kwatermistrz" Kocmołucho-wicz (stylizowany na J. Piłsudskiego).
Tytułowe "nienasycenie" jest synonimem niepokoju metafizycznego, płynącego z
uświadomienia sobie przez bohaterów własnej odrębności, a w konsekwencji
nieskończonej samotności. Niedająca się powstrzymać inwazja Chińczyków
(znajdują pomoc w tabletkach Murti-Binga, które godzą prawdę
303
Niespodzianka
z kłamstwem, a ludzi z najbardziej absurdalną koniecznością) sprawia, że
szarość pokrywa świat, poddają się ostatni obrońcy indywidualizmu (Gene-zyp
zostaje wzorowym oficerem, Koc-mołuchowicz rezygnuje z walki i zostaje
ścięty). Znika świat namiętności i intelektualnych niepokojów, a wraz z nim
ginie prawdziwa sztuka. Katastroficzna wizja kończy się obrazem ludzi przy-
zwyczajających się do nowej sytuacji, "bo gorszych bydląt nad ludzi nie ma w
całym wszechświecie". Tworząc po-wieść-ostrzeżenie, Witkacy posłużył się
ironią, groteską, błazenadą - groza nadchodzącej przyszłości staje się szcze-
gólnie wyrazista.
Nie porzucaj nadzieje... (Pieśń IX
z księgi II) - filoz. pieśń > J. Kochanowskiego, wyznanie stoicyzmu. Podmiot
lir. - mędrzec kieruje do niesprecyzowanego (uogólnionego) adresata radę, by
wobec zmienności Fortuny zachował duchową równowagę ("serce jednakie").
Przykładem zmienności losu stają się w wierszu następujące kolejno pory roku.
Ich opis jest ogólny i typowy - pełnią funkcję argumentu, nie ' tematu.
Dyrektywy etyczne przybierają w pieśni kształt sentencji. Klamrę utworu
stanowi rada, by nie tracić nadziei, wzmocniona myślą, że człowiek ufający
Bogu jest bezpieczny - stąd optymistyczny ton wiersza. Podobnie jak w innych
pieśniach połączył tu Kochanowski pierwiastki antyczne i chrzęść.
Nierządem Polska stoi - wypowiedź moralizatorska > W. Potockiego (z Mo-
raiiów), rozpoczynająca się polemiką ze znanym powiedzeniem: nierząd (brak
rządu, chaos) zapowiada upadek Polski. Przyczyną "nierządu" jest brak
stabilnego prawa: ustawy są zmieniane zbyt często, nikt ich nie przestrzega.
Autor
o samowolę oskarża magnaterię i bogatą szlachtę - w wyniku panującej w kraju
sytuacji najbardziej cierpi biedna szlachta.
Nierzeczywistość (1977) - proza eseistyczna > K. Brandysa opubl. poza cenzurą
w Niezależnej Oficynie Wydawniczej (NOWa). Utwór jest analizą stanu
świadomości człowieka żyjącego w systemie polit. ograniczającym możliwość
wyrażania własnych opinii i ocen otaczającej go rzeczywistości. Z
prezentowanych przemyśleń wynikało przeświadczenie o konieczności i możliwości
niezależnego kształtowania własnego losu i moralnego sensu takich działań. Ten
rodzaj literatury dotyczącej współcz. stanu Polski zastępował aktualne
dyskusje polit., których prowadzenie na lamach prasy nie było możliwe.
Niespodzianka. Prawdziwe zdarzenie w 4 aktach (1929) - I część trylogii dram.
> K. H. Rostworowskiego (pozostałe części: Przeprowadzka, U mety). Jeden z
najwybitniejszych pol. dramatów realist., podobno zainspirowany notatką
prasową o zbrodni na Podhalu. Ukazuje demoralizację chłopskiej rodziny pod
wpływem skrajnej nędzy. Mąż i żona mordują dla pieniędzy śpiącego w ich chacie
przybysza z Ameryki, nie rozpoznawszy w nim starszego syna, który przed laty
opuścił dom. Autor ukazuje ich stopniowe dojrzewanie do zbrodni, skupia uwagę
zwt. na przeżyciach matki pragnącej zdobyć pieniądze na wykształcenie
młodszego syna. Brutalność, okrucieństwo fabuły, oszczędny dialog, narastanie
grozy robią na widzu silne wrażenie. Za N. Rostworowski otrzymał nagrodę na
konkursie Teatru im. Słowackiego w Krakowie (1928) oraz państwową nagrodę lit.
(1932).


Nienacki Zbigniew
302
poeta, prozaik, publicysta, tłumacz, działacz oświatowy, religioznawca. Ra-
dykał, wolnomyśliciel, atakujący każdy rodzaj dogmatyzmu (zwi. rei.). W l.
1890-91 zbliżył się do ruchu socjalistycznego. W l. 1886-88 studiował prawo w
Dorpacie. Od 1889 mieszkał w Warszawie (w l. 1890-91 w Krakowie). Publikował w
> "Tygodniku Ilustrowanym" i > "Wędrowcu". Wydawał "Myśl Niepodległą",
wypełniając ją gł. własnymi tekstami. Na uwagę zasługuje zbiór wierszy Polonia
irredenta (1896) - poet. reportaż z życia Zagłębia, protest przeciw wyzyskowi
i nędzy, wezwanie do buntu. L. opowiadał się za sztuką zaangażowaną - jej
symbolem był dla poety Prometeusz (opowiadanie Prometeusz, 1900). Powieść
Listy człowieka szalonego stalą się ostrą krytyką pokolenia modernistów, zwł.
artystów dekadentów i głoszonego przez nich hasła "sztuka dla sztuki".
Równoczesny debiut N., > F. Nowickiego i > K. Tet-majera w 1891 r. uznano za
początek > Młodej Polski.
Nienacki Zbigniew, wiaśc. Z. Nowicki
(1929-94) - prozaik, autor sztuk, dziennikarz. Był twórcą wielostronnym, pa-
sjonowały go psychologia, erotyka, archeologia, przyroda i wszelkie tajemnice.
Pewien sprzeciw czytelnika mogą wzbudzać wulgaryzmy jeż., stosowane przez N. w
powieściach z wydźwiękiem erotycznym, jednak nie można mu odmówić dużych
umiejętności warsztatowych. Debiutował w 1949 r. jako publicysta, być może
dlatego narrator jego pierwszej powieści Uroczysko (1957) jest również
dziennikarzem, tematykę archeol. podjął w Skarbie Atanaryka (1960) i
Pozwoleniu na przywóz lwa (1965). Powieściami związanymi tematycznie z II
wojną i zdarzeniami rozpoczynającymi się tuż po niej są Worek Ju-
da.sz.6w (l 961), i Liście dębu (t. 1-2, 1967-69). Współcz. powieści obyczajo-
wo-erotyczne z wątkiem sensacyjnym Raz w roku w Skirolawkach (1983) i Wielki
las (1987) wzbudziły tyleż zainteresowania, co kontrowersji. Ważne miejsce w
dorobku N. zajmują powieści psychologiczno-obycz., np. Z głębokości (1964),
Sumienie (1966), Mężczyzna czterdziestoletni (1971). W połowie lat 60.
stworzył postać Pana Samochodzi-ka, który stał się łącznikiem cyklu kilkunastu
utworów sensacyjnych dla młodzieży, rozpoczyna go Wyspa złoczyńców (1964),
późniejsze to m.in. Pan Samochodzik i templariusze (1966), Księga strachów
(1967), Niesamowity dwór (1967) i Pan Samochodzik i człowiek z UFO (1985).
Ponadto pisał utwory sceniczne, scenańusze filmowe i telewizyjne.
Nienasycenie (1930) - katastroficzna powieść > S. I. Witkiewicza, złożona z 2
części: Przebudzenie i Obłęd. Losy młodego bohatera Genezypa Kapena, jego
dojrzewanie emocjonalne i intelektualne zostają ukazane na tle zagłady
dotychczasowej formacji kulturowej. Akcja powieści rozgrywa się w 1999 r. w
Polsce - ostatnim bastionie indywidualizmu (cała Europa ogarnięta przez
umiarkowany komunizm). Wobec inwazji komunistycznych Chin, będących
ucieleśnieniem całkowicie zmechanizowanej cywilizacji, ostatnią nadzieją jest
"generalny kwatermistrz" Kocmołucho-wicz (stylizowany na J. Pilsudskiego).
Tytułowe "nienasycenie" jest synonimem niepokoju metafizycznego, płynącego z
uświadomienia sobie przez bohaterów własnej odrębności, a w konsekwencji
nieskończonej samotności. Niedająca się powstrzymać inwazja Chińczyków
(znajdują pomoc w tabletkach Murti-Binga, które godzą prawdę
303
Niespodzianka
z kłamstwem, a ludzi z najbardziej absurdalną koniecznością) sprawia, że
szarość pokrywa świat, poddają się ostatni obrońcy indywidualizmu (Gene-zyp
zostaje wzorowym oficerem, Koc-moiuchowicz rezygnuje z walki i zostaje
ścięty). Znika świat namiętności i intelektualnych niepokojów, a wraz z nim
ginie prawdziwa sztuka. Katastroficzna wizja kończy się obrazem ludzi przy-
zwyczajających się do nowej sytuacji, "bo gorszych bydląt nad ludzi nie ma w
całym wszechświecie". Tworząc po-wieść-ostrzeżenie, Witkacy posłużył się
ironią, groteską, błazenadą - groza nadchodzącej przyszłości staje się szcze-
gólnie wyrazista.
Nie porzucaj nadzieje... (Pieśń IX z księgi II) - filoz. pieśń > J. Kocha-
nowskiego, wyznanie stoicyzmu. Podmiot lir. - mędrzec kieruje do
niesprecyzowanego (uogólnionego) adresata radę, by wobec zmienności Fortuny
zachował duchową równowagę ("serce jednakie"). Przykładem zmienności losu
stają się w wierszu następujące kolejno pory roku. Ich opis jest ogólny i ty-
powy - pełnią funkcję argumentu, nie tematu. Dyrektywy etyczne przybierają w
pieśni kształt sentencji. Klamrę utworu stanowi rada, by nie tracić nadziei,
wzmocniona myślą, że człowiek ufający Bogu jest bezpieczny - stąd optymi-
styczny ton wiersza. Podobnie jak w innych pieśniach połączył tu Kochanowski
pierwiastki antyczne i chrzęść.
Nierządem Polska stoi - wypowiedź moralizatorska > W. Potockiego (z Mo-
raiiów), rozpoczynająca się polemiką ze znanym powiedzeniem: nierząd (brak
rządu, chaos) zapowiada upadek Polski. Przyczyną "nierządu" jest brak
stabilnego prawa: ustawy są zmieniane zbyt często, nikt ich nie przestrzega.
Autor
o samowolę oskarża magnaterię i bogatą szlachtę - w wyniku panującej w kraju
sytuacji najbardziej cierpi biedna szlachta.
Nierzeczywistość (1977) - proza eseistyczna > K. Brandysa opubl. poza cenzurą
w Niezależnej Oficynie Wydawniczej (NOWa). Utwór jest analizą stanu
świadomości człowieka żyjącego w systemie polit. ograniczającym możliwość
wyrażania własnych opinii i ocen otaczającej go rzeczywistości. Z
prezentowanych przemyśleń wynikało przeświadczenie o konieczności i możliwości
niezależnego kształtowania własnego losu i moralnego sensu takich działań. Ten
rodzaj literatury dotyczącej współcz. stanu Polski zastępował aktualne
dyskusje polit., których prowadzenie na łamach prasy nie było możliwe.
Niespodzianka. Prawdziwe zdarzenie w 4 aktach (1929) - I część trylogii dram.
> K. H. Rostworowskiego (pozostałe części: Przeprowadzka, U mety). Jeden z
najwybitniejszych pol. dramatów realist., podobno zainspirowany notatką
prasową o zbrodni na Podhalu. Ukazuje demoralizację chłopskiej rodziny pod
wpływem skrajnej nędzy. Mąż i żona mordują dla pieniędzy śpiącego w ich chacie
przybysza z Ameryki, nie rozpoznawszy w nim starszego syna, który przed laty
opuścił dom. Autor ukazuje ich stopniowe dojrzewanie do zbrodni, skupia uwagę
zwl. na przeżyciach matki pragnącej zdobyć pieniądze na wykształcenie
młodszego syna. Brutalność, okrucieństwo fabuły, oszczędny dialog, narastanie
grozy robią na widzu silne wrażenie. Za N. Rostworowski otrzymał nagrodę na
konkursie Teatru im. Słowackiego w Krakowie (1928) oraz państwową nagrodę lit.
(1932).


Nie wierzę w nie
304
305
Noc listopadowa
Nie wierzę w nic (1894) - sonet > K. Przerwy-Tetmajera zawierający poet.
wyznanie filoz. koncepcji A. Schopen-hauera, który życiu ludzkiemu wyznaczał
jedynie kierunek ku zatracie. Człowiek pojmowany był jako igraszka natury, już
od samych narodzin bezsensownie zdążający do śmierci, jedynym wyzwoleniem z
tego stanu mogło być wyzbycie się wszelkich pragnień. Taki stan niewiary w
przeszłe ideały i marzenia wyraża podmiot lir. wiersza: "Wstręt mam do
wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów". Wyraźnie wyeksponowana została
refleksja charakteryzująca pokolenie dekadentów (> dekadentyzm): "konieczność
jest wszystkim, wola ludzka niczym", jedynym pragnieniem pozostaje kraina
"nieistnienia" > nirwana. To pragnienie rozwinął poeta w błagalnej tonacji >
Hymnu do Nirwany.
Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony... (Pieśń XXIV z księgi II) - autote-
matyczna pieśń > J. Kochanowskiego. Parafraza ody Horacego (oda XX z ks. II).
Zapis samoświadomości poety, który wie, że jego wyższość nad innymi płynie z
posiadania dwóch natur: ludzkiej i poetyckiej. Nieśmiertelność tej drugiej
(motyw non omnis moriar) została ukazana w metaforycznym obrazie przemiany w
łabędzia, którego lot trwa nieskończenie w czasie i przestrzeni. Wg wierzeń
starożytnych łabędź był symbolem boskości (Apollo zmieniał się w łabędzia),
wielkości poety (dusze największych poetów przybierały jego postać) i sztuki
(ptak poświęcony muzom). Konsekwencją wyrażonych w pieśni przekonań jest
ostatnia zwrotka, w której pojawia się motyw "próżnego" (zbędnego) pogrzebu i
niepotrzebnych tez.
Niobe (1951) - poemat -> K. I. Gał-czyńskiego, którego zamysł powstał
w Nieborowie, gdzie kustosz tamtejszego muzeum opowiedział poecie historię
eksponatu, marmurowej głowy Niobe, najlepszej repliki rzym. zaginionego
oryginału greckiego. Poemat jest transpozycją znanego mitu, uzupełnioną do-
datkiem wyobrażanych wędrówek rzeźby. Całość skomponowana jest z Dedykacji i 4
części wzorowanych na strukturze utworów muzycznych Euty-fron, Chacona,
Nieborów i O radości, iskro bogów. Mitol. postać staje się symbolem sztuki
niezniszczalnej w czasie, przynoszącej człowiekowi uspokojenie i radość, to
ona właśnie obok pracy będąc wartością najwyższą, może kształtować współcz.
społeczeństwo.
nirwana (sanskr. = wygaśnięcie) -jedno z fundamentalnych pojęć rei.-filoz.
buddyzmu, stan najwyższego szczęścia i spokoju, ostateczne unicestwienie
wszelkich pragnień, wchłonięcie duszy przez boską rzeczywistość. N. jest celem
duchowej praktyki we wszystkich szkołach buddyzmu, pojmowana m.in. jako efekt
rozpoznania i odczucia identyczności z absolutem lub też urzeczywistnienie
prawdziwej natury umysłu, gdy osoba napełniona mądrością ma wgląd w swój
własny umysł i prawdziwą naturę. Istota wolna od niewiedzy i namiętności może
działać dla dobra wszystkich żyjących. N. niesłusznie pojmowana jest w
kulturze europ, jako unicestwienie, niebyt; wygasanie płomienia nie oznaczało
jego znikania, ale zmianę postaci, odejście w otaczający przestwór, czyli inny
wymiar egzystencji. Miejsce nieśmiertelności ulokowane jest bowiem poza
przestrzenią, jest od niej niezależne, transcendentne, a doświadczenie mi-
styczne może być próbą dotarcia doń.
"Niwa. Dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny" (1872-1905) - od
1895 r. tygodnik; od 1898 - "Niwa Polska". Jej sztandarowe hasło: "wiedza to
potęga". Zgodnie z nim dbała o wysoki poziom merytoryczny artykułów. W dziale
nauk. zamieszczała rozprawy z wszystkich dziedzin wiedzy. Zał. przez grupę
pozytywistów, którzy odeszli z > "Przeglądu Tygodniowego" zrażeni jego
radykalizmem. W "N." ukazały się najbardziej znaczące teksty "młodych", m.in.
artykuły programowe > P. ChmieIOwskiego (Utylitaryzm w literaturze, 1872;
Pozytywizm i pozytywiści, 1873), > J. Ochorowicza (Pozytywiści i nega-
tywiści. Romantycy i realiści, 1875), > E. Orzeszkowej (O jednej z
najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego, 1873) oraz przekłady i
omówienia dzieł A. Comte'a, H. Spencera i H. Taine'a. O teatrze pisali > H.
Sienkiewicz i J. Kotarbiński; w l. 1874-76 kronikę zamieszczał > B. Prus (Z
ustronia, następnie Sprawy bieżące). W dodatku powieściowym ukazały się utwory
> J. I. Kraszewskiego, > T. T. Jeża, E. Orzeszkowej, Ch. Dickensa, E. Zoli.
W l. 1879-81 H. Sienkiewicz zamieszczał Mieszaniny literacko-arty styczne. Po
objęciu redakcji przez M. Godlewskiego "N." zmieniła charakter - stała się
pismem ziemiaństwa o zachowawczych poglądach. Upadła podczas rewolucji 1905 r.
Niziurski Edmund (ur. 1925) - prozaik, krytyk lit., autor słuchowisk radiowych
dla młodzieży. Rozpoczynał od prac krytycznolit. publikowanych na łamach
tygodnika "Wieś". Jest autorem powieści o b. różnorodnej tematyce. Pierwsza,
Gorące dni (1951) dotyczyła problematyki wiejskiej, podobnie jak cykl
reportaży W zapadłej wsi (1953), charakter powieści sensacyjnej mają Przystań
Eskulapa (1958) i Pięć manekinów (1959), natomiast społ.-obycz. Salon
wytrzeźwień (1964) {Eminencje
i bałfabancje (1975). N. znany jest przede wszystkim jako autor powieści i
opowiadań dla młodzieży. Tę część twórczości pisarza cechuje dogłębna
znajomość psychiki młodych bohaterów i ich dramatów życiowych, żywa akcja,
przedni humor. Należy tu wymienić m.in. tom opowiadań Lizus (1956) i Jutro
klasówka (1966) oraz powieści Księga urwisów (1954, ekr.1956), Sposób na
Alcybiadesa (1964), Pierwsza księga urwisów (1991). Inne powieści adresowane
do młodego czytelnika to np. Lalu Koncewicz - broda i miłość (1959), Nie-
wiarygodne przygody Marka Piegusa (1959), Awantura w Nieklaju (1962), Siódme
wtajemniczenie (1969), Adelo, zrozum mnie! (1977), Szkolny lud, Okul-la i ja
(1982).
Noc listopadowa. Sceny dramatyczne
(1904) - dramat > S.Wyspiańskiego wyst. w Krakowie w reż. L. Solskiego (28 XI
1908), osnuty na wydarzeniach nocy 29 XI 1830 rozgrywających się w Łazienkach
i w Belwederze. Rzeczywiste wypadki i postacie (m.in. P. Wy-socki, J.
Chlopicki, ks. Konstanty, Joanna wielka księżna łowicka) wypełniają plan
hist., który połączony został z mitologią i bogami gr. (m.in. Pallas Ateną,
Nike spod Troi, Salaminy, Cheronei i in.)jako swoistym komentarzem
historiozoficznym. Szczególnego znaczenia nabiera wątek nawiązujący do
tragedii Demeter i Kory, w którym słowa powracającej na ziemię z Hadesu "Krwi
przelanej nie zmamię. Krwią pola a role użyźnię / I synów z krwi tej dam
kiedyś Ojczyźnie" stają się symbolem przyszłego wyzwolenia narodu.
Zmitologizowanie rzeczywistych wydarzeń hist., mieszanie się planów realnych i
mityczno-fantazyjnych, względność czasu, nastrojowość scen sprzyjają istotnej
dla symbolistów wieloznaczno-


Noce i dnie
306
ści. Podobnie jak w innych dramatach Wyspiańskiego didaskalia, będące inte-
gralną częścią tekstu, są specyficznym komentarzem rozgrywających się wy-
darzeń. Wśród inscenizacji późniejszych warto wymienić m.in. reż. K. Dejmka
(1960) i A. Wajdy (1974).
Noce i dnie (1932-34) - najwybitniejsza powieść > M. Dąbrowskiej, tetralo-gia
(t. I - Bogumił i Barbara, t. II -Wieczne zmartwienie, t. III - Miłość, t. IV
- Wiatr w oczy). Nad gl. wątkiem autorka pracowała od 1926 r. W 1928 r. w
"Kobiecie Współczesnej" opublikowała fragm. powieści Domowe progi o losach >
Niechciców, zarządzających od 10 lat Serbinowem. W 1929 r. w "Gazecie
Zachodniej" ukazały się Kłopoty pani Barbary rozwinięcie Domowych progów
informujące o pochodzeniu Bogumiła i Barbary, a w 1932 r. 11. N. i d. Powieść
zawiera wiele elementów autobiograficznych: prototypami Bogumiła i Barbary
byli rodzice autorki, Agnieszki - ona sama, Marcina Śniadowskiego - jej mąż,
M. Dąbrowski, Kaliniec to Kalisz, pensje w Kaliń-cu i Warszawie są wzorowane
na szkołach, w których się kształciła. Akcja toczy się w l. 18841914 (do
wybuchu I wojny), a w licznych retrospekcjach cofa do 1863 r. Losy 3 pokoleń
Niechciców i Ostrzeńskich zostały ukazane na tle dokonujących się przemian
społ. (proces deklasacji szlachty i tworzenia się pol. inteligencji). Życie
ludzi płynie w zgodzie z rytmem natury (ich zajęcia, kolejne narodziny i
śmierci, dorastanie dzieci itd.). Dąbrowska ukazuje zwykle wydarzenia,
codzienne czynności, radości i zmartwienia. Jej uwaga koncentruje się na
psychol. portretach bohaterów, zwł. Barbary. Autorka szuka uniwersalnej
formuły człowieczeństwa - często uogólnia wnioski (pisze: "każdy"),
nadaje im postać aforyzmów. N. i d. to saga rodzinna, in. powieść-rzeka. Wszy-
stkie wątki łączą się z głównym - dziejami Bogumiła i Barbary, potem Agnie-
szki. Inaczej niż we wcześniejszych powieściach realist. w utworze zaciera się
granica między widzeniem narratora i bohatera, zwł. Barbary (polifonia) -
szczególnie we fragm. mowy pozornie zależnej. Styl powieści jest jasny i
prosty ("niezauważalny"), opisy szczegółowe. Za A'. ( d. Dąbrowska otrzymała w
1934 r. państwową nagrodę lit. W 1975 r. filmowej adaptacji dokonał J.
Antczak.
Norwid Cyprian (1821-83) - od bierzmowania w Rzymie używał też imienia Kamil.
Jeden z najwszechstronniejszych i najoryginalniejszych artystów pol.: poeta,
dramaturg, prozaik, tłumacz, malarz, rzeźbiarz, grafik, rytownik, znawca
muzyki. Ur. w zubożałej rodzinie szlacheckiej (ze strony matki spokrewniony z
królewskim rodem So-bieskich). Wcześnie stracił rodziców -matka zm. w 1825 r.,
ojciec w 1835. Naukę w warszawskim gimnazjum przerwał, by uczyć się w szkole
malarskiej A. Kokulara, a potem w pracowni J.K. Minasowicza. W czasie pieszej
wędrówki po Polsce poznał kulturę lud. W 1842 r. wyjechał przez Niemcy do
Włoch, otrzymawszy stypendium na kontynuowanie studiów plastycznych (studiował
rzeźbę we Florencji). Poznał tam miłość swojego życia, 22-letnią Marię
Kalergis. W 1846 r., podczas pobytu w Berlinie został aresztowany w związku z
podejrzeniami o udział w antycarskiej konspiracji. Skonfiskowano niewielki
majątek N. w kraju, pozbawiając go jedynego źródła utrzymania. Podczas
kilkumiesięcznego pobytu w więzieniu nabawił się głuchoty. W czasie II pobytu
w Rzymie poznał > A. Mickiewicza, zaprzyjaźnił się z >
307
Norwid Cyprian
Z. Krasińskim. W 1849 r. przybył do Paryża, wiążąc swój los z Wielką Emi-
gracją. Zaprzyjaźnił się 2 F. Chopinem i > J. Słowackim. Żył w nędzy, utrzy-
mując się z dorywczych prac i zasiłków. W 1852 r. wyjechał w poszukiwaniu za-
robku do Ameryki. Próbował tam różnych zawodów: od drwala po rysownika i
ilustratora. Nękany nostalgią i pogłębiającą się głuchotą, wrócił w 1854 r.
przez Londyn do Paryża. Skrajna nędza zmusiła go w 1877 r. do zamieszkania w
Zakładzie Św. Kazimierza - przytułku dla emigrantów w Ivry k. Paryża.
Upokorzony, zgorzkniały, zamknął się w świecie swojej sztuki - pracował do
końca życia. Został pochowany - jak nędzarz - w pol. grobie zbiorowym na
cmentarzu w Montmorency. Pozostawił liczne liryki (m.in. cykl > Yade-me-cum),
poematy (> Promethidion, > Quidam, Garstka piasku. Rzecz, o wolności słowa,
A Dorio ad Phrygium), nowele {Cywilizacja, Ad leones!. Tajemnica lorda
Singelworth), traktaty i eseje (O sztuce, O Juliuszu Słowackim, Milczenie, >
Czarne kwiaty, > Biale kwiaty), dramaty (> Pierścień wielkiej damy,
Kleopatra i Cezar, Krakus, Wanda, Zwolon, Aktor, Milość czysta u kąpieli
morskich), tłumaczenia utworów Dantego, Szekspira i Byrona. N. należał do II
pokolenia romantyków pol., dojrzewającego w okresie represji po powstaniu
listopadowym. Debiutował w 1840 Moim ostatnim sonetem zamieszczonym w
"Piśmiennictwie Krajowym". Jego warszawskie wiersze, druk. w czasopismach,
zostały dobrze przyjęte przez krytykę i czytelników - wykorzystywały
osiągnięcia liryki romant. Mając silne poczucie odrębności swojej generacji
(nazywał ją pokoleniem sierocym, straconym), wkrótce stał się krytykiem ro-
mantyzmu. Cenił wielkich twórców epoki (O Juliuszu Słowackim), ale stworzy}.
własny program poet., pozostający w opozycji do założeń romantyzmu. N.
odrzucił emocjonalizm, malowniczość, melodyjność wspólcz. lit. Przeciwstawił
im ironię i dystans oraz uprawomocnienie rzeczywistości jako tematu poezji -
np. w wierszu Toast, którego bohaterami są stołowe nogi, kij, garnek, miotła,
wiadro wody. Realność miała na ogół w wierszach N. charakter paraboli, ale-
gorii, symbolu. Poeta często puentował swoje utwory aforyzmami, wymagającymi
odwołania się do intelektualnego kontekstu. Zasadą twórczą N. było prze-
milczenie, celowe niedopowiedzenie (Biale kwiaty; Milczenie, 1882), prowo-
kujące czytelnika do aktywnej współpracy. Z tym wiąże się specyficzna Nor-
widowska grafia i interpunkcja. Ważną kategorią w twórczości poety była ironia
- nazywał ją "koniecznym bytów cieniem" (wiersz Ironia). Obejmowała refleksję
historiozoficzną (ludzkie działanie nigdy niezharmonizowane z dziejami, "nie w
czas"), krytykę społ., autorefleksję (np. bohater lir. o cechach "ja"
autorskiego w > Nerwach czy Marionetkach). W najdojrzalszych utworach ironia
wiąże się z parabolą i symbolem, np. w Ad leones! (1882) - opowieści o
sytuacji artysty w świecie pieniądza. Bohater, by zdobyć środki do życia,
przerabia swą rzeźbę (chrześcijanie rzuceni na pożarcie lwom): z krzyża czyni
klucz, a z porażonego świętością lwa -skrzynię, symbol bogactwa. Ironia łączy
się z tragizmem w Kleopatrze i Cezarze - dramacie o końcu 2 wielkich cywili-
zacji i bezradnych wobec historii bohaterach, przeżywających swą miłość "nie w
czas". Najbardziej nowatorskim i najwybitniejszym dokonaniem N. była liryka -
gl. refleksyjna, często posługująca się formą listu poet. (dyskursyw-ność),
prawie pozbawiona tematyki intymnej. Słabsze były dramaty. Ich bo-


NOWa
308
309
Nowa Fala
haterowie mieli "postaciować idee", stąd wątłość akcji, brak wyrazistych
charakterów oraz dominacja dialogów i zdarzeń o znaczeniach parabolicznych.
Gl. problemem twórczości N. było istnienie człowieka w historii i w społe-
czeństwie. Myśląc o człowieku jako indywiduum i jako o części wspólnoty
chrzęść., przyznawał mu wyższe miejsce w swoim systemie etycznym. Idealny -
wzorzec osobowości ludzkiej, czyli tzw. Człowieka Wiecznego, widział w
Chrystusie (połączenie boskości i człowieczeństwa, ducha i materii). Nie
akceptował podporządkowywania praw jednostki racjom nadrzędnym (wbrew
romantyzmowi). Uważał, że idea ofiary zniszczyła kolejne pokolenia Polaków -w
liście do -> J. B. Zaleskiego (II 1852) pisał, że w Polsce ważniejsze jest
"umieć stracić wszystko dla sprawy" niż "wszystko zyskać dla sprawy. I dlatego
jest popiół". Romant. idei zemsty przeciwstawił etykę chrzęść. (Zwolon, 1848;
Krakus i Wanda, 1851). Dobro i miłość chciał uczynić zasadą codziennego życia.
Pojęciu narodu przeciwstawił kategorię społeczeństwa zbudowanego na dobru,
pięknie i pracy, podniesionej do rangi patriotycznego obowiązku. W wierszu
Moja ojczyzna (1861) dawał pierwszeństwo ojczyźnie ludzkiej przed naród.
Pozostawał jednak krytyczny wobec społeczeństwa pol. ("Człowiek w Polaku jest
karzeł", "naród wielki, społeczeństwo żadne"). Podziały klasowe i majątkowe
uważał za przyczynę słabości jego i kultury naród. (szlachcic - potencjalny
odbiorca sztuki - pozostaje na nią obojętny). Ważną częścią spuścizny N. jest
kilku-tomowy zbiór listów o dużej wartości poznawczej i lit., mający charakter
korespondencji lit. - nosi znamiona myślenia poety (problemy podejmowane w
utworach, skłonność do dyskursu, pa-
raboli, uogólniania, brak tematyki intymnej). N. był w swojej epoce twórcą
mało znanym i prawie nie wydawanym. Ogłosił drukiem zaledwie kilka broszur,
wierszy, poemat Promethidion (1851), cykl odczytów O Juliuszu Słowackim (1861)
i jedyny tom Poezji (1863). Wynikało to z łamania przez poetę przyzwyczajeń
czytelnika: w romantyzmie wyżej ceniono dramat niż lirykę, ironię
przeciwstawiano szczerości uczuć i uważano za przejaw ulegania wpływom franc.,
parabolę i alegorię wiązano wyłącznie z gat. dydaktycznymi. Zdaniem > A.
Witkowskiej jego klęska była "porażką radykalnego awangardy-sty". Twórczość N.
odkrył > modernizm. > Z. Przesmycki (Miriam) wydrukował rękopisy poety i
przygotował wyd. dzieł wszystkich (nie doszło do skutku, gdyż wybuchła I wojna
śwa-towa). Modernizm uznał N. za swego duchowego patrona (stworzył mit "poety
przeklętego", odrzuconego). Wydania 11-tomowego Pism wszystkich N. dokonał >
J. W. Gomulicki.
NOWa (Niezależna Oficyna Wydawnicza) - pierwsze i największe wydawnictwo >
drugiego obiegu lit. Założone z inicjatywy KOR we IX 1977 r., do 1981 r.
kierowane przez M. Chojeckiego. Od 1989 r. -jawne. Nakładem wydawnictwa
ukazało się ponad 300 tytułów (w tym 196 do XII 1981), reprezentujących lit.
pol. (także emigracyjną) i obcą, eseistykę, publicystykę, lit. nauk. i
popularnonauk. z zakresu najnowszej historii, filozofii, politologii. N. wyda-
wała także prace dokumentacyjne, czasopisma, ulotki, materiały ikonograficzne
i audiowizualne. Wraz z > "Zapisem" N. przygotowała subskrypcyjne wyd. Miazgi
> J. Andrzejewskiego. Założona w 1991 r. "SuperNowa" wydaje gl. lit.
sensacyjną.
Nowacka Ewa (ur. 1934) - pisarka. W l. 1962-91 pracowała w Polskim Radio.
Autorka gł. książek dla dzieci i młodzieży, np. łączącej obrazy przeszłości i
teraźniejszości powieści Mat-goska kontra Malgośka. Interesuje ją zwł.
psychika ludzka. N. pisze utwory przygodowe (Śliczna Tiamit, 1974). Temat
współcz. podjęła w powieści Kilka miesięcy, cale życie (1971).
Nowaczyński Adolf, przydomek Neu-wert (1876-1944) - publicysta, satyryk, autor
dramatów. Studiował prawo na UJ i ten okres stal się pierwszym kontaktem z
kręgami młodzieży artyst., a następnie cyganerii lit. skupionej wokół > S.
Przy by szewskiego. Niezwykle barwna postać przełomu wieków znana w Krakowie,
później w środowisku warszawskim. Był mistrzem słowa, twórcą niezliczonych
neologizmów i kalamburów; sławę zdobył jako satyryk i pamfiecista o wyjątkowo
celnym, acz zjadliwym piórze. W charakteryzowaniu postaci nie zawsze trzymał
się prawdy, a lojalność nie była jego najmocniejszą stroną. W okresie krakow-
skim wydał tomy satyr prozą Małpie zwierciadło (1902), Facecje sowizdrzalskie
(1903), Skotopaski sowizdrzalskie (1904); wierszowane Meandry (1911), Podczas
I wojny światowej publikował pamflety antyniem. w konspiracyjnie redagowanym
"Liberum veto" i w "Kurierze Porannym". W okresie międzywojennym jego satyra
nabrała cech antysemickich i nacjonalistycznych, co ukazują m.in. publikowane
w "Myśli Narodowej": Sen srebrny Salomei Kohn (1923), Moja przejażdżka po
Palestynie (1936) i in. Ważną część dorobku N. stanowią portrety, zwł.
Wizerunek Mikołaja Reja z Nagłowić (1905). Bohaterami swoich sztuk uczynił
wielu znakomitych literatów, np. I. Krasickiego
w Wielkim Fryderyku (1910), C. Norwida w Cyganerii warszawskiej (1912).
Fascynowały go też wielkie postacie hist., czemu dał wyraz pisząc powieści i
kroniki dramatyczne, np. Car Samozwaniec (1908), Pułaski w Ameryce (1917). Ze
sztuk współcz. N. należy wymienić Nowe Ateny. Satyra na Wielki Kraków (1913) i
O tonach złych i dobrych (1931). ,
Nowa Fala - młodzi poeci ur. tuż po II wojnie światowej, zwani także pokole-
niem 68 lub pokoleniem 70 (od orientacyjnej daty debiutu). Ich przeżyciem po-
koleniowym były wydarzenia polit. z l. 1960-70, zwł. marzec 1968 r. Pełnym
głosem przemówili w okresie 1971-76. Zarzucali poprzednim generacjom (m.in. >
pokoleniu 56), że nie sprostały wymaganiom współczesności (np. nie zapobiegły
wpływowi propagandy). Programowym hasłem uczynili Herber-towski nakaz "dawania
świadectwa". Żądali od poezji prawdy, rzetelnego opisu rzeczywistości (akcent
na aktualność i bliskość codziennego życia). Opowiadali się po stronie
indywidualnego człowieka, bronili jego praw (ich bohater jest jednym z wielu -
u > S. Barańcza-ka "NN"). Do niego powinni się zwracać literaci w prosty,
bezpośredni sposób (częste w wierszach zwroty do czytelnika). Moralnie
bezkompromisowi, fałsz swojej epoki demaskowali przez grę z językiem
(parodiowanie nowomo-wy, jeż. propagandy, przywracanie dosłowności utartym
metaforom itd.), kontynuując > lingwizm (zwt. Barań-czak). Włączając się w
dyskusję o. roli inteligencji, wywołali problem obowiązku pisarza wobec
współczesności. Stworzyli wzór poezji podejmującej aktualne zadania. Nie mieli
swojego pisma -, wypowiadali się w "Studencie", "Orientacji", "Nowym Wyrazie".
Pro-


Nowak Tadeusz
310
311
"Nowa Kultura"
gram ideowy i artyst. określili w tekstach krytycznych: Nieufni i zadufani
(1971), Ironia i harmonia (1973), Etyka i poetyka (1974) S. Barańczaka oraz
Świat nie przedstawiony (1974) A. Za-gajewskiego. Ważne dla ukształtowania się
poetyki N. F. były t. Jednym tchem (1970) Barańczaka, W fabrykach udajemy
smutnych rewolucjonistów (1973) J. Kornhausera, Sklepy mięsne (1975) Za-
gajewskiego i Organizm zbiorowy (1975) R. Krynickiego. Pokolenie re-
prezentowali też L. Szaruga, K. Kara-sek, E. Lipska. Formą wypowiedzi ge-
neracji były teatry studenckie (m.in. poznański Teatr Ósmego Dnia i krakowski
Teatr Stu) oraz kabarety, np. Salon Niezależnych (Warszawa). Wydarzenia po-
lit. 1976 r. zróżnicowały N. F. Wielu jej przedstawicieli tworzyło > drugi
obieg lit.
Nowak Tadeusz (1930-91) - poeta, prozaik. Urodził się w rodzinie chłopskiej w
okolicach Tarnowa. W 1954 r. ukończył polonistykę na UJ. Pracował w redakcji
"Tygodnika Kulturalnego". W 1977 r. przeniósł się z Krakowa do Warszawy.
Wyróżniony wieloma nagrodami, m.in. nagrodą Kościelskich w Genewie. Debiutował
jako poeta. Pierwsze tomiki wierszy - Uczę się mówić (1953) i Porównania
(1954) - były bliskie poetyce socrealizmu. Od t. Prorocy już odchodzą (1956)
zwrócił się ku kulturze lud. Jego wyobraźnię ukształtowało dzieciństwo:
kontakt z przyrodą, udział w życiu obrzędowym, świat baśni, gawęd, pieśni,
śpiewanych w kościele psalmów. N. nakreślił własną wizję wsi, trwającej w
pradawnym, świętym obyczaju, zachowującej odrębność sposobu myślenia i
wyobraźni. W jego wierszach powtarza się motyw obcości wobec miejskiej
cywilizacji i poczucia winy z powodu opuszczenia wsi. Opisuje
ją posługując się kontrastami, sugestywną symboliką (Psalm o nożu), stosuje
animizujące metafory. Tworzy obrazy lir. {Psalm majowy), rzadziej groteskowe
{Odpustowa ballada o rebelii). Ulubione motywy N. to m.in. jutrznia, sen,
rzeka, ryba, jabłko, jabłoń, kamień, wół, pies. Poeta tworzy cykle wierszy:
ballady, kolędy, a zwl. psalmy o charakterze nadrealistycznym (Psalmy na
użytek domowy, 1959; Psalmy, 1971; Bielsze nad śnieg, 1973; Psalmy nowe,
1978). W l. 60. zwrócił się ku prozie - niemal tożsamej z poezją. Także w niej
posługiwał się systemem znaków i symboli utrwalonych w obrzędach, nadał jej
charakter balladowy, poetyzował świat przedstawiony łącząc realność z
baśniowością, pisząc stylem nasyconym obrazowymi porównaniami i metaforami.
Prozę i poezję N. łączy wspólna idea powrotu do źródeł, odkrywania w kulturze
lud. wartości uniwersalnych. Twórczość tego pisarza jest jednym z
najciekawszych zjawisk w tzw. nurcie chłopskim lit. pol. Prozę N. reprezentują
opowiadania: Przebudzenia (1962), Obcoplemienna ballada (1963), W puchu
alleluja (1965), Pólba-śnie (1976), oraz powieści: Takie większe wesele
(1966), > A jak królem, a jak katem będziesz (1967), Diabły (1971), Dwunastu
(1974), Prorok (1977), Wniebogłosy (1982).
Nowak-Jeziorański Jan, wiaśc. Zdzisław J. (ur. 1913) - publicysta, pisarz,
polityk. Walczył w kampanii wrześniowej na Wołyniu. Po ucieczce z niewoli
żołnierz AK (od 1941). W 1943-45 kurier i emisariusz Naczelnego Wodza i
Komendanta Gł. AK na trasie Warsza-wa-Londyn. Walczył w powstaniu warszawskim.
Od 1945 r. na emigracji. W l. 1948-52 kierował redakcją Polskiej Sekcji BBC, w
1952-75 rozgłośnią polską Radia "Wolna Europa". Członek władz Kongresu Polonii
Amerykańskiej, uważny obserwator życia polit. Polski. Swoje bogate archiwum
przekazał Bibliotece > Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Książki N.-J. są zapisem jego przeżyć -z okresu II wojny: Kurier z Warszawy
(1978), pracy w Radiu "Wolna Europa":
Wojna w eterze (1985) i Polska z oddali (1987). Teksty publicyst. wydał m.in.
w zbiorach Polska pozostała sobą (1980) i W poszukiwaniu nadziei (1993).
Nowakowski Marek (ur. 1935) - pisarz, współpracownik paryskiej > "Kultury"
(pseud. Seweryn Kwarc),
współzałożyciel > "Zapisu". Tworzywem lit. pierwszych utworów N. jest życie
ludzi z przestępczych peryferii wielkomiejskich, ich swoista subkultura. Autor
maluje bogatą galerię postaci różnych złodziei, paserów, dziewczyn ulicznych,
sklepikarzy, drobnych urzędników, różnych kombinatorów, stałych bywalców
trzeciorzędnych lokali. Posługując się ich autentycznym językiem, ukazuje
prawdziwe, często tragiczne losy, zmusza czytelnika do szukania powodów ich
bezradności i odtrącenia. Debiutował opowiadaniem Kwadratowy (1957), później
opublikował zbiory m.in. Ten stary złodziej (1958), Benek Kwiaciarz (1961),
Silna gorączka (1963), Gonitwa (1967). Bierność ludzi, obserwowane absurdy
otaczającej rzeczywistości są tematem opowiadań Układ zamknięty (1972), Śmierć
żółwia (1973), Gdzie jest droga na Walne? (1974), Książę Nocy (1978), Kto to
zrobił? (1981), Portret artysty Z czasu dojrzałości (1987). Wzrost
świadomości, a w konsekwencji niepokoju i buntu społ. zobrazował w cyklu
reportażowych opowiadań Raport o stanie wojennym (1982), Notatki z codzien-
ności grudzień 1982 - lipiec 1983 (1983). Odrębny charakter mają powieści
Trampolina (1964) i Robaki (1968), opisujące życie marynarzy i rybaków powieść
Marynarska ballada (1966) i zbiór opowiadań Przystań (1969), a także
prezentujące Warszawę Powido-ki (1995).
Nowakowski Tadeusz (1920-96) -prozaik, dziennikarz współpracujący m.in. z
Radiem "Wolna Europa" i paryską > "Kulturą". Debiutował w szkolnym piśmie
"Ogniwo", za co otrzymał nagrodę > PAL. Więzień obozów koncentracyjnych. Od
końca wojny na emigracji. Pierwsza jego książka to zbiór nowel Szopa za
jaśminami (1948). Najsłynniejsza powieść N. Obóz Wszystkich Świętych (1957),
mająca dwa plany - obozowy i wspomnieniowy, jest zaliczana do najgłośniejszych
pozycji pol. lit. powojennej. Kolejne utwory tego autora to: Syn zadzumionych
(1959), szkice Aleja dobrych znajomych (1968), zbiór opowiadań Niestworzone
rzeczy (1968), powieść Happy-end (1970) i Byle do wiosny (1975). Wspomnienio-
wo-rozliczeniowa, napisana w gorzkiej tonacji Wiza do Hrubieszowa (1978) za-
wiera, jak poprzednie, motyw nieukara-nych zbrodni hitlerowskich. Zmianę te-
matyki twórczości i całego życia przynosi N. pontyfikat Jana Pawła II, pisarz
zostaje sprawozdawcą Watykanu, towarzyszy papieżowi w pielgrzymkach, z których
ukazują się reportaże: Reporter papieża (1981), W bagażniku Jego
Świątobliwości (1982), Volo Popalę (1982), Na skrzydłach nadziei (1984),
Kwiaty dla pielgrzyma (1987). Ostatnim utworem N. jest powieść Nie umiera się
w Miami (WO).
"Nowa Kultura" (l IV 1950 - 1963) -tygodnik społ.-kult. i lit., powstały z po-


"Nowa Polska"
312
łączenia > "Odrodzenia" i > "Kuźnicy", adresowany do środowisk twórczych (od
1957 r. do masowego czytelnika). Od 1952 r. organ ZLP. W l. 1957-60 "N. K."
przyznawała doroczne nagrody lit. I red. naczelnym był P. Hoffman (1950-52 i
53-56), potem: J. Putrament (1952-53), W. Woroszylski (1956-58), J. Piórkowski
(1958), S. Żółkiewski (1958-62), H. Michalski (od 1962). W zespole red. w
różnych latach znaleźli się m.in.: K. Brandys, R. Matuszewski, S. Pollak, J.
Żuławski, T. Borowski, A. Braun, T. Konwicki, W;
Mach, T. Drewnowski, A. Kamieńska, Z. Kalużyński. W 1950-54 "N. K." głosiła
program socrealizmu. W 1954 r. podsumowując wyniki ankiety, wydrukowała
krytyczne wypowiedzi wybitnych pisarzy o nim. W VIII 1955 opublikowała głośny
> Poemat dla dorosłych A. Ważyka, w 1956 reportaże z wydarzeń na Węgrzech.
Reakcją na zmianę charakteru pisma była ostra jego krytyka na plenum KC PZPR w
V 1958 r., zwolnienie wybranego przez zespół red. naczelnego, W.
Woroszylskiego (pod zarzutem rewizjonizmu). Redakcję pisma objął S. Żółkiewski
(usunięty przez W. Gomulkę w 1962 r.). W 1959-60 odeszła z tygodnika reszta
starego zespołu. W 1963 r. pismo przestało istnieć -z "N. K." i "Przeglądu
Kulturalnego" została utworzona > "Kultura".
"Nowa Polska" (1942-46) - miesięcznik społ.-kult., wyd. przez emigrantów pol.
w Londynie, red. przez > A. Sto-nimskiego. Skupiał pisarzy opowiadających się
za współpracą z Polską (część po wojnie wróciła do kraju). Byli to m.in. > J.
Tuwim, > W. Broniewski, > K. Pruszyński. W "N. P." ukazywały się utwory pol.
pisarzy, m.in. opowiadania A. Rudnickiego, fragm. Kwiatów polskich J. Tuwima.
Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej sciencyi pełna, na różne tytuly jak na
ciasses podzielona, mądrym dla memoriału, idiotom dla nauki, politykom dla
praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowano - encyklopedia > B.
ChmieIowskiego wyd. we Lwowie (t. 1-2, 1745-46), rozszerzona do 4 tomów (1754-
56). Zawiera hasła z b. różnych obszarów zainteresowań autora, np. teologii,
historii, nauk polit., ale także i magii, demonologii, porad praktycznych.
Informacje rzeczowe łączą się z przesądami i fantastyką, wiedza z wierzeniami.
Bezkrytyczne przedruki z dziel staroż. i średniow. charakteryzują stan wiedzy
i potrzeb odbiorcy czasów kultury sarmackiej.
"Nowe Widnokręgi" (1941-46) - miesięcznik lit.-społ. wyd. w ZSRR (początkowo
we Lwowie, potem w Kujby-szewie i Moskwie). Stopniowo przekształcił się w
pismo polit. -społ., uwzględniające tematykę lit., i zaczął się ukazywać jako
dwutygodnik. Red. naczelnym była W. Wasilewska. Współpracowali z "N. W." m.in.
J. Borejsza, J. Broniewska, H. Górska, M. Jastrun, S. J. Lec, J. Putrament, A.
Ważyk, T. Boy-Zeleński.
Nowicki Franciszek Henryk (1864 1935) - poeta. W czasie studiów na UJ był
jednym z przywódców radykalnej młodzieży; potem działacz socjalistyczny,
współzałożyciel PPS D. Wydalony z uniwersytetu, oskarżony w procesie młodych w
1891 r., ukończył studia fi-loz. w Wiedniu. Był autorem l książki, zbioru
wierszy Poezje (1891), złożonego z 2 części: "Tatry" i "Pieśń czasu". II cz. -
zbyt publicystyczna, oddająca poglądy polit.-społ. poety - nie wytrzymała
próby czasu. I cz. (cykl sonetów) określiła charakter nurtu tatrzańskiego
313
Nurowska Maria
w liryce młodopolskiej. N. opiewał urodę, grozę i potęgę Tatr - symbolu nieo-
graniczonej wolności. Świadomie nawiązywał do tradycji romant., posługiwał się
charakterystyczną dla niej frazeologią, silnie nacechowaną emocjonalnie.
Stworzył jednak oryginalną lirykę symbol., przemawiającą śmiałymi obrazami.
Równoczesny debiut N.,
> A. Niemojewskiego i > K. Tetmajera w 1891 r. uznano za początek > Młodej
Polski. N. jest także autorem przekł. Hermana i Doroty J. W. Goethego.
"Nowiny. Pismo codzienne poświęcone polityce, sprawom społecznym, naukowym i
artystycznym" (1878-83) -dziennik ukazujący się w Warszawie. Tygodnik,
wychodzący od 1877 r., zakupił S. Kronenberg (1878) i powierzył
> A. Świętochowskiemu. "N." stały się pismem pozytywistów. Miały rozbudowany
dział lit., w którym ukazywały się teksty pisarzy pol. i obcych (m.in. E.
Zoli). W 1882 r. redakcję pisma objął > B. Prus. Próbował uczynić z "N."
nauk. "obserwatorium społeczne", tzn. gazetę obiektywnie prezentującą różne
poglądy - zarówno postępowe, jak i zachowawcze. Z dziennikiem współpracowali
m.in. > A. Asnyk, > P. Chmielowski,
> A. Dygasiński, > J. W. Gomulicki,
> T. T. Jeż, -> A. Sygietyński. "N." okazały się mało atrakcyjne dla
czytelników i w 1883 r. zostały zlikwidowane.
"Nowiny Literackie" (1947-48) - tygodnik społ.-kult. wyd. w Warszawie pod
redakcją > J. Iwaszkiewicza. Do zespołu redakcyjnego należeli m.in.: L. M.
Bartelski, E. Csató, S. R. Dobrowol-ski, K. Truchanowski. Pismo niezależne,
luźno związane z PPS. Unikało skrajności, było otwarte na różne zjawiska lit.,
dopuszczało wielość poetyk.
Akceptowało dorobek 20-lecia międzywojennego (zwł. > A. Struga, > K.
Irzykowskiego, > B. Leśmiana, > J. Czechowicza). Publikowało utwory pisarzy
emigracyjnych: > K. Wierzyń-skiego, -> J. Wittiina, > M. Kuncewi-czowej, >
M. Wańkowicza (fragm. Hu-balczyków), > W. Gombrowicza (List ferdydurkistów),
ale ostro atakowało instytucje kult. na Zachodzie. "N. L." próbowały rzetelnie
informować o życiu kult. w kraju i za granicą - zamieszczały kroniki: franc.,
ang., wł., drukowały teksty wielu pisarzy pol. z różnych generacji oraz
pisarzy obcych, takich jak: Sartre, Giraudoux, Hemingway, Steinbeck, Garcia
Lorca, Neruda i in. Tygodnik miał kilka numerów specjalnych: czes., hiszp.,
radziecki oraz "szekspirowski". Dużo miejsca poświęcał plastyce, muzyce,
teatrowi i filmowi. Stały felieton - Listy do Felicji - pisał J. Iwaszkiewicz.
Z "N. L." współpracowało wielu wybitnych pisarzy, krytyków lit. (m.in. R.
Matuszewski, K. Wyka, J. J. Lipski) i historyków lit. (m.in. J. Krzyżanowski i
W. Kubacki). Pod koniec istnienia pismo uległo naciskom polityki, m.in.
drukując artykuły głoszące program socrealizmu (np. W. Sokor-skiego).
Nurowska Maria (ur. 1944) - pisarka,
autorka powieści psychol.-obycz., w których powraca do wydarzeń ostatniej
wojny: Po tamtej stronie śmierć (1977), interesuje się nowszą historią:
Kontredans (1983), Postscriptum. (1989). W jej powieściach odnaleźć też można
elementy typowe dla melodramatu, np. Hiszpańskie oczy (1990), Listy miłości
(1991), Panny i wdowy (1991), ta ostatnia stała się podstawą scenariusza
autorki do telewizyjnego serialu pod tym samym tytułem.


o
Obertyńska Beata, pseud. Marta Rudzka (1898-1980) - poetka, powieściopisarka,
nowelistka. Córka > M. Wolskiej. W 1933 r. zdata egzamin aktorski i przez 4
lata występowała w lwowskich teatrach. W 1940 r. aresztowana przez NKWD,
przeszła przez więzienia we Lwowie, Kijowie, Charkowie, Odessie i Chersonie
oraz obozy w Starobielsku i okolicach Workuty. Zwolniona po porozumieniu
Sikorskiego ze Stalinem, zaciągnęła się do armii Andersa (Pomocnicza Służba
Kobiet) i. wraz z nią przedostała się do Persji. Od 1944 r. mieszkała w
Londynie. W przedwojennych wierszach (m.in. tomiki Psz.cz.oly w słoneczniku,
1927;
Głóg przydrożny, 1932; Klonowe motyle, 1932) kontynuowała twórczość matki
(rodzaj nastrój owości), bliska jej była poezja > M. Pawlikowskiej-Jasno-
rzewskiej (typ wrażliwości, aforystyczna zwięzłość). W wierszach powojennych
stale wracała do motywu utraconego kraju - opisom pejzażu towarzyszą w nich
nastroje nostalgii, poczucie obcości, cierpienie. W t. Otawa (1945) za-
skakujący jest cykl wierszy syberyjskich (np. Tajga, Workuta, Ural) - poet.
zapis przeżyć, związanych gł. z kontemplowaniem przyrody, odległy od co-
dziennego życia poetki, świadectwo siły ducha, niepoddawanie się przemocy. W
ostatnich wierszach O. zbliża się do Leśmiana (obrazy niesamowitej, prze-
nikniętej grozą przyrody). Na emigracji ukazały się t. poezji: Ballada o
chorym
księżycu (1959, poemat), Plebania,
której nie bylo (1971), Miód i piołun (1972), Anioł w knajpie (1977), a w kra-
ju (pośmiertnie): Betlejemski Zajazd (1986), Wiersze wybrane (1983) i Grudki
kadzidla (1987). Swoje przeżycia lagrowe zapisała O. we wspomnieniowej książce
W domu niewoli (wyd. 1946), w której położyła nacisk na obraz więzień,
przesłuchań i stosunków między więźniarkami (znakomite, wyraziste portrety), a
nie na własne przeżycia. Szczególną powieścią na tle lit. lagrowej jest
Faustyna (1943). Pod tekstem autorka napisała: "Widziane maj-gru-dzień 1941,
Starobielsk, Workuta, Mol-lokon pod Bucharą..." Dedykowana współwięźniarkom
książka jest zapisem fantazji, jakie snuła autorka w łagrach, a które miały
zastąpić literaturę (typowe motywy i rekwizyty "romansu z wyższych sfer",
melodramatyczne zakończenie). Na uwagę zasługują wyd. w 1974 r. Wspomnienia,
których I część stanowią pamiętniki M. Wolskiej pt. Quodlibet, a II -
uzupełnienie pióra O. pt. Quodlibecik. Q. była też autorką zbioru opowiadań:
Ziarnka piasku (1957) i powieści Gitara i tamci (1926). Za swoją twórczość
otrzymała liczne nagrody, m.in. Ośrodka Wyd. Yeritas (1950), Fundacji z
Brzezia Lanckorońskich (1972), im. A. Jurzykowskiego (1974).
obiady czwartkowe - zebrania lit.-na-uk. organizowane od 1771 r. z inicjatywy
króla Stanisława Augusta Poniatow-
315
skiego na Zamku lub w Łazienkach. Uczestniczyli w nich pisarze, publicyści i
działacze polityczni, m.in. F. Bohomo-lec, A. Naruszewicz, I. Krasicki, S.
Trembecki, J. Wybicki, A. Zamoyski, ks. A. K. Czartoryski. Czytano i omawiano
utwory lit., prace naukowe, projekty reform. Nieoficjalnym organem tego
gremium były > "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", spotkań zaniechano w pol. lat
80. XVIII wieku.
Obiad (t. 1-3, 1980) - cykl powieści -> J. Krzysztonia, będący drobiazgową
kroniką zmagań toczonych przez bohatera z chorobą psychiczną jako następstwem
chaosu wspólcz. świata. Bohaterem jest reporter radiowy, szczególnie wrażliwy
na spostrzegane zło, obdarzony ponadprzeciętną wyobraźnią, który ma poczucie
misji zbawienia Polski, a nawet świata od totalitarnej przemocy. Tragizm
naród, losów jako źródło urojeń, obłędu bohatera wcześniej wykorzystany został
w powieści J. Andrzejewskiego Apelacja (1968), a także w esejach J.
Zawieyskiego Między plewą a manną (1971). O. Krzysztonia jest powieścią mającą
charakter autoreflek^ sji nad potrzebą poszukiwania i odnajdywania równowagi
wartości.
O bohaterskim koniu i walącym się domu (1906) - proza poet. > J. Kasprowicza,
obraz kryzysu wspóicz. kultury i wartości moralno-spol. w ujęciu grote-skowo-
satyr. Sprawcą zatracenia wszystkiego, co cenne w życiu, okazuje się sam
człowiek w jednej ze swych odmian filistra pozbawionego jakichkolwiek ideałów.
Opinia Kasprowicza o przyczynach zagłady świata przedstawiona w tym zbiorze
bliska była zdaniu wielu ideologów modernizmu, którzy w urbanizacji i rozwoju
cywilizacji upatrywali źródeł unicestwienia ludzkości.
Ocalony
Obrachunki fredrowskie (1934) - tom szkiców > T. Boya-Żeleńskiego, w którym
zamieszczone zostały artykuły o życiu i twórczości A. Fredry publ. na łamach
"Wiadomości Literackich" w l. 1933-34 (cz. Przy biurku) oraz recenzje teatr,
sztuk wystawianych w l. 1919-33 (cz. W teatrze). Wypowiedzi Boya mają
polemiczny charakter w stosunku do ujawniającej się w owym czasie tendencji
podporządkowywania interpretacji utworów Fredry kryteriom ideowym i
spostrzegania w nich przede wszystkim obrazów sarmackiej obyczajowości; autor
O. f. dowodził w swych szkicach oryginalności i wartości lit. tych komedii.
obrazki - krótkie, sfabularyzowane utwory poet. z pogranicza liryki i epiki >
M. Konopnickiej opubl. w 11. (1881) i II t. (1883) Poezji. Dominuje w nich
realistycznie przedstawiony obraz niedoli krzywdzonych z nizin społ., często
dziecka. Takie o., jak Przed sądem, Z sz,opkq, W piwnicznej izbie, Jaś nie
doczekał, mają wyraźnie oskarżycielski charakter niesprawiedliwego systemu
spol.-polit., ale też i braku wrażliwości społeczeństwa na nędzę drugiego
człowieka. Eksponowanie opisu postaci lub sytuacji ponad szczątkową fabułę ma
na celu koncentrację uwagi na problemie, służy ujawnianiu spraw niedostrzega-
nych wcześniej przez ogół, temu zabiegowi podporządkowany jest też komentarz
narratora ujęty w formie sentencji lub retorycznego pytania.
Ocalony - wiersz > T. Różewicza z t. Niepokój (1947), utwór o starannej i
nieprzypadkowej kompozycji. Prawie wszystkie strofy układają się w pary:
I i VII tworzą klamrę zawierającą rzeczową, beznamiętną prezentację podmiotu
mówiącego (dwie jedynie istotne informacje), w II i IV są sformułowane


Ochocki Julian
316
tezy, a III i V uzasadniają je. Budowa strof III-V jest identyczna: składają
się z antonimów (miłość i nienawiść, cnota i występek itp.), uznanych w
wierszu za równoznaczne (spójnik "i"). W ten sposób Różewicz tworzy portret
człowieka, który w wyniku wojennych doświadczeń stracił wiarę w sens
podstawowych kategorii etycznych. Jedyna (a więc ważna) strofa niemająca pary
(VI) mówi o poszukiwaniu "nauczyciela i mistrza", który na nowo przywróci sens
pojęciom. Może świadczyć zarówno o bezradności "ocalonego", jak i pragnieniu
powrotu do świata moralnego ładu.
Ochocki Julian -jedna z postaci powieści B. Prusa > Lalka, 28-letni kuzyn
Łęckich, entuzjasta nauki i techniki, fanatyk wiedzy, idealista urzeczony
poszukiwaniem możliwości zbudowania machiny latającej. Krótko zainteresowany
urodą swej kuzynki Izabeli, porzuca myśl o niej, spostrzegłszy znikome walory
jej umysłu. Informacja Wokulskiego o laboratorium prof. Geista ukierunkowuje
jednoznacznie jego życie, opuszcza Polskę nie znajdując tu możliwości pracy
nauk. W testamencie niedoszłego narzeczonego Izabeli otrzymuje pokaźny zapis
mający być wyrazem uznania ofiarodawcy dla jego pasji badawczych.
Ochorowicz Julian (1850-1917)- psycholog, filozof, publicysta, poeta, wyna-
lazca, jeden z głównych teoretyków > pozytywizmu pol., którego program zawarł
w pracy Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną (1872), łącząc w niej
filozofię A. Comte'a, J. S. Milla i H. Spencera z poglądami J. Śniadec-kiego.
W l. 1874-75 red. -> "Niwy", 1875-90 wykładowca filozofii przyrody i
psychologii we Lwowie i Paryżu, badacz zjawisk hipnotycznych i parapsy-
chologicznych, gł. prace z tej dziedziny:
O metodzie badań psychologicznych (1869), Duch i mózg (1872), O twórczości
poetyckiej ze stanowiska psychologii (1877), Zjawiska mediumiczne (t. 1-5,
1913-14). Wynalazca w wielu dziedzinach techniki, uważany za odkrywcę
uzdrowiska Wisła. Prace zebrane: Psychologia i medycyna (t. 1-2, 1916-17) oraz
Psychologia - pedagogika - etyka (1917). Wiersze w czasopismach publikował pod
pseud. Julian Mohort, a jego utwór programowy Naprzód nazwany został przez A.
Świętochowskiego "po-zytywist. Odą do młodości". > B. Prus, z którym się
przyjaźnił, przedstawił go w Lalce jako > J. Ochockiego.
Oda do młodości (1820) - wiersz > A. Mickiewicza napisany w Kownie i
przesiany przyjaciołom do Wilna. Manifest pokolenia romantyków. Utwór ma
trójdzielną kompozycję. Część I to przeciwstawienie "starych" - klasyków
"młodym" - romantykom (np. patrzenie "tępymi oczy" i okiem słońca, pełzanie po
ziemi i lot wzwyż). Świat klasyków jest martwy, a oni skazani na minięcie bez
śladu. Młodość staje się w utworze najwyższą wartością, siłą zdolną zmienić
świat. II część wiersza to program młodych - zbiór postulatów, których re-
alizacja pozwoli stworzyć nową rzeczywistość. Cz. III jest obrazem wyłaniają-
cego się z chaosu nowego świata ducha. Siłami sprawczymi były młodość, miłość
i przyjaźń. Wiersz kończy się radosnym powitaniem "jutrzenki swobody". O. ma
starannie przemyślaną kompozycję - poszczególne części wiążą się na zasadzie
wynikania. Jest utworem łączącym elementy > klasycyzmu (cechy gatunkowe,
motywy antyczne, niektóre postulaty pod adresem młodych) i > romantyzmu (kult
młodości i uczucia, bunt przeciw dotychczasowemu światu i chęć zmiany,
odrzucenie racjonalizmu,
317
Odojewski Włodzimierz
entuzjastyczny ton). Pojawia się w niej nowy typ podmiotu lir., patrzącego na
świat z Boskiej perspektywy (cz. I), mającego cechy przywódcy (cz. II) i
profe-ty (cz. III). Nowatorskie cechy O. sprawiły, że filomaci uznali ją za
utwór dziwaczny. Jedynie obeznany ze współcz. kulturą niem. Malewski
stwierdził, że jest to dzieło wybitne, "chrzestna córka Schillera". Rewol. ton
wiersza sprawił, że nabrał on nowego znaczenia w chwili wybuchu powstania
listopadowego. Odczytano O. jako wezwanie do walki wyzwoleńczej, a na murach
Warszawy pojawiły się kończące utwór słowa;
"Witaj jutrzenko swobody".
Oda do turpistów (1962) - wiersz > J. Przybosia z t. Na znak (1965), pastisz
> Ody do młodości A. Mickiewicza. Gwałtownie atakując eksponowanie brzydoty w
wierszach poetów pokolenia 56 (aluzje do utworów -> S. Grocho-wiaka i > M.
Białoszewskiego), zapoczątkowała spór z nimi. Przy boś zarzuca młodym twórcom
wtórność, nieszczerość, a ich utworom pustkę myślową i miałkość. Przypomina,
że uzasadniona artystycznie brzydota nie jest niczym nowym w lit. (np. u
Baude-laire'a). W młodej poezji - jego zdaniem - jest tylko nieskuteczną próbą
epatowania czytelnika. Przyboś kończy wiersz ostrym (obelżywym) odrzuceniem
takiej twórczości. Odpowiedzią na O. d. t. był esej S. Grochowiaka Realizm
turpizm - mistycyzm.
Odojewski Włodzimierz (ur. 1930) -prozaik, przedstawiciel > pokolenia 56. W
l. 1961-68 kierownik Studia Współczesnego Teatru Polskiego Radia. Wyemigrował
z Polski w 1969 r. Od 1971 r. mieszka w Monachium; był kierownikiem lit.
Rozgłośni Polskiej Radia "Wolna Europa". Debiutował w 1954 r.
Opowieściami leskimi. Ważne, dojrzale utwory zaczęły się ukazywać w l. 60.
Miejscem akcji powieści i opowiadań O. jest pogranicze pol.-ukr. Na tle wy-
darzeń z czasu II wojny światowej pisarz ukazuje dram. losy bohaterów
wplątanych w konflikty narodowościowe, krwawe waśnie, grę potężnych na-
miętności. Narracja w utworach często ma kształt wewn. monologów bohaterów. O.
nawiązuje do klimatu pol. "szkoły ukraińskiej" epoki romantyzmu, łącząc go z
tendencjami w lit. XX w. -jego styl przypomina prozę Faulknera (wizyjność, >
oniryzm). Najgłośniejszą powieścią O. jest Zasypie wszystko, zawieje... (Paryż
1973, wyd. pol. 1990), której bohaterowie, połączeni skomplikowanymi więzami
rodzinnymi, stają do bratobójczej walki. Ich dram. przeżycia łączą się z
obrazem zwalczających się zbrojnych oddziałów (AK, banderowcy, ukr.
komuniści), terroru NKWD, a potem Niemców, wiadomości o rozstrzelaniu jeńców w
Kozielsku, o wywózkach na Sybir, aresztowaniach. Narracja prowadzona jest z
perspektywy kilku osób, realizm miesza się z wi-zyjnością. Za Zasypie
wszystko, zawieje... autor otrzymał nagrody: Związku Pisarzy Polskich na
Obczyźnie, londyńskich "Wiadomości" i Szwedzkiego Komitetu Katyńskiego. Inne
utwory O. to:
powieści Miejsca nawiedzone (1959), Wyspa ocalenia (1964), Czas odwrócony
(1965) Oksana (1999) oraz tomy opowiadań Kwarantanna (1960), Zmierzch świata
(19"62), Zabezpieczanie śladów (1984, kontynuacja problematyki Zasypie
wszystko, zawieje...). Zapomniane, nieuśmierzone (1987), Jedźmy, wracajmy
(1993) oraz jednoaktówki i książki dla dzieci. Pisarz został wyróżniony
wieloma nagrodami, m.in. Fundacji im. Kościelskich za Zmierzch świata oraz
nagrodą paryskiej "Kultury" (1984), im.


Odpowiedź na "Psalmy przyszłości"
318
S. Yincenza (1989), Fundacji Kultury
w Polsce (l 998).
Odpowiedź na "Psalmy przyszłości" Spirydionowi Prawdzickiemu (1848) -poemat
polemiczno-programowy > J. Słowackiego wyd. bez zgody autora, bezimiennie.
Utwór polemizuje z wyrażonymi w > Psalmach przyszłości poglądami Z.
Krasińskiego na rozwój historii i jego pojęcie naród, poety. Apoteozo-wanej
szlachcie przeciwstawia Słowacki "miody" lud, który będąc narzędziem i
realizatorem woli Opatrzności doprowadzi do rozbicia starych form społ.-po-
lit. i drogą rewolucji umożliwi postęp. Poecie nakazuje autor nauczyć się poj-
mowania rzeczywistego sensu dziejów, odczytywania przyszłości zgodnie z >
genezyjską filozofią, swoją rolę powinien realizować przez objawienie ko-
nieczności rewolucji. Twórczość tak rozumianego poety powinna być rodzajem
hymnu na cześć Absolutu i prośbą o pozostawienie narodu w "księgach żywota"
przez możliwość nieustannego wcielania się duchów naród. Z genezyjskiej inter-
pretacji świata wynika fragmentaryczność poematu, duże zróżnicowanie tema-
tyczne i gatunkowe (np. dialog, pamflet, proroctwo, modlitwa, wizja),
zmieniający się adresat (autor Psalmów, Absolut, czytelnik) oraz dość
niezwykła sytuacja wypowiedzi lit. Uniwersalizm genezyj-ski pozwolił na
swobodne łączenie tradycji antycznej z kulturą chrzęść, i rodzimym folklorem
tworząc zupełnie nową formę artyst. wyrazu. Krasiński wystąpił z repliką
pisząc Psalm żalu. Słowacki już nie zdążył odpowiedzieć.
Odprawa postów greckich > J. Kochanowskiego - pierwsza i jedyna w Polsce
oryginalna tragedia renes. (brak bezpośredniego wzoru). Wydana w 1578 r. w
Warszawie w drukarni M. Szarffen-
bergera (I datowany druk warszawski). Wystawiona z okazji ślubu J. Zamoy-
skiego z K. Radziwiłłówną w Ujazdo-wie w obecności Stefana Batorego i Anny
Jagiellonki. Tekst I wyd. poprzedzony listem dedykacyjnym do J. Zamoyskiego z
22 XII 1577 świadczy, że dramat był gotowy wcześniej - nie wiadomo, kiedy
powstał. Temat zaczerpnął Kochanowski z różnych źródeł antycznych
(nobilitująca proweniencja). Umiejętnie udramatyzował akcję, nadając przybyciu
posłów do Troi charakter ultimatum. W O. p. g. występują liczne pol. realia.
Nie jest ona jednak dramatem aluzyjnym. Wprowadzenie wspótcz. realiów
pozostawało w zgodzie z renes. pojmowaniem realizmu: zjawiska z przeszłości
kształtowano na wzór znanej odbiorcom rzeczywistości. Autor mówi o pewnym
typie państwa (w tym sensie także o Polsce), formułuje obywatelską przestrogę.
Utwór jest dramatem 2 racji:
państwowej i prywatnej. Im podporządkowany jest układ postaci, nie będących
pełnymi charakterami, uosabiających jedynie określone postawy obywatelskie.
Przejawem realizmu myślenia autora jest zakończenie tragedii: Antenor -
przeciwnik wojny - wzywa do jej rozpoczęcia (wybiera skuteczną taktykę).
Obywatelskiej przestrodze służy obecność osób nieuczestniczących w akcji:
proroczej Kasandry i komentującego akcję chóru. Komentarzem jest także monolog
Ulissesa - przybysza spoza Troi. Akcja O. p. g. została zredukowana na rzecz
służącej ostrzeżeniu i pouczeniu retoryki. Tworząc pierwszą pol. tragedię,
Kochanowski sięgnął do wzorów antycznych (wg poetyk renes.: najwyższy typ
dramatu). Podzielił ją na 5 epeisodiów (kolejne etapy akcji) rozdzielonych 3
stasimami (pieśni chóru), zachował zasadę 3 klasycznych jedności i ograniczoną
liczbę aktorów na sce-
319
odrodzenie
nie. Wzorem Eurypidesa decyzję o rozwoju wydarzeń zostawił bohaterom (brak
Fatum). Nie naśladował jednak tragedii antycznej w sposób niewolniczy:
zrezygnował z równorzędności racji, poszerzył czas przez antycypację,
zindywidualizował język bohaterów, zróżnicował wersyfikację (różne miary
wiersza sylabicznego, wiersz biały i rymowany). Po premierze O. p. g. nie była
wystawiana przez 300 lat. W 1870 r. przypomniał ją teatr szkolny krakowskiego
gimnazjum Nowodworskiego, potem teatry zawodowe w Polsce międzywojennej
(najwybitniejsze inscenizacje: T. Trzcińskiego na dziedzińcu wawelskim, W.
Horzycy we Lwowie), po II wojnie światowej także teatr TV.
"Odra" - miesięcznik społ.-kult.; wychodzi we Wrocławiu od 1961 r. "O."
powstała jako pismo regionalne, poświęcone problemom Ziem Zachodnich i
Północnych, w l. 1962-67 zyskała zasięg ogólnopolski. Jej red. byli kolejno:
T. Lutogniewski (1961-67), K. Krzy-żagórski (1967-72), Z. Kubikowski (1972-
75), W. Kotowicz (1975-81), J. Rutkiewicz (1981), obecnie M. Orski. Do I
zespołu redakcyjnego należeli m.in. T. Karpowicz i W. Szewczyk. W gronie
stałych współpracowników w następnych latach znaleźli się W. Dzieduszycki, K.
Filipowicz, L. Fla-szen, J. Kelera, U. Kozioł, J. Łukasiewicz, K. Moczarski,
M. Orski, T. Róże-wicz, A. Szczypiorski, H. Worcell, A. Zagajewski. W kręgu
specyficznych zainteresowań pisma leżą problemy II wojny światowej,
rozrachunek z hitleryzmem, życie i kultura wspólcz. Niemiec. "O." zachowuje
jednak żywy kontakt z najbardziej aktualnymi zjawiskami w kulturze i życiu
spol. Polski (ze szczególnym, uwzględnieniem Ziem Zachodnich). Na jej łamach
drukowali
swe utwory pisarze z całego kraju, reprezentujący różne generacje i osobowości
twórcze (także debiutanci). Od 1984 r. miesięcznik wydaje Ósmy arkusz
poetycki, poświęcony wyłącznie debiutom. Od 1980 r. w rubryce Mój wiersz poeci
komentują własne utwory. Bardzo interesujący jest dział krytyki lit. W "0."
ukazało się wiele syntez lit. powojennej, a w 1964-65 cykl wypowiedzi o lit.
międzywojennej. Od 1974 w cyklu Świadkowie trzydziestolecia krytycy
charakteryzowali twórczość poszczególnych autorów. "O." towarzyszy także
wszystkim ważnym wydarzeniom teatralnym i plastycznym. Bogatą dokumentację
znalazły w niej działania J. Grotowskiego (artykuły, wywiady, manifesty
artystyczne). W 1968 r. w ankiecie Teatr, jaki chciałbym uprawiać wy-
powiedzieli się J. Grotowski, Z. Hubner, J. Szajna, L. Zamków. Plastyce były
poświęcone rubryki Galeria pod Moną Lizą, Galeria em. Rozmowy z plastykami.
Wiele miejsca "O." poświęca publicystyce hist., interesując się zwl. relacją
między przeszłością a teraźniejszością. Przykładem jest opublikowanie dwóch
ważnych utworów z lit. faktu: > Rozmów z katem K. Moczarskiego i > Zdążyć
przed Panem Bogiem H. Krall, oraz cykl Lekcja historii (1971), w którym
wybitni historycy przedstawiali przełomowe momenty w dziejach Polski. "O." ma
także bardzo dobry dział reportaży. Stałe felietony zamieszczali w niej m.in.
U. Kozioł (Z poczekalni) i T. Różewicz (Margines, ale ...). Miesięcznik publi-
kuje wspólcz. poezję i prozę pol. i obcą, wiele uwagi poświęca ważnym zjawi-
skom kultury wspóicz., np. cykle art. o "nowej powieści", kulturze masowej czy
pornografii lit. Od początku przyznaje doroczne nagrody lit.
odrodzenie zob. renesans


.Odrodzenie"
320
321
Ogniem i mieczem
"Odrodzenie" (1944-50) - pierwszy pol. tygodnik spol.-lit. po wojnie. Wy-
chodził w Lublinie, od 1945 r. w Krakowie. Nie formułował określonego programu
ideowo-artyst. - skupił duże grono pisarzy różnych orientacji i pokoleń (zwł.
w okresie krakowskim). Redaktorami byli: K. Kuryluk (I zespól red.:
J. Putrament, A. Ważyk, M. Żuławski), od 1948 r. J. Borejsza (otworzył łamy
dla młodych, m.in. T. Borowskiego, J. Bocheńskiego, R. Bratnego, B. Czeszki,
T. Konwickiego). "O." zamieszczało utwory pisarzy pol. o utrwalonej pozycji
- zarówno krajowych (już w II 1944 r. rozpoczęło druk Węzłów życia Z. Nai-
kowskiej), jak i przebywających na emigracji (np. M. Kuncewiczowej) oraz
debiutantów (m.in. T. Różewicza i Cz. Miłosza), jak i pisarzy obcych (m.in. A.
Rimbauda, G. Apollinaire'a, E. He-mingwaya, W. Faulknera, T. Manna),
informowało o lit. zagranicznej, zwł. franc. i amer. Współpracowali z nim
wybitni krytycy i literaturoznawcy: K. Wyka (od 1946 r. stały felieton w cyklu
Szkolą krytyków), A. Sandauer, J. Kott. Działem poezji kierował J. Przyboś,
reportaże pisali E. Osmańczyk, M. Bran-dys, K. Pruszyński. Na lamach "O." to-
czyły się ważne polemiki, m.in. o funkcjach literatury, stosunku do tradycji i
awangardy, rozumieniu realizmu, podstawach polityki kult. w Polsce. Pismo
przyznawało cieszącą się dużym prestiżem nagrodę lit. Jej laureatami byli: T.
Breza, J. Iwaszkiewicz, J. Andrzejew-ski, M. Jastrun. Dbając o upowszechnienie
literatury, uruchomiło Klub Dobrej Książki, prowadziło dyskusje z
czytelnikami, l IV 1950 zostało połączone z "Kuźnicą" w "Nową Kulturę".
Odrowąź-Pieniążek Janusz (ur. 1931)
- prozaik, historyk lit., edytor. Od 1972 dyrektor Muzeum Literatury im. A.
Mickiewicza w Warszawie, organizator wielu interesujących wystaw. Jest autorem
opowiadań o tematyce podróżniczej i psychol., często utrzymanych w konwencji
groteskowo-humory stycznej: Opowiadania paryskie (1963, wyd. poszerzone
Coctail u księzny Georgi-jew, 1971), Ucieczka z ciepłych krajów (1968),
Małżeństwo z Lyndq Winters albo pamiątka po Glorii Swanson (1977). Napisał też
powieść Mit Marii Chapde-laine (1985), eseje: Polonica zebrane po świecie
(1992), opracował edytorsko dzieła pisarzy romantycznych.
Odyniec Antoni Edward (1804-85) -
poeta, pamiętnikarz, tłumacz, wydawca. Przedstawiciel szkoły litewskiej. Ukoń-
czył prawo na U. Wił. Jako członek Tow. Filaretów został aresztowany w XI 1823
r. W więzieniu (do II 1824) napisał Pieśń filaretów ("Precz, precz od nas
smutek wszelki"). W 1825 r. przeniósł się do Warszawy - pracował w red. "Gaze-
ty Warszawskiej", wydal 2 tomy almanachu poezji romant. Melitele (1829, 30). W
końcu 1829 r. wyjechał za granicę. Podróżował z > A. Mickiewiczem przez
Niemcy, Szwajcarię, Włochy. W 1831 r. zamieszkał w Dreźnie, a w 1837 wrócił do
kraju. W l. 1840-60 redagował urzędowy "Kurier Wileński". Skompromitował się
wierszem Przyjdź Królestwo Boże, napisanym ku czci cara Aleksandra II (1858).
Od 1866 mieszkał w Warszawie - współprac. z różnymi czasopismami i bywał w sa-
lonach lit., zwł. zaprzyjaźnionej z nim > Deotymy. Debiutował wierszem na
cele dobroczynne Kasino (1822). W młodzieńczych utworach (Poezje t. l i 2,
1825-26) ujawnił płytkie rozumienie romantyzmu jako sentymentalizmu
uzupełnionego wpływami folkloru i powieści grozy (niesamowite akcesoria,
nastrojowość). Najlepszą częścią twórczości O. są wspomnienia: Listy.
zpodrózy (1875-78) - pisane z perspektywy czasu relacje z wędrówki z Mic-
kiewiczem, mające postać rzekomych listów, oraz Wspomnienia z przeszłości
opowiadane Deotymie (1879-83), wyd. wraz ze szkicami o > K. Brodzińskim, S.
Witwickim, > S. Garczyńskim, > J. B. Zaleskim i > W. Polu. Okazał się w
nich dowcipnym, barwnie opowiadającym pamiętnikarzem, chętnie ukazującym
prywatne strony życia wybitnych osób. Dość mierny poeta, był zręcznym
tłumaczem lit. ang. (Moore, Scott, By-ron), niem. (Schiller, Biirger) i roś.
(Puszkin).
Ogniem i mieczem (l 884) - powieść > H. Sienkiewicza druk. najpierw w od-
cinkach w warszawskim "Słowie" i krakowskim "Czasie". Zapoczątkowała
najgłośniejsze wydarzenie lit. w Polsce końca XIX w., jakim było ukazanie się
Trylogii. Rozmiłowany w ojczystej historii, pochodzący z rodziny o rycersko-
wojskowych tradycjach autor pisze ten cykl powieściowy "ku pokrzepieniu serc"
widząc, że społeczeństwo pol. po klęsce powstania styczniowego utraciło Wiarę
w odzyskanie niepodległości. Na kartach powieści pisarz cofa się do wydarzeń
minionych i wota do rodaków "nie gaście ducha", bo w dziejach naro* du były
chwile ciemniejsze, a mimo to ratunek przychodził i Rzeczpospolita trwała.
Powieść ma charakter hist.-przy-godowy, w której fakty z dziejów Polski
ubarwione zostały fikcyjnym wątkiem romansowym. Gł. wydarzeniem hist.
przedstawionym na kartach powieści jest powstanie kozackie na Ukrainie w 1648
r. pod wodzą hetmana B. Chmielnickiego, który ukazany został nie całkiem
zgodnie z prawdą hist. jako człowiek kierujący się niskimi pobudkami, niemal
podstępny barbarzyńca.
Ten zabieg pozwolił autorowi na gloryfikację księcia Jeremiego Wiśniowiec-
kiego i zaprezentowanie go jako znakomitego polityka, wielkiego wodza, nieomal
ideał cnót rycerskich. Wątek romansowy rozgrywa się między Janem Skrzetuskim,
Heleną Kurcewiczówną i Bohunem, z tej trójki tylko Skrzetuski miał pierwowzór
hist., dwie pozostałe postaci są w pełni fikcyjne. Czytelnik nie spotyka się
zbyt często z piękną Heleną, ale wokół niej czy z jej powodu toczy się wiele
wydarzeń i trwa ostra, niekiedy wręcz niebezpieczna rywalizacja Skrzetuskiego
z Bohunem, zakończona zwycięstwem tego pierwszego. Fantazja autora powołuje do
życia wspaniale zarysowane postacie Zagloby, Longinusa Podbipięty czy
Rzędziana, ich obecność wyraźnie wzbogaca i ubarwia akcję, ma też swoje
uzasadnienie w sytuacji hist. Przykuwający uwagę czytelnika obraz wojny
rozgrywającej się na kartach powieści nie odpowiada prawdzie hist.,
wolnościowe dążenia Kozaków przedstawione zostały jako bunt przeciwko
prawowitej władzy, a sama wojna nabrała charakteru bratobójczej. Gi. wyda-
rzenia mają dość zróżnicowany charakter: Skrzetuski przypadkowo ratuje życie
pułkownikowi kozackiemu Chmielnic-kiemu wracając z poselskiej misji od księcia
Wiśniowieckiego do chana tatarskiego; wojska Rzeczypospolitej ponoszą klęskę w
bitwie pod Żółtymi Wodami, potem pod Korsuniem; umiera król Władysław IV;
podjęte przez Chmielnickiego próby porozumienia z Wiśnio-wieckim kończą się
niepowodzeniem;
toczy się wiele walk - upada Bar, wojska ponoszą klęskę pod Pilawcami,
dzielnie broni się Zbaraż; nowym królem Polski zostaje Jan Kazimierz.
Czytelnik otrzymuje barwny i piękny obraz pol. rycerstwa XVII w., wskrzeszone
zostały dawne jego cnoty, ideali-


Ojciec zadżumionych w El-Arish
322
zowana rzeczywistość nie zawiera oznak anarchii szlacheckiej ani też krzywdy
innych stanów. Pisarza interesuje przebieg wypadków wojennych, zabrakło
miejsca na prezentację tła obycz., kult. czy spol. Zasady powieści przygodowej
(w stylu W. Scotta czy A. Dumasa) wymagały rozgrywania zdarzeń z
wykorzystaniem motywów porwań, ucieczki i pogoni, dlatego tak przedstawione
zostały przeróżne perypetie Skrzetuskiego, w tym jako konkurenta do ręki
Heleny, ten wątek znajduje oczywiście szczęśliwe rozwiązanie. Ekr. w reż. J.
Hoffmana (1998).
Ojciec zadżumionych w El-Arish
(1839) - poemat > J. Słowackiego w formie monologu Araba, tytułowego
bohatera, który opowiada tragiczną historię śmierci całej swej rodziny w cza-
sie pobytu w kwarantannie. Podejmując temat cierpienia i śmierci poeta bliski
jest bibl. historii Hioba, jego rezygnacji i przyjęciu z pokorą losu danego
przez Opatrzność. Nastroje rozpaczy i budzącej się nadziei oddaje kompozycja
oparta na powtarzających się zgonach i kolejnych etapach kwarantanny, bezsilne
oczekiwanie być może na kolejną śmierć buduje stan napięcia, a narrator
uświadamia sobie przemiany zachodzące we własnej psychice.
O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej (1818) -
programowa rozprawa > K. Brodziń-skiego, w której scharakteryzował >
klasycyzm i > romantyzm w kontekście stworzonego przez siebie modelu lit.
naród. Uważał, że powinna ona opisywać i propagować istotne cechy narodu - w
wypadku Polaków, których (podobnie jak pozostałych Słowian) uznał za lud
rolniczy - łagodność, prostotę, czystość obyczajów, miłość ojczyzny. W
klasycyzmie - nazwanym "bezpiecznym gościńcem" - cenił kontynuowanie wzorów
przodków i wy-tworność gustu. Uważał jednak, że "przepisy sztuki" nie powinny
"ścieśniać dążeń geniuszu", a naśladowanie obcych wzorów oddala lit. od
najważniejszego celu: odbijania języka, sposobu czucia i obyczajów narodu. Te
poglądy zbliżały go do romantyzmu, który akceptował o tyle, o ile był
kontynuacją
> sentymentalizmu. Brodzińskiemu obce były mistyka, fantastyka czy > histo-
ryzm romant. Zaproponował model lit. naród., w której współistniałyby oba sty-
le. Rozprawa wywołała ostrą reakcję zarówno klasyków (> Jan Śniadecki), jak i
romantyków (m.in. > A. Mickiewicz,
> M. Mochnacki) i rozpoczęła pierwszą w lit. pol. polemikę pokoleniową, zwaną
walką romantyków z klasykami.
Omyłka (1888) - opowiadanie B. Prusa, planowane tytuły Szpieg, Vox po-puli.
Autor dokonuje swoistego rozrachunku z tragiczną w skutkach postawą egzaltacji
z czasu powstania styczniowego. W atmosferze małomiasteczkowych emocji i
podejrzeń zostaje pomówiony o szpiegostwo i stracony przez oddział powstańczy
stary samotnik. Były uczestnik zrywu narodowego z 1830 r. w czasie lat pobytu
na emigracji nie obawiał się wyrażać krytycznych opinii o nieprzemyślanych i
nie do końca przygotowanych powstaniach, miał też odwagę po powrocie do kraju
uratować rannego w kolejnym powstaniu. Jego odwaga okazała się
niewystarczającą ochroną przed pomówieniami tchórza, ginie z rąk tych, których
rozumiał i wspierał. Samotny krytycyzm w ocenie wydarzeń naród, przyjmowanych
z ogólną euforią nie mógł być akceptowany, dlatego na zarzut braku patriotyzmu
naraził się też autor opowiadania.
323
Opaliński Łukasz
O nietrwałej miłości rzeczy świata tego (Sonet V) - utwór > M. Sępa Szarzyń-
skiego zamieszczony w Rytmach abo wierszach polskich, podejmujący myśl o
przemijaniu. Autor w incipicie przywołuje motyw z Anakreonta przetworzony
przez > J. Kochanowskiego we fraszkach ("I nie miłować ciężko, i mi-
łować..."), odnosząc go do umiłowania doczesnych dóbr. Oksymoron "nędzna
pociecha" zaczyna polemikę z renes. koncepcją życia ("rzeczy świata tego" nie
zaspokajają serca i nie chronią przed strachem). Poczucie nieuniknionego
konfliktu materialnego ciała, pożądającego tego, co materialne, i nieśmiertel-
nej duszy dążącej ku Bogu prowadzi do nakazu bycia w stanie ciągłego napięcia,
duchowej gotowości. Bóg jest nazwany w wierszu "prawą [prawdziwą] pięknością"
- stanowi opozycję wobec pozornego piękna, o którym mowa w II strofie.
Podkreśleniu, iż istotą ludzkiego życia jest zmiana, ruch, służy instrumen-
tacja głoskowa ("bieg bycia"), brak zgody między zdaniem a wersem (kończenie
zdań w środku wersów, przerzutnie). Spokój człowiek może odnaleźć tylko w Bogu
- ostatecznym celu miłości.
oniryzm (gr. oneiros = sen, marzenie senne) - tendencja w lit., sztuce i
filmie polegająca na kreowaniu wydarzeń na wzór marzeń sennych, wykorzystująca
je jako temat, motyw, zabieg kompozycyjny. O. stosowany był po raz pierwszy w
lit. przez romantyków, którzy snom przypisywali szczególne możliwości
kreowania wewnętrznego świata bohatera, np. A. Mickiewicz > Dziady, l.
Słowacki > Kordian, Z. Krasiński - NieBoska komedia. Wpływ psychoanalizy na
sposób kształtowania świata przedstawionego w XX w. stal się bodźcem do
upowszechnienia utworów o tym charakterze, np. B. Schulza >
Sklepy cynamonowe. W sztukach plastycznych naszego stulecia wykorzystanie snów
stało się jednym ze źródeł kreacji dla surrealizmu, np. S. Dalego Płonąca
żyrafa, natomiast w filmie twórcy sięgnęli po swobodną grę wyobraźni,
wyszukaną symbolikę, mroczną zagad-kowość, np. Zloty wiek w reż. L. Bunu-ela i
S. Dalego.
Opaliński Krzysztof (1609-55) - poeta, mecenas, bibliofil. Brat > Łukasza O.
Działacz polit., wojewoda poznański, poseł Polski do Paryża po Ludwikę Marię
Gonzagę, którą zaślubił w imieniu Władysława IV (1645), ale od 1647 w opozycji
anty królewskiej. W 1655 r. pod Ujściem poddał Wielkopolskę królowi szwedz.
Karolowi X Gustawowi. W 1649 r. zorganizował w Sierakowie pierwsze w Europie
gimnazjum oparte na reformatorskich zasadach dydaktycznych czes. pedagoga J.
A. Ko-menskiego. Autor popularnego zbioru satyr pisanych białym wierszem:
Satyry, albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące (wyd.
bez-im. 1650), w których przedstawiał krytyczny wizerunek życia publicznego i
obywatelskiego, głosząc konieczność reform. Autor Listów do brata Łukasza
1641-1653 (1957), protektor literatów wielkopolskich.
Opaliński Łukasz, Luca Opalinius, pseud. Paulus Naeocelius, Paulo Nico-
lai (1612-62) - potomek starego rodu magnackiego z Wielkopolski, młodszy brat
> Krzysztofa O. Poeta, prozaik, publicysta, teoretyk lit. Kształcił się w
Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu, na uniw. w Lowanium, Orleanie i Padwie
gruntownie poznał lit. klasyczną i nowołac.Jęz. łac., gr. i hebr. W 1638 r.
został marszałkiem izby poselskiej, a w 1650 marszałkiem wielkim koron-


Operetka
324
nym. W przeciwieństwie do brata dochował wierności królowi Janowi Kazimierzowi
podczas potopu szwedzkiego. Uczestniczył w przygotowaniu reform wewn.
(umocnienie władzy królewskiej, reforma sejmu). Zjego inicjatywy powstała I
pol. gazeta > "Merkuriusz Polski..." Zachowała się tylko część dorobku
pisarza. Najwcześniejszy dziś znany utwór to Rozmowa plebana z ziemianinem
albo Dyszkurs o postanowieniu teraźniejszym Rzeczypospolitej i o sposobie
zawierania sejmów (1641). Autor zachowuje obiektywizm, zmusza czytelnika do
wyciągnięcia wniosków -pozwala równorzędnym rozmówcom (obaj są wykształceni,
pragną dobra ojczyzny) formułować argumenty: na rzecz reform (pleban) lub
przeciw nim (ziemianin). Dopiero gdy podejmą problem wolności szlacheckiej,
ziemianin wykrzyknie: "Wolę zwyczajny nasz nierząd, byle przy wolności". Swój
sąd o Polakach wyraził O. w utworze satyr. Coś nowego (po 1650), nawiązującym
do staroż. groteski lit. Jest to rodzaj monologu wewn. (swobodnie przechodzą-
cego w dialog), w którym na zasadzie skojarzeń pojawiają się kolejne tematy:
krytyka życia umysłowego w Polsce, postaw szlachty, duchownych, dworaków,
heroikomiczny obraz ucieczki H. Radziejowskiego spod Pilawiec itd. Ujęciom
groteskowym towarzyszą eru-dycyjne wywody, rytmizowanej prozie - wiersz
rymowany i biały. Rozmaitość środków wyrazu świadczy o zainteresowaniu pisarza
warsztatem lit. Odmiennym od pozostałych utworem jest Polonia defensa contra
Joan[nem] Barcia-ium...(Obrona Polski, 1648) - odpowiedź na Icon animorum J.
Barciaya, .który na podstawie zasłyszanych opowieści opisał Polskę jako kraj
prymitywny i zacofany. O. prostuje zdanie po zdaniu tę relację, idealizuje
obraz Rzeczypospolitej, przeciwstawia kulturze franc. (wysoko cenionej przez
Barciaya) kulturę sarmacką opartą na wzorach rzym. Swój sąd o poezji i jej
zadaniach wypowiedział O. w krótkim traktacie poetyckim Poeta nowy (ok. 1661).
Głosił w nim zasadę: ile słów, tyle rzeczy, opowiadając się za dyscypliną
słowa, prostotą i naturalnością stylu (wzorów szukał w antyku). Uważał, że o
wartości dzieła decyduje skuteczność jego oddziaływania, a nie zgodność z
normami. Zadaniem poezji jest bowiem: "Radę dać, jako życie swe poprawić". O.
twierdził, że powinna ona towarzyszyć człowiekowi w jego tęsknocie, niepokoju
i marzeniach. Taką poezję może tworzyć tylko artysta obdarzony talentem i
panujący nad rzemiosłem pisarskim. O. był także autorem podręcznika etyki dla
kolegiów jezuickich - De officiis oraz przeglądu historii wspólcz. Historia
abo Opisanie wielu poważniejszych rzeczy, które się działy podczas wojny
szwedzkiej w Królestwie Polskim od roku Pańskiego 1655 ...aż do roku 1660.
Operetka (1966) - groteskowy dramat > W. Gombrowicza. Autor, posługując się
konwencją operetkową (synteza sztuczności, forma doskonała w swym idiotyzmie -
określenie Gombrowicza), ukazał dzieje świata od ok. 1910 r. do czasu po
rewolucji i wojnach. Znaczącymi symbolami są strój (znak Formy) i nagość (znak
autentyczności). Strój to atrybut arystokratów - za nim nie kryje się nic
(książę Himalaj mówi o braku jakiejkolwiek myśli). Doroczny bal na cześć
projektanta mody mistrza Fiora potwierdza ich pozycję - nadzy mogliby się
okazać tacy sami jak pospólstwo, Piórowi brakuje jednak pomysłów. Inicjatywę
przejmuje fałszywy baron Huf-nagel syn lokaja. Rewolucja, która dokona się z
jego inicjatywy, jest zmianą
325
O poprawie Rzeczypospolitej
stroju (na faszystowski mundur). Dramat ludzkości polega na tym, że historia
to tylko przechodzenie od jednej formy do drugiej, a świat pogrąża się w coraz
większym chaosie (zostaje tylko galop). Uosobieniem autentyczności jest Alber-
tynka, która marzy o nagości. Znika ona gdzieś podczas rewolucji, a zrozpaczo-
ny Fior, widząc grozę nowego świata, wzywa: "zrzućcie maski". Rewolucja jest
ostateczna; nie ma powrotu do dawnych form - ich resztki bohaterowie składają
do wniesionej na scenę trumny. Z trumny wychodzi piękna w swej nagości
Albertynka, rozbrzmiewa radosny hymn pochwalny. Może jest to wyznanie wiary w
nadejście świata prawdy. Jeśli jednak wziąć pod uwagę, że hyrrin śpiewają
najwięksi admiratorzy stroju, hrabia Szarm i baron Firulet, a Fior mówi o
nieosiągalnej nagości, finałowa scena staje się ponurą drwiną. W dramacie
Gombrowicza groteska obejmuje wszystkie warstwy: doprowadzoną do absurdu
konwencję operetki, kreację bohaterów i sytuacji, a przede wszystkim język.
O pismach klasycznych i romantycznych
(1818) - rozprawa > Jana Sniadeckiego wydruk, w "Dzienniku Wileńskim"
(1819). Polemika z > O klasy czności i romantyczności... K. Brodzińskiego
m.in. w kwestii czynników pozaracjo-nalnych i ludowości w sztuce. Gł.
przedmiotem ataku uczynił autor romantyzm, który uważał za twór niem.
mentalności, zagrażający pol. literaturze. Przeciwstawiał mu > klasycyzm.
Oskarżał romantyków, że "uorganizo-wali szaleństwo", fantastykę uznawał za
"płód spodlonego nieświadomością i zabobonem umysłu", a patronowi nowego
kierunku - Szekspirowi zarzucał "brak sztuki i poloru" (choć nie odmawiał mu
talentu). Za wielki grzech romantyzmu - nazwał go "szkołą zdrady
i zarazy" - uznawał niszczenie lit. polszczyzny przez wprowadzanie do utworów
"języka gminu". Postulował utworzenie trybunału mającego strzec lit. pol.
Rozprawa stała się częścią pierwszej w Polsce polemiki pokoleniowej, zwanej
walką romantyków z klasykami. Odpowiedzią na tekst Śniadeckiego były m.in. >
Romantycznosć A. Mickiewicza i Niektóre uwagi nad poezją romantyczną > M.
Mochnackiego.
O poprawie Rzeczypospolitej {Com-mentariorum de Republica emendan-da...) -
traktat > A. Frycza Modrzewskiego napisany po łacinie, wyd. 1551, edycja
kompletna w Bazylei (1554), pierwszy pol. przekl. 1577. Jedno z pierwszych
dziel publicyst. w lit. pol. zawiera myśli bliskie koncepcjom wielkiego
humanisty Erazma z Rotterdamu, głosi wiarę w pierwotną dobroć ludzkiej natury.
W 5 księgach autor kreśli optymistyczną wizję państwa, wyrażając równocześnie
przekonanie, że możliwe jest zreformowanie ówczesnej rzeczywistości. W księdze
I O obyczajach dowodzi, że złe obyczaje są wynikiem niewiedzy, a państwem
rządzić mają te, "które ludzie poważni i zacni zgodnie pochwalą i które się
wiążą z dobrymi ustawami"; w księdze II O prawach uświadamia niebezpieczeństwo
nierównych praw i kar, uzależnionych od tego, kim jest przestępca, żąda
podporządkowania prawu nie tylko szlachty, ale również i władcy; w księdze III
O wojnie wyraża troskę o obronność kraju, potępia wojny zaborcze,
usprawiedliwia tylko obronne, wskazując równocześnie na obowiązkowy w niej
udział obywateli;
w księdze IV O Kościele domaga się ograniczenia roli Kościoła w państwie,
uregulowania wzajemnych stosunków, proponuje rozwiązywanie sporów teol. przez
sobór z udziałem przedstawicieli


Opowieści profesora Tutki
326
327
Orzechowski Stanisław
chrzęść, duchownych i świeckich; w księdze V O szkole widzi konieczność inge-
rencji państwa w proces nauczania i wychowania, by dobrze przygotować pod-
opiecznych do wypełniania obowiązków obywatelskich, niezbędne w tym celu jest
ograniczenie wpływów duchowieństwa i przeznaczenie części ich dochodów na
oświatę. Modrzewski ukazywał konieczność reform i sposób ich przeprowadzenia,
występował przeciw nieograniczonym przywilejom szlacheckim. Dzieło zadedykował
królowi i zwolennikom programu koniecznych reform.
Opowieści profesora Tutki zob. Profesor Tutka i inne opowiadania
Oppman Artur, pseud. Or-Ot (1867-1931) - poeta. W l. 1890-92 studiował
filologię pol. na UJ. Wrócił do rodzinnej Warszawy. Jego dom na Starym Mieście
stał się miejscem spotkań artystów. W l. 1903-6 O. był kierownikiem lit. >
"Wędrowca", a w 1918-20 współred. > "Tygodnika Ilustrowanego". Jako ochotnik
brał udział w wojnie 1920 r. W l. 1921-25 redagował "Żołnierza Polskiego". W
1927 r. był członkiem delegacji do sprowadzenia do Polski zwłok > J.
Słowackiego. W 1928 r. otrzymał nagrodę lit. miasta Warszawy. Pierwszy t. jego
Poezji (1889) zawierał gł. erotyki -konwencjonalne i epigońskie wobec ro-
mantyzmu. Najlepszą część dorobku O. stanowią zabarwione sentymentem i humorem
utwory o Starym Mieście i jego mieszkańcach. Temu tematowi był wierny od Ze
Starego Miasta (1893) do Mojej Warszawy (1929). Podjął go też w 2 poematach,
stylizowanych na staro-polszczyznę, Kronice mieszczańskiej o Malchrze Gqsce
(1903) i Kronice mieszczańskiej Imć Panów Barwinków... (1922). Osobny nurt
poezji O. stanowiły wiersze sławiące bohaterów naród.
(np. Pieśni o księciu Józefie, 1918) oraz Napoleona. Napisał też wiele utworów
dla dzieci i młodzieży, np. Stoliczku, na-kryj się (1903) i Legendy
warszawskie (1925).
organicyzm (gr. organikós = wytworzony narzędziem) - pogląd filoz., wg którego
rzeczywistość na każdym poziomie złożoności zachowuje się podobnie jak żywy
organizm i tworzy odrębne struktury organiczne. Doktryna głoszona już w
starożytnej Kosmologii Platona i fizyce stoików, w czasach nowożytnych znana
filozofii przyrody F. W. J. Schellinga, ale spójną jej koncepcję przedstawił
na pocz. XX w. amer. filozof A. N. Whitehead, pojmujący przyrodę jako organizm
mający zdolność rozwoju. W socjologii o. traktuje społeczeństwo jako element
przyrody spełniający te same funkcje co organizmy biologiczne wyższego rzędu.
Zasady współczesnego o. socjol. sformułowane zostały przez A. Comte'a i
rozwinięte przez H. Spencera, który instytucje społ. postrzegał jako
równoważne elementy "organizmu" państwa, gdyż wypełniając różne zadania
pozostają we wzajemnym związku.
Orientacja Hybrydy - grupa poetów określająca się jako pokolenie 60 (ur. ok.
1935-40, debiutowali ok. 1960 r.);
w rzeczywistości raczej sytuacyjna grupa lit. Niewiele młodsi od pokolenia 56,
swoją odrębność widzieli w nieobciąże-niu "świadomością kombatancką". Nie
interesowały ich doraźne problemy po-lit. Główni przedstawiciele: K. Gąsio-
rowski, Z. Jerzyna, M. Brodowicz, A. Waśkiewicz.
orientalizm (łac. orientalis = wschodni) - najczęstsza w lit. postać > egzo-
tyzmu, wyraz zainteresowania kulturą
Wschodu (zwi. arabską, perską, hinduską, chińską i japońską). Najbardziej
rozwinął się w lit. oświecenia (Rękopis Znaleziony w Saragossie J. Potockiego)
i romantyzmu (Fary s, > Sonety krymskie A. Mickiewicza, Arab, > Podróż do
Ziemi Świętej z Neapolu J. Słowackiego, Agaj Hań > Z. Krasińskiego). Objawiał
się opisami pejzażu, ludzi, kultury Wschodu, czerpaniem z jeż. orientalnych. W
lit. pol. romantyzmu z o. wiązał się mit stepu jako przestrzeni wolności, ale
i osamotnienia człowieka (Sonety krymskie. Duch stepu > J. B. Zaleskiego)
oraz mit Ukrainy (> Maria A. Malczewskiego, > Zamek kaniowski S.
Goszczyńskiego, > Mazepa i > Sen srebrny Salomei J. Słowackiego). Filozofia
Orientu inspirowała poetów Młodej Polski (A. Langego, B. Leśmiana, T.
Micińskiego). Po gat. lit. Wschodu sporadycznie sięgali współcz. twórcy, np.
> J. Iwaszkiewicz (kasydy), > S. Gro-chowiak (haiku), > M. Pawlikowska-
Jasnorzewska (rubajaty).
Orkan Władysław, wlaśc. Franciszek Smreczyński (1875-1930) - pisarz,
dramaturg, poeta, publicysta. Przedstawiciel l. pokolenia inteligencji pocho-
dzenia chłopskiego, uparcie pokonywał przeszkody materialne i obycz. na drodze
życiowej kariery (zob. Matka > I. Ma-ciejowskiego). Debiutował poematem Nad
grobem Matki (1896). W twórczości eksponował swoje chłopskie doświadczenia
życiowe, przedstawiał konflikty wiejskie oraz nędzę i zacofanie ówczesnej wsi
podgórskiej. Realia wiejskie Podhala i Gorców opisywał z etnograficzną
dokładnością, obyczaje i obrzędy zapisując językiem stylizowanym gwarą.
Beznadziejności chłopskiego bytowania przeciwstawiał postacie działających
idealistów-marzy cieli. W sposobie obrazowania bliski naturalizmowi, skłaniał
się z czasem ku modernizmowi i symbolizmowi. Autor zbiorów nowel, m.in. Nowele
(1898), Nad urwiskiem (1900), Herkules nowożytny i inne -wesołe rzeczy (1905),
Wesele Prometeusza (1920), oraz powieści, m.in. > Komornicy (1900), W
roztokach (1903), Pomór (1910), Drzewiej (1912). Powieściowa epopeja o buncie
1651 r. to Kostka Na-pierski (1925). O. jest też autorem dramatów, m.in. Wina
i kara (1905), Franek Rakoczy (1908), oraz liryków Z tej smutnej ziemi (1903),
Z martwej roztoki (1912). Pieśń o buncie to utwór o rewolucji 1905 r.,
natomiast groźbę wojny ukazał w reportażu z czasów legionowych Drogą
czwartaków (1916). Znaczącą pozycją ostatniego okresu twórczości O. są Listy
ze wsi (t. 1-2,1925-27), publicystyka przeplatana gawędą i zbeletryzowanym
reportażem, nacechowana dokładnością obserwacji i dowcipem.
Orzechowski Stanisław (1513-66) -jeden z najwybitniejszych publicystów
polskich XVI w., polemista rei., gorliwy obrońca katolicyzmu, przeciwnik
reformacji. Studiował na Akademii Krakowskiej, potem w Wiedniu, Wittenberdze,
Lipsku, Padwie, Bolonii i Rzymie. W 1541 r. wrócił do domu. Na żądanie ojca
przyjął święcenia kapłańskie i otrzymał parafię w Zurawicy. Nie akceptował
celibatu - udzielił ślubu księdzu i sam się ożenił w 1551 r. Daremnie zabiegał
u papieża o legalizację małżeństwa. Pozwany przed sąd biskupi, eks-
komunikowany (cofnięto ekskomuni-kę), nie zmienił poglądów i pozostał w
związku małżeńskim do końca życia. Sprawie tej poświęcił 2 teksty: rozprawę
Baptismus Ruthenorum (Chrzest Ru-sinów, 1544) i De legę coelibatus ... oratio
(Mowa o prawie bezżeństwa, ok. 1547). Łatwo zdobywał popularność wśród
szlachty, dostosowując się do jej


Orzeszkowa Eliza
328
aktualnych sądów (co nie przeszkadzało mu w krótkim czasie zmieniać poglądów).
We wczesnych utworach (mowach): Ad Sigismundum Poloniae regem Tarcica secunda
(Turcy ka druga Do króla Polski, Zygmunta) wzywa! władców chrzęść, do krucjaty
przeciw Turcji. Zyskały one dużą popularność w Polsce i Europie Zach. W 1554
r. O. napisał Annales Polonici ab excessu Di-vi Sigismundi Primi {Kroniki
polskie od zgonu Zygmunta I, obejmujące l. 1548-53) wzorowane na historykach
rzym. Do opisu dziejów wprowadził opowieść o własnych przeżyciach i
doświadczeniach (uważał się za reprezentatywnego przedstawiciela średniej
szlachty). W 1561 r. napisał jedną z najlepszych. renes. biografii -
parenetyczny Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego. Stworzył w nim portret pol.
magnata: obrońcy ojczyzny, tronu i wiary przodków, człowieka wolnego,
samodzielnie wybierającego drogę życiową. Od 1561 r. toczył zawziętą polemikę
z > A. Fryczem Modrzewskim i działaczami reforma-cyjnymi. Atakiem na
Modrzewskiego było Fricius sive de maiestate Sedis Apostolicae (1562).
Najważniejsze dzieła O. to: Rozmowa albo Dyjalog około egzekucyjej Polskiej
Korony (1563), Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony
(1564) i Policja Królestwa Polskiego na kształt Arystotelesowych Polityk.
Rysują one wizję państwa opartego na nienaruszalnym związku Kościoła i
państwa. Zdaniem pisarza pol. państwowość stworzyła religia katol. Jako wzór
kunsztu retorycznego rozeszła się po Polsce i Europie Zach. mowa wygłoszona
przez O. na pogrzebie Zygmunta Starego.
Orzeszkowa Eliza (1841-1910) - pisarka, publicystka i działaczka spoi.
Wspierała powstanie styczniowe; po zesłaniu męża na Sybir żarn. w Grodnie,
gdzie m.in. była współwłaścicielką księgarni wyd. Jej twórczość można
podzielić na trzy okresy, w pierwszym (1866-76) pisarkę charakteryzuje świa-
topogląd pozytywist., a twórczość wykazuje tendencje krytyczne w stosunku do
życia i obyczajów ziemiaństwa. Debiut lit. to opowiadanie Obrazek z lat
głodowych ("Tygodnik Ilustrowany" 1866). Powieści tego okresu to m.in.
Pamiętnik Wacfawy (1871), Pan Graba (1872), Pompalińscy (1876), Maria
(1877) oraz Marta (1873). Dojrzały okres twórczości (1877-91) datuje się od
druku powieści > Meir Ezofowicz
(1878). Konflikty społ. i naród, ukazywane w powieści realist., różnorodność
tematyki, jednocześnie rozczarowanie do haseł pozytywist. to cechy charakte-
rystyczne tego okresu. Najbardziej znane pozycje to opowiadania Z różnych sfer
(t. 1-3, 1879-82), Widma (1881);
powieści przedstawiające nędzę i ciemnotę wsi, m.in. Niziny (1885) i Dziur-
dziowie (1885), ale też jej idealizację:
Cham (1888) i przede wszystkim > Nad Niemnem (1888, ekr. 1987) - epicki opis
życia drobnej szlachty i ziemiaństwa z adresowaną do młodego pokolenia ideą
łączenia się i odrodzenia w tradycjach powstańczych. W ostatnim okresie (1892-
1910) O. zwraca się ku problematyce rei. i etycznej, wykazuje duże
zainteresowanie życiem wewn. jednostki pogłębiając analizę psychol. postaci
lit. Forma stylist.-jęz. utworów nasyconych liryzmem, pisanych piękną prozą
poet. stanowi szczytowe osiągnięcie warsztatu pisarskiego. Przykładem powieść
Dwa bieguny (1893) oraz opowiadania Melancholicy (1896), Ad astra (1904), I
pieśń niech zapłacze (1905). Osobiste wspomnienia nawiązujące do powstania
1863 r. ukazały się w tomie opowiadań > Gloria victis (1910).
329
O sobie samym do potomności
Osiecka Agnieszka (1936-97) - poetka, pisarka, debiutowała w Studenckim
Teatrze Satyryków w l. 60. Obdarzona wyjątkową wrażliwością, pisała teksty
piosenek miłosnych, sentymentalnych, refleksyjnych, ale i spol. Była mistrzem
gawędy, formy kontaktu niestety prawie już zapomnianej. Teksty O. śpiewane są
w radiu, telewizji, teatrze i na festiwalach, m.in. Piosenki Polskiej w Opolu
i Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu. Opublikowane zbiory tekstów to m.in.
Kolory (1962), Dzień dobry, Eugeniuszu (1969), Listy śpiewające (1970), Dixie
(1972), Wzór na diabelski ogon (1974), Sztuczny miód (1977), Wada serca
(1977), Żywa reklama (1985). Uznanie zyskały sceniczne formy, które O. pisała
sama lub we współpracy z innymi, np. Cyrk piosenek. Oskarżeni, Łotrzyce, Dziś
straszy, Niech no tylko zakwitną ja-blonie. Apetyt na czereśnie i inne. W jej
dorobku twórczym znajdują się również powieści Zabiłam ptaka w locie (1970),
Biała bluzka (1988) i wspomnienia Szpetni czterdziestoletni (1985),
osjanizm - zespół tendencji w lit. europ. 2. pół. XVIII i pocz. XIX w., u-
kszałtowanych pod wpływem Pieśni Osjana - rzekomo autentycznych utworów
celtyckiego barda, w rzeczywistości dzieła J. Macphersona, szkockiego poety z
XVIII w. Nie najlepsze literacko, trafiły w gust epoki, zyskując w Europie
ogromną popularność. Odkrywały urok dzikiej natury i silnego przeżywania
kontaktu z nią, kreowały bohatera -szaleńczo odważnego wojownika (kult
przeszłości) wielkodusznego wobec wrogów, wiernego przyjaciela i czułego
kochanka. Oddziaływały na czytelnika nastrojem smutku (czasem grozy), płynącym
ze świadomości przemijania wszystkiego. Światy ludzi i duchów przenikały się
wzajemnie. Lit. europ.
naśladowała te cechy, wytworzyła tzw. osjaniadę, tzn. typ utworu imitującego
epokę, scenerię i wątki osjaniczne. W Polsce utwór Macphersona był traktowany
jako autentyk. Początkowo stanowił inspirację hist.-folklorystyczną (w
badaniach folklorystycznych poszukiwano wiedzy o narodzie); potem widziano w
nim wzorzec poezji czulej (> F. Karpiński), liryki nastrojów (> F. D.
Kniaźnin), poezji sielskiej (> K. Bro-dziński), wypowiedź niczym nieskrępo-
wanego geniusza. Pod wpływem Pieśni Osjana. ukształtował się model na-
tchnionego śpiewaka, zwrócono się ku Północy (ku Litwie i Żmudzi) w poszu-
kiwaniu barda. Często tłumaczono tekst (lub fragmenty) Macphersona. O. prze-
jawiał się w dumach rycerskich lub koncentrujących się na uczuciach bohaterów
(np. Dumie Lukierdy F. Karpińskiego, dumach > J. Ursyna Niemcewicza), w
niektórych elegiach (typ "barda bolejącego"), rapsodach i poematach epickich.
W lit. pol. (i europ.) łączył się z innymi inspiracjami: z oświeć, histo-
ryzmem, > sentymentalizmem, > go-tycyzmem, > werteryzmem - czasem trudno go
od nich oddzielić. Wpłynął na kształtowanie się > preromantyzmu;
wprowadził do lit. pol. kult przeszłości, emocjonalizm i charakterystyczną na-
strojowość. Był przeciwstawiany > klasycyzmowi.
O sobie samym do potomności (Tristia VII, 1542) - najważniejszy utwór > K.
Janickiego, lać. elegia, poet. żegnanie się ze światem, pisane w przeczuciu
zbliżającej się śmierci. Autor, naśladując Owidiusza (Tristia), nadaje utworo-
wi charakter autentycznego, szczerego wyznania. Opisuje swoje życie od dzie-
ciństwa w rodzinnym Januszowie po czas śmiertelnej choroby. Nie rozpacza - z
zachwytem chłonie świat, drobia-


Ossolineum
330
331
oświecenie
zgowo i z równą uwagą rejestruje każdy szczegół biografii. Swą elegię kieruje
do przyszłego czytelnika - dla świadomego własnej wartości artysty sława jest
bowiem wartością najwyższą.
Ossolineum zob. Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Ostatni despotyzm (1864-65?) - wiersz > C. Norwida z Yade-mecum. Ironiczny
obraz salonowego przyjęcia. Przybyły gość na próżno usiłuje przebić się z
ważną informacją polit. (upadek despotyzmu) przez towarzyską konwersację o
niczym, złożoną ze stereotypowych, grzecznościowych formułek, jednym tchem
wypowiadanych zdań o smaku pomarańczy czy występie śpiewaczki. Ostatnim -
niepokonanym despotyzmem wspólcz. świata okazuje się salonowy konwenans
(sarkastyczna puenta: "jakże? runął ów Despotyzm").
Ostroróg Jan (ok. 1436-1501) - pisarz polit., dyplomata. Autor jednego z naj-
ważniejszych dziel pol. myśli polit. średniowiecza, memoriału napisanego po
łacinie Monumentum pro... Reipublicae ordinatione congestum (wyd. 1831), w
którym zawarł postulaty wprowadzenia niezależności kraju od papiestwa i znie-
sienia opłat na rzecz Rzymu (wpływ hu-sytyzmu), proponował zasady powszechnego
opodatkowania i obowiązku obrony państwa, żądał wprowadzenia jeż. pol. do
sądownictwa, ujednolicenia prawa. Dzieło traktowało o potrzebie gruntownych
reform ustrojowych i społ. w Polsce.
Ostrowska Bronisława, pseud. Edma Mierz (1881-1928) - poetka, nowelist-ka,
powieściopisarka, autorka książek dla dzieci, tłumaczka. Dłuższy czas
przebywała we Francji, współorganizując Tow. Artystów Polskich w Paryżu.
W 1913 powróciła do Warszawy;
w 1915 ewakuowana do Charkowa. Do kraju wróciła w 1918 r. Debiutowała zbiorem
wierszy Opale (1902). Jej młodopolska liryka (Poezje, 1905; Chusty ofiarne,
1910; Aniołom dźwięku, 1913) jest kameralna, ogromnie osobista i emocjonalna.
Swoje przeżycia, wzruszenia zapisała poetka jako ciąg nieuchwytnych wrażeń,
nastrojów. Niezwykła wyobraźnia, tworzenie wyrafinowanych form zbliżyły ją do
> estetyzmu. W tej oryginalnej poezji można odnaleźć wpływy liryki romant. (
> Z. Krasińskiego, > C. Norwida, zwi. > J. Słowackiego), wspóicz.
(Verlaine'a, > K. Tetmajera, > S. Brzozowskiego Koraba, > L. Staffa). W
poezji okresu I wojny światowej (A B C Polaka pielgrzyma, 1916; Zraptularza
1910-17, 1917) nawiązywała do genezyjskiej filozofii Słowackiego. W
patetycznych wierszach przywoływała Tyrteusza jako wzór poety zagrzewającego
do walki, wieszczyła koniec niewoli. W Pierścieniu życia (wyd. 1919),
zawierającym wiersze z końca wojny, zawarła chrzęść, wersję antycznego mitu o
świecie jako śnie bogów oraz wynikające z niej przekonanie o harmonijności
natury i ludzkiego życia. Kolo świętej kredy -część ostatniego tomu O.,
Tartaku słonecznego, przekazuje krytyczną opinię poetki o współczesności,
która zamieniła świat duchowych wartości w grę pozorów (zwl. pretensje pod
adresem poetów > Skaman-dra). Utwory prozatorskie O. to Jesienne liście
(1904), Książka jutra, czyli Tajemnica geniusza drukami (1922), W starym
lustrze (1929) i Rozmyślania (1929) - zbiór refleksji filoz. i
autotematycznych. Pisarka wydała też kilka baśni pol. we własnym opracowaniu i
przekłady z lit. franc.
Oszajca Wacław (ur. 1947) - poeta, eseista, jezuita. Ukończył teologię na KUL-
u. Zaliczany do twórców nurtu
klasycznego w lit. współcz. Jego liryka rei. jest pogodna, radosna, często
pojawia się w niej delikatny żart. O. debiutował t. Zamyśl (1979). Potem
wydał:
Z głębi cienia (1981), Łagodność domu
(1984), Ty za blisko, my za daleko
(1985) oraz w Niemczech dwujęzyczny t. Podróż muzyczna. Musikalische Reise
(1988).
oświecenie - okres w dziejach kultury europ, od końca XVII w. (w Polsce od
pot. XVIII w.) do pocz. XIX w. Idea wolności, liberalnej koncepcji jednostki i
społeczeństwa, odwołanie się do rozumu i doświadczenia jako narzędzi po-
znawania świata stanowiły istotę filozofii o. Krytyczna postawa wobec trady-
cyjnych instytucji. Kościoła, ustaleń nauki znalazła uzasadnienie w racjona-
lizmie i empiryzmie, te kierunki filoz. stały się źródłem sceptycyzmu rei., a
w konsekwencji deizmu, ateizmu oraz > libertynizmu. Krytycyzm przyczynił się
do rozwoju nauk eksperymentalnych i przyr. (np. I. Newton, K. Linneusz). Drogę
do postępu widziano w rozwoju oświaty i nauki, w dziedzinie wychowania
szczególną uwagę zwracano na respektowanie naturalnych potrzeb człowieka (J.
J. Rousseau), ten typ bohatera pojawił się w lit., np. Przypadki Robinsona
Crusoe D. Defoe. Kultura o. miała charakter uniwersalny, jeż. warstw wy-
kształconych stal się franc., rozwinęła się prasa, powstawały nowe instytucje
życia kulturalnego (biblioteki, salony lit., kawiarnie i kluby). Podstawową
funkcją lit. był dydaktyzm, propagowanie nowych ideałów i wzorców, dziełem
sumującym poglądy tej epoki stała się Wielka encyklopedia francuska, której
współautorami byli wybitni myśliciele i uczeni (J. d'Alembert, Wolter, Montes-
quieu, Rousseau, Holbach). Wśród gatunków lit. popularność zdobyła powieść; w
Anglii uprawiali ją D. Defoe, L. Sterne, J. Swift, H. Fielding; we Francji A.
F. Prevost, P. Marivaux, A. R. Lesage, J. J. Rousseau. Nowym gatunkiem lit.
była powiastka filoz. (np. Kan-dyd Woltera, Kubuś Fatalista i jego pan D.
Diderota), upowszechnił się dramat mieszczański (O poezji dramatycznej D.
Diderota), ukształtowały się nowe formy publicystyki prasowej (esej i fe-
lieton), z tradycją antyczną łączyły się bajka, satyra, oda, poemat
heroikomicz-ny, sielanka, komedia. Początki kultury o. w Polsce wiążą się z
działalnością > S. Konarskiego, reformatora oświaty i pisarza, rozkwit
przypada na czasy panowania króla Stanisława Augusta Po-niatowskiego i
zbliżający się upadek państwa. Przemiany w życiu kult. zapoczątkowało
powstanie > biblioteki Za-łuskich, ważnym wydarzeniem było otwarcie Teatru
Narodowego (1765), powołanie czasopism (m.in. > "Monitora", > "Zabaw
Przyjemnych i Pożytecznych"), rozwojowi sprzyjał > mecenat królewski i
magnacki. Główne przesłanki myślowe epoki zawierał prąd lit. zw. >
klasycyzmem, którego program zawarł F. K. Dmochowski w Sztuce rymotwórczej',
wybitnym przedstawicielem był > I. Krasicki, autor satyr, bajek, listów
poet., poematów heroiko-micznych, powieści; pewne jego elementy znajdują się w
twórczości > S. Trembeckiego i > T. K. Węgierskiego. Do rejestrowania uczuć
dążyli poeci > sentymentalizmu, ich wybranymi gatunkami lit. były sielanka i
drama sentymentalna uprawiana przez > F. Karpiń-skiego i > F. D. Kniaźnina.
Piękno jako wartość podstawowa preferowane było w utworach stylu >
rokokowego, żartobliwych wierszach poezji salonów m.in. Trembeckiego i
Kniaźnina. Wydarzenia polit. przyczyniły się do rozwoju poezji
okolicznościowej reprezentowanej m.in.


Otwinowski Stefan
332
333
Ożóg Jan Bolesław
przez > J. Jasińskiego i > F. Zabłoc-kiego, często jednak z uwagi na rady-
kalny charakter anonimowej. W okresie burzliwych przemian szczególną funkcję
pełnił teatr, a sztuki > J. Ursyna Niemcewicza (np. Powrót poślą) i > W.
Bogusławskiego (np. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale) stawały się
głosem w publicznej debacie. Mysi społ.-polit. o. reprezentuje publicystyka
uprawiana przez > S. Staszica, > H. Kołłątaja i > F. S. Jezierskiego. Na
początku XIX w. zaczęły przenikać do Polski idee i prądy przeciwstawne ra-
cjonalizmowi i klasycyzmowi, w lit. rozpoczął się spór zwolenników starych i
nowych zasad zapowiadając nową epokę.
Otwinowski Stefan (1910-76) - prozaik, dramatopisarz, felietonista. W okresie
okupacji działacz warszawskiego podziemia kulturalnego, po wyzwoleniu
kierownik lit. krakowskich teatrów (1946-łS), Teatru Satyryków (1952-56),
członek redakcji "Dziennika Literackiego", współred. "Życia Literackiego"
(1951-76). Na tych łamach zamieszczał stałe felietony, zebrane później w tomie
Niedyskrecje i wspomnienia (1957). Jego twórczość w znacznym stopniu ma
autobiograficzny charakter, postać narratora wyposażonego w różne nazwiska
zawsze kojarzy się czytelnikowi z osobą autora. Debiut lit. O. stanowi powieść
Życie trwa cztery dni (1936) - rodzaj, sprawozdania z dwu śmierci i pogrzebów.
Następnie ukazały się Marionetki (1938), Czas nieludzki (1946) i Nagrobek
(1946) oraz dramat Wielkanoc (1946). Dalsza część twórczości to m.in.
opowiadania Spotkania z uśmiechem (1952) i Cicha leśniczówka (1963) oraz
felietony zebrane w t. Pamiątki i herezje (1968). Najważniejsze tytuły w twór-
czości pisarza to: mikropowieść Julia
(1957) i trylogia Wiosna wina, na którą składają się Samosąd (1966), Okolicz-
ności łagodzące (1968) i Świadek nieoczekiwany (1971). Książki O. cechuje
dyskretny humor i nieco staroświecki wdzięk, przybrany jednak w nowoczesną
konstrukcję lit.
O wojnie naszej, którą wiedziemy Z Szatanem, światem i ciałem (Sonet
IV) - utwór > M. Sępa Szarzyńskiego zamieszczony w Rytmach abo wierszach
polskich, polemizujący z optymistyczną renes. koncepcją życia. Rozpoczyna się
sentencją zawierającą ogólnie przyjętą prawdę (pokój to szczęście). Szarzyński
podważają: istotą ludzkiego losu jest walka. I część sonetu ma charakter
zobiektywizowanej wypowiedzi podmiotu zbiorowego o egzystencjalnej sytuacji
człowieka - zagrażają mu Szatan, świat i własne ciało (opozycja duszy i
ciała). II część sonetu jest wyrazem rozterek "ja" lir., świadomego swej
słabości, ale podejmującego walkę o "prawdziwy pokój", który odnajduje w Bogu
(opozycja wobec pozornego pokoju z I wersu). Bohater wiersza to homo militians
(człowiek walczący), tragiczny heros. Styl i wersyfikacja utworu służą oddaniu
napięcia, niepokoju "ja" lir.: liczne opozycje, słownictwo kojarzące się z
walką, inwersje, pytania i wykrzyknienia, brak zgodności między zdaniem a
wersem (przerzutnie, kończenie zdań w środku wersu), niewyraźna średniówka.
O zachowaniu się przy stole zob. Wiersz Słoty o zachowaniu się przy stole
Ozimina (1911) - powieść > W. Beren-ta, nawiązująca do > Wesela S. Wy-
spiańskiego. Charakterystyka przedstawicieli różnych stanów, zebranych w noc
zimową 1904 r. w warszawskim
salonie baronostwa Niemanów, staje się pretekstem do krytycznej oceny oportu-
nistycznego, niezdolnego do czynu społeczeństwa. Podobnie jak w Weselu po-
jawiają się w O. osądzający obserwatorzy: M. Komierowski - uczestnik powstań
naród., i stary pułkownik roś., szanujący pol. tradycję walki o wolność. Wieść
o wybuchu wojny ros.-jap. wywołuje wśród zebranych jedynie popłoch i
zamieszanie. Nadzieję budzi postawa młodych, wiernych tradycji nie-
podległościowej. Oni (wraz z robotnikiem i chłopem) staną na czele pochodu
rewol. ludu, do nich odnosi się tytuł O. Symboliczne zakończenie: pojawienie
się zjawy zmarłej Wandy (młodej kon-spiratorki) z owocem granatu i pękiem
kłosów w rękach (Kora z > Nocy listopadowej S. Wyspiańskiego) zapowiada
odrodzenie się życia przez śmierć. O. reprezentuje typ powieści moderni-
stycznej: ograniczenie akcji na rzecz analizy psychol., fragmentaryczna, luźna
kompozycja, polifoniczność, skom-. plikowany styl z elementami > symbolizmu i
> ekspresjonizmu.
Ożogowska Hanna Czesława (1904-95) - powieściopisarka, autorka utworów dla
dzieci i młodzieży, tłumaczka, działaczka oświatowa. Z zawodu pedagog. Red.
młodzieżowych czasopism "Płomyczek" i "Płomyk", przewodnicząca Klubu
Literatury dla Dzieci i Młodzieży ZLP (1972-80). Debiutowała powieścią Gospoda
pod łopianem (1936), jest autorką utworów dla najmłodszych, m.in. Malowany
wózek (1957), Entliczek pentliczek (1982), Piórko do pióreczka (1989).
Powieści O. charakteryzuje poczucie humoru, wartka akcja, optymistyczna
postawa wobec świata; O. przedstawia w nich także problemy wychowawcze, propa-
guje dobre obyczaje i kulturę na co
dzień. Dużo miejsca poświęca przyjaźni, lojalności i poczuciu obowiązku.
Najbardziej znane pozycje powieściowe to m.in. Zlota kula (1957), Tajemnica
zielonej pieczęci (1959), Dziewczyna i chłopak, czyli heca na 14 fajerek
(1961), Ucho od śledzia (1964), Głowa na tranzystorach (1968), Za minutę
pierwsza miłość (1972).
O żołnierzu tułaczu (1898) - nowela > S. Zeromskiego, w której tragiczne losy
bohatera są przyczynkiem do ukazania problemów naród.-społ. Gł. bohater, pol.
chłop pańszczyźniany ze wsi Zimna - Matus Pulut walczy dzielnie na wojnie
franc.-austr. (1806), ratuje życie kolegi Felka, a następnie razem z nim wraca
do rodzinnej wsi. Dla miejscowego pana Krzysztofa Opadzkiego staje się
niewygodnym obserwatorem zdarzeń wielkiego świata, mogącym wpływać na
rozbudzanie świadomości miejscowych chłopów, dlatego jako zwolennik
pańszczyzny i przeciwnik wszelkich reform doprowadza do aresztowania i eg-
zekucji chłopa. Bohater walk narodowowyzwoleńczych został potraktowany jak
własność przez zawistnego i broniącego feudalnego porządku pana. Obrazując
winy szlachty Zeromski uświadamia, że takie traktowanie stało się przyczyną
późniejszej niechęci chłopów do wspierania inicjowanych przez panów pol.
zrywów naród., co ukazał też w opowiadaniu > Rozdziobiq nas kruki, wrony.
Ożóg Jan Bolesław (1913-91) - poeta. Porzucił seminarium duchowne dla po-
lonistyki na UJ. Związany z pismem "Okolica Poetów", wraz z S. Czer-nikiem był
propagatorem > autentyzmu. Członek AK, walczył w partyzantce. Od 1950 r. w
Krakowie, współzalo-życiel i członek grupy lit. "Barbarus" (196772).
Debiutował zbiorem wier-


Ożóg Jan Bolesław
334
szy Wyjazd wnuka (1937). Liryka O. ma charakter refleksyjno-wspomnieniowy
inspirowany kulturą lud., wątki autobiograficzne przeplatają się w niej z
motywami wiejskimi, widoczna jest fantastyka, czasem wizja katastrofizmu.
Autor tomów poezji, m.in. Ogier i makolągwa (1939), Kraj (1939), Pani młoda
(1959), Dzikie jabłka (1964), Spokój
(1967), Wyspa Barbarus (1973), Na święto Kaina (1976), Przejechane słońce
(1980), Gdzie świeci noc (1985), oraz powieści Ścigani (1956), Bracia (1969),
Cienie ziemi (1970); zbiorów opowiadań, m.in. Chustka (1959), Lilie i pokrzywy
(1984) oraz wspomnień i esejów Na mojej drodze (1971), Mój autentyzm (1975),
Obrazy świata (1989).
P
Palę Paryż (1928) - powieść -> B. Ja-sieńskiego napisana w Paryżu. Stalą się
jednym z powodów wydalenia pisarza z Francji. Jest alegorią. Przedstawia
apokaliptyczny obraz miasta (symbolu Europy) niszczonego przez dżumę.
Mieszkańcy tworzą skłócone ze sobą narodowe republiki. Z powszechnej zagłady
ocaleje tylko republika proletariatu
- komunistów izolowanych dotąd w więzieniu. Na ruinach miasta rozpoczną budowę
państwa przyszłości, opartego na równości obywateli i wspólnej pracy. Powieść
P. P. była znaczącym etapem w twórczości Jasieńskiego - od czasu jej napisania
zaczął traktować lit. jako narzędzie walki polit. Utwór wzbudził duże
zainteresowanie - szybko przetłum. na różne języki, został wyd. we Francji, w
Rosji, Niemczech i w Polsce.
Pałuba (Studium biograficzne) (1903)
- powieść > K. Irzykowskiego, określona przez autora jako analityczna, wy-
przedzająca o wiele lat teorię psychoanalizy Freuda. Zastosowana w utworze
metoda polega na ciągłym przetwarzaniu w psychice bohaterów i tworzonej przez
nich sztuce zewn. faktów, zyskujących coraz nowe znaczenia. Autor opatrzył
psychol. analizę postaci licznymi komentarzami i odsyłaczami, nadając powieści
charakter rozprawy nauk. Ujawnił teatralność, fałsz postaw modernistów i
powierzchowność intelektualną, sztuczność ich dzieł. Ważną rolę w losach gł.
bohatera odgrywa "pierwiastek pałubiczny" (pałuba = manekin;
brzydka, budząca niechęć kobieta), rozumiany jako nagle wtargnięcie rzeczy-
wistości w świat złudzeń i marzeń - bolesne i demaskatorskie, ale umożliwia-
jące dotarcie do prawdy o człowieku. Prekursorstwo P. polega na istnieniu w
niej wątków autotematycznych. Powieść związana z filozofią i lit. światową,
odegrała istotną rolę w procesie "likwidacji" modernizmu (określenie > K.
Wyki).
Pamiątki Soplicy, wlaśc. Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy, cześnika par-
nawskiego (1830-32, uzup. do 44 r.;
wyd. 1839-41) - najwybitniejszy ro-mant. cykl 25 gawęd autorstwa > H.
Rzewuskiego. Łączy je osoba narratora oraz wyeksponowanie l bohatera, ks. K.
Radziwiłła Panie Kochanku, i l wydarzenia: konfederacji barskiej. Narrator -
typowy szlachcic schyłku epoki saskiej - dorabia się majątku na dworach
magnackich i w palestrze, strzeże honoru, zasady równości szlachty i hie-
rarchii spoi., gwarantującej porządek świata. Jest niechętny cudzoziemszczy-
źnie we wszystkich przejawach (od gry w karty po zagrożenia polit.). Ponieważ
czuje, że upadek państwa zagraża stabilności stanu szlacheckiego, zdobywa się
na patos w patriotycznej gawędzie o Rejtanie i nie kryje niechęci do narzu-
conego Polsce przez Rosję Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ogląda znaną
sobie rzeczywistość (wrażenie autenty-


"Pamiętnik Literacki"
336
337
Pan Balcer w Brazylii
zmu relacji), prezentuje galerię barwnych postaci. Radziwiłła przedstawia jako
Sarmatę obdarzonego życiową mądrością (tuszuje jego słynne nieuctwo), jako
konfederata barskiego kreuje na rycerza bez skazy, tworzy legendę barską -
jedną z najważniejszych w romantyzmie. Walorem P. S. jest barwny język,
oddający sposób mówienia przeciętnego szlachcica, obfitujący w dygresje.
Kompozycja utworu została podporządkowana zasadzie skojarzeń. Współcześni
traktowali P. S. jako dokument mimo zastrzeżeń autora, że są one stylizacją, a
nie wykładnią jego poglądów. Dzieło Rzewuskiego zainicjowało rozwój gat. w
lit. pol. - nawet niechętny tradycji sarmackiej > J. Słowacki opublikował w
poznańskim "Tygodniku Literackim" 2 gawędy o ks. Radziwille Sierotce. P. S.
ukazały się anonimowo w Paryżu, a w l. 1844^1-5 - pod kontrolą cenzora - na
ziemiach pol. Najlepszym naśladowaniem gawędy Rzewuskiego były Pamiętniki
kwestarza > I. Chodźki.
"Pamiętnik Literacki" - kwartalnik poświęcony historii i teorii lit., wycho-
dzący we Lwowie (1902-1939), Warszawie (1946-50) i Wrocławiu (od 1950 do
dziś). Początkowo organ Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza (kontynuacja
"Pamiętnika Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza") potem > Instytutu Badań
Literackich PAN. Najpoważniejsze pismo literaturoznawcze; informuje o
najnowszych badaniach w Polsce i za granicą, inspiruje badaczy, publikuje
prace dotyczące wszystkich epok i związków lit. pol. ze światową. Utworzył
klasyczny model pisma polonistycznego, zachowując stały układ tekstów. Stałe
działy "P. L." to: Rozprawy i artykuły. Zagadnienia języka artystycznego,
Materiały i notatki (inedita,
korespondencje twórców, ważne informacje), Przekłady (od 1968), Recenzje i
przeglądy. Kronika (informacje o bieżącym życiu naukowym). Dyskusje -
Korespondencja. Pismo zamieszcza liczne zestawienia bibliograficzne (w
pierwszych latach prowadził dział Bibliografia literacka czasopism). Wiele
zeszytów "P. L." miało charakter monograficzny (poświęcone M. Rejowi, A.
Mickiewiczowi, J. Słowackiemu, Z. Krasińskiemu, C. Norwidowi, H. Sien-
kiewiczowi, J. Kasprowiczowi, S. Wyspiańskiemu oraz lit. epok: staropolskiej,
odrodzenia, oświecenia, Polski Ludowej). W 1933-39 i 1948 ukazywała się seria
książek Biblioteka "Pamiętnika Literackiego" (w 1960 r. przejęta przez Tow.
Literackie im. A. Mickiewicza). W "P. L." zamieszczali prace najwybitniejsi
literaturoznawcy. Wśród redaktorów znaleźli się: L. Bernacki, W. Bruchnalski,
J. Chrzanowski, B. Gubry-nowicz, W. Hahn, K. Kolbuszewski, J. Krzyżanowski, E.
Kucharski, S. Łem-picki, T. Mikulski, T. Pini, B. Zakrzew-ski (red. naczelny
od 1960).
Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970) - utwór > M. Bialoszewskiego
przedstawiający widziane oczyma cywila powstanie od dnia wybuchu do klęski.
Obraz szokująco różny od pokazywanych w lit.: niebohaterski, pełen grozy i
strachu. Narrator-bohater-autor relacjonuje własne przeżycia, przeplatając l.
os. l.p. ("ja") z l. os. l.mn. ("my") i formami bezosobowymi ("szło się") -
jest warszawskim > everymanem. Z wyraźną troską o dokładność opowiadania
przytacza szczegóły, drobne zdarzenia, ustala daty i miejsca. W utworze
przenikają się 2 perspektywy czasowe: czas wydarzeń i czas wspomnień po
latach. Znajdują one w tekście uzasadnienie: P. Z p. w. jest opowieścią o
najważniejszym przeżyciu autora-narratora, wciąż obecnym w jego psychice i w
rozmowach z innymi. Jest to zarazem uzasadnienie jeż. narracji: to, o czym
przez wiele lat się mówi ("gada"), powinno być zapisane językiem rozmów. Stąd
w tekście liczne elipsy, krótkie urywane zdania, równoważniki, kolokwializmy i
funkcjonalne neologizmy ("zasakra-mentkowy", "przetentegowanie",
"przetuskane"), onomatopeje itd. Taki język pełni przede wszystkim funkcję
ekspresywną, oddaje chaos doznań. W utworze fabuła została zastąpiona zbiorem
epizodów gromadzonych na zasadzie skojarzeń (zasadą konstruktywną jest prawo
pamięci). Układają się one w obraz zagłady miasta, którego wciąż "ubywa",
które "sypie się" dosłownie i w przenośni (burzone, odsłania swoje sekrety).
Na tym tle zostało ukazane życie cywilów, świadomych, że ocalenie jest tylko
sprawą przypadku, zmagających się z brakiem wody, jedzenia i coraz wyraźniej
szy m brakiem życiowej przestrzeni (na ulicach, w piwnicach, w kanałach).
Stopniowo przechodzą oni od bytów indywidualnych do stadnych (gromadzą się w
ciasnych piwnicach, cierpliwie stoją w kolejce po wodę), stają się ofiarami
wydarzeń - nie wybierają swego losu. Apogeum stadności jest wyjście z Warszawy
po klęsce powstania, przypominające wizję Sądu Ostatecznego. Utwór M.
Białoszewskiego, wysoko oceniony przez krytykę i czytelników, jest jednym z
najbardziej przejmujących obrazów powstania warszawskiego w lit. pol.
Pamiętniki - > J. Ch. Paska pisane u schyłku życia w l. 1690-95 (wyd. 1836),
dzielą się na wyraźne 2 części:
pierwsza obejmuje l. 1656-66 i opis wojennych przygód autora, druga dotyczy l.
1667-88 i jest zapisem ziemiańskiego życia Paska na wsi w Krakowskiem.
Żołnierskie dzieje rejestrują walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce,
kampanię węgierską (1657), wyprawę do Danii (1658-59), wojnę z Moskwą (1660),
konfederację wojsk Związku Święconego i rokosz Lubomir-skiego. W opisach
ważniejszych wydarzeń hist. Pasek skupia się na własnych przygodach, ukazuje
motywy swego udziału w walkach, nie kryjąc osobistych ambicji, żądzy przygód,
nadziei zrobienia kariery oraz zdobycia bogatych łupów. Wielokrotnie
wyolbrzymia własne zasługi, uzupełnia fantazją to, co wydawało mu się
interesujące, w tym okres służby pod komendą Czarnieckiego. Obraz wojska nosi
znamiona wyraźnej tendencji do gloryfikowania czynów i pomijania niepowodzeń,
autor nie ukrywa jednakże braku cnót rycerskich oraz daleko posuniętej
interesowności walczącej szlachty. Wizerunek samego Paska zarysowany w drugiej
części P. nie odbiega od portretu typowego przedstawiciela XVII-wiecznego >
sarmaty-zmu, człowieka pełnego przesądów, skłonnego do awanturnictwa, zamiło-
wanego w biesiadowaniu i sejmikowaniu, nietolerancyjnego wobec innych wyznań,
bezkrytycznego tradycjonalisty. Utwór łączy cechy wspomnień i autobiografii,
narracja przypomina powieść, w której narrator jest bohaterem lit. Najlepsze
epizody fabularne charakteryzuje niezwykle barwny, plastyczny język, nasycony
anegdotami, humorem, choć zanieczyszczony licznymi > makaronizmami. Do P.
Paska nawiązywali J. Słowacki, Z. Krasiński oraz autorzy powieści hist. J. I.
Kraszewski, Z. Kacz-kowski, H. Sienkiewicz.
Pan Balcer w Brazylii (1910) - poemat epicki > M. Konopnickiej, złożony z 6
pieśni pisanych oktawą. Początkowo


Pan Błyszczyński
338
miał to być realistyczny zapis emigracyjnej tułaczki chłopów poszukujących
możliwości zarobku i życia poza ojczyzną. Pod wpływem wydarzeń rewolucji 1905
r. wyraźnie zarysował się radykalizm autorki, a dzieje emigrantów nabrały
charakteru symbol. Postać tytułowa staje się narratorem, ale równocześnie
obserwatorem i uczestnikiem zdarzeń, natomiast właściwym bohaterem jest cała
chłopska zbiorowość. Kowal Balcer, należąc do świata przedstawionego, jest
prezenterem zdarzeń, co w tradycji epiki było rozwiązaniem nowym i miało
podkreślić heroizm chłopskich zmagań, jednakże utwór zawiera tylko pewne
walory hist.-lit.
Pan Błyszczy ński - poemat > B. Le-śmiana z t. Napój cienisty (1936). Bohater
o znaczącym nazwisku kreuje własny świat: mniej uchwytny niż rzeczywisty, ale
nie mniej ważny. Ten świat rządzi się własnymi prawami, żyje bardzo
intensywnie, "zaludniają" go zjawy, zmory i widma. Dlatego p. B. broni przed
Bogiem swego dzieła powtarzając, że jest "jego". Wg Leśmianowskiej koncepcji
istnieją więc dwa światy: bytu obiektywnego i indywidualnej kreacji. Charakter
krainy p. B. oddaje specyficzny język (> leśmianizmy): zmory "zmorują", widma
się "bylejaczą", a ogród ktoś "roznicestwil liściaste".
Pan Cogito (1974) - cykl lir. -> Z. Herberta, który można czytać jako poemat-
traktat i jako zbiór pojedynczych wierszy, a tytułowy bohater pojawia się wie-
lokrotnie m.in. w utworach Przesianie Pana Cogito, Pan Cogito - powrót. Pan
Cogito o cnocie. Pan Cogito o postawie wyprostowanej. Postać ma rodowód fi-
loz. i przywołuje słynną formułę wypowiedzianą przez Kartezjusza: "Cogito ergo
sum" (Myślę, więc jestem) - tylko
ten istnieje naprawdę, kto potrafi zastanawiać się nad sobą i światem, dlatego
Pan Cogito jako istota refleksyjna ma moralne prawo do formułowania prawd i
nakazów. Trudna do jednoznacznego określenia kreacja lit. bywa lir. bohaterem
wierszy, postacią widzianą z zewnątrz lub pierwszoosobowym podmiotem mówiącym
(ukrytym lub jawnym), niekiedy też trzecioosobowym bohaterem ujawniającym
dystans między nim a autorem. W Przesianiu Pana Cogito podmiot liryczny
formułuje liczne apostrofy bezpośrednio do odbiorcy, w których z pozycji
mistrza podaje uczniowi kanon przekonań moralnych. Proponuje symboliczną
podróż do "ciemnego kresu" - niewiadomego, może nawet śmierci, uświadamiając,
że za życie zgodne z zasadami nagrodą mogą być "chłosta śmiechu" i "zabójstwo
na śmietniku". W całej wędrówce należy zachować godność: "Idź wyprostowany
wśród tych co na kolanach", o łaskę proszą tchórzliwi, więc bądź odważny, mimo
że wokół będą obojętni "odwróceni plecami" lub upodleni "obaleni w proch".
Człowiek ma w swym życiu do spełnienia rodzaj misji, "trzeba dać świadectwo"
prawdzie, a do tego potrzebne są wiara w Boga, system wartości człowieka i ład
we wszechświecie. Wśród wypowiedzianych nakazów trzy są ważne, życiowa misja
wymaga pokory: "strzeż się dumy niepotrzebnej"; pokochania świata:
"strzeż się oschłości serca"; żywej pamięci o tradycji własnej kultury: "po-
wtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy". Poeta przypomina, że wobec
zła nie można pozostawać obojętnym, a wobec "szpiclów katów tchórzy" trzeba
zachować pogardę, ponieważ ich zwycięstwo będzie tylko pozorne, o takiej
potrzebie niezgody na podłość przypomni też w wierszu > Potęga
339
Pan Tadeusz, czyli Ostatni wjazd na Litwie
smaku. Warte zastanowienia jest również wezwanie: "kochaj [...] światło na
murze splendor nieba" - wolność, radość życia, odwieczny ład świata, przyroda
i religia są potęgami niezniszczalnymi i dlatego "nie potrzebują twojego
ciepłego oddechu", a do tego pamiętaj:
"kiedy światło na górach daje znak -wstań i idź", bądź gotów do działania, gdy
przyjdzie pora. Trzeba, by człowiek miał świadomość, iż dobra nie należy li
tylko gromadzić, istotą czynienia dobra jest umiejętność dzielenia się nim z
innymi, co potwierdzają słowa: "tak zdobędziesz dobro którego nie zdobę-
dziesz". W końcowej części wiersza poeta ponawia apel wierności "wielkim
słowom" - miłości, prawdzie, sprawiedliwości, dobru, w imię tych wartości
przez 40 lat Żydzi wędrowali do Ziemi Obiecanej, mimo wielu zwątpień osta-
tecznie zawierzyli i zostali nagrodzeni. Ostatni wers jest wezwaniem sformuło-
wanym na podobieństwo bibl. frazy:
"Bądź wierny Idź", idący za przesłaniem znajdą się w dostojnym gronie straż-
ników wieczności: babilońskiego wojownika Gilgamesza, gr. herosa Hektora i
średniow. rycerza galijskiego Rolanda.
Pan Jowialski (1832) - komedia > A. Fredry w 4 aktach prozą, do dziś budząca
spory interpretatorów dwuznacznością obrazu. W potraktowanym z humorem pol.
dworku (Pustakówce) autor skupił przedstawicieli 3 pokoleń wg zasady: "im
młodsze, tym gorsze". Senior rodu, pan Jowialski, to zabawny, pozornie
dobroduszny staruszek, ale zarazem człowiek uciekający od rzeczywistości w
świat fikcji, ironiczny komentator swojej współczesności. Średnie pokolenie:
Szambelan i jego żona, uosabia głupotę i wyrachowanie. Wśród najmłodszych
znajdzie się poeta i kochanek romant. Ludmir, który jest zarazem wyrachowanym
zdobywcą ludzkich serc. Motyw: z chłopa król i pomysł przebieranki pozwalają
wprowadzić do tekstu aluzje polit. Śmieszność nie burzy wprawdzie urody
dworku, ale humor P. J. jest bardziej sarkastyczny niż w innych komediach.
Szczególną rolę w tej sztuce grają przysłowia oraz bajki opowiadane przez
tytułowego bohatera. Komedia tłum. najeż. węg.,jidisz, roś., slowac., niem.
Pan Podstoli powieść > I. Krasickiego w 3 cz" I: 1778, II: 1784, III nie
ukończona: 1798. Wyrosła z doświadczeń prozy eseistycznej "Monitora", łączy
elementy traktatu, utworów parene-tycznych i obycz. Tytułowy i główny zarazem
bohater został wykreowany na wzór obywatela ziemianina, który jest rzecznikiem
poszanowania dobrej tradycji, powrotu do zarzuconych cnót, wolności danej
chłopom. Sylwetka i poglądy oświeconego pana przedstawione zostały
czytelnikowi przy okazji wizyty w jego gospodarstwie narratora, który po
powrocie do swej posiadłości według widzianego wzoru urządza własne
gospodarstwo. Sceny wesela córki Pod-stolego są z kolei sposobnością do satyr.
zarysowania postaw i sposobów myślenia pol. szlachty, takie obrazowanie do-
minuje też w końcowej części utworu. Ten rodzaj powieści-traktatu znalazł na-
śladowców w lit. pol., m.in. w twórczości J. K. Kossakowskiego, M. D. Kra-
jewskiego, E. T. Massalskiego.
Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811-12
w 12 księgach wierszem (1832-34) -poemat > A. Mickiewicza, najdojrzal-sze
dzieło lit. pol. romantyzmu. Pierwotnie zamierzony jako sielanka opiewająca
życie szlachty na wsi. O jego genezie informują Inwokacja i Epilog (nie


Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie
340
umieszczone w I wyd.). P. T. miał nieść pociechę emigrantom, być ucieczką od
ich dramatu w szczęśliwą krainę dzieciństwa. Nie ma w utworze cudownych
zdarzeń, romant. fantastyki - jest zwykłe codzienne życie, są zwyczajne spra-
wy, potoczne rozmowy i ludzie nie wolni od wad. Mimo to z poematu wyłania się
wyidealizowany obraz ojczyzny -efekt m.in. sposobu konstruowania akcji,
kreowania historii, bohaterów i obrazu przyrody. Historia istnieje w P. T.
jako przeszłość i jako proces rozwoju życia naród. Na obraz przeszłości składa
się trwanie Soplicowa w niezmiennym kształcie. Od wieków obowiązują tu te same
- barwnie opisywane - obyczaje, ta sama organizacja życia. Z pokolenia na
pokolenie przekazywane są przedmioty (np. arcyserwis). Na straży
nienaruszalnych zasad (np. zachowania się przy stole) stoją otoczeni szacun-
kiem bohaterowie: Sędzia, Podkomorzy i Wojski. Tak widziana przeszłość jest
podstawą spokoju i szczęścia Soplicowa. Dodatkowego uroku dodaje jej
świadomość, że wkrótce ustąpi miejsca nowej (choć także szczęśliwej: wolność,
uwłaszczenie chłopów) epoce -stąd częste powtarzanie przymiotnika "ostatni".
Także wizja procesu hist. jest w poemacie szczęśliwa. W przeszłość odchodzą
dram. wydarzenia (obrazy na ścianach dworku, koncert Jankiela), a
rozpoczynający i kończący akcję utworu Mazurek Dąbrowskiego zwiastuje
zbliżającą się wolność. Mickiewicz pomija - oczywisty przecież w 1832 r. -
fakt klęski Napoleona. Cesarz - potężny twórca historii przywraca sprawiedliwy
porządek polit. Życie bohaterów P. T. biegnie zgodnie z rytmem natury (np.
słońce wyznacza czas rozpoczęcia i zakończenia pracy). Opisy przyrody zajmują
ok. 1500 wersów (na ok. 10 tyś.), są niezwykle barwne, różnorodne tematycznie
(30 tematów) i nastrojowo. Tworzą tło dla bohaterów i zdarzeń, wpływają na
rozwój akcji (burza), a przede wszystkim świadczą o urodzie krainy. Żyją w
niej ludzie wiarygodni w swoich reakcjach. Przeżywają miłość i zazdrość,
bywają niezrówno-ważeni, a nawet głupi, brak im orientacji polit., kłócą się z
byle powodu. Wszystkich jednak rozgrzewa jedna cnota: miłość ojczyzny; wszyscy
w chwili próby zjednoczą się, by walczyć z jej wrogiem. Wszystkie wątki P. T.
kończą się szczęśliwie, a ostatnie 2 księgi mają charakter baśni: mniej ważna
jest w nich zasada prawdopodobieństwa (nagle dorośniecie Zosi, marsz wojsk
napoleońskich na Moskwę wiosną, święto Matki Boskiej kwietnej, symbolizujący
jedność i potęgę narodu kończący akcję polonez). Liryzm opisów utraconej
ojczyzny oraz humor, broniący utworu przed nadmiernym patosem i dramatyzmem,
to dodatkowe walory poematu. Gl. bohaterem jest > Jacek Soplica (ks. Robak) -
wzór pol. patrioty. Różnie określano przynależność gatunkową P. T. Jedni
badacze uznali go za romant. epopeję (np. > M. Giowiński, > A. Witkowska),
inni za poemat - sumę gat. lit. występujących w romantyzmie (> K. Wyka, Z.
Szmydtowa). W wielowątkowym utworze współistnieją cechy eposu homeryc-kiego,
powieści scottowskiej, poematu opisowego, idylli, humoreski, satyry, gawędy;
słychać glosy wielu narratorów, z reguły mieszczących się w świecie
przedstawionym dzieła. Styl P. T. nie jest jednolity. Z tych bardzo różnych
elementów zbudował Mickiewicz spójną całość, utwór dający syntezę pol. cech
naród. P. T. został źle przyjęty przez emigrantów (za życia autora l raz
wznowiony - w wyd. zbiorowym dzieł). Zarzucano Mickiewiczowi, że chwali
341
Pan Wołodyjowski
ciemnotę i sarmatyzm, ulega kosmopolityzmowi; niektórych raziła płaskość
dowcipu; > C. Norwid twierdził, że w poemacie ujawniła się "płycizna umysłowa
i dziwactwa życia narodowego". Utwór docenili nieliczni, m. in. > J. Słowacki
i po kilku latach > Z. Krasiński. Nieco lepiej został przyjęty w kraju.
Zakazany w zaborach roś. i austr., rozchodził się w odpisach i przemycanych
egzemplarzach. Wielu czytelników chwaliło jego naród, charakter. Za dzieło
wybitne uznali P. T. pozytywi-ści. > Latarnik H. Sienkiewicza świadczył, że
rozumieli znaczenie poematu dla budzenia świadomości naród. P. T. często
trawestowano (także parodiowano). Próbę jego kontynuacji podjął Słowacki.
Utwór był tłum. na różne języki (ok. 50 przekładów), inscenizowany (M.
Kotlarczyk w Teatrze Rapsodycznym, 1945), adaptowany na potrzeby TV (serial A.
Hanuszkiewicza, 1970-71) i filmu (R. Ordyński 1928 i A. Wajda 1999).
Ilustrowali go m.in. M. E. Andriolli, W. Gerson, S. Masłowski, T. Gronowski.
Pan Wotodyjowski (1888) - powieść > H. Sienkiewicza, ostatnia z cyklu na-
zwanego Trylogią, przedstawiająca dzieje Polski od śmierci króla Władysława IV
po bitwę pod Chocimiem. Kontynuację losów znanych czytelnikowi bohaterów
rozpoczyna wyprawa Andrzeja Kmicica w r. 1668, mająca na celu znalezienie i
pocieszenie Michała Wołodyjowskiego po nagłej śmierci narzeczonej Anusi
Borzobohatej-Krasień-skiej. Misję przejmuje Zagłoba i wykonuje ją skutecznie,
jego fortel wpływa na decyzję opuszczenia klasztoru przez Michała, gdzie się
schronił. W niedługim czasie poznaje dwie podopieczne swojej siostry pani
Makowieckiej, Krystynę Drohojowską i Barbarę Jezior-kowską, zauroczony tą
pierwszą rezygnuje z tego uczucia, widząc wzajemność Krzysi i swego
przyjaciela Ketlinga. Wyznanie mu miłości przez Basie sprawia, że czuje się
szczęśliwy, poślubia pannę Jeziorkowską i osiada wraz z nią na wschodnich
kresach. W 1671 r. rozkazem hetmana Sobieskiego obejmuje komendę stanicy
kresowej w Chreptio-wie, niespodziewany wybuch uczucia Azji Mellechowicza,
syna Tuhaj-beja, do Basi i jego polit. plany osadzenia na Ukrainie ordy
tatarskiej komplikują życie Wolodyjowskich. Kolejne zdarzenia toczą się w
dużym tempie, a wyznaczają je takie wypadki, jak: nieudana próba porwania Basi
przez Azję, rzeź Raszko-wa i rodziny Nowowiejskich, okrutna śmierć Azji w
wyniku zemsty młodego Nowowiejskiego, oblężenie Kamieńca przez Turków,
postanowienie generała Potockiego, by poddać twierdzę, i honorowa decyzja
Ketlinga i Wołodyjowskiego wysadzenia się wraz z bronionymi murami (1672). Rok
później Sobieski pobił Turków pod Chocimiem, a w dziesięć lat później odniósł
zwycięstwo pod Wiedniem. Pisząc Trylogię w okresie nasilającego się wynarada-
wiania Polaków Sienkiewicz uczył historii, ukazywał wodzów i rycerzy na wzór
mitol. herosów, tworzył wzorce postępowania, budził dumę z przeszłości. Dla
niezwykle chwalebnego celu "krzepienia serc" świadomie idealizuje
niekoniecznie chwalebny czas w dziejach Polski, nie pisze o ciemnocie, sa-
mowoli, egoizmie magnaterii i szlachty, konsekwentnie buduje optymistyczny
wizerunek społeczeństwa, aby z przeszłości móc czerpać wiarę w przyszłość, Na
uwagę zasługuje mistrzowskie powiązanie wątków hist. z fikcją lit., postacie
prawdziwe i lit. kreacje są jednakowo prawdopodobne; wspaniałe są opisy scen
batalistycznych, kreślone z dużą znajomością rynsztunku i taktyki


Pankracy
342
343
parnasizm
wojennej; dynamicznie prowadzona akcja zawiera elementy różnorodnych gatunków
lit.; zabieg stylizacji jeż. polegający na archaizacji słownictwa bohaterów i
operowaniu składnią staropol. niewątpliwie nadaje przedstawianym osobom i
zdarzeniom klimat Polski XVII-wiecznej. Ekranizacja w reż. J. Hoffmanaw 1969
r.
Pankracy -jedna z gt. postaci dramatu romant. Z. Krasińskiego > NieBoska
komedia, przywódca rewolucji, człowiek o wielkim rozumie i żelaznej woli.
Dowodzi armią złożoną z nędzarzy, żebraków, zbuntowanej służby i żyd.
przechrztów, chce zbudować nowe społeczeństwo, wolne i szczęśliwe. Ceni >
hrabiego Henryka i próbuje przekonać go do swej idei w czasie potajemnych
rozmów w rezydencji arystokratycznej, mieni się rzecznikiem pokrzywdzonych. Po
zwycięstwie rewolucjonistów w Okopach staje się bezwzględnym sędzią
pokonanych, jednak ostatecznie uznaje wyższość porządku Boskiego jako stałego
elementu świata, ginie od błyskawicy wzroku pojawiającego się Chrystusa
uznając "Galilae vicisti" (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).
Panny z Wilka (1933)- opowiadanie > J. Iwaszkiewicza, refleksja nad zmien-
nością i nieprzewidywalnością ludzkiego losu, dla której inspiracją stały się
osobiste wspomnienia autora (dwór w Byszewach z czasów młodości). Gł. bohater
Wiktor Ruben, pełniący obowiązki zarządcy w małym majątku w Stokroci,
uczestnik I wojny światowej, odwiedza po wielu latach wujostwo w Rożkach,
właściwym celem podróży jest jednak sąsiedzki dworek w Wilku zamieszkany przez
kilka sióstr. Z tym miejscem i osobami łączą go wspomnienia z młodości,
próbuje odnaleźć miniony czas, doświadczyć go na tyle mocno, aby odzyskać
dawno utracony lad wewnętrzny. Wraca do najpiękniejszych chwil swego życia,
spotyka w tym samym dworze te same osoby (Julcię, Kazię, Jolę, Zosię i Tunię),
żyjące niby tak samo beztrosko, ale nie takie same z powodu upływu czasu.
Szczęście, którego w młodości nie potrafił wykorzystać, przepadło na zawsze,
Wiktor ma świadomość przegranego życia i ten fakt staje się źródłem jego roz-
czarowania i pesymizmu. Dochodzi do wniosku, że życie jego dawnych znajomych w
Wilku wcale nie jest ciekawsze od jego własnego trudu, wróci do Stokroci z
poczuciem realności otaczającego go świata, przetworzone w mity obrazy z
przeszłości mogą pozostać jedynie sferą marzeń, których nigdy nie zrealizował.
Obrazy i zdarzenia przedstawione w opowiadaniu mają antyproustow-ski
charakter, Iwaszkiewicz w przeciwieństwie do autora W postukiwaniu straconego
czasu dowodzi, że niemożliwe jest powtórzenie tego, co już minęło, wspomnienia
przeżytych chwil mogą wrócić, ale tylko jako strzępy doznań w podświadomości.
Mądrość i odwaga człowieka polega więc na umiejętnym wykorzystywaniu czasu
obecnego. Ekr. wreż.A.Wajdy 1978.
Paon (paw), właśc. Pod nonszalanckim Paonem - nazwa nadana przez > S. Przy by
szewskiego krakowskiej kawiarni Turlińskiego (z wiersza Maeter-lincka o
"pawiach białych, pawiach niedbałych"). Boczną salką zawładnęła cyganeria
Przybyszewskiego, który grał tam na specjalnie dla niego ustawionym
fortepianie. Na stolikach zawsze leżał papier rysunkowy. W dużej sali rozpięto
płótno, na którym każdy mógł malować. Po przeniesieniu się do Lwowa Turliń-ski
próbował stworzyć podobny lokal -
nie udało mu Się jednak powtórzyć atmosfery krakowskiego P.
Parandowski Jan (1895-1978) - pisarz, eseista i tłumacz, członek zarządu pol.
PEN Ciubu (od 1931) i prezes (1933-78), doktor h.c. KUL-u (1976). Od 1956 r.
członek władz Stowarzyszenia Kultury Europejskiej (SEC). Wybitny znawca i
miłośnik kultury gr. i rzym., propagujący w swej twórczości wiedzę antyczną
oraz wartości i tradycje europ. humanizmu. Najważniejsze miejsce w dorobku P.
zajmuje proza fabularna, szkice i eseje o tematyce antycznej, jego >
Mitologia (1924) jest do dziś ważnym źródłem wiedzy o wierzeniach gr. i rzym.,
opowiadania Eros na Olimpie (1924), adaptacje eposów Homera Wojna trojańska
(1927) i Przygody Odyse-usw (1935) dopełniają to kompendium. Jego
fabularyzowaną opowieść > Dysk olimpijski (1924) wyróżniono brązowym medalem
na XI Olimpiadzie w Berlinie (1936). P. jest autorem wielu relacji z podróży,
m.in. Mój Rzym (1959), oraz albumów opracowanych wraz z Z. Pa-randowskim
Grecja (1962) i Rzym (1968). Wydał opowiadania, m.in. Trzy znaki Zodiaku
(1938), szkice Z antycznego świata (1958) i dramat Medea (1961). Szeroką
dyskusję wywołała opisująca przełom światopoglądowy młodego człowieka powieść
Niebo w płomieniach (1936). Zainteresowanie psychologią twórczości artyst. i
osobowością wielkich pisarzy wyraził P. w powieści poświęconej postaci O. Wil-
de^ Król życia (1930) i biografii lit. Pe-trarka (1956). Tajniki warsztatu
twórczego pisarzy różnych epok przedstawił w zbiorze anegdotycznych szkiców
Alchemia słowa (1951). P. jest także autorem wspomnień, m.in. Zegar słoneczny
(1953), esejów, opowiadań i zapisków biograficznych, m.in. Godzina
śródziemnomorska (1949), Luźne kartki (1965), Wspomnienia i sylwety (1960).
Dorobek przekładowy to głównie Odyseja Homera (1953) i O wojnie domowej Cezara
(1951), teorię przekładu opisał w przedmowie i szkicach do pracy zbiorowej O
sztuce tłumaczenia (1955).
parenetyczna literatura (gr. parainesis = pouczenie, rada, zachęta) - lit.
ukazująca i propagująca idealne wzorce osobowe związane z graniem określonych
ról społ., udzielająca praktycznych rad, wskazówek, prezentująca przykłady.
Typowe gatunki: moralitet, przypowieść, bajka, biografia, powieść dydaktyczna,
traktat pedag. Ukształtowała się w staroż. Grecji (twórca: Isokrates). W lit.
pol. rozwinęła się gł. w średniowieczu (> Legenda o św. Aleksym, > Skarga
umierającego, > Wiersz Story o zachowaniu się przy stole), renesansie (> M.
Rej, Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego i > Żywot człowieka
poczciwego, Ł. Górnicki, > Dworzanin polski) oraz oświeceniu (I. Krasicki, >
Pan P odstali).
parnasizm - kierunek w poezji franc. 2. pol. XIX w. Nazwa od antologii Le Par-
nasse contemporain. Miał odpowiedniki w wielu krajach europ. Był reakcją na
romant. kult natchnienia, skłonność do intymności i bezpośredniości wyznań
oraz obciążanie sztuki zadaniami społ. Bronił elitarności literatury. Głosił
hasło "sztuki dla sztuki", kult piękna przeciwstawiał brzydocie cywilizacji
urbanistycznej. Proponował poezję zobiektywizowaną, erudycyjną, nawiązującą do
tradycji antyku, wykorzystującą motywy z kultury orientalnej, egzotycznej,
skandynawskiej i celtyckiej. Kładł nacisk na doskonałość formy, w poezji pre-
ferował skomplikowane układy wersyfi-kacyjne. Rozwinął się gł. w liryce, zwl.


Parnicki Teodor
344
opisowej i filoz. W Polsce terminem posługiwano się jako synonimem > estety-
zmu, artystostwa. Elementy p. pojawiły się w lit. okresu > pozytywizmu (twór-
czość > F. Faleńskiego), a w większym nasileniu na początku > Młodej Polski
(> Z. Przesmycki-Miriam, > A. Lange).
Parnicki Teodor (1908-88) - powieściopisarz i dyplomata, którego pisarstwo
wymaga od czytelnika wiedzy i uwagi. Dzieciństwo spędził w Rosji, po I wojnie
światowej znalazł się w Charbinie, gdzie ukończył gimnazjum pol. i debiutował
w prasie. Do kraju wrócił w 1928 r., studiował na Uniw. Lwowskim. W l. 1941-43
attache w ambasadzie pol. w Kujbyszewie, po wojnie osiadł w Meksyku; w Polsce
na stałe od 1967 r. Początki twórczości przypadają na lata 30., gdy uznanie
zdobył powieścią hist. Aecjusz, ostatni Rzymianin (1937). Próbą określenia
rodowodu naród, symbolu jest powieść z czasów kształtowania się państwa pol.
> Srebrne orły (t. 1-2, 1944^5), do tematu powróci później w Tylko Beatry-cz.e
(1962). Cała twórczość P. to głównie niekonwencjonalne powieści hist.,
zbudowane z wykorzystaniem nowoczesnych technik narracyjnych. Autora
interesuje starożytny Rzym, ale również dzieje Polski i czasy średniowiecza.
Te odległe wieki mają w twórczości P. punkty styczne, niekiedy sięgające
współczesności. Pisarz pomija ramy czasu i przestrzeni, skupiając się przede
wszystkim na prawach rządzących procesem hist. Do tego samego tematu wraca w
różnych okresach twórczości, rozbudowuje go, łączy z innymi wątkami. I tak
kontynuacją pierwszej książki jest wydana w 1966 r. Śmierć Aecjusza, z Końcem
"Zgody Narodów" (1955) wiążą się Kola na piasku (1966) i Stówo i cudo (1959).
Kolejne doświadczenia lit.
P. to wielowątkowa powieść historiozoficzna Nowa baśń (t. 1-6, 1962-70) i
autotematyczna refleksja Zabij Kleopatrę (1968), Tożsamość (1970), Przeo-
brażenie (1973), Sam wyjdę bezbronny (1976) i Rozdwojony w sobie (1983).
Pewnego rodzaju komentarzem do twórczości są Szkice literackie (1978),
Historia w literaturę przekuwana (1980) i wydane pośmiertnie Opowieści o
trzech Metysach (1994).
Pasek Jan Chryzostom (ok. 1636-
1701) - pamiętnikarz pol. baroku. Nauki pobierał w kolegium jezuickim w Rawie
Mazowieckiej, walczył ze Szwedami pod dowództwem S. Czarnieckiego, w l. 1660-
65 brał udział w wojnie z Moskwą, wspierał też króla Jana Kazimierza w czasie
rokoszu Lubomirskiego. Nabrawszy doświadczenia życiowego i dystansu do zdarzeń
i ludzi, ok. 1690 rozpoczął spisywanie swoich obserwacji i przeżyć w formie >
Pamiętników obejmujących l. 1658-88 (wyd. E. Raczyński 1836). Z lektury
wylania się bujna, rubaszna i zmysłowa postać samego autora przepełniona
naród, megalomanią, okraszona dewocją, choć nie pozbawiona prawdziwych uczuć
rei. Dzieło zawiera panegiryki, uroczyste mowy, fragmenty piosenek, paszkwile
i dowcipy z epoki, całość stanowi epopeję sarmackiej Polski, ma pewne walory
dokumentu obycz.
Pasierb Janusz Stanisław (1929-93) -historyk i krytyk sztuki, poeta, eseista,
ksiądz. Prof. Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (od 1982), kierownik
Katedry Historii Sztuki. Pracował w europ, instytucjach, zajmujących się
ochroną dzieł sztuki. Badacz historii sztuki nowożytnej, teorii kultury i iko-
nografii. Debiutował jako poeta w > "Tygodniku Powszechnym" w 1971 r.
345
Pean
Jego liryka, zaliczana do nurtu klasycznego, jest wyrazem przeżyć rei. oraz
refleksji znawcy i miłośnika sztuki (kulturę widzi przestrzennie - dostrzega
jej "wymiar pionowy"). Swoje wiersze zebrał P. w tomach: Kategoria przestrzeni
(1978), Rzeczy ostatnie (1980), Zdejmowanie pieczęci (1982), Wiersze religijne
(1983), Wita mnie lęk (1984), Czarna skrzynka (1985), Wnętrze dioni (1988),
Koziorożec (1988), Doświadczanie ziemi (1988), Puste laki (1993). Autor ese-
jów, m.in. Czas otwarty (1972), Miasto na górze (1973), Światło i sól (1982),
Gałęzie i liście (1985), Skrzyżowanie dróg (1989) oraz monografii Malarz
gdański Herman Hań (1974). Był członkiem PEN Ciubu. '
Pastuszek Andrzej (ur. 1948) - prozaik. Przedstawiciel pokolenia �> Nowej
pali. W powieściach łączy realist. obserwację obycz. ze swobodną grą wyo-
braźni. Autor m.in. Łowcy golębi (1976) i Zgubiłeś mnie w śniegu (1977).
Pawlikowska-Jasnorzewska Maria
(1891-1945) - poetka, dramatopisarka. Wnuczka Juliusza, córka Wojciecha
Kossaków, siostra > M. Samozwaniec. Bliska grupie lit. > Skamander. W 1935
r. otrzymała Zloty Wawrzyn PAL za wybitną twórczość lit., a w 1937 - nagrodę
lit. m. Krakowa. Po wybuchu II wojny światowej przez Rumunię i Francję
przedostała się do Anglii - tam zmarła. P. wprowadziła do poezji pol. nowy typ
erotyki, wiersze były dla niej formą wyrażania uczuć. Jej utwory miały
charakter szczerych, b. osobistych wyznań kobiety współcz., żyjącej w innym
niż poprzedniczki świecie, śmiało ujawniającej swoje intymne doznania (np.
Różowa magia, 1924). P. była mistrzynią miniatury poet. (Pocałunki, 1926), do
perfekcji doprowadziła technikę puentowania, poetyzując codzienność (>
Miłość, Nike) lub uzwyklając wzniosłość (Gwiazdy spadające). Przed nadmiernym
sentymentalizmem broniła się humorem, delikatną ironią (także autoironią). W
debiutanckich Niebieskich migdałach (1922) do głosu doszło jej zainteresowanie
codziennością. Na zwykłe przedmioty czy miejsca patrzyła jak na dzieło sztuki
(wrażliwość na kolory). Od t. Cisza leśna (1928) jako temat wierszy pojawiają
się przemijanie, starzenie się, śmierć (Krawiec kulawy, Na Zaduszki).
Następuje zwrot ku spiry-tyzmowi i magii (Profil białej damy, 1930). Częstą
bohaterką wierszy P. była przyroda - zawsze antropomorfizowana i podlegająca
tym samym co człowiek prawom (Samobójstwo dębu). Dowodem wagi, jaką
przywiązywała pisarka do piękna słowa poet., są wiersze o poezji i poetach,
np. Lenartowicz i Najpiękniejsza zwrotka. Spośród wydanych przed II wojną
zbiorków poezji na uwagę zasługują także Surowy jedwab (1932), Balet powojów
(1935) oraz tomik prozy poet. Szkicownik poetycki (1939). Liryce P. nie
dorównywały dramaty. Najbardziej znana była groteskowa sztuka Baba-Dziwo
(1938), w której dopatrywano się satyry na hitleryzm. Emigracyjna liryka nie
dorównywała przedwojennej. Tomiki Róża i lasy płonące (1940), Gołąb ofiarny
(1941) oraz Ostatnie utwory (wyd. pośmiertne 1956) zawierają dość słabe,
naiwne wiersze (zwl. o tematyce polit.). Korzystnie wyróżniają się wśród nich
pełne nostalgii wspomnienia opuszczonego Krakowa.
Pean - wiersz > L. Staffa z ostatniego zbioru Dziewięć muz (1958), poświęcony
poezji i poecie, zawierający swoiste credo artystyczne. Tytuł kieruje uwagę
odbiorcy ku związkom z tradycją kla-



Peiper Tadeusz
346
syczną, kiedy pean w gr. liryce chóralnej był pieśnią skierowaną do Apollina i
innych bogów, mającą charakter po-chwalno-dziękczynny. Dwa pierwsze dystychy
P. zawierają bezpośrednie zwroty do tych, którzy starali się narzucić poecie
uproszczony obraz świata i człowieka i wystawiali stereotypowe etykiety, a od
których autor wyraźnie się dystansuje. Staff wyraźnie ma za złe doktrynerom,
że ściszają "tłumikiem wielki Pean", ostrugują "ryby z oceanu", każą "wciąż
iść miedzą", ograniczają go etykietami "olimpijski i franciszkański", podczas
gdy poeta ma prawo do wolności i zmienności, chce "na pegazowym wierzgać
rumaku", pragnie tworzyć "wielki Pean", wybijać rytm "na lirze pogańskiej".
Świat jest nieskończonym źródłem natchnienia, dzieje się w nim wiele rzeczy:
"dnie przestały jeździć na ślimaku", "wieże biegną w niebo, w jutro pędzą
wszystkie drogi". Zmieniająca się rzeczywistość wpływa na artystę i jego
twórczość, określa konieczność wiecznego poszukiwania. Istotą postawy poet.
Staffa było zawsze otwarcie wobec nowych wartości, co uświadamiają słowa:
"Wszystkie bogi są prawdziwe i jest ich za mało".
Peiper Tadeusz, pseud. Jan Alden, Jan Badyński, Marian Bielski
(1891-1969) - poeta, prozaik, dramaturg, krytyk lit. i teatr. Od lat szkolnych
związany z ruchem niepodległościowym (prezes tajnej organizacji socjali-
stycznej), potem członek "Strzelca". Studiował filozofię i prawo na UJ. W 1911
r. wyjechał na dalsze studia do Berlina, potem Paryża - tu zaskoczył go wybuch
I wojny światowej. Internowany jako poddany austr., uzyskał zgodę na wyjazd do
Hiszpanii. W prasie madryckiej publikował artykuły m.in. o lit.
poi. W 1921 r. wrócił do Krakowa. Współprac, z "Gońcem Krakowskim" i "Nową
Sztuką". W 1922 r. założył pismo > "Zwrotnica. Kierunek: sztuka
teraźniejszości". Na jej lamach opublikował swój program poezji awangardowej,
który stal się programem > awangardy krakowskiej. Po wybuchu II wojny
światowej przedostał się do Lwowa. Aresztowany w 1940 r., następnie zwolniony,
przebywał w Moskwie i Kujby-szewie; w Jakucku zbierał syberyjskie polonica.
Współpracował ze Związkiem Patriotów Polskich (w VI 1943 r. był członkiem
zarządu). Publikował w > "Nowych Widnokręgach". W 1944 r. wrócił do kraju. Od
pierwszego artykułu w "Zwrotnicy" (Punkt wyjścia) konsekwentnie rozwijał i
uzupełniał swoją teorię poezji. Znaczące artykuły P.:
Miasto. Masa. Maszyna i Metafora teraźniejszości. Esej Nowe usta (1925) był
usystematyzowaniem i syntetyczną prezentacją jego poetyki. Wraz ze zbiorem
szkiców i artykułów Tędy (1930) stał się całościowym programem poezji
awangardowej. P. zdecydowanie odrzucił estetykę > Młodej Polski. W miejsce
indywidualnej ekspresji wprowadził kult rzemiosła. Twierdził, że człowiek
żyjący w świecie XX-wiecznej cywilizacji potrzebuje nowej sztuki (zaintere-
sowanie kulturą wielkomiejską, zasada 3 M, inne niż dotychczas środki wyrazu).
Oddzielił jeż. poezji ("pseudonimu-je") od jeż. prozy ("nazywa"). Toczył
liczne polemiki o istotę poezji, m.in. z > S. Żeromskim, > K. Irzykowskim,
skamandrytami, futurystami. Jako twórca poezji realizował swoje założenia te-
oretyczne (debiutancki t. A, 1924; Żywe linie, 1924; Raz, 1929). Pod koniec
20-lecia międzywojennego pisał wiersze będące dokumentem epoki (dłuższy utwór
lir. Kronika dnia). Był autorem powieści autobiograficznej Ma lat 22
347
Piechal Marian
(1936) i Krzysztof Kolumb odkrywca (wyd. 1949) oraz 2 dramatów: awangardowego
Szósta! szósta! (1924) i bardziej tradycyjnego Skoro go nie ma (1933). W
czasie pobytu w Madrycie przełożył na hiszp.> Chłopów W. Reymonta, a w 1956
r. na pol. Psa ogrodnika Lopego de Vega. Po 1944 r. zajął się gł. krytyką
teatr. Od pol. l. 50 nie publikował i nie zgadzał się na wznawianie swoich
wcześniejszych tekstów. Ponowne zainteresowanie twórczością P. przyszło w l.
60. W Toruniu powstał Teatr Peipera (1970-73), wystawiający utwory pisarza. P.
był najwybitniejszym teoretykiem pol. poezji awangardowej, jego poglądy
wywarły wpływ na kilka pokoleń pisarzy.
PEN Ciub (ang. pen = pióro) - międzynarodowa organizacja pisarzy zał. w
Londynie (1922), której celem jest realizacja idei zbliżenia kulturalnego na-
rodów, należą do niej pisarze różnych narodowości i przekonań. Polski oddział
P.C. powstał z inicjatywy > S. Zerom-skiego (1924), wiele lat przewodniczył
jego pracom > J. Parandowski (1933-78), następnie > J. Żuławski. Działalność
zawieszona w grudniu 1981, reaktywowana 2 lata później pod zarządem
komisarycznym. Właściwa praca wznowiona została we wrześniu 1988, funkcję
prezesa P.C. w l. 1991-96 pełnił > A. Międzyrzecki. Od 1929 r. pol. oddział
przyznaje nagrody pisarzom pol. i obcym. Skrót nazwy utworzony od pierwszych
liter słów: poets, playwri-ters, essayists, novelists = poeci, drama-
topisarze, eseiści, powieściopisarze.
Perzyński Włodzimierz (1877-1930) -komediopisarz, prozaik, felietonista.
Debiutował zbiorem Poezja (1901), kolejno ukazały się humoreska Przygody
zaziemskie warszawianki (1901 - tom
zbiorowy Zza kulis Warszawy) oraz komedia Lekkomyślna siostra (1904), której
premiera we Lwowie przyniosła autorowi popularność. P. łączy wnikliwą ob-
serwację współcz. życia z analizą psy-chol., wplatając niejednokrotnie wątki
sensacyjne, natomiast utwory sceniczne charakteryzuje poetycka ironia. Naj-
większe osiągnięcia jego komediopisar-stwa to sztuki Aszantka (1907) i Szczę-
ście Frania (1909). P. jest też autorem powieści obycz., m.in. Sławny człowiek
(1907), Złoty interes (1915), oraz polit. i psychol. Raz w życiu (1925), Nie
było nas - był las (1926), Klejnoty (1930). Zbiory nowel to m.in. Pamiętnik
wisielca (1907), Cudowne dziecko (1921), Znamię (1927). Zbiory felietonów wy-
dał w tomach Z legend współczesnej Polski (1921) i Pralnia sumienia (1930).
Piechal Marian (1905-89) - poeta, eseista. Studiował polonistykę na UW. Przez
wiele lat związany z Łodzią. W l. 1928-30 członek łódzkiej grupy lit. Meteor,
od 1929 r. związany z > Kwadry -gą. W czasie wojny internowany w obozie w
Altengrabow. Po wyzwoleniu pracował w łódzkiej rozgłośni radiowej (1945-47),
był współred. "Kroniki" (1956-57), red. naczelnym "Osnowy" (1965-69), prezesem
łódzkiego oddziału ZLP (1959-69). Po przeniesieniu się do Warszawy zastępca
red. naczelnego > "Poezji" (1968-72) i członek zespołu redakcyjnego >
"Miesięcznika Literackiego" (od 1973). W 20-leciu międzywojennym tworzył
poezję refleksyjną, klasycyzującą, ale nie unikającą patosu. Bliska mu była
również tematyka społ. i moralna. W czasie wojny i po niej pisał wiersze pełne
stoickiej zgody na porządek świata, często melancholijne, podejmujące problem
przemijania (np. Mądrość). Stopniowo jednak odchodził od klasycznego rymu i
rytmu.


Pielgrzym
348
W nadal nieco patetycznych utworach pojawiła się gorycz, a świat zaczął się
jawić jako koszmar (np. Urywek). Zbiory wierszy P. to m.in: Krzyk z miasta
(1929), Elegie całopalne (1931), Garść popiolu (1932), Ognie (1957), Punkt
oparcia (1965), Być (1969), Poe^/e (1973). P. był także autorem satyr, wierszy
dla dzieci, sztuk teatr., szkiców lit. (O Norwidzie, 1937; Mit Pigmaliona,
1974) i esejów lit. (o pisarzach, którzy go inspirowali - Żywe źródła, 1972;
Poezja i coś więcej, 1975).
Pielgrzym (przed 1862?) - wiersz > C. Norwida z Yade-mecum. Utwór polemiczny,
przeciwstawiający panom - posiadaczom ziemskim (adresaci wypowiedzi)
przedstawiciela "stanu - stanów" - człowieka ubogiego, ale wolnego, mającego
poczucie związku z Bogiem i ziemią, po której stąpa. Wiersz ma przemyślaną
konstrukcję:
twierdzenie ogólne - racja panów - racja pielgrzyma, oraz układ znaków:
wieża - płaskie domy, niebo - ziemia, stopa dom, wieża - piramida.
"Pielgrzym Polski. Pismo polityce i literaturze poświęcone" (1832-33) -jedno z
I pol. pism emigracyjnych, wyd. i red. przez E. Januszkiewicza. Świetność
przeżywało w II kwartale 1833 r., gdy red. i autorem większości tekstów został
> A. Mickiewicz (m.in. O dążeniach ludów Europy, O bezpolitykow-cach i
polityce "Pielgrzyma", O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych), który
kontynuował w "P. P." myśli z > Ksiqg narodu i pielgrzym-stwa polskiego
dostosowując je do ówczesnej sytuacji polit. Twierdzenie o misji Polaków
wywodził z przekonania o ich wrodzonym umiłowaniu wolności i gotowości do
ofiar. Głosił pewność rychłego zwycięstwa. Wierzył we wspólnotę wyzwalających
się ludów i w to, że bez wyzwolenia Polski nie jest możliwe rozwiązanie
problemów Europy. Ostro atakował despotyczne rządy. Próżnemu gadaniu
przeciwstawiał filozofię czynu, a rozumowi - instynkt (intuicję). Opowiadał
się za rewolucją - wyrazem duszy ludu. Za gł. zadanie polityki uważał
współodczuwanie z ludem i umiejętność wnikania w jego instynkt.
Pierścień wielkiej damy, czyli Ex-ma-china Durejko (1872) - najlepsza komedia
> C. Norwida. Wysłana na konkurs dram. do Krakowa, nie została zauważona. Jej
genezę wiążą badacze z miłością poety do M. Kalergis i upokorzeniem doznanym w
salonie J. Zamojskiej. We Wstępie wyłożył Norwid zasady obowiązujące w białej
tragedii (in. wysokiej tragedii), której się czuł twórcą. Był to typ dramatu
kończącego się bezkrwawą (białą) katastrofą, podejmującego ważny społecznie
temat, prezentującego prawdziwe postaci - zwł. kobiece (ich brak uważał Norwid
za przyczynę słabości dramatu pol.). Bohaterem P. w. d. jest ubogi poeta, Mak-
Yks, poniżony przez bywalców arystokratycznego salonu podejrzeniem o kradzież
pierścienia - naprawdę zabrał ze stołu kawałki chleba na śniadanie. W kulmi-
nacyjnej scenie nie pozwala się zrewidować, utwierdzając zebranych w słu-
szności ich przypuszczeń. Demaskując świat arystokracji, Norwid posłużył się
ostrymi kontrastami i gorzką ironią, kierując ją w stronę współczesnego mu
społeczeństwa - arystokracji i mieszczaństwa, reprezentowanego przez bez-
myślnego sprawcę zdarzenia, Durejkę. Szczęśliwy finał (Wielka Dama pod wpływem
impulsu ofiaruje odnaleziony pierścień i swoją rękę zakochanemu w niej Mak-
Yksowi) jest uważany za smutny żart autora. O atrakcyjności
349
Pieśni... księgi dwoje
sztuki decydują: zwarta konstrukcja, żywy dialog i znakomite kreacje bohaterów
(zwł. kobiet). Premiera P. w. d. odbyła się w 1958 r. w Kielcach (reż. I. i T.
Byrscy). Odtąd komedia Norwida weszła na stale do repertuaru teatrów pol.
Pierwszy dzień wolności (1959) - dramat > L. Kruczkowskiego ukazuje sytuację
typową dla początków powojennej rzeczywistości, w której rozumienie wolności
niekoniecznie pojmowane było przez wszystkich tak samo. Zderzenie zwyciężonych
i zwycięzców, żołnierzy i wystraszonej rodziny niem. ma być tylko pretekstem
do rozważań o antyno-mii: wolność ludzka i obowiązek spol. wynikający z
konieczności hist. Dramat Kruczkowskiego przywołuje konkretną sytuację i
realistycznie ją opisuje, by w ten sposób podjąć polemikę z interpretacją
wolności zawartą w filozofii egzystencjalizmu, rozumieniem jej jako wolność
wewnętrzna.
Pierwszy krok w chmurach (1956) -zbiór opowiadań > M. Hłaski, w którym
przedstawia życie nie takim, jakim ono być powinno, ale jakim jest - brutalną
prawdę o codzienności prostych ludzi. Tytułowe opowiadanie ukazuje kontrast
między młodzieńczymi marzeniami a bezwzględną rzeczywistością, gdy trójka
prymitywnych cwaniaków z nudy i głupoty ośmiesza i zohydza pierwsze chwile
miłosnego uniesienia dwojga zakochanych. O różnicy między pozorem a prawdą,
zachwycającą obserwatorów pięknem dziewczyną a jej zdeprawowaniem jest Śliczna
dziewczyna. Problem szczerości i pozoru, miłości i udawania, bolesna
konfrontacja młodego człowieka z prawdą o życiu poruszają Najświętsze stówa
naszego życia. Jak wielka jest przepaść miedzy złudzeniem a pozorem, dowodzi
Lombard złudzeń. O potrzebie odkłamania legendy o pracy, która pozbawia
człowieka normalnej egzystencji, pisze Hłasko w Robotnikach.
Pieśni... księgi dwoje - zbiór liryków
> J. Kochanowskiego, jedno z największych osiągnięć poety. Pisał je przez
cale życie i przygotował do wyd. niedługo przed śmiercią. Ukazały się w 1586
r. w Drukarni Łazarzowej. Na zbiór złożyło się 49 pieśni nieuporządkowanych
chronologicznie ani tematycznie (tym większe wrażenie różnorodności), > Pieśń
świętojańska o Sobótce, > Czego chcesz od nas, Panie..., epicedium O śmierci
Jana Tarnowskiego i Pamiątka... Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie. Niektóre
były druk. wcześniej, inne - choć znane i popularne - po raz pierwszy.
Wprowadzając do lit. pol. nowy gat. (pieśń przeznaczona do czytania),
Kochanowski korzystał z wzorów antycznych (zwł. Horacego i Owidiusza),
nawiązywał do tradycji pol. liryki melicznej (regularny syla-bizm,
czterowersowa strofa, parzyste rymy). W P. można też odnaleźć wpływy Petrarki.
Oprócz tłumaczeń i swobodnych przeróbek są w zbiorze utwory oryginalne.
Podmiot lir. (wyraźnie zaznaczona obecność "ja" lir.) często przemawia z
pozycji nauczającego mędrca, a skierowane do uogólnionego odbiorcy dyrektywy
przybierają postać sentencji. P. są zapisem różnorodnych przeżyć i refleksji,
podejmują wiele tematów. Można wśród nich wyróżnić utwory refleksyjne, np. >
Nie porzucaj nadzieje,
> Pieśń o cnocie, > Pieśń o dobrej sławie, biesiadne i biesiadno-filoz., np.
> Chcemy sobie być radzi, > Miło szaleć, patriotyczne, np. > Pieśń o
spustoszeniu Podola, rei., np. > Czego chcesz od nas, Panie...,
autotematyczne, np. Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony


Pieśń o cnocie
350
351
itd. Pisane są zarówno stylem uroczystym, jak i potocznym, posługują się
żartem i powagą. Nie przekraczają jednak pewnej granicy: podejmują jedynie
tematy ważne, nie bywają frywolne. Reprezentują poezję umiaru, przemawiają
językiem prostym, ale starannym. Autor posłużył się w nich różnymi miarami
wiersza sylabicznego (od 5- do 13-zgło-skowca), urozmaicając go przerzutnia-
mi. Oprócz czterowiersza wykorzystywał zwrotki różnej długości (od 2- do 10-
wersowych) oraz swoją ulubioną strofę saficką. P. ustaliły w lit. pol. wzorzec
gatunku.
Pieśń o cnocie (Pieśń XII z księgi II) -utwór > J. Kochanowskiego. Realizuje
schemat mowy Cycerońskiej: teza, wyjaśnienie tezy, antyteza, przykład, wnio-
sek. Formułuje mysi o wielkiej wartości i bezinteresowności cnoty, wobec
której jest bezsilna towarzysząca jej zazdrość. Za najwyższą cnotę uznaje
patriotyzm, otwierający człowiekowi drogę do nieba (motyw znany z De republica
Cyce-rona i wykorzystywany w poezji, np. w > Pieśni o żołnierzach 7.
Westerplatte K. I. Gałczyńskiego).
Pieśń o dobrej sławie (Pieśń XIX z księgi II) - utwór > J. Kochanowskiego,
rozpoczynający się zachętą skierowaną do nieokreślonego odbiorcy, by zadbał o
sławę bardziej niż o dobra doczesne. Podmiot mówiący rozróżnia 2 sposoby
życia: bydlęcy (zaspokojenie głodu i pragnienia) i ludzki (wykorzystanie daru
myślenia). Zdobyć sławę można przez działanie dla dobra ogółu zgodnie z
posiadanymi predyspozycjami, takimi jak mądrość, dar wymowy, siła, odwaga.
Pieśń ma formę mowy-apelu o przemyślanej kompozycji: teza, uzasadnienie,
wniosek, rozwinięcie wniosku, podsumowanie.
Pieśń o spustoszeniu Podola (Pieśń V z księgi II) - wiersz > J. Kochanow-
skiego napisany po najeździe Tatarów na Podole w 1575 r. Poetycka odezwa
skierowana do Polaków, apel, by zbierali pieniądze na utworzenie wojska za-
ciężnego. Konkretny cel decyduje o sposobie przedstawienia i interpretowania
faktów, doborze argumentów i stylu utworu. Pieśń zaczyna się obrazem
spustoszonego Podola oraz dramatycznych losów kobiet i dzieci. Prymitywnym,
dzikim Tatarom poeta przeciwstawia "cnych Lachów". Pomniejsza rozmiary klęski,
interpretując ją jako efekt opuszczenia narodu przez króla (ucieczka Henryka
Walezego). Apeluje do uczuć, ambicji, honoru, rozsądku Polaków; krytykę ich
postaw redukuje do zabarwionego ironicznie zdania ("Wsiadamy czy nas półmiski
trzymają?"). Zamyka utwór efektowną puentą - parafrazą przysłowia: "Mądry
Polak po szkodzie", pełniącą funkcję ostrzeżenia. Pieśń jest napisana stylem
ekspresyw-nym (liczne wykrzyknienia, pytania retoryczne, emocjonalne
słownictwo, krótkie zdania itd.).
Pieśń o żołnierzach z Westerplatte
wiersz napisany przez > K. I. Gaiczyń-skiego w obozie jenieckim, hołd złożony
bohaterskiej załodze żołnierzy broniących półwyspu wchodzącego w skład portu
gdańskiego. Ostrzał Westerplatte z pokładu okrętu "Schleswig-Holstein" roz-
począł II wojnę światową, pol. żołnierze mieli bronić posterunku przez 24
godziny, nie poddawali się przez 7 dni. Skon-trastowanie beznadziejności walki
z pięknem pogodnej jesieni służy podkreśleniu wymiaru tragedii tych, którzy
samotnie przeciwstawiali się przeważającej armii wroga. Śmierć ich się
wypełniła latem i w pełnej gotowości bojowej "czwórkami do nieba szli", aby
wrócić niczym
Piętak Stanisław
śpiący rycerze w chwili, gdy w obliczu katastrofy kraj będzie ich potrzebował.
Pieśń świętojańska o Sobótce - cykl 12 pieśni > J. Kochanowskiego, poprze-
dzonych wstępem, w którym autorski podmiot określa czas, miejsce, kontekst
sytuacyjny; potem kolejno wywołuje, postacie - panny śpiewające o miłości,
święcie po pracy, polowaniu, urokach tańca itd. Poeta łączy elementy lud.
obrzędu z antyczną tradycją poezji sielankowej (Czarnolas staje się Arkadią).
Szczególny rozgłos zyskała pieśń panny XII ("Wsi spokojna, wsi wesoła...").
Była cytowana, naśladowana, parodiowana. Wyznaczyła sposób opisywania uroków
wiejskiego życia. Kochanowski sparafrazował w niej II epodę Horacego,
pozbawiając utwór ironicznego dystansu (u Horacego pochwałę wsi obłudnie
wygłasza lichwiarz). Pieśń ma kompozycję klamrową: w I strofie pochwała wsi
przybiera postać pytania retorycznego, w ostatniej - wzmacniającego ją,
oznajmującego. Bytowanie na;
wsi zostaje przeciwstawione nieuczciwemu i niebezpiecznemu światowemu życiu.
Utwór ma charakter konwencjonalny: jego bohater nie mieści się w realiach XVI-
wiecznej Polski (ani ziemianin, ani chłop; właściciel samowystarczalnego
gospodarstwa), w rodzimym pejzażu pojawiają się mitol. faunowie. Kraina
opiewana przez pannę XII to miejsce pełnej harmonii między człowiekiem a
naturą (hojnie go obdarowuje) oraz między ludźmi (żona wspiera męża, skromne i
cnotliwe dzieci szanują starców). Poeta stworzył w tej pieśni obraz
renesansowej Arkadii - jego bohater odnajduje szczęście w codziennym życiu.
Piętak Stanisław (1909-64) - poeta, prozaik, jeden z najwybitniejszych re-
prezentantów nurtu chłopskiego w lit.
międzywojennej. Studiował polonistykę i socjologię na UJ, zetknął się wtedy z
poetami > awangardy krakowskiej. W 1934 r. zamieszkał w Warszawie -związał
się z grupą poetów z kręgu > J. Czechowicza. Okupację przeżył w rodzinnej
Wielowsi k. Tarnobrzegu, współpracował z oddziałami AK i BCh., działał w
tajnym nauczaniu. Po wojnie krótko przebywał w Lublinie (koniec 1944),
Krakowie (pocz. 1945), gdzie organizował życie kult. W 1945 r. zamieszkał w
Łodzi, pracował w redakcjach pism lit. W l. 1949-56 był prezesem łódzkiego
oddziału ZLP. W 1956 r. zamieszkał na stałe w Warszawie. Prowadził dział
poezji w "Orce" (od 1961 r. "Tygodnik Kulturalny"). Debiutował w 1930 r. ar-
tykułem o > W. Orkanie w "Zniczu" i opowiadaniem Ostatni pólkos w "Kurierze
Literacko-Naukowym". Jako poeta ukształtował się pod wpływem czechowiczowskiej
awangardy, stąd umiejętność intelektualnego skrótu, konkretność wizji łączona
z motywami snu i marzenia, odwagą skojarzeń (Alfabet oczu, 1935; Obłoki
wiosenne, 1938; poemat Ziemia odpływa na zachód, 1936). Chętnie posługiwał się
różnymi stylizacjami (romant., awangardową, lud.). P. stworzył jedną z naj-
lepszych powieści psychol. 20-lecia międzywojennego - autobiograficzną Młodość
Jasia Kunefała, za którą w 1938 r. otrzymał Nagrodę Młodych PAL. Po wojnie
próbował znaleźć swoje miejsce w lit. socrealistycznej (słabe utwory ukazujące
przemiany wsi pol.). Stało się to przyczyną kryzysu pisarskiego. P. głęboko
przeżył przełom październikowy. Po 2 latach milczenia wrócił do motywów i
stylu pisania sprzed wojny. Opublikował kilka t. wierszy, m.in. Szczęście i
cierpienie (1958), Pośrodku żywiołów (1963) oraz t. prozy Upragnione losy
(1959). Waż-


Pigoń Stanisław
352
353
Pióro
nym utworem była Plama (1963) -w dużym stopniu autobiograficzna powieść o
początkach i przebiegu choroby psychicznej. Powojenna liryka P. jest pełna
kontrastowych nastrojów, obrazów wyrastających z magicznego myślenia. Poeta
wnikał w sferę podświadomości człowieka (m.in. Zaklinania, 1963). W 1965 r.
została ustanowiona nagroda im. S. Piętaka dla młodych twórców.
Pigoń Stanisław (1885-1968) - historyk lit., edytor. Studiował filologię pol.
na UJ (1906-12). Od 1913 r. współpracował z > "Pamiętnikiem Literackim". W
czasie I wojny światowej oficer armii 'austr., od XI 1918 r. w wojsku pol. Od
1921 r. prof. U. Wił. (kierownik katedry historii lit. pol.), w 1927-28 jego
rektor. Od 1931 r. prof. UJ. W 1939-40 więziony wraz z innymi prof.
krakowskimi we Wrocławiu i obozie Sachsenhausen. W czasie wojny pracował w
tajnym nauczaniu uniwersyteckim. Po wojnie prof. UJ (do 1960), wykładowca WSP
w Krakowie (1946-51). Członek PAU (od 1929) i PAN (od 1952). Sygnatariusz tzw.
Listu 34. Badania tekstów lit. wiązał ze studiami nad biografią i osobowością
twórcy. Interesował się przede wszystkim lit. romantyzmu i Młodej Polski, a
zwł. twórczością i biografią > A. Mickiewicza. Temu poecie poświęcił wiele
studiów i rozpraw - od Głosów sprzed wieku. Szkiców z dziejów procesu
filareckiego (1924) po efekty prowadzonych pod koniec życia badań nad >
Dziadami. Był autorem monografii "Pan Tadeusz". Wzrost, wielkość i sława
(1934), książki poszerzającej wiedzę o biografii poety Adama Mickiewicza
wspomnienia i myśli (1958). Opracował i opatrzył szczegółowym komentarzem
wydania Pana Tadeusza (1925) i Poezyj A. Mickiewicza (1929, wiele nowych
ustaleń na podstawie autografów), współredagował wydania Sejmowe, Narodowe i
Jubileuszowe dzieł wszystkich poety, zainicjował i redagował Kronikę życia i
twórczości Adama Mickiewicza (od 1957). Wiele uwagi poświęcił też A. Fredrze
(rozprawy, opracowanie krytyczne edycji Pism wszystkich, 1955-76), W. Orkanowi
(monografia Władysław Orkan. Twórca i dzieło, 1958, edycja dziel pisarza), S.
Żeromskiemu (edycja dzieł). Wydał listy pisarzy romant. (S. Goszczyńskiego,
1937; C. Norwida, 1935, 37, 38; Z. Krasińskiego, 1963) oraz pisma badaczy
lit., m.in. K. M. Górskiego (1913), I. Chrzanowskiego (1946). Lit.
staropolskiej poświęcił m.in. Miłe życia drobiazgi (1964), Drzewiej i wczoraj
(1966), Wiązankę histo-rycznoliteracką (1969). Efektem badań kultury lud. są:
Zarys nowszej literatury ludowej (1946), Na drogach kultury ludowej (1974),
antologia Wybór pism ludowych (1947-48). P. jest autorem 2 książek
wspomnieniowych: Z Kombor-ni w świat (1946, o drodze wiejskiego dziecka na
uniwersytet) i Z przędziwa pamięci. Urywki wspomnień (1968, o życiu żołnierza,
uczonego, więźnia). Pisał specyficznym, indywidualnym stylem - lekko
archaizowanym i dialek-tyzowanym. Był jednym z najwybitniejszych badaczy lit.
pol.
Pijaństwo - satyra > I. Krasickiego, zamieszczona w zbiorze Satyry (1779),
miała na celu ośmieszyć wadę, a nie zadrwić z konkretnej osoby, co określił
sam autor słowami: "Występek karać, oszczędzać osoby". Zbudowana w formie
dialogu między dwoma szlachcicami, obrazuje jeden z obyczajów życia w XVIII-
wiecznej Rzeczypospolitej nakazujący każdą niemal sytuację uczcić kielichem
trunku. Świadomy przywary wygłasza pochwałę trzeźwości i pożytków z niej
płynących, znajduje równocześnie wiele usprawiedliwień dla picia, w tym
względy zdrowotne i potrzebę dysputy "o miłości ojczyzny, o dobru publicznym".
Referujący zgubne skutki nałogu nie waha się stwierdzić, że nadużywający
trunku "człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku / godzien się
mieścić", co wcale nie przeszkadza w pożegnalnej odpowiedzi na pytanie "Gdzie
idziesz?" poinformować "Napiję się wódki".
Pilch Jerzy (ur. 1952) - prozaik. Polonista, pracownik nauk. UJ. Współtwórca -
> "NaGlosu". W 1989-99 członek redakcji > "Tygodnika Powszechnego". W
twórczości odwołuje się do wątków autobiograficznych (zmitologizo-wana kraina
dzieciństwa), utwory ubarwia humorem, urozmaica anegdotą. Ukazany w
powieściach groteskowy obraz świata nie jest wolny od rysów apokaliptycznych.
P. jest autorem powieści (Spis cudzolożnic, 1993 - ekr. J;
Stuhra 1994; Inne rozkosze, 1995; Tysiąc spokojnych miast, 1997), opowiadań
(Wyznania twórcy pokątne j literatury erotycznej, 1988), monodramu Monolog z
lisiej jamy (1996), prozy felietonowej Bezpowrotnie utracona le-woręczność
(1998) i zbiorów felietonów: Rozpacz z powodu utraty furmanki (1994) oraz Tezy
o głupocie, piciu i umieraniu (1997).
Piosenka o końcu świata - wiersz > Cz. Miłosza z t. Ocalenie (1945), zaczy-
nający się ładnym, pogodnym obrazem świata i ludzi, wykonujących codzienne
zajęcia, nie wiedzących, że koniec świata "staje się już" (bo nic nie narusza
ich przyzwyczajeń). Tylko przywiązujący pomidory staruszek obdarzony jest tą
świadomością - dlatego mógłby być prorokiem. Tekst prowadzi do eschato-
logicznego wniosku: świat kończy się w każdej minucie, zagłada wpisana jest w
zwykłą codzienność, pojawia się niezauważalnie. Trzeba ją przyjąć spokojnie,
nie czekać na nadzwyczajne znaki.
Piosenka o porcelanie (1949) - wiersz > Cz. Miłosza z t. Światło dzienne
(1953), zaskakujący prowokacyjną ład-nością: regularna rytmika, poet. język,
obrazy delikatnej, pięknej porcelany, niszczonej przez eufemistycznie określa-
ną wojnę. Wyczuwalna w utworze ironia jest próbą przezwyciężenia historii
przez dystans wobec jej praw. Zniszczenie porcelany - symbolu sztuki, której
istotą jest piękno, oznacza koniec cywilizacji, jaka ją stworzyła.
Pióro (1842) - wczesny wiersz > C. Norwida, mający charakter deklaracji poet.
Poprzedzające go motto z Byrona świadczy, że poeta liczył się z krytyką. P.
trójdzielną kompozycją nawiązuje do Heglowskiej triady. Część I - teza - to
ironiczny osąd poezji skupionej wyłącznie na wyrażaniu nastrojów ("żalów
chryja"), dostosowującej się do gustów czytelnika, oderwanej od swojego czasu.
Część II - antyteza - mówi, jaka nie powinna (urzekająca fałszywym pięknem,
wtórna, podległa zmieniającym się okolicznościom), a jaka powinna być poezja
(niosąca idealne wartości, ożywcza dla narodu w niewoli). Część III -synteza -
jest programem poezji wolnej, niezależnej, chroniącej naród przed słabością,
zwyrodnieniem (porównanie do szczepionki przeciw ospie). Części różnią się
między sobą stylem (w I - proste metafory i porównania, w II - wyłącznie
metafory, III ma charakter aforyzmu) i długością (I - 11 wersów, II - 8, III -
4). P. to deklaracja niezależności twórcy świadomego swych obowiązków wobec
narodu (społeczeństwa)


Piwnica pod Baranami
354
i wiary poety w moc slowa. Idea wiersza realizuje się przez wzajemne przeni-
kanie różnych obrazów kojarzących się z piórem (pióro do pisania, pióro aniel-
skie, żagiel, laska, strzała itd.).
Piwnica pod Baranami - kabaret lit.-ar-tystyczny, powołany do życia w 1956 r.
przez grupę studentów szkói artyst. Krakowa. Działa w Pałacu pod Baranami
(dawny Pałac Potockich). Jest świadomie apolityczny - od rzeczywistości ucieka
w świat śpiewanej poezji, parodii, groteski, surrealistycznego żartu i
niepowtarzalnego nastroju. Mocno osadzony w tradycji Krakowa (zwl.
młodopolskiej), traktuje ją z dobrotliwą ironią. Przez kabaret przewinęło się
kilka pokoleń artystów. Założyli ją: P. Skrzy-necki, E. Demarczyk, W. Dymny,
K. Litwin, K. Zachwatowicz. Potem P. p. B. tworzyli: L. Długosz, M. Grechuta,
Z. Konieczny, O. Mauer, J. K. Pawluś-kiewicz, Z. Preisner, B. Rybotycka, A.
Szałapak, M. Święcicki, G. Turnau, A. Warchoł, K. Wiśniak, J. Wójcicki, H.
Wyrodek.
Początek - powieść > A. Szczypiorskiego wyd. w Paryżu (1986), później w Pol-
sce (1989). Akcja toczy się w okupowanej Warszawie na przełomie 1942/43 r.,
wspomnienia Mullera i Filipka rozszerzają ramy czasowe do 1904, część wydarzeń
łączy się z latami powojennymi, w tym stanem wojennym 1981-83. Powieść
przedstawia zdarzenia ułożone w trzech zasadniczych wątkach: historii pani
Seidenman-Gostomskiej, losach rodziny adwokata Fichtelbauma i jego dwojga
dzieci, Joasi i Henryczka, oraz dziejach Pawia Kryńskiego, które łączy problem
zagłady Żydów oraz tożsamości i współistnienia Polaków, Żydów i Niemców w
okupowanej Warszawie. Najważniejsze wypadki dotyczą następujących postaci
utworu: Ireny Seiden-manowej-Gostomskiej, wdowy po rentgenologu zatrzymanej
przez gestapo po donosie Bronka, ale też zwolnionej dzięki łańcuchowi
pomocnych dłoni, wśród nich Niemca Mullera, wyrzuconej ostatecznie z Polski w
czasie nagonki 1968 r.; Henryka Fichtelbauma, syna adwokata, przyjaciela Pawła
Kryńskiego, który nie może pogodzić się z nieuchronną śmiercią w getcie; Pawia
Kryńskiego, syna oficera, uczestnika powstania warszawskiego, opozycjonisty po
1968, internowanego w 1981; Weroniki - siostry zakonnej, która przechowywała
żyd. dzieci ucząc je modlitwy i nowych życiorysów; Marysi Findelbaum ocalałej
jako Marysia Wiewióra, która po wojnie czuła się obco w Izraelu; Artura
Hirschfelda, który jako Polak Gru-szecki stał się po wojnie zagorzałym
antysemitą i współpracownikiem komunistów; Stucklera, oficera służby
bezpieczeństwa Rzeszy wypełniającego skrupulatnie polecenia przełożonych;
Mullera, "Niemca z ciała, Polaka z duszy", który widział wyrządzane zło, po
wojnie już w Niemczech tęsknił do Polski. Powieść obala stereotypy myślenia,
autor uświadamia czytelnikowi, że w każdym narodzie są jednostki szlachetne i
podłe: obok pol. bohaterów funkcjonowali bandyci podobni do Su-chowiaka; wśród
szlachetnych Żydów byli też konfidenci jak Bronek Blutman;
nie wszyscy Niemcy byli okrutni, o czym świadczy ryzykowne zachowanie na
gestapo Mullera. Zestawione obrazy Polski dwóch totalitaryzmów, zachodniego
(niem. hitleryzm) i wschodniego (sowiecki komunizm), okazują się równie
okrutne, powojenną rzeczywistość dobitnie określają słowa autora:
"Był to świat niedostatku, pozornego lądu i bezpieczeństwa publicznego. Klomby
pielęgnowane, ale śmietniki cuchną-
355
Podróż
ce, prawdziwa wolność, ale przejście wzbronione". W słowach kierowanych do
Boga Paweł Kryński rozprawia się z mitem o wyjątkowości Polski: "Panie Boże,
to przecież nieprawda, że zawsze była jedna pochodnia, wspólny cel, soli-
darność. To przecież nieprawda, wieczne polskie kłamstwo". Tytuł powieści,
zasygnalizowany też w wypowiedzi Pawia: "...oto rozpoczyna się nowy roz-
dział...", zapowiada początek nowego, odmiennego sposobu tworzenia naród.
egzystencji Polaków żyjących w odrodzonej, ale i obolałej rzeczywistości.
Podbipięta Longinus - jedna z gl. postaci powieści hist. H. Sienkiewicza >
Ogniem i mieczem, szlachcic herbu Ze-rwikaptur z Myszykiszek o dużej sile
pozwalającej mu na walkę starym, krzyżackim mieczem, mianowany przez ks. J.
Wiśniowieckiego namiestnikiem chorągwi husarskiej. Podkochuje się w pannie
Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej, ale warunkiem związków małżeńskich jest dla
niego konieczność ścięcia jednocześnie trzech głów nieprzyjacielskich. Wsławia
się w walkach pod Zbarażem niszcząc kozackie machiny oblężnicze i torując
drogę husarii Skrzetuskiego, zgłasza się na ochotnika do próby przedarcia się
przez oblężniczy pierścień w celu wezwania odsieczy i ginie od tatarskich
strzał. Jego ciało Kozacy umieszczają na machinie oblęż-niczej w czasie
kolejnego szturmu, a uwalnia je Zagloba, by z honorami pochować w Zbarażu.
Podkomorzy - jedna z gi. postaci komedii J. Ursyna Niemcewicza > Powrót
poślą, przedstawiciel drobnej szlachty, mądry ojciec i światły obywatel. Chce
zjednać konserwatywnego Starostę dla programu niezbędnych refonnj
jednoznacznie wskazuje przyczyny zguby kraju: "Ten to nieszczęsny nierząd, to
sejmów zrywanie / Kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie... Myśleliśmy o
sobie, a nigdy o kraju". Jest dumny z faktu uczestnictwa swego syna Walerego w
obradach sejmowych, reprezentuje obóz zwolenników reform i naprawy państwa,
wierzy w możliwość funkcjonowania wolnego i praworządnego kraju.
Pod Pikadorem - lit. kawiarnia-kabaret
przy ul. Nowy Świat 57 w Warszawie. Otwarta w X 1918 r. przez grupę poetów -
przyszłych skamandrytów (> J. Tuwim, > J. Lechoń, > A. Słonimski, potem >
K. Wierzyński). W I 1919 r. przeniesiona do podziemi Hotelu Europejskiego,
istniała do marca t.r. Miejsce wieczorów lit., spotkań skamandrytów z
publicznością, którą przyciągali atmosferą żartu, kpiny (otwarcie kawiarni
zapowiadali jako "dyktaturę poetaria-tu"), radości życia i ofertą pogodnej po-
ezji. Obok poetów w kabarecie występowali malarze i aktorzy (m.in. S. Ja-
racz). W 1919 r. dołączyli do nich futuryści - połączyli się ze skamandry-
'tami w Cech Poetów (nazywali się grupą Pikadora).
Podróż (1958) - powieść -> S. Dygata, w której powraca znany w twórczości tego
autora motyw ucieczki od nudy i szarości powszedniej, w tym wypadku w naiwnie
idealizowany świat luksusu. Narrator spotyka w pociągu nieudacznika Henryka
Szalaja, a prowadzona rozmowa staje się sposobnością do powrotu w przeszłość,
dzieciństwo, czas odrzucanych uczuć, podróży, różnych zbiegów życiowych
okoliczności. P. tylko pozornie wydaje się trochę nierealną i groteskową
historią spełnionych marzeń drobnego urzędnika, któremu udało się wyjechać-do
Włoch. Właściwie


Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu
356
jest to rodzaj przypowieści o właściwościach ludzkiej natury, uświadomienie,
że człowiek nigdy nie potrafi przestać być sobą, ponieważ zewnętrzne oko-
liczności nie zmienią naszego "ja", kpimy z losu, a on wzajemnie kpi z nas.
Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu -poemat dygresyjny > J. Słowackiego,
którego fragmentem jest > Grób Aga-memnona, pisany na Wschodzie (1836-37) i w
Paryżu (1839), nie ukończony, opubl. w t. l Pism pośmiertnych (1866). Narrator
- romant. twórca, a zarazem gl. bohater w rozmowie z czytelnikiem przekazuje
swoje zaopatrzone komentarzem obserwacje o współczesności. Dość rozległy jest
zakres przedstawianych tematów: od opisów podróży, przez refleksje o naturze
bardzo osobistej, rozważania o wartości ideałów rewolucji i walki o wolność,
do ocen polit. pol. emigracji. Zamierzona swoboda kompozycyjna i tematyczna,
ironiczny dystans, obok głębokiej refleksji humor zapowiadają mistrzostwo >
Beniowskiego.
Poemat dla dorosłych > A. Ważyka g. (1955). Opubl. na łamach > "Nowej ::|
Kultury", wywołał sensację. Autor N (apologeta socjalizmu) odwołał w nim m
swoje wcześniejsze poglądy. Ostro krytykował przemiany polit. w Polsce po II
wojnie światowej, pisał o istnieniu tu nędzy, o szarzyźnie życia. Dziś utwór
nie wydaje się burzycielski, wtedy ściągnął na autora ataki ze strony władz
PRL. Tytuł poematu sugerował, że to, o czym poeta pisał wcześniej, jest opo-
wieścią dla naiwnych, "niedorosłych". P. d. d. odegrał ważną rolę w ówczesnych
sporach polit.
Poezja wiersz > W. Broniewskiego z t. Dymy nad miastem (1927), w którym
zarysowana została idealistyczna koncepcja poezji czynu - siły odpowiedzialnej
za kształt i jakość życia: "Ty masz werbel nam zagrać do marszu! / Smagać
słowem! Bić pieśnią! / Wznieść hymnem!" Lir. nastrój dwu pierwszych zwrotek i
poezji porównanej do białej, uśpionej w jaśminie nocy majowej nie znajduje
potwierdzenia w dalszym toku wiersza. Krótkie zdania, wykrzykniki, częste
elipsy, wiele rozkaźnikowych form czasownika dobrze oddają sprzeciw, a nawet
oskarżenia wobec jej cichych słów. Wyznaczone zadania dotyczą potrzeby
przekształcania świata, a poezja ma ukazywać przewodnią w tej walce ideę,
podkreślony został ponadczasowy, niezniszczalny jej charakter. Wielokrotnie
powtórzone słowo "miłość" nabiera szerokiego zasięgu: "Jest gdzieś życie
piękniejsze od wierszy. / I jest miłość! I ona zwycięży", niemal ideału
powszechnego zbratania. Autor sygnalizuje jednak w części końcowej potrzebę
liryzmu, słów najprostszych i najcichszych, które pozwolą wyrażać świat bardzo
osobistych doznań, oczekuje też od poezji przechowania dla potomnych ludzi i
czynów.
Poeya - programowy wiersz > J. Tu-wima z t. Czyhanie na Boga (1918), gdzie
poezję określa autor jako "skok barbarzyńcy, który poczuł Boga!" Ma świadomość
czaru romant. tradycji tworzenia, lecz zaznacza konieczność dostrzegania zmian
w otaczającej rzeczywistości: "Lecz coraz szybciej warczy życia pęd: / Tam,
gdzie jest księżyc, jest i aeroplan!" W kolejnej części oświadcza jednak, że
zachwyt nad dynamiką zmian nie oznacza zapomnienia przeszłości, tylko danie
szansy - "równouprawnienia" wszystkim tematom i środkom wyrazu. On pozostanie
wierny sprawom ponadczasowym, sławić będzie Boga i Jego dzieło, dzieje ludzko-
357
Pokolenie
ści, radość życia, ale też i zgłębiać sens istnienia i śmierci. Kulminacyjnym
momentem poet. refleksji jest część szósta, w której zamierzona stylistyka
Mickiewiczowskiej Wielkiej Improwizacji staje się punktem wyjścia do
określenia nowego miejsca poety, romant. funkcji wieszcza przeciwstawiony
zostaje wtopiony w tłum jeden z wielu "ultimus in-ter pares" (ostatni wśród
równych). Wzmocnieniem tej tezy staje się część siódma, w której odwołania do
amer. poety W. Whitmana, deklarującego w swej poezji równość ludzi,
zapowiadają zwrot ku codzienności.
"Poezja" - mieś. wyd. od 1965 r., poświęcony całkowicie poezji, zamieszcza
głównie utwory autorów współcz., dyskusje lit. i wypowiedzi krytyków, noty o
autorach, recenzje nowych tomików poet. Od 1972 wydaje numery monograficzne i
monotematyczne, np. Awangarda dzisiaj (1972), Pokolenie " Współczesności"
(1976), Barok żywy (1977), J. Iwaszkiewicz (1978), Kochanowski (1980);
publikuje poezję innych narodów, np. macedońską (1977). Do zespołu
redakcyjnego należeli m.in. Z. Herbert, S. Grochowiak, J. Przy boś, A. Mię-
dzyrzecki, T. Karpowicz.
Poganka. Powieść przy kominkowym ogniu opowiadana (1846) - powieść > N.
Zmichowskiej ujęta w formę spowiedzi bohatera i będąca głosem w dyskusji na
temat antynomii: indywidualizm romant. a związek z losami narodu. Rozważania
te stanowią oś kompozycyjną utworu, określając dwa niezależne plany zdarzeń:
dyskusję grupki przyjaciół we Wstępnym obrazku i dzieje Beniamina. Pierwsza
część jest portretem grona osób skupionych wokół,,Przeglądu Naukowego" (m.in.
K. Balińskiego, E. Dembowskiego, B. Moraczewskiej),
druga natomiast prezentuje Beniamina-jednostkę wyjątkową, który za wszelką
cenę dąży do zasmakowania pełni życia. Dla pięknej i samolubnej Aspazji porzu-
ca radosny spokój rodzinnego domu, dystansuje się wobec jakichkolwiek zo-
bowiązań moralnych czy społecznych i ostatecznie staje się życiowym bankrutem.
Odwaga w rozważaniu tematów ważnych dla ówczesnych, uchylenie się od prostego
dydaktyzmu, walory psy-chol. zapewniły powieści znaczące miejsce w dorobku
pol. romantyzmu.
Pokolenie (inc. "Wiatr drzewa spienia...", 1943) - wiersz > K. K. Ba-
czyńskiego, wyraz katastrofizmu generacyjnego (określenie > K. Wyki). Składa
się z dwu odmiennych tematycznie i stylistycznie części. Pierwsza to obraz
bujności przyrody, kontrastowanej bezustannie z wizją świata ludzi opanowanego
przez zło. Bujność przyrody nie jest jednak w wierszu znakiem piękna i
harmonii ("ciągną korzenie krew, z liści pada / rosa czerwona", kwiaty
"tryskają ściśnięte ziemią") - zło dotknęło także naturę, za moment nastąpi
eksplozja. Poetycki styl I części obfituje w metafory, starannie dobrane epi-
tety, plastyczne porównania. Ascetyczna część II przedstawia obraz pokolenia
zniszczonego przez wojnę, żyjącego w świecie odwróconego Dekalogu. Ka-
tastroficzną wizję generacji pogłębia jeszcze refleksja z ostatniej zwrotki,
dotycząca przyszłości młodych: będą walczyć i niszczyć (staną "na rumowisku"),
wreszcie zginą. Ich zagłada została przeciwstawiona losowi Pompejów (ka-
tastrofa spowodowana przez naturę, nie przez ludzi) i Troi (symbol heroicznej
obrony). Spustoszeni wewnętrznie, biorący udział w dziele zniszczenia, nie
mają nawet pewności, jak ocenią ich potomni.


Pokolenie
358
Pokolenie (1951) - powieść -> B. Cze-szki, której tematem jest konspiracyjna
działalność i epizody walk powstania warszawskiego z udziałem młodych
żołnierzy z kręgu AL. Jeden z bohaterów - syn inteligenta Jurek Korecki
przechodzi proces uświadomienia ideowego, aby stać się wyznawcą jedynie
słusznych poglądów ówczesnej lewicy. Uproszczone oceny polit. ludzi i zdarzeń,
w myśl których uczciwym człowiekiem jest lewicowiec bezkrytycznie przyjmujący
prawdy podawane, sytuuje tę książkę w rzędzie typowej lit. socrealizmu.
Powieść ma jednak atuty, do których niewątpliwie należy zróżnicowana galeria
postaci wojennego pokolenia, wnikliwość psychol., wielowątko-wość prezentowana
z dużą dynamiką i będąca dobrym materiałem na scenariusz filmowy. Ekr. w reż.
A. Wajdy 1954.
pokolenie "bruLionu" - generacja poetów ur. w l. 1960., skupionych wokół
kwartalnika > "bruLion". Poszukując wolności rozumianej jako absolut (M.
Świetlicki, Do Jana Polkowskiego), wyróżnikiem swojej postawy uczynili bunt i
kontestację. Odrzucili tradycję kult. i patriotyczną oraz uznane autorytety
(List do papieża Jana Pawia Drugiego pocztą niedyplomatyczną i W odpowiedzi na
wiersz Czesława Milosza "Sarajewo" a także w obronie własnej J. Pod-siadły),
historii przeciwstawili własną biografię - chętnie posługują się formą
intymnego dziennika poet., chcą być poetami, a nie sumieniem narodu. Inte-
resują się problematyką egzystencjalną. Wyrazem ich kontestacyjnej postawy są
obrazoburcze gesty, nadużywanie w poezji wulgaryzmów. Mają silne poczucie
własnej odrębności. Przestawiciele p.b. to: M. Świetlicki, J. Podsiadło, M.
Biedrzycki, R. Tekieli, M. Niemiec, M. Baran, K. Sandecki, D. Fuks i związani
z nimi prozaicy: O. Tokarczuk, M. Tul-li, M. Gretkowska i T. Tryzna.
pokolenie 56 zwane też pokoleniem
"Współczesności" (od tytułu pisma, które krótko było ich trybuną) - młodzi
pisarze i krytycy ur. w l. 1930-35. Ich pokoleniowym przeżyciem był przewrót
październikowy po doświadczeniach czasów stalinowskich. Zbuntowani przeciw
schematycznej i programowo optymistycznej lit. > socrealizmu, manifestowali
anty estety zm (S. Gro-chowiak, A. Bursa), zainteresowanie kulturą peryferyjną
(M. Białoszewski), niezgodę na kłamstwo i konformizm (M. Hłasko, Bursa),
poczucie nieprzystosowania do rzeczywistości (Hłasko). Nie tworzyli
zorganizowanej grupy, byli wyraźnymi indywidualnościami. Wywarli znaczący
wpływ na kierunek rozwoju lit. pol. Do pokolenia 56 należeli poeci E. Bryll,
A. Bursa, S. Grocho-wiak, J. Harasymowicz, E. Stachura, prozaicy A. Brycht, M.
Hłasko, I. Iredyński, M. Nowakowski, J. Krzysztoń, W. Odojewski, W. Teriecki,
B. Wojdowski, dramaturdzy, m.in. S. Mrozek, i krytycy lit., np. J. Błoński i
J. Łukasiewicz. Formą wypowiedzi tej generacji były teatry studenckie, m.in.
Studencki Teatr Satyryków (STS) w Warszawie, Bim-Bom w Gdańsku, Kalambur we
Wrocławiu, oraz kabarety, m. in. Piwnica pod Baranami w Krakowie.
Poi Wincenty (1807-72) - poeta, geograf, red. '"Biblioteki Zakładu Narodowego
im. Ossolińskich" (1847-48), kierownik Katedry Geografii na UJ (1849-52),
doktor h.c. tej uczelni (1850), czi. AU. Uczestnik powstania listopadowego na
Litwie, swoje doświadczenia powstańcze opisał w pamiętniku z kampanii Obrazki
litewskie (1870-71 "Strze
359
Pollak Roman
cha") oraz w zbiorze wierszy Pieśni Janusza (1835). Romant. patriotyzm cechuje
także kolejne utwory, m.in. Historię szewca Jana Kilińskiego (1833-35) oraz
Pieśń o ziemi naszej (1843). Z biegiem lat (gł. z powodu rabacji galicyjskiej)
w poglądach i twórczości P. przeważyły tendencje konserwatywne i tra-
dycjonalizm szlachecki bliski postawie filistra. Ukazują się starannie
opracowane gawędy poet. Wypadki JPana Benedykta Winnickiego z podróży jego z
Kra-kowca do Nieświeża (t. 1-3, 1853-55) oraz rapsod rycerski będący pochwalą
sarmatyzmu Mohort (1855). Ponadto opublikował poemat Wit Stwosz (1857),
kroniki z XV w. wierszem Pacholę hetmańskie (1862) i dramat Powódź (1865).
Polkowski Jan (ur. 1953) - poeta, publicysta. Ukończył polonistykę na UJ. W l.
1977-79 działacz krakowskiego Studenckiego Komitetu Samoobrony.
Współzałożyciel i red. wydawnictw z > drugiego obiegu (Krakowskiej Oficyny
Studenckiej i ABC). Pracownik Zarządu Regionu NSZZ "Solidarność" Małopolska.
Internowany w okresie stanu wojennego. Red. "Arki" i "Czasu Krakowskiego" (od
1990). Laureat nagrody Fundacji im. Kościelskich. Tworzy poezję zaangażowaną w
swój czas. Własny program poet. określił w sformułowaniu: "z czułością i bólem
trzeba stwarzać świat". Ważne jest dla niego określenie miejsca poezji i zadań
poety we współcz. świecie (wiersze Wyprzedzaj, poeto i Przesianie pana X,
będące dialogiem z utworami > J. Kornhause-ra i > Z. Herberta). Twórczość P.
wyrasta z > Nowej Fali (zwł. > A. Zaga-jewskiego) - składają się na nią
wiersze niemal ascetyczne, pozbawione nadmiernej metaforyki. Jednak w poezji
P. fakt, konkret nabierają dodatkowych znaczeń, stają się punktem wyjścia do
refleksji. Poeta chętnie sięga po symbolikę bibl. i chrzęść., by opisać
ludzkie cierpienie w niedającej się zaakceptować rzeczywistości (akcenty
katastroficzne). Krytyka zalicza twórczość P. do nurtu metafizyczno-etycznego.
Po debiucie w >,,Zapisie" (1978) opublikował 5 tomów wierszy: To nie jest
poezja (1980) - wyd. w drugim obiegu pt. Oddychaj głęboko (1981), Ogień. Z
notatek 1982-83 (1983), Wiersze 1977-84 (Londyn 1986), Drzewa (1987), Elegie z
Tymowskich Gór (1990).
Pollak Roman (1886-1972) - historyk lit., edytor. Studiował filologię pol. na
UJ (1905-10), potem pracował jako nauczyciel gimnazjalny na Śląsku Cieszyńskim
i w Poznaniu oraz jako wykładowca historii lit. pol. na nowo powstałym
Uniwersytecie Poznańskim. Od 1923 r. wykładał jeż. i lit. pol. na uni-
wersytecie w Rzymie. Współtwórca Instytutu Kultury Polskiej na uniwersytecie w
Turynie. W l. 1928-39 i 45-60 prof. Uniw. Poznańskiego, dr h.c. tej uczelni. W
czasie wojny współtwórca, wykładowca i rektor tajnego Uniw. Ziem Zachodnich w
Warszawie. Członek PAU (od 1935), rad nauk. -> Instytutu Badań Literackich
PAN, Instytutu Zachodniego i Biblioteki w Kórniku. Członek komitetu
redakcyjnego (1946-52) i rady redakcyjnej (1953-67)
> "Pamiętnika Literackiego". Współ-red. Bibliografii literatury polskiej.
"Nowy Korbut" (t. Piśmiennictwo staropolskie). W badaniach nauk. zajmował się
lit. staropolską, gł. barokiem {Wśród literatów staropolskich, 1966;
Od renesansu do baroku, 1968). Odkrył i wydał dzieła wielu zapomnianych poetów
z tej epoki. Był edytorem dzieł
> Ł. Górnickiego, > J. Kitowicza, > P. Kochanowskiego, > J. Ch. Paska, >
S. Twardowskiego i in. Badał także


Pollakówna Joanna
360
dzieje pol.-wl. stosunków kult., kulturę Śląska, Pomorza i Wielkopolski (cykl
odczytów Rola ziem zachodnich w polskiej kulturze, 1946), oraz dzieje pol.
marynistyki (m.in. Morze w poezji polskiej, 1930).
Pollakówna Joanna (ur. 1939) - historyk sztuki, poetka, autorka książek dla
dzieci. Pracownik nauk. Instytutu Historii Sztuki UW, autorka książek o formi-
stach, > T. Czyżewskim, Malarstwa polskiego między wojnami i esejów o sztuce
druk. w > "Znaku". Laureatka nagrody Fundacji im. Jurzykowskiego. Debiutowała
w 1961 r. tomem wierszy Dysonanse. Potem wydala: Przytajenie barwy (1963),
Korzyści podróży (1967), Żwir (1971), W cieniu (1972), Lata szpitalne (1975),
Powolny pożar (1980), Rodzaj głodu (1986), Malomówność (1994). W
powściągliwej, emocjonalnie dyskretnej poezji, ciążącej ku miniaturze, wyraża
dramat człowieka doświadczonego przez chorobę i cierpienie, szukającego sensu
życia w obcym dla siebie świecie, dręczonego lękiem przed zbliżającą się
śmiercią. Pisząc dla dzieci (np. Generał bagniska, 1986) przedkłada dy-
daktyczną funkcję tekstu nad ludyczną.
"Polonistyka" - czasopismo metodyczne dla nauczycieli jeż. pol. w szkołach
średnich. Ukazywało się w Łodzi (od 1948), potem w Warszawie (od 1952),
obecnie w Poznaniu (od 1991). Red. naczelni pisma: J. Z. Jakubowski, S. Fry-
cie (od 1976), B. Chrząstowska (od 1991). W zespole redakcyjnym i gronie
współpracowników znaleźli się literatu-roznawcy, językoznawcy i nauczyciele,
m.in. K. Budzyk, J. Kulczycka-Saloni, M. Knothe, J. Krzyżanowski, Z. Libera,
J. Nowak-Dlużewski, E. Sawrymowicz, B. Wieczorkiewicz. "P." ukazywała się
początkowo jako kwartalnik, od 1949 r.
jako dwumiesięcznik, a od 1983 r. jako miesięcznik. Pismo publikuje artykuły
popularnonaukowe i metodyczne, prezentuje doświadczenia nauczycieli, informuje
o ukazujących się książkach (zwł. metodycznych) i recenzuje je, towarzyszy
dokonującym się zmianom programów i systemu oświaty.
Polska Akademia Literatury (PAL) -instytucja działająca w latach 1933-39 jako
oficjalna reprezentacja pol. piśmiennictwa artystycznego wobec władz.
Formułowała opinie w sprawach języka, literatury i kultury, przyznawała
nagrody lit. (Wawrzyn Akademicki oraz Nagroda PAL dla Młodych), wyróżnienia i
stypendia, inicjowała wydawnictwa służące rozwojowi lit. pol. Liczyła 15
członków dożywotnich, 7 mianował minister wyznań rei. i oświecenia pub-
licznego, pozostali pochodzili z ich wyboru. Funkcję prezesa sprawował > W.
Sieroszewski, natomiast rzecznikiem idei jej powołania był wiele lat wcześniej
> S. Żeromski, który przedstawił w 1918 r. Projekt Akademii Literatury
Polskiej.
Polska Akademia Umiejętności - instytucja nauk.; powst. w 1872 r. jako
Akademia Umiejętności w celu organizowania i popierania badań nauk. oraz
reprezentowania pol. nauki za granicą. Zapoczątkowała wiele serii wydawni-
czych, organizowała zjazdy nauk., łączyła najwybitniejszych uczonych pol.
prowadzących badania w kraju i poza jego granicami. Od 1919 r. działała pod
nazwą PAU w zróżnicowanej formie i z większą liczbą członków; prócz kon-
tynuacji serii wydawniczych rozpoczęła edycję wielu nowych tytułów, m.in.
Polskiego słownika biograficznego. Swój dorobek musiała przekazać w 1951 r.
Polskiej Akademii Nauk.
361
Popioły
Polska Bibliografia Literacka (PBL) -wydawnictwo seryjne, ukazujące się od
1954 r., którego poszczególne roczniki zawierają pełną bibliografię twórczości
lit., nauki o literaturze oraz krytyki lit. i teatr. w danym roku. Od 1966
rejestr obejmuje druki dla niewidomych, płyty, filmy, kasety z zapisem
słuchowisk i spektakli.
Polska jesień (1940-47, wyd. 1955) -powieść > J. J. Szczepańskiego. Jedna z
pierwszych relacji o wrześniu 1939 z perspektywy żołnierza. Narrator-bo-hater,
podchorąży Paweł Strączyński, opowiada (układ dziennika: chronologia,
szczegóły, epizody, pojedyncze sceny) o szlaku bojowym Armii Kraków aż do
kapitulacji, poprzedzonej wiadomością o radzieckiej agresji. Sam bohater jest
wzorem postawy żołnierskiej: klęski nie uznaje za ostateczną, zawsze jest
gotów walczyć, a za najwyższe wartości uznaje patriotyczny obowiązek i godność
żołnierza, które sprawdzają się w czynach, nie w słowach. Uważana za jedną z
najlepszych powieści o wrześniu, P. j. jest napisana piękną, precyzyjną
polszczyzną, zachowuje umiar, nie epatuje nadmiarem naturalizmu.
Popioły (1904) - powieść -> S. Żerom-skiego, do której materiały zbierał w
czasie swej pracy w bibliotece rap-perswilskiej. Losy trzech głównych bo-
haterów łączą w całość niezależne wątki: czasy Legionów Dąbrowskiego dotyczą
przede wszystkim księcia Gintulta, kampania hiszpańska 1808 r. wiąże się z
dziejami Krzysztofa Cedry, a wojna 1809 z osobą Rafała Olbromskiego, którego
życie jest obiektem szczególnych zainteresowań pisarza. Na kartach powieści
opisane zostały wielkie wydarzenia hist. epoki napoleońskiej (1797-1812):
sceny bitwy z kampanii wł., odgłosy kampanii egipskiej, walki w Hiszpanii,
kampania austr., walki w Księstwie Warszawskim, przegląd wojsk przed wyprawą
na Rosję. Obok gl. bohaterów występują postacie drugoplanowe (Nardzewski,
Piotr Olbromski, żołnierze Gajkoś i Michcik) oraz autentyczni uczestnicy
wydarzeń hist. (Napoleon Bonaparte, gen. J. H. Dąbrowski, ks. J. Poniatowski,
gen. M. Sokolnicki, adiutant Napoleona J. Sułkowski, gen. J. Zajączek).
Żeromski ukazuje fascynacje Polaków osobą Napoleona, nie ukrywa jednak
sprzeczności między ideałami walczących rodaków a istotą zaborczej polityki
cesarza, odsłania prawdziwe oblicze wojny z jej okrucieństwem i zbrodnią,
opisuje zarówno heroizm pol. żołnierza, jak i jego tragizm w roli najeźdźcy na
San Domingo i w Hiszpanii. Powieść jest też szeroko zarysowanym obrazem życia
społeczeństwa pol. na przełomie XVIII i XIX w., wśród bohaterów są
reprezentanci ma-gnaterii (rodzina Gintułtów), szlachty zamożnej (Cedrowie),
średniej (Olbrom-scy) i ubogiej (Ojrzyńscy i Piotr Olbromski w Wygnance) oraz
chłopów pańszczyźnianych. Czytelnik dowiaduje się, jak wyglądało życie
codzienne w dworkach szlacheckich, co interesowało "złotą młodzież" w
Warszawie, na czym polegały tajne obrzędy masonerii, czego dotyczyły konflikty
między panem a chłopem pańszczyźnianym. B. ważnym problemem utworu jest proces
przeobrażeń świadomości społ. i naród., co autor podkreślił w wypowiedzi:
"W dobie napoleońskiej stary świat polski przerodził się w znacznym swoim
odłamie na inne zgoła społeczeństwo", a ukazał na przykładzie losów Rafała
Olbromskiego i Krzysztofa Cedry. Niemal odrębne całości powieści stanowią
partie miłosne; żywiołowe uczucie łączy Rafała z Heleną, zakończone jej tra-
giczną śmiercią; powracająca fascyna-


Popiół i diament
362
cja tego bohatera piękną Elżbietą Gin-tułtówną także nabiera znamion tragicz-
nego żywiołu. Utwór prezentuje odradzanie się nowego życia z popiołów
przeszłości Polski przedrozbiorowej, ich iskra wznieci powstania 1830 i 1863
r. P. były zaplanowane jako pierwsza część cyklu hist., z dalszych części za-
chował się fragment Wszystko i nic oraz ostatnie ogniwo > Wierna rzeka, gdzie
jednym z bohaterów jest syn Rafała Hubert Olbromski, powstaniec 1863 r. Dram.
koniec życia Krzysztofa Cedry i Rafała Olbromskiego przedstawił autor w
utworze Turoń. Ekr. w reż. A. Wajdy 1965.
Popiół i diament (1948) - powieść > J. Ąndrzejewskiego drukowana początkowo w
"Odrodzeniu" jako Zaraz po wojnie, ostateczna wersja tytułu zaczerpnięta
została z wiersza C. Norwida Za kulisami. Konflikt polit. u progu budowania
nowego państwa pol. po zakończeniu II wojny uosabiają w powieści dwaj boha-
terowie - sekretarz partii Stefan Szczu-ka i młody żołnierz AK Maciek Cheł-
micki. Obraz społeczeństwa Ostrowca jest modelem społeczeństwa pol., w którym
w powojennej rzeczywistości rysowały się różne grupy i postawy i tak dość
karykaturalnie przedstawione zostało ziemiaństwo w osobach Pucia-tyckich i
Teleżyńskich; tragiczne pokolenie Kolumbów, członków AK reprezentują Maciek
Chelmicki i Andrzej Kossecki; do generacji młodych, skażonych wojennym
zabijaniem należą Alek Kossecki i Jurek Szretter; myślenie karierowiczów
prezentują Swięcicki i Drewnowski; ideologię partyjną propagują Szczuka i
Podgórski; dramaty ludzi zagubionych w czasie wojny, gotowych dla przeżycia
zaprzedać wyznawane zasady uosabia przedwojenny sędzia Antoni Kossecki; wy
godnego życia
poszukują Weychert, Pieniążek i Paw-licki. Przedstawiciele wszystkich orien-
tacji i postaw życiowych spotykają się na wieczornym bankiecie w miejscowym
hotelu "Monopol", w migawkowych rozmowach, wraz z upływem nocy odsłaniają
swoje prawdziwe twarze, by w końcowej scenie poloneza niczym w "chocholim
tańcu" ostatecznie ujawnić fałsz, zaślepienie i niemoc. Tragizm pokolenia
Kolumbów obrazuje postać gł. bohatera, przybył do Ostrowca wykonać zadanie,
ale spotkanie z Krystyną uświadamia mu potrzebę miłości, domu, zwyczajnego
życia, postanawia zerwać z organizacją po zabiciu sekretarza partii, ginie w
odruchowej ucieczce od kuł wojskowego patrolu. Zamierzony przez
Ąndrzejewskiego realizm prezentowania postaci i racji nosi jednak znamiona
tendencyjności, reprezentanci marksistowskiej ideologii mają wyłączność na
słuszność argumentów i sprawiedliwość sądów, wiele gorzkiej prawdy o pol.
rzeczywistości powojennej zostało po prostu zniekształconej lub pominiętej. Z
dużym uproszczeniem przedstawiony został także dylemat moralny byłego sędziego
Kosseckiego, czytelnik nie ma możliwości osądu ofiary, która stała się katem
dla innych, jednoznacznie oceniają go partyjni sekretarze nazywając
"bankructwem drob-nomieszczucha". W 1958 r. A. Wajda przeniósł powieść na
ekran.
"Po prostu" (1947-57) - studenckie czasopismo spol.-lit., wychodzące w War-
szawie. Do 1955 r. oficjalne pismo polit. organizacji młodzieżowych. Za-
mieszczało teksty ideologiczne, mające ukształtować poglądy studentów. Pu-
blikowane w "P. p." utwory (gł. okolicznościowe i propagandowe) realizowały
założenia socrealizmu. W 1953 r. wraz z wejściem do redakcji młodych pu-
363
Porębowicz Edward
blicystów (m.in. W. Godek, J. Kuczyń-ski, R. Turski) zaczęła się powolna ewo-
lucja pisma, które wkrótce odegrało ważną rolę w wydarzeniach październi-
kowych. Za moment narodzin nowego "P. p." (zwanego zielonym - od koloru
dominującego w szacie graficznej) uznaje się nr 27 (336) z 4 IX 1955, opa-
trzony podtytułem "Tygodnik studentów i młodej inteligencji". Pismo poszerzyło
krąg tematów o dotyczące całego narodu. Liczne reportaże (m.in. o społ.
źródłach postaw życiowych młodzieży, O prawdziwych warunkach życia robotników,
łamaniu praworządności, rehabilitacji członków AK) stanowiły początek dyskusji
- także z udziałem czytelników. Swoje oblicze "P. p." ostatecznie określiło
między VI 1956 (wypadki poznańskie, wobec których zajęło niezależne
stanowisko) a wydarzeniami w X 1956 r., w których aktywnie uczestniczyło.
Niezależność zachowało także podczas powstania węgierskiego. Zmiany zaszły
także w dziale lit., objętym w 1956 r. przez J. J. Lipskiego. W piśmie zaczęły
ukazywać się teksty autorów zachodnich i emigracyjnych oraz utwory pisarzy
krajowych, opozycyjne wobec socrealizmu. Te zmiany powodowały coraz ostrzejszą
krytykę pisma ze strony PZPR (publiczne ataki W. Go-mułki). Ostatni nr "P. p."
ukazał się w VI 1957. Pismo miało być wznowione po wakacjach, ale cenzura
odrzuciła kolejny nr, a 5 X 1957 w "Trybunie Ludu" ogłoszono decyzję o
likwidacji "P. p." Młodzież zareagowała demonstracjami. Dzieje "P. p." stały
się przyczyną jego legendy.
Porazińska Janina (1888-1971) - poetka, prozaik, autorka bajek i utworów
scenicznych dla dzieci i młodzieży, tłumaczka. Ur. w Lublinie, studiowała na
UJ, w czasie wojny aktywnie uczestniczyła w pracy konspiracyjnej. Współ-
pracowała z pismami dziecięcymi, w 1917 była wspóizałoż. "Płomyka", który
redagowała przez wiele lat. Jej twórczość nawiązuje do folkloru, ludowych
baśni i podań, taki charakter mają Jaś i Kasia (1933), Legendy (1937), Baśń o
siedmiu krukach (1938) i Czarodziejska księga (1961). Wzorując się na Pinokiu
C. Collodiego napisała powieść fantastyczną rozgrywającą się w XVII-wiecznym
Krakowie Kichuś majstra Lepigliny (1924). Wydawała też zbiory poezji, m.in.
Psotki i śmieszki (1955);
duże uznanie przyniosły P. biograficzna powieść o J. Kochanowskim Kto mi dal
skrzydła (1957) i autobiograficzna gawęda / w sto koni nie dogoni (1961).
Porębowicz Edward (1862-1937) - historyk lit. romańskich, krytyk lit., tłu-
macz. Studiował filol. na UJ, historię lit. ang. i niem. na uniw. w Berlinie i
Monachium, jeż. franc. i prowansalski w Montpellier, Paryżu, Barcelonie i Flo-
rencji. Doktorat filologii romańskiej uzyskał w 1890 r. w Wiedniu. Pracował w
> Bibliotece Polskiej w Paryżu. W l. 1899-1931 był prof. Uniw. Lwowskiego - w
1926 r. jego rektorem. W 1910 r. został członkiem > Akademii Umiejętności. Po
I wojnie światowej wykładał na UW. Otrzymał nagrodę lit. m. Lwowa. Erudyta,
ugruntował w Polsce wiedzę o piśmiennictwie europ. - opracował całościowe lub
fragmentaryczne zarysy literatur: fr., wł" hiszp., portug. Autor pionierskich
rozpraw o średniowieczu i baroku. W Nowym pięknie wieków średnich (1916)
polemizował z krzywdzącą opinią o epoce, a w studium Andrzej Morsztyn,
przedstawiciel baroku w poezji polskiej (1893) wprowadził pojęcie baroku jako
stylu artyst. Śledząc związki swojej epoki z romantyzmem, zaproponował dla
niej nazwę


Pornografia
364
"neoromantyzm" (Poezja polska nowego stulecia, 1902). Jako tłumacz łączył
wierność oryginałowi z troską o artystyczną wartość przekładów: Pieśni ludowe
celtyckie, germańskie, romańskie, Boska Komedia i Życie nowe Dantego, Don Juan
G. Byrona (I przekład pol., 1922), dramaty Calderona.
Pornografia (1960) - powieść -> W. Gombrowicza, kolejny utwór o sztuczności
stosunków międzyludzkich, poddanych wszechwładzy Formy. Dwaj starsi panowie,
znawcy "mechanizmów stwarzania się", świadomie inscenizują życie pary młodych.
Próbują ich skojarzyć (stąd mylący tytuł, określający stręczycielskie
działania bohaterów). Gdy to się nie uda, popchną młodych do wykonania wyroku
na przywódcy podziemia (akcja toczy się w czasie wojny). Żartobliwy
eksperyment prowadzi do tragedii, a Forma staje się niszczycielską siłą.
Posłuchajcie, bracia miła..., in. Lament świętokrzyski, Plankt świętokrzyski,
Plankt, Żale Matki Boskiej pod krzyżem (XV w.) - rękopis z ok. 1470 r.,
przechowywany w benedyktyńskim klasztorze Św. Krzyża na Łysej Górze, zaginął w
czasie II wojny światowej. Utwór reprezentuje gat. wypowiedzi lamentacyjnej,
tzw. planktu, skargi, żalu. Wykorzystuje częsty w sztuce średniowiecza - motyw
bolejącej Matki pod krzyżem. Cierpieniu Marii nadal anonimowy autor wymiar
głęboko ludzki, ukazując jej rozpacz, ból, zwątpienie (nie ma w wierszu
nadziei Zmartwychwstania). Po mistrzowsku operuje opozycjami czasowymi
(przeszłość - teraźniejszość) i przestrzennymi (sfera ziemska - sfera
niebieska), kontrastami tkliwych zdrobnień i okrutnych obrazów męki, gromadzi
środki leksykalne służące nazwaniu cierpienia, mocno akcentuje "jedyność" Syna
(II zwrotka i końcowy dwuwers). Przejmującą skargę Marii porządkują trzy
apostrofy: do Chrystusa (motyw wspótcierpienia), do archanioła Gabriela
(wyrzuty pod jego adresem) i matek (czuje się jedną z nich). Wiersz zaczyna
się apostrofą do ludzi (prośba o wysłuchanie skargi), zarysowuje wyraźną sy-
tuację (zdarzenia pod krzyżem ukazane z perspektywy cierpiącej matki), ma
formę monologu kierowanego do różnych słuchaczy - można przypuszczać, że był
fragmentem zaginionego misterium pasyjnego. L. ś. nawiązuje do do-loryzmu
(łac. dolor = ból, cierpienie) -prądu rei. w Europie XIV i XV w., eks-
ponującego kult cierpienia Chrystusa i Matki Boskiej Bolesnej. Pojawiające się
w nim motywy są mocno zakorzenione w tradycji średniow. lit. europ. (np.
wspótcierpienie Marii: "urodziłam Cię, wykarmiłam, czemu mnie opuszczasz?").
Na tle lit. pol. utwór ten wyróżnia się (uzasadnioną sytuacyjnie) silną
emocjonalnością, ukazaniem cierpienia jako najgłębszego ludzkiego
doświadczenia egzystencjalnego.
Pospolite ruszenie wiersz > W. Potockiego (z Moraliów), opis sytuacji,
dominują w nim dialog i fabuła. Przedstawiając szlachtę znajdującą się w obo-
zie wojskowym, ukazuje jej prywatę i niezdyscyplinowanie, przedkładanie
przywilejów stanowych nad dobro ojczyzny. Wniosek wynika z obrazu -brak
komentarza odautorskiego.
postmodernizm - termin o nie do końca zdefiniowanym znaczeniu. Pojawił się w
2. pol. XX w. w USA. Obejmuje różne dziedziny współcz. kultury. Podstawowe
jest dla niego założenie, że w sztuce nie ma postępu -jest ciągła gra
365
Potęga smaku
znaczeń i form nie dających się zhierarchizować i już wyczerpanych. Należy
odrzucić myśl o posłannictwie sztuki i artysty. Literaturę spośród innych
dziedzin wyróżnia tylko to, że dotyczy tekstów, gra z wcześniej powstałymi
(inter-tekstualność, eklektyzm). Można ją czytać na różnych poziomach. P.
liczy na odbiorcę erudycyjnego, będącego partnerem w grze, zabawie czy
happeningu, rezygnuje z doktryny, zakłada pełną swobodę twórcy i tolerancję ze
strony czytelnika. Cz. Miłosz za pierwszą pol. powieść postmodernistyczną
uznał Pannę Nikt T. Tryzny. Z p. wiązana jest także twórczość M. Gretkowskiej
i N. Goerke.
Postylla Pańska (1557) - zbiór kazań > M. Reja, które miały szerzyć ideę
kalwinizmu docierając bez pośrednictwa kaznodziei do szerszego odbiorcy. Nazwa
postylla przyjęta w Polsce od XVI w. dla zbiorów, w których wykład komentujący
następuje po odpowiednim fragmencie Pisma sw. (łac. post il-la verba = po tych
słowach). P.P. Reja, zawierająca bogatą panoramę obyczajów opisanych barwnym
językiem, umiejętnie łączyła obraz rzeczywistości z anegdotą, co przyczyniło
się do ogromnej jej poczytności w okresie reformacji i spowodowało ataki na
autora, m.in. biskup J. Wereszczyński w ogłoszonym traktacie przedstawił
zabawną karykaturę pisarza. Nieobojętne pozostało na jej opublikowanie
duchowieństwo katol., do pierwszych naśladowców należy jezuita > J. Wujek
(Postiiia catholica i Postylla mniejsza).
Poświatowska Halina (1935-67) - poetka. Studiowała filozofię na UJ i w Smith
College w Northampton (USA). Poważna choroba serca, na którą cierpiała od
dzieciństwa, ciągłe
pobyty w szpitalach i sanatoriach wpłynęły na charakter jej wierszy - stale
obecne motywy śmierci, zmagania się z nią, próby oswojenia. Równie często
pojawia się w lirykach P. zachwyt życiem, pięknem przyrody, intensywne
przeżywanie miłości i rozpacz po jej stracie (mąż poetki, również chory na
serce, zmarł krótko po ślubie). P. była autorką 4 tomików wierszy (Hymn bał-
wochwalczy, 1958; Dzień dzisiejszy, 1963; Oda do rąk, 1966; wyd. pośmiertnie
Jeszcze jedno wspomnienie, 1968) oraz bardzo osobistej, napisanej w formie
listów, biograficznej książki Opowieści dla mojego przyjaciela (1967).
Potęga smaku - wiersz > Z. Herberta
z t. Raport z oblężonego miasta (1983), w którym podmiot lir. wypowiada się w
imieniu zbiorowości, czego dowodzą formy gramatyczne "nasza", "mieliśmy",
"nas", "nasze". Tekst ma formę chłodnego dyskursu adresowanego do katol.
filozofa prof. I. Dąmbskiej, reprezentującej etos kontestujących w czasach PRL
intelektualistów. Wyraźny kontrast między "my" a "oni" podkreślony został
jednoznacznym odcięciem się podmiotowego "my" od "ich [...] parcianej
dialektyki" i wszystkiego, co stworzyły "wnuczęta Aurory" i było "siermiężne",
m.in. "pojęcia jak cepy", "składnia pozbawiona urody". Nie można było
akceptować takiego świata, autor stwierdza, iż "była to sprawa smaku" i
dlatego "nasze oczy i uszy odmówiły posłuchu", ową rzeczywistość - rodzaj
piekła, cechowała przemoc i fałsz, był to "mokry dół zaułek morderców barak /
nazwany pałacem sprawiedliwości", w którym funkcjonowanie określała
"dialektyka oprawców". Zniszczone zostało nie tylko piękno, ale idee i racje
moralne przerodziły się w zło określone jako "samogonny Mefisto w leninow-



Potocki Jan
366
skiej kurtce", a za niezgodę na taki kształt świata - "wycedzone szyderstwo",
trzeba było zapłacić "głową", szatański świat wymagał etycznego heroizmu.
Potocki Jan (1761-1825) - słynny podróżnik i orientalista, pisarz, historyk -
pionier badań hist. i archeol. nad Słowiańszczyzną. Podczas studiów w
Szwajcarii i Francji, a potem pobytu w Paryżu (1785-87) zafascynował się
kulturą franc. i ideami oświecenia. Po powrocie, jako poseł na Sejm Wielki,
stal się ich rzecznikiem. Założył Drukarnię Wolną (1788-92), by swobodnie
głosić swe poglądy. Wychodziły z niej gt. radykalne teksty publicyst. W l.
1793-96 przebywał w Niemczech, w 1798-1805 gł. w Petersburgu, potem zamieszkał
we własnym majątku. Odbył liczne podróże, m.in. do Egiptu, Maroka, Turcji,
Chin -jako kierownik ekipy naukowej poselstwa roś. (dotarł tylko do Mongolii).
Członek Tow. Przyjaciół Nauk (1803), członek honorowy petersburskiej Akademii
Nauk (1806). Fascynująca i ekscytująca osobowość: jako pierwszy Polak latał
balonem, wygłaszał opinie będące mieszaniną różnych poglądów, nosił strój na
poły polski, na poły czer-kieski, towarzyszył mu "eks-konfederat barski na
jedno oko ślepy, z kozacka ubrany". Pisał tylko po franc. Autor licznych
relacji z podróży i komedii Parady, napisanej dla sceny dworskiej w Łańcucie i
tam wystawionej (1792);
6 jednoaktówek, napisanych błyskotliwym, pełnym kalamburów językiem, w sposób
ironiczny lub parodystyczny wykorzystujących znane konwencje teatr. - gł.
komedię dell'arte. Najważniejszym dziełem P. jest > Rękopis znaleziony w
Saragossie powieść orientalna, największe osiągnięcie lit. europ. w tej
dziedzinie.
Potocki Wacław (1621-96) - ziemianin, wychowany w rodzinie ariańskiej. Życie
spędził na wsi, gospodarząc wraz z żoną, K. Morsztynówną, w majątku
odziedziczonym po ojcu. Walczył przeciw Szwecji i Rakoczemu. Uczestniczył
aktywnie w sejmikach, opowiadając się za wzmocnieniem władzy króla i dzie-
dzicznością tronu. Po ustawie skazującej arian na banicję (1658) przeszedł na
katolicyzm, jego żona pozostała arianką. W 1662 r. wytoczono małżonkom proces
o innowierstwo. W 1663 r. P. ochrzcił dwoje starszych dzieci i w 1665 r.
przepisał na nie majątek, przekonany, że będzie zmuszony opuścić Polskę.
Przetrwał jednak trudności. Ostatnie lata życia spędził samotnie (żona i córka
zmarły, synowie zginęli na wojnach), wypełniając je pracą lit. Pozostawił
bogatą spuściznę: liryki, romanse (powieści), poematy. Najwybitniejsze jego
utwory to: > Transakcja wojny okocimskiej. Ogród, ale nie plewiony; brog, ale
co snop, to inszego zboża, kram rozlicznego gatunku zw. Ogrodem fraszek (ponad
1800 wierszy), Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg w każdym
stanie żywota ludzkiego... (ok. 2100 wierszy) i Poczet herbów. Najdojrzalszym
zbiorem jego liryków są Periody, treny powstałe po śmierci syna Stefana. Mówią
o cierpieniu i poszukiwaniu możliwości powrotu do równowagi. W romansach
Judyta i Wirginia opowieść bibl. i antyczną odczytał przez wspólcz.
doświadczenia Polski - przyjęty z wzoru wątek fabularny potraktował jak
tworzywo własnego dzieła. Wiersze zebrane w Ogrodzie... roboczo nazwał
fraszkami, ale w ostatniej red. zrezygnował z tego określenia. Podjął w nich
krytykę wad szlachty. Akceptując układ stanowy i uważając swój stan za
podstawę ustroju Rzeczypospolitej, pisał o jego morał -
367
Potop
nej odpowiedzialności za kraj, niepokoił się krzywdą ludu. Źródeł deprawacji
szlachty szukał w magnaterii. W Ogrodzie znalazły się także fraszki, których
jedynym zadaniem było bawić czytelnika. Moralia, wzorowane na Adagiach Erazma
z Rotterdamu, są syntezą rozważań poety. Nie miał zamiaru ich drukować, nie
pozwalał robić odpisów (ukazały się w XX w.). W tym zbiorze sformułował ostre
sądy: pisał o nietolerancji i łamaniu wolności sumienia w Polsce, krytykował
Kościół i szlachtę, dawał wyraz brakowi wiary w skuteczność moralistyki (Czuj,
stary pies szczeka) i możliwość przemiany społeczeństwa. Poczet herbów,
zadedykowany żołnierzom - obrońcom ojczyzny i wiary, jest apoteozą stanu
szlacheckiego, jednak poeta przeciwstawił w nim współcz. sobie szlachtę
bohaterskim przodkom. Twórczość P. była zapisem osobistych przeżyć, ale
głównie uczuć obywatelskich. Wrośnięty w szlachecką codzienność, czerpiący z
niej tematy utworów, oglądał swój stan na tle tradycji. Widział przepaść
między sar-mackimi ideałami a rzeczywistością. Był przekonany, że społecznym
obowiązkiem pisarza jest upowszechnienie "przykładów cnoty" - sięgał po nie do
historyków i moralistów rzym. oraz do Erazma z Rotterdamu. Dużą wagę
przywiązywał do warsztatu poet. Twierdził, że poeta musi łączyć talent z pracą
nad językiem ("gromadzenie słów") i nauką (studiowanie historii ojczystej;
rozważania warsztatowe), Dbał o czystość języka - wbrew zwyczajom epoki nie
makaronizował. Pisał prostym językiem, chętnie sięgał po potoczną narrację i
dialog, wplatał w tekst przysłowia (zwł. w Moraliach). Potrafił też korzystać
z barokowej poetyki konceptu (Transakcja wojny cho-cimskiej).
Potop (1886) - powieść -> H. Sienkiewicza, II część Trylogii, druk. najpierw w
odcinkach w "Słowie", "Czasie" i "Dzienniku Poznańskim". Entuzjastyczne
przyjęcie pierwszej części utwierdziło autora w celowości kontynuowania XVII-
wiecznego tematu wojennego, jak również zachowania przyjętego wcześniej
schematu z hist. tłem i fikcyjnym wątkiem romansowym. Intencja przyświecała ta
sama: pisarstwo "ku pokrzepieniu serc". Tym razem jest to okres potopu
szwedzkiego, opisane w powieści wydarzenia rozgrywają się w l. 1655-57.
Osłabienie państwa pol. wskutek wojny z Rosją staje się impulsem dla szwedz.
władcy Karola Gustawa do ataku na Polskę. W sytuacji ostatecznego zagrożenia
bytu naród, ujawnia się prawdziwe oblicze poszczególnych osób, rodów i grup
spol. Część magnaterii, jak ukazani w powieści hetman litewski Janusz
Radziwiłł czy wojewoda Krzysztof Opaliński, idzie na ugodę z najeźdźcą,
podobnie część szlachty, która zastrzegłszy nietykalność majątków i wiary
przechodzi pod panowanie króla szwedz. W P. wojna jest ukazana jako
ogólnonarodowe powstanie i ten element stanowi dużą wartość utworu, odstępstwa
autora od prawdy hist. są znacznie mniejsze aniżeli w > Ogniem i mieczem i
stosowane są jedynie dla udoskonalenia artyst. strony dzielą. Gł. postać
powieści Andrzej Kmicic jest typowym przedstawicielem szlachty, patriotą,
człowiekiem szlachetnym, ale równocześnie zabijaką o wybujałym temperamencie i
skłonności do awantur. Czytelnik spotyka go już na pierwszych stronach
powieści, gdy przybywa do Wodoktów, aby zaprezentować się przyszłej żonie,
Oleńce Billewiczównie. Po perypetiach w Lubiczu i rzezi Butry-mów porywa
pannę, później pojedynkuje się z Wołodyjowskim, a w końcu dla


Powrót posła
368
369
pozytywizm
odkupienia win zaciąga się w służbę dla ojczyzny u boku ks. J. Radziwiłła.
Nieświadom prawdziwych zamiarów swego protektora staje się w oczach pu-
blicznych zdrajcą kraju i dopiero rozmowa z Bogusławom Radziwiłłem otwiera mu
oczy na prawdę. Niedoszły rywal do serca Oleńki bezceremonialnie wypowiada się
o Polsce jako postawie sukna, z którego każdy chce dla siebie wydrzeć jak
najwięcej. Przemiana Kmi-cica, gwałtowna i pełna efektownych prób zmazania
winy, wiedzie (już jako Babinicza) od heroicznego poświęcenia w obronie
Częstochowy, ofiarnej walki ratującej króla Jana Kazimierza do pełnej
rehabilitacji przed Oleńką i miejscową szlachtą zgromadzoną w upickim
kościele. Przywieziony przez Wołody-jowskiego list królewski wskazuje na
ogromne zasługi Kmicica dla ojczyzny, za co dostaje w nagrodę tytuł starosty
upickiego. Treść powieści stanowi kontynuację dziejów wielu bohaterów zary-
sowanych w I cz., zarówno postaci hist. (Chmielnicki, Czarniecki), jak i
czysto fikcyjnych (Zagłoba, Wołodyjowski, Skrzetuski). Hist. powieść H.
Sienkiewicza znacznie udoskonala wzorzec tego gatunku: atrakcyjna fabuła
awanturnicza z nagłymi zwrotami akcji; wątek miłosny z wieloma perypetiami;
opisy batalistyczne pełne patosu; wielkie momenty z dziejów Polski, to wszyst-
ko niewątpliwie wpływało na poczyt-ność utworu i pozwalało realizować cel
narodowego krzepienia. Znaczącym walorem lit. jest mistrzowskie operowanie
stylizacją języka, archaizacja wpływa na prawdopodobieństwo przedstawianych
ludzi i zdarzeń, a dodatkowo zastosowana indywidualizacja języka bohaterów
jest świetnym zabiegiem charakteryzującym postać (np. Zagłoba). Ekranizacja w
reż. J. Hoff-mana 1974.
Powrót poślą - komedia > J. Ursyna Niemcewicza napisana w czasie przerwy w
obradach Sejmu Wielkiego na przełomie X/XI 1790, dedykowana marszałkowi S.
Maiachowskiemu, wyst. 15 I 1791. Akcja rozgrywa się w ciągu kilku godzin w
dworku Podkomorzego i Podkomorzyny, w czasie powrotu z obrad sejmowych ich
syna Wa-lerego, posła stronnictwa patriotycznego i zwolennika reform. Obecność
sąsiadów - Starosty Gadulskiego z żoną oraz fircyka Szarmanckiego - staje się
naturalną sposobnością do konfrontacji dwóch postaw obywatelskich. Statyczną
akcję wypełnia dyskusja reprezentantów oświeconego myślenia (Podko-morostwo) z
sarmackim, konserwatywnym widzeniem sytuacji (Gadulski), w osobie Starościny
Niemcewicz spor-tretował i ośmieszył osoby bezmyślnie hołdujące obcym wzorom,
śmieszne w przesadnie czułostkowych pozach, aspirujący do ręki Teresy
Szarmancki okazuje się oszustem czyhającym tylko na majątek Starosty. Zgodnie
z funkcją teatru stanisławowskiego wystawiane sztuki byłym głosem w dyskusji
na tematy wówczas ważne, dlatego komedia polit. czasów Sejmu Wielkiego była
prezentacją postulatów wysuwanych przez postępowy obóz patriotyczny żądający
zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, zwiększenia liczby stałego wojska,
ulżenia doli chłopów. Zamysł wyeksponowania dialogów o treści polit.,
rezonerstwa kosztem zdarzeń skutkuje dużym uproszczeniem postaci ukazanych
jako jednoznacznie dobre (patrioci) i złe (konserwatyści). Ograny schemat
intrygi komediowej jest tylko wątkiem ubocznym wobec treści polit., kochająca
się para Walery i Teresa będą szczęśliwi, nieuczciwy konkurent do ręki panny
(Szarmancki) został skompromitowany.
Powrót prokonsula - wiersz > Z. Herberta z tomu Studium przedmiotu (1961)
ujęty w formę monologu rzym. urzędnika, który, zwracając się pozornie do słu-
chaczy, a faktycznie do siebie samego, przekonuje o konieczności powrotu na
dwór cesarza. Prokonsul wie, że pobyt tam nie będzie łatwy, trzeba będzie żyć
w uległości, podporządkowaniu: "na nowo ułożyć się z twarzą", "z oczami aby
były idealnie puste", "bić brawo", ale decyzja zapadła, ponieważ nie potrafi
żyć z dala od tego wszystkiego, z czym łączą go więzy emocjonalne. Kolejno
wyliczone argumenty zamyka stwierdzeniem: "mam naprawdę nadzieję że jakoś to
się ułoży", wybór został już faktycznie dokonany i mimo wygłoszonych upewnień
odbiorca nie wierzy w możliwość owego "ułożenia się", cały monolog jest
mistrzowskim operowaniem ironią. Rozważania o naturze przemocy otaczającej
człowieka można odczytać konkretnie w odniesieniu do rzeczywistości polit., a
w niej systemu totalitarnego, mogą też oznaczać wszelkie formy ograniczeń.
pozytywizm - l. Kierunek filoz. określony jako system w pracach A. Com-te'a,
kontynuowany w doktrynach J. S. Milla i H. Spencera, głosił przekonanie o
tożsamości świata przyrody i świata człowieka (monizm przyrodniczy), potrzebę
uznania nauki za jedyne źródło wiedzy (scjentyzm), praktycyzm w działaniu. 2.
Okres w lit. pol. obejmujący czas od upadku powstania styczniowego 1864 do lat
1890-95. Za najwcześniejszego propagatora "filozofii pozytywnej" uważany jest
ksiądz F. Kru-piński, który w rozprawie Szkota pozytywna (1868) dowodził, iż
nauka nie musi stanowić opozycji wobec religii. Entuzjastą wiedzy pozwalającej
wyjaśniać tajemnice był > J. Ochorowicz,
manifestem pokolenia pozytywist. stał się artykuł My i wy ogłoszony przez >
A. Świętochowskiego na łamach "Przeglądu Tygodniowego" (1871). Istotną częścią
składową programów p. były > praca u podstaw i > praca organiczna, ważną
rolę w kształceniu elity intelektualnej odegrała Szkoła Główna, literaturze
wyznaczano początkowo zadania publicyst., miała służyć sprawom naród. i społ.,
rolę wychowawczą miały grać utwory tendencyjne, szczególnie powieść z tezą, do
takiego pisarstwa zachęcał m.in. > P. Chmielowski w artykule Utylitaryzm w
literaturze (1872). W okresie p. nastąpił w Polsce dynamiczny rozwój prasy, od
83 tytułów w 1864 r. do 355 w 1896 r., popularność zyskały nowe gat.
publicyst. - kronika i felieton, wśród tytułów popularyzujących nowy sposób
myślenia znaczące miejsce zajmowały "Przegląd Tygodniowy", "Ateneum",
"Prawda", "Dziennik Literacki", natomiast konserwatywne poglądy publikowane
były na lamach "Gazety Narodowej", "Czasu", "Przeglądu Polskiego". W końcu lat
70. pojawiły się głosy postulujące ograniczanie tendencji w lit. na rzecz
bezstronnego obrazowania, np. studium > E. Orzeszkowej O powieściach T. T.
Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle i artykuł P. Chmielowskiego Miocie siły,
co oznaczało docenienie > realizmu mistrzowsko stosowanego już przez Ch.
Dicken-sa, ale wcześniej przez H. Balzaka i Stendhala. Wyznacznikiem nowej
szkoły lit. stal się jednak > naturalizm, określony i zastosowany w
powieściach E. Zoli, w Polsce jego obrońcą był > A. Sygietyński, a
reprezentantem w twórczości > A. Dygasiński. W systemie gat. lit. nadrzędne
miejsce zajmowała powieść, szczególnie współczesna, popularność zyskała
nowela, uprawiano też obrazek, np. > B. Prus, E. Orze


Pożegnanie jesieni
370
szkowa, > H. Sienkiewicz, > M. Ko-nopnicka. Oprócz gat. prozatorskich
sięgano po epikę wierszowaną: gawędę, powieść poet., poemat dygresyjny, np.
> T. Lenartowicz, > W. Gomulicki, ale też i M. Konopnicka. Dramat p. nie
pozostawił utworów wielkiej miary, popularność pewną zyskały komedie z życia
świata ziemiańskiego > J. Bliziń-skiego oraz mieszczańskie komedie > M.
Baluckiego. Największą indywidualnością poet. wczesnych debiutów byt
> F. Faleński, wśród poetów popowstaniowych znaczące miejsce zajęli > A.
Asnyk i M. Konopnicka. Ostatnie dziesięciolecie mieści dojrzałą twórczość
wielu pozytywistów, ale przynosi też utwory autorów nowej generacji.
Pożegnanie jesieni (1927) - powieść katastroficzna > S. I. Witkiewicza,
dziejąca się w nieokreślonej przyszłości. Tytuł oznacza zarówno upadek gł.
bohatera, Atanazego Bazakbala (ostatniej indywidualności broniącej się przed
naporem tłumu), jak i zachodnioeuropejskiej formacji kulturowej. Powikłane
losy Atanazego, który powodowany "metafizycznym niepokojem", podejmuje różne
eksperymenty, zwi. erotyczne i narkotyczne, zostają wpisane w dzieje
społeczeństwa. Kolejne, coraz radykalniejsze rewolucje i wreszcie ostateczna -
rewolucja niwelistów prowadzą do ukształtowania się świata nieprawdopodobnej
biurokracji, chaosu i'fikcyjnej równości. Panują w nim nędza (wszystko jest na
kartki), nieufność i szpiegostwo. Jednostka jest bezsilna wobec mechanizmów
historii. Atanazy bezsensownie ginie rozstrzelany w Tatrach. Jego śmierć to
koniec świata ceniącego duchowość i indywidualizm, Utrzymane w tonie ponurej
groteski P. j. jest jedną z najlepszych i najbardziej zrozumiałych powieści
Witkacego (wartka akcja, zręczna kompozycja, komunikatywny dialog).
Pożegnanie z Marią (1948) -1. opowiadań > T. Borowskiego, pozostający w
opozycji do druk. po wojnie martyro-logicznych relacji z Oświęcimia. W skład
zbioru weszły 4 utwory opublikowane w książce-dokumencie Byliśmy w Oświęcimiu
(Monachium 1946) i kilka zamieszczonych w czasopismach po powrocie Borowskiego
do kraju (m.in. Pożegnanie z Marią, Śmierć powstańca. Bitwa pod Grunwaldem).
Pierwszoosobowego narratora obdarzył autor swoim imieniem i własną biografią.
Jest to jednak świadoma kreacja artyst. (nie porte-pa-role autora), mająca na
celu uwiarygodnienie relacji. Narrator jest uczestnikiem wydarzeń (widzenie od
wewnątrz), ale gdy analizuje, rozpoznaje prawdę, ma świadomość autora. Patrzy
na wydarzenia z 3 perspektyw: osobistej ("ja"), zbiorowej ("my"), autorskiej
("on"). Reprezentuje - podobnie jak inni bohaterowie - typ "człowieka zlagro-
wanego", tzn. takiego, "który myśli wyłącznie kategoriami życia obozowego i
postępuje według moralności obozowej" (np. instynktownie przelicza wartość
złotych zębów jedzącej kobiety). Tytułowe opowiadanie, otwierające zbiór,
ukazuje okupacyjną Warszawę daleką od heroizmu czy martyrologii. Jej
mieszkańcy dostosowali się do nowych warunków - miastem zawładnął handel:
handlują wszyscy z wszystkimi, a towarem staje się nawet człowiek ("towar
[...] przełaził przez druty kolczaste na teren naszej firmy"). W tle dopełnia
się tragedia getta. Tadek (bohater opowiadania) żyje w dwóch światach:
wspólnym - okupacyjnym i prywatnym, który tworzą miłość i poezja. Ten drugi
okazuje się nietrwały: narzeczona Tadka zostanie zatrzymana podczas
37-1
Póki my żyjemy
ulicznej łapanki, a pozornie beznamiętne przypuszczenia narratora co do jej
dalszego losu nie pozostawiają żadnej nadziei. Gł. część zbioru stanowią opo-
wiadania oświęcimskie. Autor, posługując się metodą behawioralną, opisuje re-
akcje i zachowania ludzi, charakteryzuje mechanizm, jakim jest obóz. Na
pierwszym planie są więźniowie. Niemcy to ci, którzy stworzyli - zgodnie z za-
sadą: zabrać wszystko, potem dać cokolwiek - sprawnie funkcjonującą machinę
(słynne zdanie o grających w piłkę, za których plecami "zagazowano" - forma
bezosobowa - kilka tysięcy ludzi). Teraz występują jako surowi nadzorcy,
utrzymujący w posłuszeństwie głodem, wyniszczającą pracą i ciągłą groźbą
śmierci miliony ludzi. Zło w obozie dzieje się między więźniami (Borowski w
recenzji Z otchłani > Z. Kossak-Szczuckiej pisał: powiedzcie, "że cząstka
ponurej sławy Oświęcimia i wam się należy. Może nie, co?"). Instynkt
samozachowawczy kazał im opanować obozowy modus vivendi:
zdobyć dodatkową rację żywności (choćby kradnąc innym), uniknąć katorżniczej
pracy, myśleć tylko o sobie, nie okazać się słabszym od towarzyszy niedoli.
Aby przeżyć, zostają funkcyjnymi, tzn. oprawcami współwięźniów (np. Andriej
morduje źle maszerujących Żydów z Grecji), prowadzą rodziców na śmierć,
wyrzekają się dzieci, zapominają o ludzkiej solidarności, cieszą się z
przybycia kolejnego transportu (będzie co jeść). Więźniowie dzielą się na
"stare numery", tzn. tych, którzy potrafili się przystosować, i muzułmanów,
skazanych na śmierć. Borowski nie poprzestał na opisie rzeczywistości,
próbował zrozumieć, jaki jest człowiek. Diagnoza była pesymistyczna: jedyne,
co się liczy, to chęć przeżycia, a człowiek dysponuje nieograniczoną możli-
wością przystosowywania się do warunków (choćby najbardziej ekstremalnych). Ta
refleksja odnosi się nie tylko do okresu II wojny światowej. Przypominając
starożytność, Borowski stwierdza, że cala cywilizacja jest oparta na przemocy
i niewolnictwie. Kończąc cykl gorzkim opowiadaniem Bitwa pod Grunwaldem,
którego akcja toczy się w administrowanym przez Amerykanów obozie
przejściowym, dowodzi, że mechanizmy obowiązujące w Oświęcimiu, trwają nadal.
Borowski opisuje obóz dla dipisów ze znacznie większą irytacją niż niemiecki.
W Oświęcimiu nie było innego wyjścia: można było się przystosować lub zginąć.
W amer. obozie wszyscy mówią o wolności, odbywają się patriotyczne
manifestacje, a ludzie nadal siedzą za murami, nadal giną (absurdalna śmierć
dziewczyny wracającej do obozu). Większość więźniów nie odczuwa dramatyzmu
sytuacji -przyzwyczaili się. Borowski napisał o P. Z M., że jest to "wyprawa
do kresu pewnej moralności". Opowiadania z tego tomu doczekały się adaptacji
filmowych:
Krajobraz po bitwie (1970) A. Wajdy i Pożegnanie z Marią (1993) Zyłbera.
Póki my żyjemy (IX 1939) - wiersz -> J. Przybosia z t. Póki my żyjemy (1944).
Obraz bombardowanej Warszawy, ginących mieszkańców, opisany z perspektywy
świadka i uczestnika wydarzeń, oraz ironiczne pożegnanie tych, którzy
emigrują, by walczyć za granicą, gdy istnieje potrzeba walki w kraju. Zacy-
towane w tytule słowa hymnu naród. mają w wierszu podwójne znaczenie:
są stwierdzeniem rzeczywistej sytuacji mówiącego i patriotyczną przysięgą.
Utwór utrzymany w typowej dla Przybosia poetyce (oszczędność słów, sy-
multaniczny zapis wydarzeń, graficzne wyodrębnienie całości treściowych).


Pół wieku
372
373
Promethidion
Pól wieku (cz. 1-9, 1961-87) - wspomnienia > J. Putramenta, w których autor
przedstawia i komentuje wydarzenia z własnego życia, odnosi się również do
twórczości ujawniając proces konkretyzowania się pomysłów i sposób przetwa-
rzania realiów. Galeria prezentowanych w zbiorze postaci pozwala zrozumieć
mechanizmy władzy, staje się ponadto wnikliwą charakterystyką wybranych
środowisk, które kształtowały pol. rzeczywistość przez znaczący okres hist.
praca organiczna - jedno z dwu głównych haseł programowych > pozytywizmu pol.
określające aktywność publiczną, której celem było świadome uczestnictwo w
działalności gospodarczej, oświatowej, naukowej, kulturalnej i samorządowej,
prowadzonej legalnie dla obrony pol. bytu naród. Początki orientacji sięgają
lat 30. XIX w. i prób reformowania gospodarki Królestwa Polskiego prowadzonych
z inicjatywy ks. F. K. Druckiego-Lubeckiego, natomiast terminu "p. o." użył J.
Koźmian w artykule na łamach "Przeglądu Poznańskiego" (1848). Program upo-
wszechniony przez pol. pozytywistów, Odwołujący się do teorii H. Spencera,
uznawał prawa rządzące przyrodą za obowiązujące także w świecie ludzi. Stały
proces ewolucyjnych zmian wymagał aktywności jednostki i jej świadomej
odpowiedzialności za dobro ogółu, czyli całego organizmu społ. P. o. miała
zapewnić optymalny rozwój gospodarczy i kulturalny, a ten mógłby się stać
gwarantem wolności narodu. Ideę dobitnie określił > B. Prus w Szkicu programu
w warunkach obecnego społeczeństwa społecznego: "w każdym położeniu, czy ono
jest wygodne, czy niewygodne, naród winien pracować w kierunku praw swego
rozwoju, nic nie odkładając do lepszych czasów".
praca u podstaw - jedno z dwu głównych haseł programowych > pozytywizmu pol.
głoszące postulat szeroko pojmowanej pomocy i opieki. Celem działalności miał
być rozwój oświaty na wsi, zapewnienie opieki lekarskiej, zniesienie barier
między wsią a dworem. Terminem p. u p. zatytułował > A. Świętochowski cykl
artykułów ogłoszonych w "Przeglądzie Tygodniowym" (1873), określając w nich
zadania elementarne i pilne do wykonania przez ludzi światłych na rzecz
najbardziej potrzebujących.
pragmatyzm (gr. prdgma �= działanie, czynność) - kierunek filoz. zainicjowany
w Ameryce na przełomie XIX i XX w. przez Ch. Peirce'a, W. Jamesa i J. Deweya,
którzy poznanie wiązali z działaniem i jego praktycznymi skutkami. P. wiedzę
pojmował instrumentalnie, miała być ona narzędziem działania, stąd głoszona
teza, że o prawdziwości jakiegoś prawa czy teorii nauk. decyduje ich
praktyczne zastosowanie. Wg teoretyków kierunku o znaczeniu pojęć nie decydują
ich słowne ujęcia, lecz praktyka zawierająca konsekwencje działań i
doświadczeń.
preromantyzm - zespół zjawisk w lit. europ. 2. pol. XVIII i pocz. XIX w., re-
akcja na oświeć, racjonalizm i klasy-cyst. pojmowanie istoty sztuki; zapowiedź
> romantyzmu. P. odrzucił autorytet antyku, zwrócił się ku tradycji naród, i
sztuce lud. Wzorców szukał też w lit. Północy. W miejsce sztywnych reguł
tworzenia wprowadził postulat oryginalności i wzniosłości. Za gł. źródła lit.
uznał wyobraźnię, natchnienie i geniusz. Jeż. poetycki kształtował w opozycji
do jeż. pojęciowego. Temat dominujący w lit.: uczucia ludzi ukazywanych na tle
dzikiej przyrody, ruin
i grobów. P., związany z > sentymentalizmem, dawał wyraz nastrojom melan^
cholii, pesymizmu, kreował bohatera wyobcowanego z otoczenia. Przejawami p.
były �> osjanizm, > gotycyzm, zainteresowanie twórczością Szekspira. W
Polsce ujawnił się po rozbiorach, w lit. podejmującej tematykę naród, (za-
interesowanie przeszłością kraju, nastawienie patriotyczno-emocjonalne ), np.
w > Śpiewach historycznych J. Ursyna Niemcewicza, Bardzie polskim A. J.
Czartoryskiego i utworach > J. P. Woronicza, a także w sentymentalnej twór-
czości > K. Brodzińskiego.
"Pro Arte et Studio" - pismo studentów UW, wyd. w l. 1916-19. Zamierzone jako
miesięcznik, ukazywało się nieregularnie. Założycielem był J. Kleiner. W
"P.A." wiersze drukowali przyszli skamandryci. Po skandalu związanym z
opublikowaniem Wiosny > J. Tuwi-ma w redakcji nastąpił rozłam. J. Kleiner
zrzekł się prowadzenia pisma; oficjalnym red. został > J. Lechoń, rze-
czywistym M. Grydzewski. W I-IX 1919 r. ukazywało się jako "Pro arte" -pismo
młodzieży lit.
Profesor Tutka i inne opowiadania
(1954), kontynuacja: Profesor Tutka. Nowe opowiadania (1962) - cykl afory-
stycznych opowiadań > J. Szaniaw-skiego, nawiązujących do staropol. facecji i
gawędy, druk. w l. 50. w "Przekroju". Tytułowy bohater bawi gawędami grupę
kawiarnianych znajomych, nadając banalnym historyjkom nieoczekiwane sensy.
Dowodzi, że różne punkty widzenia odkrywają niejednoznaczność rzeczy; ukazuje
urodę codzienności, mało ważnych wydarzeń. Zabawna gawęda przeradza się
stopniowo w po-wiastkę filoz. Dobrotliwe, choć sceptyczne spojrzenie na ludzką
naturę, ciepły humor, zaskakujące puenty, a przede wszystkim typ refleksji
zyskały opowiadaniom wielu czytelników. W l. 1967-69 powstała telewizyjna
adaptacja pt. Klub Profesora Tutki.
profetyzm (gr. prophetes = tłumacz czyichś słów, wieszcz) - zjawisko wy-
stępujące w różnych religiach; przypisywanie ludziom natchnionym przez Boga
(prorokom) głoszenia prawdy o przyszłości, przyznawanie im prawa do oceniania
teraźniejszości i przestrzegania współczesnych. Źródło: Stary Testament. P.
pojawiał się najczęściej w momentach przełomowych dla jakiejś zbiorowości, np.
narodu. Jest obecny w lit. czasów konfederacji barskiej, a przede wszystkim w
lit. romant. (np. > Dziadów cz. III, > Księgi narodu i piel-grzymstwa
polskiego A. Mickiewicza, Anhelli, Uspokojenie J. Słowackiego).
prometeizm, prometejska postawa -
zachowanie nacechowane heroizmem, buntem przeciw siłom zła i obroną słabszych
wymagającą ofiary, poświęcenia, postępowanie jednostki mające na celu dobro
grup społ. lub ludzkości. Postawa bohatera romant., który na wzór mitol.
bohatera Prometeusza wybierał cierpienie podejmując walkę o szlachetne cele, w
tym często wolność jako wartość najwyższą, np. > Konrad z III cz. Dziadów A.
Mickiewicza, Rodzajem poświęcenia się był również wybór, którego dokonał
bohater powieści S. Żeromskiego > Ju-dym z Ludzi bezdomnych.
Promethidion. Rzecz w dwu dialogach z epilogiem (1850, wyd. 51) - poemat > C.
Norwida o sztuce. Tytuł (= syn Prometeusza) nawiązuje do mitu w wersji
Ajschylosa: Prometeusz ukazany jako protoplasta sztuk i rzemiosł. Utwór składa
się z 2 wierszowanych dialogów


Prorok Leszek
374
oraz epilogu prozą. Bogumił. Dialog, w którym jest rzecz o sztuce i stanowisku
sztuki. Jako forma oraz Wiesław. Dialog, w którym jest rzecz o prawdzie, jej
promieniach i duchu. Jako treść są zapisem rozmowy toczącej się w naturalnej
sytuacji ("przy pełnym stole Herbatę chińską pijąc"). Norwid odwołał się do
tradycji dialogu sokratejskiego jako najlepszego sposobu dochodzenia prawdy.
Rozmowa miejscami zmienia się w "rozmowy hymn" (nabiera cech liryki), np. gdy
Bogumił zwraca się z pytaniami do "wiecznego człowieka" - Prometeja-Adama,
starając się odkryć obiektywną prawdę. Zgodnie z własną koncepcją sztuki
Norwid wiązał piękno z dobrem i pracą uszlachetnioną przez piękno. Sztuka jest
efektem pracy, dlatego za najdoskonalszych artystów uważał takich twórców, jak
Michał Anioł ("sam kuł w marmurze") i lud ("nuci z dłońmi ziemią brązowemi").
Obdarzony talentem artysta przenosi to, co ludowe, w rejony uniwersalne,
wzniosłe. Tworzenie -jak każde ludzkie działanie - musi mieć praktyczny cel
(tu:
doskonalenie człowieka), a sztuka powinna przenikać także codzienne życie.
Zdaniem Norwida dzieło realizuje się dopiero w odbiorze, dlatego wymaga od
czytelnika aktywności - odbiorca to też artysta. Tak rozumianą sztukę uważał
poeta za podstawowy czynnik odradzania się Polski.
Prorok Leszek (1919-84) - prozaik, dramaturg, eseista. Ukończył wydział
ekonomiczno-prawny Uniw. Poznańskiego; w czasie okupacji studiował na tajnym
Uniw. Ziem Zachodnich w Warszawie. Jako żołnierz AK walczył w powstaniu
warszawskim. Po wojnie mieszkał w Poznaniu, był dyrektorem teatru lalek
"Marcinek", pracował w TV, prowadził na uniwersytecie wykłady o estetyce-
teatru (1963-64). Od 1964 r. w Warszawie. Debiutował w 1939 r. opowiadaniem o
XVII-wiecznym Gdańsku Dzień nad Mollową. Pisał dużo (zostawił kilkadziesiąt
książek), podejmował różne tematy. Fabuła jego utworów jest nasycona realiami
życia codziennego, akcja toczy się zarówno w znanym czytelnikom środowisku,
jak i w egzotycznych portach. P. kreuje wiarygodne portrety bohaterów - często
ludzi nieszczęśliwych, samotnych, skrzywdzonych przez los (t. opowiadań Suita
w tonacji moll, 1958). P. podejmował tematy społ. (Drabina Jakubowa, 1964,
utwór o rozpadzie odwiecznego porządku na wsi; Krzyżówka, 1971, historia
człowieka skazanego niesprawiedliwym wyrokiem), psychol. (t. opowiadań Potop
odwołany, 1962), pisał o morzu (powieść Lądy nieuniknione, 1964; zbiory
opowiadań Wielkie wody, 1969; Pełny wiatr, 1987). Najlepsze utwory P. to Wy-
spiarze (1962, powieść o autochtonach Ziemi Krajeńskiej, ich konfliktach z
Niemcami i odrzuceniu po 1945 r.), Czas tworzenia (1970, powieść o wpływie
sztuki na kształtowanie się postawy człowieka), Smuga blasku (1982, powieść z
życia J. Conrada), t. opowiadań Tamta jesień (1967, nagroda na międzynarodowym
konkursie lit. w Tokio). P. jest także autorem powieści satyr. Wielki �zgiełk
(1972), słuchowisk i sztuk teatr. (m.in. Powrót taty, 1969), esejów {Okno
dziwów, 1966; Plemię Herostratesa, 1969; Szkice bałtyckie i inne, 1971; In-
spiracje conradowskie, 1987) oraz książek wspomnieniowych Kepi wojska
francuskiego (1973) i Smutne pól rycerzy żywych (1988). Opracował też anto-
logię wierszy Poeci i morze (1969).
"Prosto z mostu" (1935-39) - tygodnik lit.-artyst. związany z Obozem Na-
rodowo-Radykalnym. Świetnie redago-
375
Próchno
wany (red. naczelny S. Piasecki), przyciągnął grupę zdolnych młodych pisarzy
(m.in. > K. I. Gałczyńskiego, > J. An-drzejewskiego, > B. Micińskiego, >
J. Dobraczyńskiego, > T. Parnickiego, J. Waldorffa w dziale muzyki, > T.
Czy-żewskiego w dziale plastyki). Pismo głosiło program lit. zaangażowanej w
życie narodu, było niechętne prozie psychol. Akceptujące pisało o ruchach
faszystowskich w Europie (zwl. we Włoszech - cykl artykułów Sztuka pod
dyktaturą). Drukowało przede wszystkim teksty zgodne z własnym programem. Dla
podkreślenia, że "będąc pismem o wyraźnym obliczu ideowym, nie jest organem
żadnej partii, grupy czy koterii", zamieszczało także utwory pisarzy
opozycyjnych wobec jego programu, m.in. > K. Iłiakowiczówny czy > K.
Irzykowskiego. Od 1938 r. miało stały ilustrowany dodatek satyr. Zamieszczane
w "P. z m." paszkwile, insynuacje, napastliwe artykuły były przyczyną licznych
procesów sądowych wytoczonych pismu. Coraz wyraźniejsza identyfikacja
tygodnika z faszyzmem, włączenie się w kampanię antysemicką sprawiły, że w
1938 r. niektórzy pisarze odeszli z "P. z m." (m.in. Andrzejewski, Irzy-
kowski, Miciński, Waldorff).
prowidencjalizm (łac. providentia = opatrzność) - pogląd historiozoficzny,
zgodnie z którym dziejami świata, narodów oraz poszczególnych ludzi kieruje
Opatrzność, nawet jeśli niektóre wydarzenia wydają się niesprawiedliwe czy
absurdalne. Każda epoka hist. to kolejny etap realizacji Boskiego planu. P.
chrzęść, nawiązuje do koncepcji św. Augustyna. W lit. pol. oświecenia ujawnił
się np. w Świątyni Sybilli > J. P. Woronicza. Szczególnie bliski był ro-
mantykom - obecny np. w wizji historii w > NieBoskiej komedii Z. Krasiń-
skiego. Przekonanie, że Bóg powierza poszczególnym narodom dziejową misję,
prowadził do > mesjanizmu.
Próchno (1903) - powieść -> W. Be-renta, jeden z najciekawszych w lit. obrazów
> modernizmu pol. i europ. -akcja toczy się w anonimowym wielkim mieście
europ, (prawdopodobnie Monachium lub Berlin) na przełomie XIX i XX w. Berent
nie osądza - tworzy diagnozę. Bliskie mu są hasła modernizmu, ale dostrzega
tragizm reprezentujących go artystów. Oddani całkowicie Sztuce, reżyserują
swoje życie wg jej zasad. Równocześnie są zależni od masowego odbiorcy-
filistra, tłamszeni przez urbanistyczną cywilizację. Świadomi rozbieżności
między własnymi możliwościami a pragnieniem stworzenia doskonałego dzieła,
wewnętrznie rozdarci, na poły tragiczni - na poły kabotyńscy, trawią życie na
bezowocnych rozmowach o sztuce, zaprzepaszczają swój talent i szansę na udane
życie. Trzej gł. bohaterowie przerywają tę udrękę samobójstwem, śmierć
czwartego jest zapowiedziana. Symbolem epoki staje się dziennikarz. Dwuznaczny
tytuł powieści interpretowano jako określenie wewn. rozkładu opisywanego
środowiska lub jako wyraz nadziei, że "próchno" z czasem zmieni się w żyzną
glebę, na której wyrośnie nowa sztuka (tę myśl wyraża Berent w Liście autora
"Próchna" -aneksie do powieści). Utwór składa się z 4 wielkich monologów,
przerywanych narracją odtwarzającą obraz życia cyganerii artyst. To środowisko
zostało ukazane przez fragm. biografii aktora, dziennikarza, prozaika i
kompozytora (w tle:
dramaturg, poeta, malarz, śpiewaczka operowa i gwiazda kabaretu). Trzecioo-
sobowy narrator przyjmuje punkt widzenia kolejnych bohaterów. Berent ograni-
czył fabułę na rzecz analizy psychol.,


Prus Bolesław
376
wykorzystał elementy > naturalizmu, > impresjonizmu i > ekspresjonizmu.
Prus Bolesław, właśc. Aleksander Głowacki (1847-1912) - pisarz, publicysta.
Brał udział w powstaniu styczniowym, za co więziony. Studiował w Szkole Gł.
Debiutował w 1864 r. jako korespondent w "Kurierze Niedzielnym" oraz
humoreskami w "Kurierze Świątecznym" (1866). Od 1872 pod pseud. Bolesław Prus
publikował Listy ze starego obozu w "Opiekunie Domowym". W l. 1873-87 drukował
m.in. w "Kolcach", "Niwie", "Kurierze Warszawskim", w "Ateneum" i "Nowinach",
których był redaktorem (1882-83). Cykl > Kroniki publikowany m.in. w
"Kurierze Warszawskim" (1875-87 z przerwą) zapewnił P. opinię znakomitego
publicysty i znalazł wielu naśladowców. We wczesnym okresie twórczości stawiał
powieści zadania poznawcze, podkreślał potrzebę przedstawiania ważnych
procesów socjol., prezentował tym samym pozytywist. nurt lit. demaskatorskiej,
z tego czasu pochodzą utwory Dusze w niewoli (1877), Placówka (1885) -
pierwsza pol. powieść naturalistyczna. Na jego szczytowe osiągnięcia składają
się realistyczna powieść -> Lalka (t. 1-3, 1890) - epicka panorama różnych
środowisk społ. Warszawy, społ.-obycz. > Emancypantki (t. 1-4, 1894) oraz
hist. -> Faraon (1897). Bogaty dorobek małej formy prozator-skiej prezentują
szkic powieściowy > Anielka (1880) oraz nowele Powracająca fala (1880),
Michatko (1880), Kata-rynka (1881), -> Antek (1881), -> Kami-zelka (1882), On
(1882), Grzechy dzieciństwa (1883). Reportaże z podróży P. po Europie druk.
były w odcinkach w "Kurierze Codziennym" (1896) pt. Kartki z podróży. W późnym
okresie twórczości powstały utwory beletrystyczne Widzenie (1900), Ze
wspomnień cyklisty (1903), Wojna i praca (1907) oraz powieść o rewolucji 1905
r. Dzieci (1909), wszystkie dużo słabsze. P. jest też autorem szkiców lit.,
m.in. głośnej rozprawy o > Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza (1884) i polemiki
z > A. Świętochowskim Słówko o krytyce pozytywnej (IS90).
Pruszyński Ksawery (1907-50) - prozaik, publicysta, korespondent podczas wojny
domowej w Hiszpanii. W l. 1945-50 poseł PRL w Holandii. Przed wojną ukazały
się zbiory m.in. Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193? (1932), krytyczne
reportaże obrazujące pol. zacofanie społ.-ekonomiczne Podróż po Polsce (1937)
i pean o bohaterstwie wojsk republikańskich W czerwonej Hiszpanii (1937).
Twórczość P. to proza gawędziarska łącząca fikcję lit. z autentycznym
materiałem, charakteryzująca się żywym językiem narracji. Przykładem jest
powieść Droga wiodla przez Narvik (1941), zbiory opowiadań o losach żołnierzy
pol. na Zachodzie Trzynaście opowieści (1946) oraz Kara-bela z Meschedu
(1948). P. jest autorem esejów biograficznych Margrabia Wielopolski (1944) i
Opowieść o Mickiewiczu (1956) oraz polemik m.in. 7000 mil do prawdy (1941), w
których przedstawia wydarzenia wrześniowe.
Przedmieście - grupa lit. działająca w Warszawie i Lwowie (1933-37), założona
przez > H. Boguszewską i in., do zespołu należeli m.in. Z. Nałkowska, B.
Schulz, A. Rudnicki, J. Łobodowski;
przy oddziale warszawskim działało Studium P. z członkami korespondentami.
Program P. sformułowany przez Boguszewską i J. Kornackiego, przedstawiony w
"deklaracji 7 punktów", postulował zainteresowanie życiem proletariatu
377
Przedwiośnie
i mniejszości naród., kolektywną pracę literatów, nowe metody obserwacji ar-
tyst. Pisarze eksponowali funkcje poznawcze i wartości dokumentalne litera-
tury, autentyzm opisu łączyli z tendencją społecznikowską, zbliżyli powieść do
reportażu. Zbiorowo opublikowali Przedmieście (1934), Pierwszy maja (1934),
wydania indywidualne ukazywały się z nadrukiem Zespól literacki P.
Przed nieznanym trybunałem (1975) -zbiór esejów > J. J. Szczepańskiego, punkt
dojścia moralistyki autora: istnieje "nieznany trybunał" (choćby Bóg nie
istniał), przed którym każdy człowiek świadczy swoim życiem -jakość świadectwa
decyduje o sensie istnienia. Klamrę zbioru stanowią szkice: W sfuz-bie
wielkiego Armatora i List do Juliana Stryjkowskiego, formułujące pytania o
rolę literatury i o posłannictwo pisarza. Za gł. zadania lit. Szczepański uwa-
ża świadczenie prawdy (kłamstwo - za szczególnie obciążający występek). Po-
zostałe eseje: Święty (o o. M. Kolbem), Piąty Aniol (o Ch. Mansonie) i Maska-
rada na Oxford Street, podejmują rozważania o naturze człowieka i sensie
istnienia. W Świętym autor analizuje fenomen o. Kolbego, nie mitologizując
bohatera. W Piątym Aniele sprawę patologicznego mordercy Mansona traktuje jako
punkt wyjścia do refleksji nad współcz. cywilizacją. P. n. t. jest znaczącą
wypowiedzią w obronie huma-nist. wartości.
Przedśpiew - wiersz �> L. Staffa z tomu Gałąź kwitnąca (1908), rodzaj podsu-
mowania dotychczasowych wędrówek - doświadczeń. Podmiot lir. oznajmia
wielokrotnie: "Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska ... Pamięcią swe
dni chmurne i dni w słońca krasach / Przechodzę", aby stwierdzić ostatecznie:
"Kochałem i wiem teraz, skąd rodzą się pieśni", i powołując się na Terencju-
szowską maksymę, oświadczyć: "Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce".
Osobiste poznawanie meandrów życia, doświadczanie radości i rozpaczy pozwalają
poecie stać się rozważnym nauczycielem dla innych, przypominającym, że spokój
i radość biorą się z rozumnej cierpliwości i pokory wobec życia, tę podstawową
zasadę filozofii franciszkańskiej przypominają wersy:
"I uczę miłowania, radości w uśmiechu, / W łzach widzieć słodycz smutną, do-
broć chorą w grzechu". Jednoznacznie brzmi poet. deklaracja, mimo różnych
doświadczeń "jednak śpiewać będę wam pochwalę życia".
Przedświt (1841-43, wyd. anonimowe -Paryż 1843) - profetyczny poemat > Z.
Krasińskiego, poprzedzony wstępem zawierającym credo autora: przeznaczeniem
narodu pol. jest chrystianizacja polityki, uwolnienie świata od gwałtu i
przemocy, przywrócenie Bożego lądu (> mesjanizm). Utwór przepowiada rychłe
"przewcielenie" ludzkości przez wolę i czyn. W to proroctwo wpisuje się
autorska deklaracja: "Zgińcie me pieśni - wstańcie czyny moje". Narrator - wy-
gnaniec z ziemi ojczystej rozmawia z duchami przodków. Duch Hetmana
(Czarnieckiego) przestrzega przed obwinianiem przeszłości o stan świata.
Idealizacji obrazu Polski, wizji jej przyszłych triumfów towarzyszy
idealizowany obraz miłości. Kochanka (D. Potocka) zamienia się w Beatrycze i
mistyczną Siostrę, przemieniającą rzeczywistość w "świat ideału".
Przedwiośnie (1924) - powieść > S. Żeromskiego, w której zawiłe losy gł.
bohatera Cezarego Baryki stanowią tło rozważań o przyszłości nowo powstałe-


"Przegląd Humanistyczny"
378
379
Przez kresy
go, już wolnego państwa. Wraz z Cezarym czytelnik wędruje po zrewolucjoni-
zowanych ulicach Baku, poznaje życie pol. ziemiaństwa w Nawloci i chłopstwa w
Chłodku, środowisko komunistów i sfery rządowe w Warszawie. Trzy wyraźnie
wydzielone części kompozycyjne poprzedzone zostały wprowadzeniem ("Rodowód"),
w którym autor charakteryzuje rodziców Cezarego (Seweryna - urzędnika
przemysłu naftowego w carskiej Rosji i Jadwigę - żyjącą dostatnio przy mężu,
ale stale tęskniącą do Polski). Cz. I - "Szklane domy", zawiera obraz
rewolucji 1917 r. w Rosji, Jej okrucieństwa i bezprawia, w tym czasie umiera
matka Cezarego, on po chwilowej fascynacji nową ideą sprawiedliwego państwa
spostrzega ogrom jej zła. W czasie wędrówki do Polski wysłuchuje opowieści
umierającego ojca o kraju pięknym, zasobnym i sprawiedliwym. Konfrontacja
wyobrażeń z rzeczywistością odsłania bezmiar nędzy i zacofania wyśnionej
ojczyzny. Cz. II -"Nawłoć" to obrazy dostatniego i spokojnego życia pol.
ziemiaństwa, które reprezentuje rodzina Wieloslawskich. Zaproszony przez
Hipolita Wielosław-skiego na odpoczynek po wojnie polsko-radzieckiej, Cezary
bawi się, flirtuje z Laurą Kościeniecką, podobnie jak inni używa radości
życia, nieco mąconych obserwacjami nędzy komorników w pobliskim folwarku
Chłodek. Cz. III - "Wiatr od Wschodu" jest autorską próbą zarysowania
środowiska komunistów z ich reprezentantem Lulkiem oraz sfer rządowych w
osobie Szymona Ga-jowca. Oba obrazy są dość powierzchowną charakterystyką
sposobu myślenia ludzi tego pokroju. pol. rzeczywistość opisana w powieści to
pierwsze lata funkcjonowania niepodległego państwa, symbolicznie nazwane przez
pisarza "przedwiośniem", zasadnicze pytanie
brzmi jednak: co dalej? jaki będzie byt -"wiosną"? Powieść nie daje
jednoznacznej odpowiedzi, są rozważane trzy ewentualne drogi przyszłości:
fantastyczne wyobrażenia dostatku uzyskanego dzięki przewrotowi technicznemu,
tzw. szklane domy; umiarkowane i ostrożne reformy rządowe, jednak dość
mgliście formułowane w planie Gajowca; rewolucja przygotowana przez
niecierpliwie oczekujących zmian na lepsze w swoim życiu, która może porwać ze
sobą niekoniecznie tylko jej zwolenników, o czym świadczy symbol, zakończenie
marszem na Belweder. Rewolucja przedstawiona w Rosji ma być wyraźnym
ostrzeżeniem przed totalnym zniszczeniem wszelkich wartości, dlatego taka
droga jest największym złem, jakie może spotkać nowo odrodzony kraj. Sposób
prezentacji pol. rzeczywistości polit. częściowo spełnia założenia powieści
realist. (odwoływanie się do wielu faktów), są jednak partie nie wynikające z
bezpośredniej jej analizy (wizja rewolucji); poszczególne części kompozycyjne
odznaczają się dość różną wnikliwością obrazowania (obok pasji w opisie
Nawloci duże skróty w prezentacji ludzi oraz ich programów ideowych w cz.
III); na uwagę zasługuje dobra dynamika narracji, na którą składają się m.in.
inwersje fabularne, czasowe i motywacyjne; umiejętnie rozłożone zostały
akcenty lir. usprawiedliwiające stany duchowe bohaterów.
"Przegląd Humanistyczny" - czasopismo nauk. wydawane w Warszawie od 1957 r.,
informujące o pol. i światowym dorobku humanistyki, w tym historii kultury i
literatury, przedstawiające funkcję nauk humanist. w życiu wspólcz. Stałe
działy zawierają artykuły, rozprawy, polemiki, recenzje i opracowania nauk.;
wiele miejsca zajmuje też prezentacja odbioru lit. obcej przez pol.
czytelnika. Do komitetu red. bądź współprac. należeli m.in. K. Budzyk, J.
Krzy-żanowski, J. Kulczycka-Saloni, Z. Libera, W. Tatarkiewicz. Na łamach "P.
H." ukazały się prwdr. listów T. Lenartowi-cza, C. Norwida, S. Zeromskiego.
"Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych" - tyg.
spol.-kult. wyd. w Warszawie (1866-1905), założyciel i redaktor A. Wiślicki. W
l. 1860-70 skupiał najwybitniejszych publicystów i krytyków m.in. w działach
reportażu, przeglądów i recenzji, felietonu. Pismo było organem pozytywistów
warszawskich, tzw. młodych, i odegrało znaczącą rolę w sporze prasy starej i
młodej. Na jego łamach zamieszczane były manifesty i artykuły programowe > A.
Świętochow-skiego, m.in. My i wy (1871), Praca u podstaw (1873). Współprac, z
tygodnikiem J. Kotarbiński, J. Ochorowicz, H. Sienkiewicz. Pierwszym artykułem
atakującym na jego lamach postroman-tyczną poezję była wypowiedź A. Wiślic-
kiego Groch na ścianę (1876), stawiającego poezji zadanie służby postępowi. F.
Bogacki i A. Pilecki sformułowali program podporządkowania literatury spoi.
celom utylitarnym. W l. 1883-89 pismo zasłynęło z radykalizmu polit.
wystąpień, natomiast w kolejnym dziesięcioleciu dużą rolę na jego łamach od-
grywali pisarze naturaliści. Zasługą pisma w popularyzowaniu nowości lit. pol.
i obcej było wydawanie w l. 1880-1903 "Dodatku Miesięcznego"
Przesmycki Zenon, pseud. Miriam, Jan Żagiel (1861-1944) - krytyk, tłumacz,
poeta, wydawca. Ukończył prawo na UW. W 1.1887-88 redagował "Życie"
warszawskie. W 1889-1900 przebywał w Wiedniu i Paryżu. W 1900
współred. > "Życia" krakowskiego. W l. 1901-07 wydawał własnym sumptem >
"Chimerę". Opublikował część spuścizny > C. Norwida. Po odzyskaniu przez
Polskę niepodległości na krótko został min. kultury i sztuki, potem prezesem
Tow. Ochrony Prawa Autorskiego, członkiem > Polskiej Akademii Literatury.
Zmarł w szpitalu powstańczym. Był słabym poetą. Zbiór wierszy Z czary młodości
(l 893) ukazuje ewolucję liryki P. od poetyki > pozytywizmu przez >
parnasizm do > symbolizmu. Ważną rolę w życiu kult. > Młodej Polski odegrała
publicystyka P. W artykule Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we
współczesnej poezji belgijskiej (1891) sformułował jedną z pierwszych w Polsce
definicję symbolizmu - polecał go modernistom. W "Chimerze" opublikował cykl
artykułów, w których przedstawił swoje poglądy na sztukę i jej sytuację w XIX
w. (Walka ze sztuką, Los geniuszów. Arcydziele przyszłości). Ukazał XIX w.
(zwł. 2. pol.) jako czas nienawiści do sztuki i artysty. Twierdził, że mit
postępu, upojenie zdobyczami nauki to "najgłupsze kłamstwo" wieku, prowadzące
do niszczenia "rzeczy wiekuistych", i usankcjonowanie rozpoczętego w czasie
rewolucji franc. kultu miernoty. Kształtując masowego odbiorcę, XIX w.
zniszczył arystokrację ducha - niezbędny warunek istnienia wielkiej sztuki. P.
bronił sztuki elitarnej, odzwierciedlającej metafizyczną istotę życia.
Twierdził, że współczesność skazała sztukę i artystę na samotność. Wywołał
ostrą polemikę (zwl. wśród lewicowych krytyków). Atak na całość poglądów P.
przypuścił > S. Brzozowski. Dorobek translatorski poety obejmuje utwory 113
autorów: czes., belg., franc.
Przez kresy - wiersz > J. Czechowicza ze zbioruł dzień jak co dzień (1930),


Przyboś Julian
380
który obrazuje poetykę awangardy wzbogaconą jednak muzyczną harmonią.
Jednolitość obrazowania, zestrój dźwiękowy wyrazów, zatarcie odrębności
pojedynczych słów i zdań, pominie^ cię interpunkcji i dużych liter oraz re-
dukcja elementów rzeczywistości przedstawianej to jej wyznaczniki. Wrażenie
płynności, spokoju budują w tym wierszu paralelizmy, powtórzenia, rymy wewn.
oraz instrumentacja głoskowa.
Przyboś Julian (1901-70) - najwybitniejszy poeta > awangardy krakowskiej,
eseista, tłumacz. Ur. w Gwoźnicy na Rzeszowszczyźnie w rodzinie chłopskiej.
Studiował polonistykę na UJ. Należał wtedy do studenckich grup poet., m.in. do
tzw. negatywistów. W 1919-20 brał udział w wojnie pol.-roś. i obronie Lwowa.
Od 1923 r. publikował wiersze i artykuły w >; "Zwrotnicy", potem w "Linii"
(także artykuły teoretyczne). Współprac, z paryską "Sztuką Współczesną" (1929-
30) > J. Brzękowskiego. Do 1937 r. pracował jako nauczyciel gimnazjalny. W l.
1930-35 był członkiem grupy a. r. ("artyści rewolucyjni") - współpracował z W.
Strzemińskim, malarzem, który wywarł wpływ na jego pisarstwo. Stypendium
otrzymane na wyjazd do Francji (1937-39) pozwoliło mu poznać sztukę europ. W
1939 r. znalazł się we Lwowie - pracował jako bibliotekarz w > Zakładzie
Narodowym im. Ossolińskich, współredagował > "Nowe Widnokręgi". Po wkroczeniu
Niemców do Lwowa został aresztowany przez gestapo. Od 1942 r. do końca wojny
przebywał w Gwoźnicy, pisząc i pracując na roli. Konspiracyjne wyd. jego
wierszy ukazały się kilkakrotnie w I. 1943-^14. Po wojnie aktywny działacz
polit.: członek Krajowej Rady Narodowej, I prezes ZZLP, współred. >
"Odrodzenia" (1945). W l. 1947-51 poseł w Szwajcarii, w 1951-55 dyrektor
Biblioteki Jagiellońskiej. W 1955 r. zamieszkał w Warszawie. Od 1965 r. do XII
1967 r. red. -> "Poezji", potem wspóired. > "Miesięcznika Literackiego".
Zgodnie z życzeniem został pochowany w Gwoźnicy. Debiutował wierszem Cieśle
("Skamander" 1922). W pierwszych tomikach (Śruby, 1925;
Oburącz, 1926) realizował koncepcje > T. Peipera (fascynacja wielkomiejską
cywilizacją, pracą; bohater lir. to człowiek aktywny, stanowiący jedność z
maszyną). T. Sponad (1930) przyniósł zmianę poezji P. W wierszach pojawia się
zachwyt wiejskim pejzażem, rozczarowanie miejską cywilizacją i społ. rze-
czywistością. Chłop staje się heroicznym kreatorem. W l. 1933-39 ujawniają się
w wierszach poety nastroje katastroficzne. P. pozostał jednak wierny głównym
założeniom poetyki awangardowej (m.in. zasadzie "najmniej słów"). W najlepszym
tomiku z 20-lecia międzywojennego, Równanie serca (1938) zbliżył się do
poetyki > J. Czechowi-cza i B. Schulza. Także po wojnie był konsekwentnym
rzecznikiem poezji awangardowej, pozostał wierny własnej poetyce. Nie miał
zrozumienia dla problematyki metafizycznej, sens życia widział w sztuce, a
możliwość trwania -w dziełach (liczne refleksje autotema-tyczne w wierszach).
W 1961 r. > Odą do turpistów rozpoczął głośną polemikę z młodymi poetami
(stworzył pojęcie "turpizm"). Po wojnie ukazały się liczne zbiory wierszy,
m.in. Póki my żyjemy (1944), Najmniej stów (1955), Narzędzie ze światła
(1958), Próba całości (1961), Na znak (1965), Kwiat nieznany (1968). Wyjątkowe
miejsce w twórczości P. zajmują, napisane dla córki. Wiersze dla Uty (zabawa
literacka). Jako krytyk debiutował P. atakiem na > J. Kasprowicza. Był
autorem szkiców lit.
381
Przymanowski Janusz
(m.in. Czytając Mickiewicza, 1950) i kilku tomów esejów o sztuce (np. Linia i
gwar, 1959; Sens poetycki, 1963; wyd. pośmiertnie Zapiski bez daty, 1970).
Tłumaczył z kilku jeż. europ., m.in. poezję Majakowskiego i Riikego.
Przybyszewska Stanisława, pseud. Andree Lynne (1901-35) - dramatopi-sarka,
malarka. Córka > Stanisława i malarki A. Pająkówny. Publikowała w
czasopismach "Zdrój" (1922), > "Wiadomościach Literackich", "Polegnę
Litteraire" i "Pionie". Przedmiotem jej zainteresowań była wielka rewolucja
franc. i problematyka społ.-polit., ukazywała zależność losów wybitnych jed-
nostek od procesów hist. Refleksje nad mechanizmem i sensem ruchów rewol. w
ogóle były tematem dramatów Dziewięćdziesiąty trzeci (adapt. TV 1969), Sprawa
Dantona (wyst. 1931), Thermi-dor (wyst. 1971) oraz mikropowieści Ostatnie noce
ventose'a (1958). Powieść Twórczość Gerarda Gasztowta (nowa wersja powieści
Przybyszew-skiego Krzyk) i Wybraniec losu oraz opowiadania nawiązujące do
modernistycznych tradycji prozy psychol. zachowały się w rękopisach w
depozycie Archiwum PAN w Poznaniu. Twórczość P. mało znana, w ostatnim dwu-
dziestoleciu cieszy się dużym zainteresowaniem, ukazały się Dramaty (1975) i
Listy (t. 1-3, 1978-85). Głośna była ekranizacja Sprawy Dantona pt. Danton w
reżyserii A. Wajdy (1983).
Przybyszewski Stanisław (1868-1927)
- dramaturg, prozaik, eseista. Twórczość w jeż. niem., a szczególnie filoz.-
-modemistyczne eseje Z psychologii jednostki twórczej (1892) przyniosły mu
rozgłos i kontakty w środowisku skari-dalizującej cyganerii Berlina, dla
której zostawił redakcję "Gazety Robotniczej". Od 1898 r. w Krakowie, redaktor
> "Życia" (do upadku pisma w 1900), wraz z bohemą krakowską epatował
skandalizującym trybem życia i twórczością o tematyce erotycznej. Wyznawca i
propagator > ekspresjonizmu oraz hasła > "sztuka dla sztuki". Poglądy
wyraził w manifeście > Confiteor (1899) i zbiorze artykułów Na drogach Duszy
(1900). Tragizm ludzkiej natury wg P. wynika z antagonizmu duszy i mózgu. Cel
sztuki to poznanie duszy poprzez sfery nie podlegające kontroli świadomości,
czyli seks i patologię. Tematem twórczości często jest erotyka ujmowana w
aspekcie patologicznych stanów psychicznych. Przykładem są poematy prozą,
m.in. Z cyklu Wigilii (1899), Androgyne (1900). Dużą popularnością cieszyły
się powieści, m.in. trylogia o podkładzie autobiograficznym Homo sapiens
(1895-96), Synowie ziemi (1904-11) i Krzyk (1917), przedstawiające konflikt
jednostki twórczej z siłami destrukcyjnymi otoczenia, wyrażany monologiem
wewn. Konflikt między erotyką a normami etycznymi jest tematem cyklu dramatów
P. Taniec miłości i śmierci (1900) oraz Zfote runo (1901), -^ Śnieg (1903),
Śluby (1906), Miasto (1914), Mściciel (1927). Rozprawa O dramacie i scenie
(1905) to teoretyczne rozważania o sumie doświadczeń z tej dziedziny. P. jest
także autorem pamiętnika Moi współcześni (t. 1-2, 1926-30). S. Helsztyński
wydał jego Listy (t. 1-3, 1937-54). Wywarł ogromny wpływ na lit. modernizmu
pol. i europ.; dziś praktycznie zapomniany, rażący egzaltowanym jeż.
Przymanowski Janusz (1922-98) -prozaik, publicysta, korespondent frontowy,
redaktor czasopism wojskowych, po 1945 r. oficer Gł. Zarządu Polit. WP.
Tematyka całej jego twórczości ma


Przypkowski Samuel
382
383
Psałterz, puławski
związek z wojskiem, wojną lub pojedynczymi bitwami, mimo tego charakteryzują
ją walory przygodowe lub baśniowe, często nadmierny patos. Debiutował peanem
na cześć ustroju Na młodych skrzydłach (1950), potyczkę na Przyczółku
Magnuszewskim zamienił w swojej monografii w potężne Studz.ia.nki (1966),
mocno zaznaczony element przygody i sensacji zaważył na popularności powieści
Czterej pancerni i pies (t. 1-3, 1964-70), wręcz ogromny sukces odniosła jej
wersja telewizyjna. Inne powieści P. to: Wezwany (1968), Znużony (1974),
Zawzięty (1976), Wszyscy i nikt (1977), Kto za? (1978), Leonarda i jej synowie
(1980), Rozdroża, zasieki (1980). Opublikował ponadto tom anegdot Ze 101
//"on' towych nocy (1961) i szkice publicyst.
Przypkowski Samuel (ok. 1592-1670)
- jeden z najważniejszych przedstawicieli poezji ariańskiej, pisarz polit.,
teolog. Pisał po lać. i pol., głównie wiersze rei. o charakterze refleksyjnym
i modlitewnym, wydruk, w zbiorach Psalmów i Pieśni nabożnych (1610). Kształcił
się w Rakowie, Altdorfie i Lejdzie. Związany z dworem K. i B. Radziwiłłów. W
1633 r. brał udział w wyprawie moskiewskiej, a w 1656 r. walczył pod Pro-
stkami po stronie B. Radziwiłła. Dzięki jego protekcji uniknął banicji w 1658
r.
- zamieszkał w Prusach Książęcych. Głosił racjonalizm rei., wielokrotnie wy-
stępował w obronie tolerancji rei. (m.in. w Apologii), domagał się rozdziału
Kościoła od państwa. Wywarł wpływ na ideologię wczesnego oświecenia - jego
Dissertatio de pace et concordia ecciesiae przetłumaczono na ang., niem. i
pol.
Psalmy przyszłości (1845-48) - cykl utworów poetyckich > Z. Krasińskiego,
kontynuacja Przedświtu, opubl. pod pseud. Spirydon Prawdzicki. W 1845 r.
ukazały się 3: Psalm wiary, Psalm nadziei, Psalm miłości. W zgodzie z He-
glowską dialektyką Krasiński określił własną triadę historiozoficzną: byt,
myśl, czyn, mające odpowiednik w Trójcy Św., a u człowieka: ciało, dusza, duch
(synteza ciała i duszy). Twierdził, że naród pol. odrodzi się, gdy zapanują w
nim ewangeliczne zasady. Czas zmartwychwstania to III epoka - synteza sta-
rożytności (bytu) i chrześcijaństwa (duszy). Psalm wiary głosił, że
doskonalenie ludzkości odbywa się za pośrednictwem narodów wybranych (tu:
pol.); Psalm nadziei zapowiadał rychłe nadejście Zbawiciela; Psalm miłości
sprowadzał myśl mesjanistyczną na grunt polityki:
odrzucał rewolucję, nawoływał: "Jeden tylko, jeden cud: / Z szlachtą polską
polski lud". Koncepcjom tym w > Odpowiedzi na psalmy przyszłości przeciw-
stawił się J. Słowacki. Repliką były 2 psalmy dołączone do cyklu, napisane po
rabacji galicyjskiej. Psalm żalu dowodził, że powstanie 1846 r. potwierdziło,
iż lud bez szlachty zdolny jest tylko do niszczenia. Psalm dobrej woli był mo-
dlitwą do Boga o święte czyny i moc ofiary. P. p. zostały przetłumaczone na
jeż. franc., a fragm. na niem. i czes.
Psałterz Dawidów - najobszerniejszy utwór rei. > J. Kochanowskiego (150
psalmów podzielonych na 5 ksiąg); dedykowany P. Myszkowskiemu; wyd. 1579 r. w
Drukarni Łazarzowej. Próba zmierzenia się z psalmami Dawida, uznawanymi w
renesansie za największe osiągnięcie w dziedzinie liryki. Pierwsza w lit. pol.
parafraza tekstu bibl. (wcześniej: wierne tłum.). Kochanowski korzystał z
wiernego przekl. J. Lu-belczyka (1558) i z > Biblii brzeskiej. Za tekst
podstawowy uznał Wulgatę (tytuły psalmów). P. D. jest jednak dziełem
oryginalnym (brak bezpośredniego pierwowzoru). Podmiot lir. - król Dawid
przemawia w nim jako władca, wódz, nieszczęśliwy ojciec, grzesznik i pokutnik,
a przede wszystkim jako poeta uwikłany w konflikt z Bogiem, ludźmi i sobą.
Efektem tych ról jest niezwykła skala uczuć w psalmach. Poeta-tłumacz, świadom
konieczności bycia wiernym oryginałowi, ale również pragnący swobody twórczej
(pisał o tym w liście do S. Fogelwedera), stworzył dzieło o niezwykłej urodzie
poet. (bogactwo określeń synonimicznych, epitetów, rytmika stroficznego
wiersza sylabicznego zastępująca rytmikę oryginału, opartą na paralelizmie
składniowym). Zaprezentował postawę bliską koncepcjom Erazma z Rotterdamu:
humanizm chrzęść. (określenie J. Ziomka), szukający zgody między systemami
teol.-filoz., właściwymi kulturze śródziemnomorskiej. Połączenie elementów
religijności starote-stamentowej, antycznej (epitety typu:
wtadogromy Pan, różanoręka zorza) i chrzęść, (zbliżenie obrazu Boga do
Chrystusa) stało się źródłem popularności P. D. w renesansie. Wszystkie Ko-
ścioły w Polsce uznały dzieło za zgodne z zasadami wiary. W 1580 r. M. Gomółka
napisał muzykę do psalmów J. Kochanowskiego.
Psałterz floriański (koniec XIV lub pocz. XV w.) - najstarszy pol. przekład
Księgi Psalmów (296 kart pergaminowych). Wywieziony z Polski w XVI w., w 1637
r. trafił do biblioteki w opactwie St. Florian (stąd nazwa) k. Linzu w Górnej
Austrii. W 1931 r. wykupił go rząd pol. Jedną z kart odnaleziono we Wrocławiu.
Obecnie P. f. znajduje się w Bibliotece Naród, w Warszawie. Spisany przez
trzech niezależnych od siebie kopistów w jeż. łac., pol. i niem. Wersje ję-
zykowe psalmów umieszczono w szyku naprzemiennym: po wersecie łac. następuje
pol., a po nim niem. Między wersetami graficzne przerywniki. Podstawą wersji
łac. była Wulgata, niem. - nieznany przekład prawdopodobnie z terenu Śląska,
pol. - starsza redakcja tłumaczenia (być może zaginiony Psałterz św. Kingi z
XIII w.) oraz jakiś przekład czes. (liczne bohemizmy). Pisarze starali się
możliwie dokładnie oddać tekst bibl., utrzymali oryginalny podział na wersety
(2-członowe, rzadko 3-cztono-we), pokrywające się ze zdaniami i oparte na
zasadzie paralelizmu. Wersja pol. charakteryzuje się bogatym słownictwem poet.
(zwł. metaforami i porównaniami). P. f. powstał prawdopodobnie na zamówienie
biskupa krakowskiego P. Wysza jako dar dla królowej Jadwigi, o czym świadczy
kilkakrotna obecność w tekście herbu Andegawenów (lilie). Był b. starannie
pisany i bogato zdobiony (kolorowe, obficie złocone iluminacje). Oprawa z
tłoczonej skóry została wykonana w XVI w. w Tyrolu lub Austrii. Część I
psałterza spisano w Kłodzku (śmierć Jadwigi w 1399 r. przerwała pracę
kopistów), część II -może w Krakowie, dokąd przeniósł się zakon kanoników
regularnych z Kłodzka. P. f. to najważniejszy zachowany w całości zabytek jeż.
pol. Został odkryty w 1827 r., a wydany w 1834.
Psałterz puławski (XV lub pocz. XVI w.) - zabytek małopolski. W zbiorach
Czartoryskich w Puławach od XVIII w., dziś w Bibliotece Czartoryskich w Kra-
kowie. Wydany w 1880 r. Oparty na tym samym wzorze co > Psalterz floriański
(być może zaginionym Psałterzu św. Kingi z XIII w.). Każdy psalm poprzedzony
jest łac. incipitem oraz argumentem (wstępem wyjaśniającym treść), mającym
pomóc w zrozumieniu ukrytego sensu. Prawdopodobnie P. p. miał pełnić funkcję
modlitewnika dla


Ptasi gościniec
384
duchownych niższego stopnia lub osób świeckich. Ozdobiony dużymi inicjałami i
częściowo iluminowany. Słownictwo nowocześniejsze i bliższe mówionej
polszczyźnie niż w Psałterzu floriańskim.
Ptasi gościniec (1973) - powieść > H. Auderskiej, której bohaterem i narrato-
rem jest chłop poleski Szymon Drozda z Moroczy, po kampanii wrześniowej
deportowany na Syberię, wracający do Polski jako żołnierz I Armii WP. Zda-
rzenia przywołane przez bohatera po wielu latach, już w powojennej rzeczy-
wistości osadnika nad Odrą niezwykle sugestywnie oddają tęsknotę za urokiem
Polesia, pięknem tamtejszej przyrody. Autentyzm tej relacji o przeżyciach i
odczuciach uwiarygodnia język narratora stylizowany na poleszucką gwarę. Druga
część opowieści Szymona zatytułowana została Babie lato (1974) i dotyczy
wypadków dziejących się po przekroczeniu Bugu: walk nad Wisłą, zdobywania
Berlina i osadnictwa nad Odrą, a przede wszystkim wrastania w nowe miejsce i
czasy. Problemy codzienne wielonarodowej społeczności, często sprawy banalne
zajmują miejsce pierwszoplanowe, zdarzenia polit. toczą się gdzieś w oddali,
choć całość w dość oczywisty sposób obrazuje formowanie się obywatelskiego
myślenia.
. Putrament Jerzy (1910-86) - powieściopisarz, publicysta, współpracujący z
grupą lit. Żagary, współredaktor czasopism "Po prostu" i "Karta" (1935-36). W
czasie wojny w ZSRR, oficer polit. I Armii WP. Ambasador Polski w Paryżu
(1947-50) i przedstawiciel Polski w ONZ. Sekretarz generalny
i wiceprezes ZG ZLP (1950-56), współredaktor "Miesięcznika Literackiego"
(1966-71), red. naczelny "Literatury" (1972-81). Debiutował zbiorami wierszy
Wczoraj powrót (1935) i Droga leśna (1938), właściwą twórczością P. są jednak
powieści, w których przejawia się jego zainteresowanie polityką, motywacją
zachowań uczestników procesu hist. szczególnie w trudnych sytuacjach, w
konfliktach charakterów i różnych racji. Przedstawiany obraz najnowszych
dziejów Polski ma dość jednostronny wymiar, co znalazło wyraz w powieści
wspomnieniowej o latach międzywojennych Rzeczywistość (1947), rozrachunkowej z
wojny pol.-niem. 1939 Wrzesień (1950), przedstawiającej konflikty polit. lat
50. Malowiemi (1967). Analizę postaw ludzkich w konfrontacji z okrucieństwem
wojny i terrorem hitlerowskim przedstawia P. w zbiorach opowiadań Święta kulo
(1946), Wypadek w Krasnymstawie (1957), Puste oczy (1967), Początek eposu
(1974) oraz powieściach, m.in. Rozstaje (1954), Odyniec (1964), Puszcza
(1966), Bol-dyn (1969), Akropol (1975). Publicystyka P. zawiera programowy rys
zadań kultury socjalistycznej Na literackim froncie (1953), satyr.- polemiczne
felietony, m.in. Notatki polemiczne (1956), Kącik laika (1964), Być sobą
(1968), oraz reportaże, m.in. Dwa tyki Ameryki, Na drogach Indii (1967).
Kontrastem dla tej twórczości są szkice o tematyce przyr. Trzynasty z Wesołka
(1951), Arkadia (1961), Z wędką przez trzy kontynenty (1968) i Krajobrazy
(1968). Pozycja autobiograficzna z komentarzem, charakteryzująca wiele osób i
środowisk to wspomnienia > Pól wieku.
Quidam. Przypowieść (1856-59, wyd. 63) - poemat epicki > C. Norwida o
charakterze parabolicznym. Bezimienny bohater - ktoś (zarazem: każdy),
przybysz do Rzymu czasów Ha-driana, poszukuje dobra i prawdy. Nie działa, lecz
obserwuje różne środowiska (ze szczególnym podziwem - prześladowanych
chrześcijan), studiuje filozofię. Ginie przypadkowo (w bójce) w trywialnym
miejscu (koło rzeźni). Utwór ukazuje rozpad cywilizacji antycznej i rodzenie
się nowej siły - chrześcijaństwa. Poszukiwania Ouidama, żyjącego w czasie
ścierania się obu porządków, są skazane na niepowodzenie. Jego losy można
odczytać jako metaforę życia człowieka daremnie próbującego odkryć sens
historii. W tym kierunku zmierzała autorska interpretacja poematu (list do >
Z. Krasińskiego). Paraboliczny charakter Q. sprawił, że w różnych momentach
dziejowych utwór zyskiwał nowe znaczenia. Zwł. w okresie II wojny światowej
zaczęto go odczytywać jako przypowieść o marności losu człowieka - igraszki
historii.
Qui pro Quo (1919-32) - najsłynniejszy kabaret lit. w międzywojennej War-
szawie, właśc. estradowy teatrzyk małych form. Znakomite teksty pisali dla
niego > J. Tuwim, > A. Sionimski, > M. Hemar. Występowały największe
gwiazdy ówczesnej estrady: H. Ordo-nówna, Z. Pogorzelska, M. Zimińska,
A. Dymsza, K. Krukowski i legendarny konferansjer F. Jarosy.
Quo vadis (1896) - powieść -> H. Sienkiewicza drukowana najpierw w odcinkach w
"Gazecie Polskiej" i "Dzienniku Poznańskim". Warte Nagrody Nobla (1905) dzieło
powstałe w wyniku licznych podróży autora do Rzymu, fascynacji jego historią i
kulturą, było próbą ukazania wzajemnego stosunku kultur dwu światów,
pogańskiego - starego i chrześcijańskiego - nowego. Akcja rozgrywa się za
czasów panowania w Rzymie Nerona, w l. 63-66, epilog (śmierć władcy) przypada
na r. 68. Fabuła obejmuje tak ważne wydarzenia hist., jak męczeństwo
pierwszych chrześcijan i pożar Rzymu. Pogańska cywilizacja chyli się ku
upadkowi, a Neron okazał się zaprzeczeniem poprzednich władców imperium.
Dopóki jego przewodnikami byli Seneka i prefekt pretorianów Burrus, życie w
państwie toczyło się według utartych zasad. Wszystko ulega zmianie wraz z
doradztwem intryganta Tigellina, pochlebca i donosiciel jest gotów na
wszystko, aby utrzymać swą pozycję przy boku Nerona, zbyt wielką ceną nie jest
nawet podpalenie Rzymu. Ważną postacią w otoczeniu władcy jest bogaty
patrycjusz Petro-niusz, prawdziwy Rzymianin, człowiek wykształcony, znawca
piękna, esteta korzystający ze wszystkich przyjemnych stron życia. Tmdno mu
zrozumieć


Quo vadis
386
swego siostrzeńca Winicjusza zakochanego w pięknej córce wodza Lygów -Ligii,
chrześcijance. Dzieje miłości tej pary są gi. wątkiem akcji, dążąc do po-
łączenia młodzi doświadczają wielu niebezpieczeństw, których końcowym akcentem
jest ogromnie sugestywnie zobrazowana scena ocalenia Ligii przez Ursusa.
Heroiczny świat chrześcijaństwa reprezentują w powieści apostole^ wie Piotr i
Paweł, Ligia oraz jej opiekun Ursus, Glaukus i Pomponia Grecyna. Na ich
przykładzie autor ukazuje potęgę nowej wiary, trudnej do przyjęcia dl^
Rzymian, uznających przede wszystkim ^wiat wartości materialnych. Dopiero
Glaukus jako żywa pochodnia przyczynia się do cudu nawrócenia Chilona, jednej
z najciemniejszych postaci. Łaska wiary daje mu siły do publicznego
oświadczenia, że faktycznym podpalaczem Rzymu jest Neron, a chrześcijanie są
tylko niewinnymi ofiarami, w konsekwencji zostaje skazany na śmierć. Piotr
ścigany przez pretorianów opuszcza Rzym, gdy w drodze ukazuje mu się postać
Chrystusa, apostoł zwraca się z pytaniem "Quo vadis, Domine?" (Dokąd idziesz.
Panie?) i otrzymuje odpowiedź:
"Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano po raz wtóry".
Piotr wraca natychmiast, by umrzeć za wiarę, równocześnie stracono też Pawła.
Winicjusz i Ligia zdołali zbiec z Rzymu i szczęśliwie żyli na Sycylii.
Samobójcza śmierć Nerona otwiera nową epokę.
r
Radość pisania - wiersz > W. Szym-borskiej z tomu Radość pisania (1967), w
którym autorka rozważa potencjalne możliwości poezji w tworzeniu obrazu
świata. Sztuka i artysta oraz tajniki warsztatu poetyckiego są tematem, którym
poetka dzieli się z czytelnikiem, pisanie jest rodzajem gry w tworzenie nowych
światów, jest też pytaniem o granice wolności i odpowiedzialności za to
dzieło: "Jest więc taki świat, / nad którym los sprawuję niezależny? / Czas,
który wiążę łańcuchami znaków? / Istnienie na mój rozkaz nieustanne?" Temu
procesowi tworzenia towarzyszy jasno określone uczucie:,,Radość pisania. /
Możliwość utrwalania", choć poetka. wie, że ma w tym dziele ograniczenia,
jednakże "inne, czarno na białym, panują tu prawa" oraz "litery ... mogą się
ułożyć źle", powstaną też "zdania osaczające, / przed którymi nie będzie ra-
tunku". Szymborska poddając rozważaniom skończoność ludzkiego losu wobec
nieskończoności świata, pyta o sens twórczości wobec jego obojętności. Wiersz
jest ważnym dopowiedzeniem w rozważaniach autorki o losie człowieka, jego
miejscu w kulturze i w kosmosie, dotyczy zagadnień nie tylko egzystencjalnych,
ale też i filozoficznych.
Raszewski Zbigniew (1925-92) - historyk teatru, prof. Instytutu Sztuki PAN,
współred. "Pamiętnika Teatralnego". Autor wielu prac z historii pol. teatru,
m.in. Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska (1955), Staro-
świecczyzna i postęp czasu (1963), Krótka historia teatru polskiego (1977)
- syntetyczne ujęcie od początków do 1939. O pol. teatrze naród, pisał w mo-
nografii Bogusławski (1972), ogłosił szkice o dramacie i teatrze Młodej Pol-
ski, teatrze XX w., np. Trudny rebus. Studia i szkice z historii teatru
(1990). Red. naczelny Słownika biograficznego teatru polskiego, wydawca wyboru
pism L. Schillera Teatr ogromny (1961), zbiorowego wydania dramatów T. Ritt-
nera (1966) i książki Sto przedstawień w opisach polskich autorów (1993). W
swych pracach podkreślał związek między wiedzą o przeszłości teatru a ro-
zumieniem kształtowania się różnych poetyk dramatu, szczególnie romant.,
wskazywał na miejsce teatru w życiu obycz. i polit. danej epoki.
realizm w literaturze - kierunek polegający na ukształtowaniu wszystkich
elementów dzieła lit. zgodnie z przyjętymi wyobrażeniami o życiu i świecie,
respektujący zasady antycznej estetyki
> mimesis. Pojawił się w lit. franc. w pol. XIX w., w Polsce najpierw w pu-
blicystyce pozytywist. oznaczał zgodność fikcji lit. z obrazami rzeczywistości
obserwowanej, np. B. Prusa Kroniki tygodniowe na lamach "Kuriera Codziennego",
później włączał do lit. tematy i motywy potocznej codzienności, np. E.
Orzeszkowej Niziny. Termin histo-rycznolit. użyty po raz pierwszy przez P.


Redliński Edward
388
Chmielowskiego (1900) na określenie prądu lit. po 1863 r.; r. jako metoda
twórcza funkcjonował w ramach wielu prądów i epok lit. ulegając stopniowo
kolejnym przekształceniom, np. r. krytyczny, r. socjalistyczny (socrealizm),
r. magiczny.
Redliński Edward (ur. 1940) -reporta-żysta, prozaik, dramatopisarz, członek
redakcji m.in. "Gazety Białostockiej", "Kontrastów", "Kultury", współprac.
radia. Jego twórczość aż do lat 80. dotyczyła problemów białostockiej wsi,
miejsca pochodzenia autora, które dobrze zna i z nim się identyfikuje. Po-
czątkowo były to opowiadania, m.in. Listy z rabarbaru (1967) i reportaże Ja w
nerwowej oprawie (1969), Zgrzyt (1971), następnie powieści > Kono-pielka
(1973, ekr. 1982) i Awans (1973, ekr. 1975). Posługując się konwencją
humorystyczną, a nawet groteskową R. ukazuje zderzenie miejscowej kultury
wiejskiej z obcą, miejską, sztuczną dla tych warunków; lit. dokumentacją pol.
codzienności lat 70. jest kolejna publikacja zatytułowana Nikiformy (1982,
adaptacja sceniczna 1984). Doświadczenia i obserwacje amer. okresu w życiu
pisarza dostarczyły tworzywa do groteskowych utworów przedstawiających pol.
emigrację zarobkową w Stanach Zjednoczonych: Dolorado (1986, adaptacja
sceniczna 1988) i Szczuropo-lacy (1994, adaptacja sceniczna Cud na
Greenpoincie 1996). W kategorii kome-diowo-farsowej utrzymane są również
utwory dram., np. Czworokąt (1976), Wcześniak (1977), Pustaki (wyst. 1980).
Reduta Ordona (1832) - krótki poemat opisowo-refleksyjny > A. Mickiewicza.
Jeden z utworów tworzących legendę powstania listopadowego, poświęcony obronie
fortu na Woli w 1831 r. Ma
postać opowiadania naocznego świadka (adiutanta) - walor autentyzmu. Mi-
strzowskie, dynamiczne opisy batalistyczne zostały podporządkowane ocenom
moralnym: walka Polaków z Rosjanami ukazana jako zmaganie się dobra ze złem
(biel - czerń, skała - lawa błota). Autor posłużył się techniką zbliżeń,
przechodząc od ogólnego widoku pola bitwy do niemożliwych do zaobserwowania z
odległości szczegółów (np. reakcja żołnierza). Patetyczna retoryka fragm.
poświęconego carowi służy pokazaniu władcy Rosji jako symbolu złych mocy, a
także heroizacji Warszawy, wypowiadającej mu walkę w obronie wolności. Dram.
obraz wysadzenia fortu jest oparty na kontraście gwałtownego, chaotycznego
ruchu i nagłego bezruchu. Posługując się licencją poet. (w rzeczywistości
Ordon nie zginął), stworzył Mickiewicz patriotyczny wzór żołnierza walczącego
do końca i ginącego pod gruzami nie oddanej wrogowi reduty. Heroizacji ppor.
Ordona służy zakończenie utworu, ostrzegające, że jego czyn może być
zapowiedzią czynu Boga, jeśli ludzkość odda świat we władzę tyranii. Wpływ 7?.
O. na świadomość żyjących pod zaborami Polaków ukazały > Syzyfowe prace S.
Żerom-skiego. Parodystycznym nawiązaniem do utworu jest > Śmierć porucznika
S. Mrożka.
reformacja - ruch rel.-spol. w chrześcijaństwie XVI w., który doprowadził do
wyodrębnienia się niezależnych od pa-piestwa Kościołów protestanckich. Bez-
pośrednim celem r. była odnowa życia rei., wyraźne stały się jednak dążenia
zmierzające do ograniczenia władzy papieża oraz postulaty reform społ. Zapo-
czątkowana w Wittenberdze (1517) przez M. Lutra, który w swych tezach
sprzeciwił się m.in. powszechnej prak-
389
renesans
tyce sprzedaży odpustów głosząc, że do zbawienia prowadzi jedynie wiara. W
Polsce wraz z dotarciem tego ruchu coraz częstsze były żądania opodatkowania
kleru, zniesienia dziesięciny i sądownictwa duchownego nad świeckimi.
Konflikty dogmatyczne i społ. wśród zwolenników doprowadziły w Polsce do
powstania Kościoła braci polskich zwanych arianami, protestantyzm nie zyskał
jednak powszechnego uznania. Decyzją sejmu z 1658 r. innowiercy zostali
skazani na wygnanie. Idea r. przyczyniła się do rozwoju jeż. naród., sieci
szkól i drukarstwa.
Rej Mikołaj (1505-69) - pisarz, jeden z czołowych przedstawicieli lit. renes.,
zwany ojcem lit. pol., od 1525 w środowisku humanistycznym dworu magnata A.
Tęczyńskiego. Wyznawca kalwini-zmu, w swoich poglądach polit. popierał
szlachecki demokratyzm, czynnie uczestniczył w działalności rei., zakładał
zbory i szkoły, brał udział w synodach. Twórczość R. prezentuje różnorodność
gatunków lit.: m.in. dialogi obycz. i polit., moralitety, misteria, dramaty,
epigramaty, fraszki i traktaty prozą. Przedstawiają one barwną panoramę Życia
obycz. współczesnej mu Polski dowodząc, że polszczyzna to nie "język gęsi",
ale mowa zdolna wyrazić wszelkie emocje i treści. Proces przemian polit.
dążących do reform ustrojowych zwanych egzekucją praw propagował m.in. w
dialogu > Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem (1543). Misterium
Żywot Jezusa (1545) czy moralitet > Kupiec (1549) to przykłady reformacyjnego
piśmiennictwa rel.-moralnego. W nagrodę za znakomity przekład prozą lać.
Psałterza Dawidów (1546) J. von den Campena otrzymał od króla Zygmunta Starego
wieś Temerowce. Do szerzenia reformacji
przyczynił się także jako autor rei.-moralnych kazań Postylla (1557) oraz ko-
mentarza do bibl. księgi Apocalypsis (1565). Ważnym dziełem w twórczości R.
jest pierwsza w lit. pol. pozycja wyrażająca za pomocą alegorii świecki
światopogląd człowieka renesansu: Wi-zerunk własny żywota człowieka poczciwego
(1558), przeróbka traktatu humanisty z Ferrary, radykała M. Palingeniu-sa. >
Żywot człowieka poczciwego, część tomu Zwierciadło (1568) przedstawia idealny
obraz życia szlachcica pol. z dozą humorystycznej wyrozumiałości. W dorobku
lit. R. są także zbiór satyr, epigramatów Zwierzyniec (1562), który wszedł
potem do zbioru Figliki (1574), oraz proza o wzniosłym charakterze Spoinę
narzekanie wszej Korony na porzqdnq niedbalość naszq.
reneizm - sposób ukształtowania bohatera lit. upowszechniony w lit. romant.
zgodnie z pierwowzorem tytułowej postaci opowiadania F. R. de Chateaubrian-da
Renę; postawa nacechowana samot-nictwem, niezdolnością do jakiejkolwiek
aktywności, zniechęceniem do życia, przepełniona cierpieniem, myślą o sa-
mobójstwie, rozterkami. Tak ukształtowanym młodzieńcem był > Kordian -
tytułowy bohater dramatu J. Słowackiego.
renesans (odrodzenie) (wł. rinascita,
franc. renaissance = odrodzenie, rozkwit) - epoka w dziejach kultury europ.
trwająca we Włoszech od XIV w. do pocz. XVI w., w Polsce od końca XV w. do
pocz. XVII w. Podstawą zmian kulturowych kształtujących nowy sposób myślenia
stały się: odkrycia geograficzne, w tym Ameryki (1492); odejście od
uniwersalizmu i ukształtowanie silnych państw; wynalezienie druku (1445); >
reformacja i powstanie nowych nurtów


renesans
390
wyznaniowych; wzrost znaczenia roli miast i mieszczaństwa; Odkryto na nowo
świat ziemski, kosmos, przyrodę, doceniono kulturę antyczną; nowe miejsce
wyznaczono człowiekowi (antropo-centryzm), ważnym zadaniem było wszechstronne
formowanie osobowości, miarą wszechrzeczy stał się człowiek i jego ziemski
świat, tę postawę zawierało hasło zaczerpnięte z komedii Terencjusza,
odzwierciedlone w idei > humanizmu, literaturze i sztuce. Filoz.
uzasadnieniem nowego światopoglądu stał się neoplatonizm traktujący człowieka
jako dopełnienie duchowej i materialnej sfery świata, głoszący jego nie-
ograniczone możliwości. Uniwersalne osobowości r. łączą różne dyscypliny
artyst. i nauk., np. Leonardo da Vinci, Michał Anioł, M. Kopernik, rozpo-
wszechniła się instytucja > mecenatu, pojawiło się marzenie o idealnej spo-
łeczności kształtowanej przez tradycję antyczną (Th. Morus), istotę procesu
myślenia i szukania prawdy przez człowieka określił M. de Montaigne, ciekawym
i kontrowersyjnym równocześnie myślicielem był N. Machiavelli, krytykę
współczesności z postawą sceptyczną łączył Erazm z Rotterdamu, propagował też
ideę > irenizmu. Wiele uwagi poświęcono procesowi twórczemu, sztuka
zapewniała artystom sławę doczesną i pośmiertną, dla lit. ważną stała się
refleksja teoretyczna, sięgano do pism estetycznych filozofów gr. Arystotelesa
i Platona oraz poety rzym. Hora^ cego. Uprawiano gatunki lit. cenione w
starożytności, mimo uwielbienia dla piękna lit. klasycznej doceniono twórczość
w jeż. narodowym (np. F. Petrar-ca, G. Boccaccio, Plejada; w Polsce > M. Rej,
> J. Kochanowski). Spośród małych form lir. popularność zyskała fraszka,
najbardziej', znaczące były pieśń, elegia i hymn, rozwinęła się poezja epicka
(np. Orland szalony L. Ario-sta i Jerozolima wyzwolona T. Tassa);
znacznie zróżnicowała się proza, arcydziełem groteski lit. jest powieść F. Ra-
belais'go Gargantua i Pantagruel, parenetyczny charakter mają Podręcznik
Żołnierza Chrystusowego Erazma z Rotterdamu, Dworzanin B. Castiglionego i
Książe N. Machiavellego; gatunki dram. reprezentują różne odmiany komedii, w
tym popularna commedia dell'arte. U schyłku tej epoki pojawiły się dzieła
wybitnych twórców, jak W. Szekspira, M. de Cervantesa i F. Lopego de Vega.
Prekursorem r. w pol. kulturze i lit. był F. Buonaccorsi (> Kallimach)
wspierany przez mecenasa i przyjaciela
> Grzegorza z Sanoka. Wczesne utwory lit. pol. reprezentuje poezja łac.,
m.in.
> A. Krzycki, > J. Dantyszek, > K. Janicki, oraz nurt mieszczański, m.in.
> Biernat z Lublina i > Jan z Koszyczek. Rozkwit kultury i lit. inicjuje wy-
dane dzieło M. Kopernika {De revolu-tionibus...) oraz utwory > A. Frycza
Modrzewskiego (Lascius, czyli o karze za mężobójstwo) i M. Reja (Krótka roz-
prawa...). Tendencje dydaktyczne w prozie, prócz Rejowego Żywota człowieka
poczciwego, zawierają utwory W. Go-ślickiego De optima senatore... oraz > Ł.
Górnickiego Dworzanin polski, prozę retoryczną reprezentuje Kazaniami sej-
mowymi > P. Skarga, a historiografię m.in. > M. Bielski i > M. Kromer.
Największym poetą pol. r. był J. Kochanowski, którego twórczość zróżnicowana
tematycznie i gatunkowo stanowi inspirację i wzór także dla autorów współcz.
Odmienny charakter miała lit. ariańska, a w niej traktaty filoz. i teol.,
często pojawiały się przekłady Biblii (znakomity > J. Wujka), do średniow.
misterium powrócił > Mikołaj z Wil-kowiecka. U schyłku tej epoki powstają
sielanki i poemat opisowy > S. F. Klo-
391
Reymont Władysław Stanisław
nowica i > Sz. Szymonowica, a twórczość żyjącego wówczas > M. Sępa Sza-
rzyńskiego otwiera nowy okres w kulturze i lit.
"Res Publica" - czasopismo spol.-kult.
wychodzące w Warszawie w l. 1979-81 jako kwartalnik w > drugim obiegu, od
1987 oficjalnie jako miesięcznik, a od 1992 pt. "Res Publica Nowa". Red. na-
czelnym jest M. Król. "R. P." zajmuje się gl. problemami najnowszej historii
Polski, przemianami polit. i spol. w Europie Wschodniej oraz kulturą niezależ-
ną (m.in. pol. lit. emigracyjną).
Reymont Władysław Stanisław, wiaśc. S. W. Rejment (1867-1925) -
powieściopisarz, nowelista, laureat Nagrody Nobla (1924), doskonały obserwator
zewn. świata, wiernie rejestrujący bogactwo szczegółów w opisach sytuacji,
ludzi i całych środowisk społ. Syn wiejskiego organisty, terminator krawiecki
wyzwolony na czeladnika, formalne wykształcenie potwierdza jedynie świadectwo
III klasy Warszawskiej Szkoły Niedzielno-Rzemieślniczej. Występował w
wędrownych teatrzykach pod pseud. Urbański, kilka lat pracował na kolei jako
starszy robotnik. Od 1893 r. w Warszawie, rok później jako korespondent
"Tygodnika Ilustrowanego" uczestniczy w pielgrzymce na Jasną Górę, a opubl. z
niej reportaż (1895) zdobywa mu rozgłos i uznanie. Debiutował w 1892 r. na
łamach "Głosu" jako korespondent terenowy i nowelista w krakowskiej "Myśli"
(Wigilia Bożego Narodzenia). W l. 1892-94 powstało 17 opowiadań, Z których
Śmierć, Zawierucha, Suka, Tomek Baran sięgając po naturalistycz-ne techniki
wyrazu przedstawiają surowe warunki chłopskiej egzystencji, inne ukazują życie
aktorskie (Adeptka, Franek), miejskie (Na bruku, W aptece),
szlacheckie (Idylla). Ciekawe obserwacje obycz. i środowiskowe zawierają
pierwsze powieści R. Komediantka (1896) i Fermenty (1897), w których
wykorzystuje osobiste przeżycia. Sukcesem okazała się oryginalnie komponowana
w układzie scen powieść o błyskawicznie rozwijającej się Łodzi > Ziemia
obiecana (1899), w której miastu jako siedlisku bezwzględnych rozwiązań
cywilizacyjnych przeciwstawia spokojną wieś. Dobry materiał scenariuszowy
wykorzystał do ekranizacji A. Wajda. Mitologizacją chłopskiego bytu jest
pisana w latach 1904-09, nagrodzona przez PAU (1917), później Noblem powieść
> Chłopi. Realizm w obserwacji obyczajów, psychologii, układów społ.,
oryginalna narracja trzech konwencji stylistycznych oraz naturalistyczne
ujęcie sylwetek bohaterów i całego środowiska chłopskiego stanowią o walorach
tego dzieła, które doczekało się ekranizacji w reżyserii J. Rybkowskiego. Dużą
wagę przywiązywał sam autor do hist. trylogii Rok 1794: Ostatni sejm
Rzeczypospolitej, Nil desperandum, Insurekcja (1913-18), pozbawionej jednak
głębszej myśli historiozoficznej, bardziej reportaż hist. niżeli powieść. Pod
wpływem twórczości F. Dostojew-skiego pozostaje szkic powieściowy Marzyciel
(1908), utworami chybionymi okazują się powieść Wampir (1911) i dramat z tego
roku Przegrana. Obrazy I wojny światowej utrwalone zostały w opowiadaniach
m.in. Orka, Dola (1917) i Echa (1918), próbą oceny pierwszych lat powojennych
jest m.in. Bunt (1924). Pośmiertnie ukazał się zbiór opowiadań Krosnowa i
świat (1928). Twórczość R. obok dzieł wielkich, trwałych w dorobku kultury za-
wiera utwory zdecydowanie mniej wartościowe i szybko zapomniane. Pochowany na
Powązkach w Warszawie.


Rękopis znaleziony w Saragossie
392
Rękopis znaleziony w Saragossie, Ma-nuscrit trouve a Saragosse (l 804-15) -
napisana po franc. rokokowa powieść orientalna > J. Potockiego, najciekawsze
osiągnięcie lit. europ, w tej dziedzinie. Autor przewrotnie wykorzystał typ
powieści grozy, z humorem traktując jej fantastyczny świat. Utwór składa się z
opowiadań wielu narratorów o ich niesamowitych, przerażających, często za-
barwionych erotyzmem przygodach, dziejących się w różnym miejscu i czasie.
Potocki połączył cechy powieści grozy z elementami powiastki filoz. -broni
oświeć, światopoglądu, ośmiesza przesądy. Zapewnił utworowi zwartość stosując
kompozycję szkatułkową (wzór:
Baśnie z tysiąca i jednej nocy). Pełna niespodzianek akcja trzyma czytelnika w
napięciu. Powieść do dziś cieszy się dużą popularnością. Od 1961 r. została
przetłum. najeż, ang., niem., wł" czes., roś. i rum. (skrócona wersja). W 1965
r. zekranizowana przez W. Hasa.
Rittner Tadeusz, pseud. Tomasz Czaszka (1873-1921) - dramaturg i prozaik;
pochodził ze spolszczonej rodziny niem., pisał równolegle w obydwu językach.
Od 1884 r. mieszkał w Wiedniu i na tamtejszym uniwersytecie otrzymał doktorat
praw, często bywał w kraju (najchętniej w Zakopanem), w 1919 r. zadeklarował
pol. obywatelstwo. W l. 1904-20 wystawił w Wiedniu 11 sztuk, zamieszczał
recenzje teatr, w wielu czasopismach austr. i niem. Jako pisarz pol.
debiutował na łamach "Czasu" nowelą Lulu, po polsku wydał też zbiory mo-
dernistycznych nowel: Przebudzenie (1905), Nowele (1907), W obcym mieście
(1912), Powrót (\9l5). W obu językach wyszły 4 powieści: Duchy w mieście
(1921), Miedzy nocą a brzaskiem (1921) oraz autobiograficzna Drzwi zamknięte
(1922) i Most (1926). R. jest
znany głównie jako autor dramatów, debiutował sztuką Sąsiadki (1902), na-
stępnie powstały m.in. > W małym domku (1904), Głupi Jakub (1912), Wilki w
nocy (1913), Don Juan (1913), w których na uwagę zasługują głęboka znajomość
psychiki, intuicja i precyzyjna konstrukcja łącząca poet. ironię z
symbolistyczną nastrojowością. W 1911 R. ogłosił swój programowy artykuł
Komedia, w którym podkreślał, że zadaniem dramatu jest ukazanie "barwnego
chaosu" życia, czyli mieszanki wzniosłości i śmieszności, i tej zasady zawsze
przestrzegał.
Rodziewiczówna Maria (1864-1944) - powieściopisarka, nowelistka. Jej pierwsze
opowiadanie Jazon Bobrow-ski ukazało się w "Świcie" w 1884 r., a nagrodzona na
konkursie "Świtu" powieść Straszny dziadunio (1887) zyskała duży rozgłos. Za
najlepszą powieść R. krytyka uznała > Dewajtis (1889). W twórczości propaguje
autorka pozy-tywist. kult pracy fizycznej, przywiązanie do ziemi ojczystej i
do przyrody. Konserwatywna w swoich poglądach, tematykę powieści ogranicza do
życia dworu i wsi na kresach, broni świadomości naród, i pol. stanu
posiadania, potępia zło rewolucji bolszewickiej. Ważniejsze pozycje
powieściowe to m.in. Pożary i zgliszcza (1888), Miedzy ustami a brzegiem
pucharu (1889), Animayilis (1893), Macierz (1903), Byli i będą (1908), Gniazdo
Bialozora (1920). Ideologia skautingu propagowana jest w opowieści Lato
leśnych ludzi {WIO).
Rodzina Połanieckich (1895) - powieść obycz.-społ. > H. Sienkiewicza, w
której dzieje tytułowej rodziny są powrotem do mitu "świętej ziemi". Stanisław
Połaniecki - przedstawiciel war-
393
rokoko
szawskiej inteligencji z ziemiańskim rodowodem, dorabia się majątku na handlu
zbożem i odkupując posiadłość żony realizuje rodzinne marzenia powrotu na
wieś. W drugiej części powieści nad wątkiem rodzinnym dominuje tragedia
młodego pisarza Zawiłowskiego, który:
z powodu swej narzeczonej Linety Ca-stelli przeżywa zawód miłosny i usiłuje
popełnić samobójstwo. Współcześni autorowi czytelnicy dopatrywali się analogii
między lit. historią tragedii uczuć a osobistymi przeżyciami autora i jego
drugiej żony, co on sam dementował W listach do przyjaciół. W końcowej części
utworu Sienkiewicz odnosi się ponownie do przedstawianego wizerunku
ziemiańskiego życia rodziny Połanieckich oceniając, że "więcej miodu niż
piołunu" w nim było, i dodaje dość znamienne słowa: "I ja tam byłem, miód i
wino piłem", sygnalizując nimi prawa fikcji lit., która nie musi dokumentować
rzeczywistości. Krytyka lit. (m.in. I. Matuszewski i S. Brzozowski) propono-
wała odczytywanie postaci Połanieckiego jako świadomej idealizacji modelu
życia, stanowiącej rodzaj wzoru, taka interpretacja doczekała się nawet iro-
nicznego określenia "połaniecczyzna", w całości fabuły trudno jednak znaleźć
argumenty dla tezy o zamierzonej apo-logii przedstawionych dziejów.
Rodzinna Europa (1959) - esej > Cz. Miłosza ukazujący na przykładzie inte-
lektualnego dojrzewania autora doświadczenie mieszkańca Europy Wsch. Miłosz
wprowadził pojęcie "wschodniego Europejczyka", charakteryzując go jako
człowieka o silnym poczuciu hi-storyczności (efekt usytuowania geopo-
litycznego), poszukującego wartości trwałych. R. E. jest też próbą życiowego
bilansu autora, zwł. wyjaśnienia motywów emigracji. Miłosz nie identyfikuje
się z żadną grupą spol. czy narodem. Ur. na Litwie, którą ukazuje jako
ostatnią enklawę kultury zachodnioeuropejskiej, mieszkający w Polsce - kraju
pogranicza kultur, a w konsekwencji zachwiania poczucia tożsamości Polaków,
zachowuje rezerwę, jest wiecznym tułaczem poszukującym trwałych wartości.
Roki - wiersz > Cz. Miłosza z t. Trzy zimy (1936), reprezentujący nurt kata-
stroficzny. Ma postać monologu, udra-matyzowanego przez obecność dwóch
reprezentujących zbiorowość osób:
mówiącego "ja" i milczącego adresata -"ty". "Ja" jest z teraźniejszości, w
której dokonała się Apokalipsa, uczuciowo tkwi w przeszłości, czasie
określonego systemu etycznych wartości, i zna przyszłość - opowiada o niej jak
o dokonanym. Czas "ty" to przyszłość. Jest aktywne, pozbawione skrupułów
(depce "twarze tych, którzy milczącą piękność wybrali"), nieznany jest jego
system wartości. Bohaterów dzieli wyraźna granica, ale człowieka przyszłości
czeka Apokalipsa - dzieje świata to cykliczne powtarzanie się katastrof. W
wierszu nie ujawniają się ich przyczyny. Obraz zagłady ma charakter wizji (na
wzór Apokalipsy św. Jana) i dotyczy całego świata. Z dram. obrazami i wymową
wiersza kontrastuje klasyczna, harmonijna organizacja tekstu i spokojny, po-
zbawiony nadmiernych emocji styl -katastrofa wydaje się nieunikniona. Tytuł
(termin używany w staropolskim sądownictwie) nadaje wierszowi charakter
skierowanego do "ty" wezwania (pozwu), na które musi się stawić w określonym
czasie, by dopełnić obowiązku.
rokoko (z franc. rocaille muszla o kapryśnej, asymetrycznej formie) - styl w
europ, sztuce XVIII w., także prąd lit.


Roksolanki
394
395
romantyzm
Jego początek wiąże się z dworem Ludwika XV, który w miejsce surowości życia
za Ludwika XIV wprowadził kult przyjemności, wyrafinowanej rozrywki, urody
wykwintnych form, miłości rozumianej jako przeżycie zmysłowe, towarzyska gra.
R. ujawniło się w architekturze, wystroju wnętrz, plastyce, muzyce,
ogrodnictwie (Powązki > I. Czartory-skiej), a nawet w obyczajach. W lit.
oznaczało uwolnienie jej od dydaktyzmu, pojawienie się tekstów wytwornych,
subtelnych, których celem stawała się pełna wdzięku gra. Poeci preferowali
małe formy: anakreontyk, epigramat, rondo. Najczęściej wypowiadali się w poe-
zji erotycznej i towarzyskiej - żartobliwej, operującej aluzją, niedomówie-
niem, łatwym symbolem, aforyzmem, czasem konceptem (niektórzy uważają r. za
schyłkowy barok). Lekkość wierszy wynikała z łatwego rytmizowania i rymowania,
prostego, oszczędnego stylu. W dramacie dominowały komedia (farsa, burleska),
operetka i wodewil. W Polsce r. pojawiło się w czasach saskich, a rozwinęło W
stanisławowskich - pełny rozkwit: 1774-85. W utworach wielu klasycystów
ujawniło się jako wyraz osobistych upodobań (> A. Naruszewicz, > S.
Trembecki). W l. 70. rzecznikiem r. stał się A. K. Czartoryski - podkreślał w
swych pismach znaczenie dobrego smaku i delikatności. Teoretykiem prądu był >
J. Szymanowski, autor Listów o guście czyli o smaku (1779) - programu pol.
poezji rokokowej. Za jej wyróżniki uznał: "czułość" (tzn. wrażliwość na piękno
i dobro), "delikatność", "trafność" (cecha intelektu, pozwalająca właściwie
dobierać tematy i obrazy) i "nowość". pol. r. bywa rozumiane także jako
dynamiczny, niejednolity prąd. Mówi się wówczas o 3 jego odmianach: puławskiej
(J. Szymanowski, > F. Kniaźnin),
arystokratycznej (> J. Potocki) i radykalnej (> J. Jasiński), nawiązującej
do libertynizmu, broniącej prawa do wolności jednostki i ujawniania własnego
stanowiska. Wpływy r. można odnaleźć w > Fircyku w zalotach F. Zablockiego,
> Rękopisie znalezionym w Sara-gossie Potockiego, wierszach Kniaźnina,
Naruszewicza, Trembeckiego, > T. K. Węgierskiego.
Roksolanki, to jest Ruskie panny
(1629) -jedyny utwór > Sz. Zimoro-wica, cykl pieśni o tematyce miłosnej,
prezent ślubny dla starszego brata poety Józefa Bartłomieja i K. Duchnicówny,
a zarazem pożegnanie autora ze światem (w dedykacji: "żyjcie za mnie" - "ja
zaś cichuchno więdnę"). Zimorowic ukazał miłość jako potężną siłę zdolną zni-
szczyć człowieka - zawsze towarzyszy jej cierpienie. Kompozycja cyklu została
podporządkowana ukazaniu turnieju poetyckiego: 69 bohaterów podzielonych na 3
chóry (2 chóry panien i l młodzieńców) występuje przed młodą parą, śpiewając i
tańcząc. Ich pieśni poprzedza oracja Dziewosłęba, zapowiadająca rozkosze
miłości, a zamyka wiersz o życiu jako niespełnionej nadziei. Rzeczywistość
jest w R. inspiracją dla wyobraźni:
konkretna przestrzeń Lwowa sąsiaduje z przestrzenią snu, bohaterowie nie
przynależą do żadnej grupy społ., noszą fikcyjne imiona, nawiązujące do
staroż., wł. i rus. By wyrazić różnorodność ludzkich przeżyć, autor sięgnął po
symbole zaczerpnięte ze starożytności (np. . Wenus, Kupido), z dworskiej
poezji średniow. (np. pan i sługa), z natury (np. para ptaków, wianek) i
religii (np. ołtarz, światłość, ciemność). W większości wierszy przedstawił
świat na granicy jawy i snu. Pisał językiem wyszukanym, ale unikał barokowych
efektów. Sięgnął po stylistykę lud. pieśni i lud.
monologu lir. J?, zostały zaadaptowane przez folklor ^-> W. Bogusławski wy-
korzystał je w Krakowiakach i Góralach jako pieśni lud.
Romans Teresy Hennert. Powieść dzisiejsza (1924) - powieść > Z. Nałkow-skiej,
w której krytycznie ukazane środowisko inteligencko-mieszczańskie stanowi
ocenę polit. Polski niepodległej. Przemiany obyczajowe w powojennej Warszawie
są tłem spotkań i rozmów, m.in. prof. Laterny, młodego poety porucznika Lina i
komunisty Andrzeja Laterny, o patriotyzmie i zdradzie, o co oskarża ten
ostatni byłych socjalistów i oficerów legionowych. Okrucieństwo, a nawet
śmierć usprawiedliwia warunkami wojennymi płk Omski - kochanek Teresy Hennert,
którego bezkompromi-sowość realizuje się w zabójstwie na tle miłosnym. Analiza
prezentowanych postaw służy określeniu zależności między odgrywaną rolą społ.
w konkretnej rzeczywistości hist. a ukształtowaną pod jej wpływem osobowością
człowieka. Temu celowi podporządkowana została narracja, w której mowa
pozornie zależna pozwala prezentować różne punkty widzenia.
Romantyczność (1821) - ballada programowa A. Mickiewicza, otwierająca >
Ballady i romanse. O jej charakterze informuje tytuł odmienny od innych w
cyklu. Motto zaczerpnięte z Hamleta Szekspira kieruje uwagę ku problematyce
epistemologicznej. I część utworu przedstawia typową dla gat. sytuację
(obłąkana dziewczyna rozmawia z duchem swego kochanka), wprowadza w
rzeczywistość, w której przenikają się świat realny i metafizyczny. Toczący
się w II części wiersza spór dotyczy sposobu poznawania, widzenia tego, co
niewidzialne.Tylko bliski naturze lud zachował umiejętność rozumienia rzeczy-
wistości innej niż realna, dlatego wierzy dziewczynie. Polemistami są w balla-
dzie przedstawiciele 2 pokoleń: starzec - racjonalista (pierwowzór: > Jan
Snia-decki) i młody romantyk. Mickiewicz ośmiesza mędrca: w jego usta wkłada -
będące parafrazą fragm. > O pismach klasycznych i romantycznych - pełne pychy
słowa i inwektywy. W przeciwieństwie do starca romantyk mówi "skromnie", ufa
uczuciom dziewczyny i wierze ludu. Wie, że istnieją prawdy "martwe" i "żywe".
Za pomocą "oka i szkiełka" można poznać tylko te pierwsze, zobaczyć "świat w
proszku". Wiersz kończy się wezwaniem należącym dziś do zbioru skrzydlatych
słów: "Miej serce i patrzaj w serce". R. cieszyła się dużą popularnością.
Została przetłum. na jeż. franc., niem., czes., słowac., roś., ukr., serbsko-
chorw., ang., wł.
romantyzm - prąd ideowy, lit. i artystyczny ukształtowany w Europie w l. pół.
XIX w., w Polsce od 1822 r. (wyd. l t. Poezji A. Mickiewicza) do powstania
styczniowego (1863); swoim zasięgiem objął ideologię, filozofię, politykę,
obyczajowość, literaturę i sztukę. Istotę nowego sposobu myślenia stanowiła
an-tynomia, przeciwstawianie uczucia i rozumu, "prawd żywych" i "prawd mar-
twych", natury i cywilizacji, efektem był bunt jednostki wobec zastanego po-
rządku świata. Wybitna jednostka miała moc sprawczą przekształcania rzeczy-
wistości (indywidualizm), dzieje narodów pojmowano jako element uniwersalnego
dążenia ludzkości do postępu (historyzm). Jednym ze źródeł r. była
idealistyczna filozofia F. W. Schellinga, natomiast zasady estetyki stworzyli
bracia A. W. i F. Schleglowie odrzucając klasyczne przedziały między sztukami,
kategoriami estetycznymi i gatunkami


Rostworowski Karol Hubert
396
lit. Twórcy r. sięgnęli do tradycji średniowiecza i baroku, docenili kulturę
lud., fascynowali się światem orientalnym, stworzyli obraz poety-geniusza,
który dzięki nieograniczonej wyobraźni potrafi rozpoznać i ujawnić prawdę ab-
solutną. Lit. i sztuka odwoływały się do pierwiastków irracjonalnych, fanta-
stycznych, oddziaływały silnymi środkami ekspresji (> frenetyzm), gloryfi-
kowały wyobraźnię. Przekształcono stare gat. lit. (np. powieść) i stworzono
nowe (np. balladę, powieść poet., poemat dygresyjny, dramat romantyczny),
wykreowano nowy typ bohatera lit. ( > bohater romantyczny). W Anglii lit. r.
zapowiadały m.in. Pieśni Osjana J. Macphersona i ballady lud. Th. Per-cy'ego,
na lit. pol. ogromny wpływ wywarli G. G. Byron i W. Scott. W Niemczech
prekursorski charakter miały utwory J. W. Goethego (Cierpienia młodego
Werterd) i F. Schillera (Zbójcy), autorzy zaś traktowani byli przez pol.
romantyków jako reprezentanci dojrzałego r. Do najwybitniejszych przedsta-
wicieli franc. r. należą m.in. V. Hugo, A. de Musset, Stendhal; w Rosji nowe
tendencje znalazły wyraz w twórczości A. Puszkina, M. Lermontowa, N. Gogola.
Znaczące miejsce w kształtowaniu nowego oblicza lit. pol. miała ogłoszona
przez K. Brodzińskiego rozprawa > O klasyczności i romantyczności tudzież o
duchu poezji polskiej (1818), jednakże przełomowym wydarzeniem było wydanie l
t. Poezji A. Mickiewicza - rodzaju manifestu młodego pokolenia. Najważniejszym
twórcą lit. r. gloryfikującej "czucie i wiarę" jako jedyne narzędzia poznania
był > A. Mickiewicz, w początkowym okresie tworzyli również > A. Malczewski,
> S. Go-szczyński i > B. Zaleski, komedie obycz. publikował > A. Fredro. Po
klęsce powstania listopadowego (1831) dużym ośrodkiem pol. życia kult. stał
się Paryż, na emigracji prócz Mickiewicza tworzyli > J. Słowacki i > Z.
Krasiński, E. Januszkiewicz otworzył pol. księgarnię i drukarnię (1835),
powstała Biblioteka Polska (1838), z teorią mistyczną wystąpił A. Towiański
(1841), ukazywało się wiele czasopism (m.in. "Pielgrzym Polski", "Demokrata
Polski", "Trzeci Maj"). Niedocenioną pozostała w środowisku emigracyjnym
twórczość > C. Norwida. Na ziemiach poszczególnych zaborów żyli i tworzyli
m.in. > W. Poi, > K. Ujejski,> N. Zmichowska, > T. Lenartowicz, > J. I.
Kraszewski, > W. Syrokomla, > H.Rzewuski. Znaczącą pozycję zdobyły
czasopisma "Tygodnik Literacki", "Orędownik Naukowy" - Poznań, "Przegląd
Naukowy", "Biblioteka Warszawska" -Warszawa, "Athenaeum" - Wilno oraz dziennik
"Kurier Warszawski".
Rostworowski Karol Hubert (1877-1938) - dramaturg, poeta. Studiował rolnictwo
w Halle, muzykę i filozofię w Lipsku i Berlinie. Od 1914 mieszkał w Krakowie.
Działacz polit. Ligi Narodowej, Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa
Narodowego; prezes ZZLP, Związku Inteligencji Polskiej i Tow. Obrony Ziem
Wschodnich. Od 1933 członek PAL, z której wystąpił w 1937 (konflikt w sprawie
przeniesienia zwłok J. Piisudskiego). Debiutował wierszami w stylu > Młodej
Polski (Tandeta, 1901, hymny wzorowane na utworach > J. Kasprowicza). Sławę
zdobył jako dramaturg. Pierwszy sukces przyniósł mu Judasz Z Kariothu (1913) -
interpretacja historii Judasza jako opowieści o manipulowaniu człowiekiem w
pań^ stwie terroru i mechanizmach prowokacji. Po 1918 r. powstało kilka nie
najlepszych dramatów o charakterze moralitetów. Najsłynniejsze było
Miłosierdzie
397
Rozłączenie
ostry pamflet na rewolucję (aluzja lit. do > NieBoskiej komedii Z.
Krasińskiego), oceniający zjawiska spol. w kontekście etyki chrzęść., broniący
rodzimej tradycji szlacheckiej. Najwybitniejszym dziełem R. była napisana
prozą trylogia dram., opowiadająca w brutalny, niemal naturalistyczny sposób o
losach chłopskiej rodziny Szywalów (> Niespodzianka, 1929; Przeprowadzka,
1931;
U mety, 1932). Umiejętnie stopniowane napięcie, oszczędny, starannie indywi-
dualizowany jeż. charakteryzujący bohaterów i środowisko to walory trylogii,
które zapewniły jej (zwł. Niespodziance) trwałe miejsce w pol. dramaturgii.
Rota (1908) - wiersz -> M. Konopnic-kiej, spopularyzowany jako pieśń z muzyką
F. Nowowiejskiego, prwdr. w krakowskiej "Przodownicy", wyd. osobne 1918. W
intencji autorki miał być formą protestu wobec wywłaszczeniowej ustawy rządu
pruskiego pozbawiającej Polaków prawa do ziemi. Uroczyste wykonanie pieśni
przez chóry z całej Polski pod dyrygenturą Nowowiejskiego uświetniło obchody
500-lecia bitwy pod Grunwaldem (1910); największą popularnością cieszyła się
po odzyskaniu niepodległości w 1918; traktowana jako pieśń naród, w okresie II
wojny światowej. Powagę, przysięgi na wierność Ojczyźnie podkreślają
zamykający każdą zwrotkę wers "Tak nam dopomóż Bóg", odwołanie do symboliki
naród, zrywu ("złoty róg" Wyspiańskiego) i zastosowana frazeologia romant.
Rozdziobią nas kruki, wrony... (1896) -nowela > S. Żeromskiego, w której
'problem naród, i spol. łączą się w jedną całość. W jesienny dzień 1864 r. po-
wstaniec Andrzej Borycki (pseud. Szymon Winrych) wiezie ukrytą na wozie broń
dla oddziału powstańczego. Jest
wymęczony i ma świadomość nieuchronnej klęski. Dostrzega go zbrojny oddział
żołnierzy roś. i morduje w bestialski sposób, na miejsce tragedii zlatuje się
stado wron w poszukiwaniu łatwego łupu. W podobnym celu zjawia się z
pobliskiej wioski chłop, pozbawia ciało powstańca ubrania i butów, zabiera
końską uprząż, zdejmuje skórę z martwego zwierzęcia, a następnie zakopuje we
wspólnym grobie człowieka i konia, swoją radość z powodu takiej zdobyczy
wyrażając słowami modlitwy. Do rangi symbolu urasta opis żerowiska wron,
upersonifikowane ptaki reprezentują tych, dla których sprawa powstania i
wolności naród, niekoniecznie miała priorytetowy charakter, wewnątrz kraju
hasła trójlojalizmu stańczyków, na zewnątrz restrykcje zaborców utożsamia
pisarz z atakiem kruków i wron. Naturalistyczny opis śmierci i zachowań chłopa
potęguje tragizm klęski powstańczej, nastrój przygnębienia i beznadziejności
podkreśla jesienna szaruga, taki charakter mają też ostatnie słowa utworu:
"Zza świata szła noc, rozpacz i śmierć". Przedstawiona w utworze scena jest
autorską oceną przyczyn klęski powstania styczniowego (1863), której źródłem
był brak porozumienia między szlachtą a chłopstwem, nędza i zacofanie wsi,
jest również uświadomieniem konieczności zmian w sposobie myślenia i ostrze-
żeniem przed atakiem owych "kruków i wron".
Rozłączenie (1835) - wiersz > J. Słowackiego napisany pod wpływem przeżyć
związanych z pejzażem alpejskim. Monolog, przybierający formę listu ad-
resowanego do ukochanej osoby, rozpatruje jej postać na tle domu, ogrodu i ro-
dzinnego krajobrazu oraz określa uczucia tęsknoty podmiotu lir.: "Wiem, gdzie
malować myślą twe oczy i postać,


Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
398
/Między jakimi drzewy szukać białej szaty". Zupełnie odmiennie zarysowane jest
miejsce pobytu piszącego, ten świat dynamicznie tworzy się mocą wyobraźni
poet. słowa, na którą składa się me-taforycznosć opisu ("włosem deszczu skalom
wieńczyć głowę"), ruch ("osrebrzać", "promienić", "zwalić", "położyć"),
subiektywizm podkreślany składnią, w której występują anaforyczne powtórzenia
przeciwstawień "wiem" -ale ty "nie wiesz" na początku kolejnych zwrotek.
Rozłączenie z ukochaną osobą przywołuje uczucia miłości: "Tyś mi widna jak
gwiazda", smutku i tęsknoty: "choć się nigdy, nigdzie połączyć nie mamy", ale
też i rezygnacji: "A ty -wiecznie zagasłaś nad biednym tułaczem".
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, in. Dialog mistrza Polikarpa ze
Śmiercią (XV w.) - zapisana ok. 1463 r. przez kanonika płockiego Dawida z
Mierzyńca, który dał jej lać. tytuł De morte prologus (manuskrypt zaginął
podczas II wojny światowej). Przerwana na 498 wersie. Pierwowzorem tego
najdłuższego średniow. wiersza pol. jest łac. dialog prozą Colloquium de morte
{Rozmowa o śmierci) z pół. XIV w. Autor zachował jednak dużą samodzielność, o
czym świadczą daleko idące przekształcenia tekstu, pomijanie fragmentów,
obecność długich partii nie mających odpowiednika we wzorcu. Inspirowała go
zachodnioeuropejska lit., zwł. wierszowane spory człowieka ze śmiercią oraz
tzw. tańce śmierci. Wiersz rozpoczynają dwie apostrofy: do Boga (prośba o
pomoc w pisaniu) i do słuchaczy (topos: "ja opowiem - wy słuchajcie",
świadczący o ustnym przekazie tekstu). W części prezentującej sytuację i
bohaterów autor rysuje przerażający obraz upersonifikowanej Śmierci (roz-
kładający się trup kobiety). Następuje tu odwrócenie ról: mędrzec tak się
przeraził, że zareagował jak błazen. W konsekwencji w dialogu staje się
głupkowatym uczniem, stawiającym naiwne pytania, a Śmierć - lekceważącą go,
mądrą nauczycielką. Charakterystyczne dla utworu są elementy komizmu sytuacyj-
nego, jeż. i postaci - także Śmierć bywa śmieszna (np. gdy się przechwala czy
złości). Mówiąc o swej wszechwładzy, Śmierć rysuje satyryczne obrazy przed-
stawicieli różnych stanów (karczmarza, sędziego, plebana) oraz wygłasza po-
chwałę "dobrych mnichów". Celem tego dydaktycznego tekstu jest głoszenie tezy
o nieograniczonej sile śmierci, której władza rozciąga się na ludzi, zwierzęta
i rośliny, oraz przypomnienie odbiorcy o małej wartości życia doczesnego i
konieczności przestrzegania praw Bożych. Artyzm jęz.-stylist. (liczne epitety,
porównania i przenośnie, plastyczne opisy - duża rola kolorów, słownictwo
potoczne w wypowiedzi Polikarpa) czyni z R. jedno z największych osiągnięć
pol. poezji średniow.
Rozmowa z Historią - wiersz > W. Broniewskiego zamieszczony pierwotnie w
tomie Bagnet na broń (1943), po wojnie wyłączony, objęty cenzurą, nie ukazał
się w kraju za życia poety, ponieważ pochodzi z jego pobytu w więzieniu na
Zamarstynowie we Lwowie, gdzie został osadzony w 1939 r. po arę' sztowaniu
przez NKWD. Zamierzony dialog jest faktycznie monologiem, po-. nieważ "sędziwa
dama", jak nazywa historię Broniewski, pozostaje niemą wobec trudnych pytań
poety-więźnia: "po diabla tu kiblujemy?", "Rewolucyjny poeta / ma zginąć w tym
mamrze sowieckim?!" Uwięziony ochotnik wojenny próbuje uchwycić absurdalność
swej sytuacji, z ironicznym dystansem do
399
Rozmyślanie przemyskie
zdarzeń losu wyznaczanych biegiem historii rejestruje dramat wielu Polaków
trzymanych w rosyjskich celach.
Rozmowy z katem (1977) - powieść reportażowa > K. Moczarskiego, druk. we
fragm. w "Polityce" i,,Odrze", w całości ukazała się po śmierci autora. In-
spiracją do jej powstania było osadzenie autora, byłego oficera AK, we
wspólnej celi więzienia Mokotowskiego z odpowiedzialnym za likwidację getta
warszawskiego niem. generałem J. Stroo-pem oraz oficerem niem. G. Schiełkem,
gdzie przebywał od marca do listopada 1949. Moczarski postanowił wykorzystać
dość niezwykłą sposobność, słuchał chętnego do zwierzeń Stroopa, w swej
książce wystąpił jako świadek prezentujący i oceniający sposób myślenia i
mówienia Niemca, komentator przybliżający czytelnikowi założone cele. Źródłem
wiedzy o hitlerowskim generale były dla autora nie tylko długie rozmowy w
celi, miał informacje z czasów walki z okupantem, sięgnął też po akta sprawy
sądowej po wyjściu z więzienia. Chciał znaleźć odpowiedź na pytanie, jaki
mechanizm hist., socjol. i psychol. doprowadził do przemiany części Niemców w
ludobójców, próbował zrozumieć proces formowania się elit w systemie
totalitarnym. Stroop chętnie opowiadający o swoich czynach okazał się
człowiekiem pozbawionym jakichkolwiek potrzeb intelektualnych, od dzieciństwa
przyzwyczajony do posłuszeństwa, respektu dla siły, kultu władzy, wierność
ideologii była dla niego świętym obowiązkiem i najwyższą wartością. Jako
generał SS i policji był odpowiedzialny za liczne zbrodnie wojenne, m.in.
likwidację getta warszawskiego, gett w Małopolsce, greckich Żydów, jeńców
amer., a także niem. spiskowców w zamachu na Hitlera. Swoją
dewizę życiową formułuje jasno: "Po co myśleć, rozważać, przewidywać, borykać
się z wątpliwościami?... Gdy się już raz wstąpiło do partii, należy tylko być
zdyscyplinowanym, wiernym wodzowi i stosować w razie potrzeby terapię pracy
organizacyjnej". Błyskawiczną karierę zawdzięczał partii nazistowskiej,
sprzyjały mu czasy, w których żył, i zapotrzebowanie na osoby wiernopoddań-
cze, bezwzględne, prymitywne w sposobie myślenia. Relacja Stroopa z likwidacji
getta zawiera szczegółowe opisy organizowanych akcji, w których Żydzi jawią
się niemal jako wyszkoleni i sprytni żołnierze, wobec których należało
postępować bezwzględnie. Rozkaz zagłady otrzymany od Himmlera chciał wykonać
precyzyjnie, dlatego na pytanie o wątpliwości wynikające z masowych mordów
miał prostą odpowiedź:
"Kto chciał być wtedy prawdziwym człowiekiem, to znaczy silnym, musiał działać
jak ja. Błogosławione to, co czyni człowieka twardym". Po zakończonej
likwidacji Stroop sporządził sprawozda-.nie, dołączył odpisy raportów dzien-
nych i fotografie, całość wydrukowaną na luksusowym papierze i oprawioną w
skórę wręczył Himmlerowi. Obecnie dokument stanowi świadectwo powstania w
getcie.
Rozmyślanie przemyskie, właśc. Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa (XV w.)
- jedno z najznakomitszych osiągnięć pol. prozy narracyjnej późnego średnio-
wiecza. Unikat w skali europ. Utwór fabularny przedstawiający życie Św.
Rodziny. Zachowany w niekompletnej kopii z XVI w. (brak początku, zakończenia,
luki w tekście), odnalezionej w Bibliotece Kapituły Grekokatolickiej w
Przemyślu (stąd nazwa). R. p. jest kompilacją fragm. 4 dzieł lać. (Vita
rhytmica. Historia ecciesia P. Comesto-


Rozprawa o stolikowych baranach
400
401
Rudnicki Adolf
ra. Ewangelia, Passio Christi Jakuba de Vitry), wzbogaconą wątkami z wielu in-
nych dziel. Autor swobodnie traktuje wzorce - opuszcza fragmenty, poszerza
tekst. Utwór składa się z 3 ksiąg podzielonych na rozdziały (tzw. czcienia lub
capitula) o trójkowej kompozycji wg schematu: prolog - narracja - zakończenie.
Prologi mają charakter autorskich wypowiedzi o treści rozdziałów, sposobie
ujęcia tematu, źródłach wiedzy pisarza; zawierają też polemikę z potencjalnymi
krytykami. Księga I opowiada dzieje Marii od zwiastowania jej narodzin Annie
do małżeństwa z Józefem, księga II - od Zwiastowania do początków działalności
Chrystusa, księga III -o działalności Chrystusa do momentu pasji (urywa się na
rozmowie Jezusa z Piłatem). Bohaterami są przede wszystkim Maria, Józef i
Chrystus. Opisom ich cnót towarzyszą pochwalne drobiazgowe opisy wyglądu. Losy
Syna i Matki splatają się lub biegną równolegle. Opowieść o dziejach bohaterów
jest przeplatana wątkami apokryficznymi (prorocze sny, znaki, cuda, obecność
aniołów i szatanów). Żywa narracja, dialogi zbudowane z krótkich zdań, prosty,
zbliżony do potocznego styl (głównie leksyka) to niewątpliwe walory dzieła. R.
p. było prawdopodobnie inspiracją dla Wita Stwosza przy opracowywaniu układu
ikonograficznego ołtarza z kościoła Mariackiego w Krakowie.
Rozprawa o stolikowych baranach -
wiersz > M. Białoszewskiego z t. Obroty rzeczy (1956) - cykl Ballady peryfe-
ryjne. Tytuł sygnalizuje intencję poważnego mówienia o kulturze uznawanej za
symbol kiczu, złego smaku. Widok straganów z wielkanocnymi barankami na
peryferyjnym jarmarku wywołuje wiele skojarzeń wizualnych (np. z profilem
Nefretete ze względu na kolorowość), brzmieniowych (np. "barany w koronkach
brabanckich") i intelektualnych (np. "kożuchów złote Homery" - złote runo).
Dzięki nim kultura jarmarczna wpisuje się w bogatą tradycję kultury wysokiej,
a w zakończeniu wiersza ple-bejski prymityw łączy się z prehistorią (jaskinie
z najstarszymi rysunkami, czas "magii - religii - rytuałów").
Różewicz Tadeusz (ur. 1921) - poeta, dramaturg, prozaik. W czasie wojny
ukończył tajny kurs podchorążych, walczył w partyzantce AK (1943^4) w
okolicach Radomska. Publikował teksty w prasie konspiracyjnej. Po wojnie
studiował historię sztuki na UJ. W 1948-68 mieszkał w Gliwicach, a od 1968 r.
we Wrocławiu. Został wyróżniony wieloma nagrodami w Polsce i za granicą, m.in.
austr. nagrodą państwową za wkład w lit. europ. (1984). Od 1987 r. jest
członkiem Akademii Sztuki w Berlinie. W 1944 r. ogłosił pod pseud. Satyr
powielony zbiór poezji Echu leśne. Za prawdziwy debiut uważany jest Niepokój
(1947), wprowadzający do lit. pol. nowy typ wypowiedzi lir., w której za-
cierała się granica między jeż. poezji i prozy. Uzasadniając wybór takiego
stylu, pisał w posłowiu do Kto jest ten dziwny nieznajomy L. Staffa, że
"taniec poezji zakończył swój żywot w okresie II wojny światowej". Tradycyjne
środki poet. określił jako "maski i kostiumy", konstatując, że "odejście [...]
od specjalnego języka poetyckiego dało te utwory, które nazywamy utworami bez
maski, bez kostiumu". Swojej poetyce został Różewicz wierny do dziś. Pisze
stylem powściągliwym, rezygnuje z tradycyjnych sposobów rytmizowania tekstów
oraz interpunkcji. O poetyckości jego wierszy decyduje silne zabarwienie
emocjonalne. Dużą wagę przywiązuje
do kompozycji tekstu (np. > Ocalony) i jego ukształtowania wersy fikać yjnego
(wiersz intonacyjny). Ze względu na odrębność i wyrazistość jego poezji mówi
się o IV systemie wersyfikacyj-nym. Pierwsze tomiki wierszy R. (Niepokój;
Czerwona rękawiczka, 1948) są zapisem psychicznych skutków wojny oraz prób
wyzwolenia się z wojennej obsesji. W l. 50. powstała dość słaba,
upolityczniona poezja (Czas, który idzie, 1951; Wiersze i obrazy, 1952;
Równina, 1954). Od t. Srebrny kłos (1955) R. odchodzi od tematyki polit. '
Poemat otwarty (1956) jest wyrazem świadomości, że wojna jest tylko szcze-
gólnym przypadkiem, a w los człowieka wpisane są cierpienie, przemijanie,
śmierć. Życie samo w sobie jest okrutne i bez sensu (To się złożyć nie może).
R. przemawia teraz w wierszach z pozycji moralisty (Formy, 1958; Rozmowa z
księciem, 1960), biologicznej naturze człowieka przeciwstawia jego naturę
społ., zadaje pytania o to, kim jest człowiek, jakie zajmuje miejsce we
współcz. świecie (Nic w płaszczu Prospera, 1962; Twarz, 1964; Regio, 1969). W
Płaskorzeźbie (1991) i zawsze fragment, recykling (1998) pojawiają się motywy
rei. W twórczości R. zawsze istniał silny nurt autotematyczny (pytania o
miejsce i obowiązki poezji), szczególnie wyraźny w tomikach z l. 90.
(Płaskorzeźba;
Słowo po słowie, 1994; zawsze fragment, 1996; zawsze fragment, recykling).
Częściej niż poprzednio pojawiają się też w nich humor i autoironia. W l. 50.
R. pisze pierwsze teksty prozą:
zbiór opowiadań Opadły liście z drzew (1955). W następnych latach powstały:
Przerwany egzamin (1960), Wycieczka do muzeum (1966), Moja córeczka (1968) i
Śmierć w starych dekoracjach (1970) - obraz człowieka przeżywającego dramat
wyobcowania we współcz.
świecie bez wartości, oraz eseje: Przygotowanie do wieczoru autorskiego (1971)
- zbiór wypowiedzi o poezji, i Mój stary (1992). Znaczną część dorobku R.
stanowią antyrealistyczne dramaty. Ich problematyka jest podobna jak w
wierszach. Pierwszym dramatem była > Kartoteka (1960). Po niej przyszły m.in.
Świadkowie albo nasza mała stabilizacja (1963), Akt przerywany (1964) -
sztuka, w której didaskalia są dłuższe od tekstu głównego, > Stara kobieta
wysiaduje (1968), Na czworakach (1971), przełamujące tabu obyczajowe Białe
małżeństwo (1974) i Do piachu (1975) - dramat deheroizujący mit partyzancki.
Odejście głodomora (1976), Pułapka (1982) odwołująca się do tradycji symbol, i
ekspresjonistycz-nej, oparta na twórczości i biografii F. Kafki.
Rudnicki Adolf (1912-90) - prozaik, eseista. Członek zespołu redakcyjnego
tygodnika "Kuźnica" (1945-49), współpracownik tygodnika "Świat" (1953 68),
autor cyklu felietonów Niebieskie kartki drukowanego na jego łamach (1956-67).
Debiutował minipowieścią Szczury (1932) będącą studium kompleksów i
wyobcowania młodego człowieka z prowincji. Twórczość przedwojenna R. to rodzaj
szkiców powieściowych, m.in. Żołnierze (1933), Niekochana (1937, film 1965),
Lato (1938), mocno osadzonych w realiach środowiska, utrzymanych w nurcie
prozy psychol. Życie zbiorowości żołnierskiej demaskuje R. w pozycji
Doświadczenia (1939). Utwory te, pisane w konwencji reportażu, łączą wątki
autobiograficzne z fikcją lit. Do analizy stanów uczuciowych człowieka
powracał w swojej późniejszej twórczości, m.in.: Pałeczka (1950), Krowa
(1959), Pył miłosny (1964), Teksty małe i mniejsze (1971).


Rydel Lucjan
402
Istotną pozycję w pisarstwie R. zajmuje cykl Epoka pieców, na który składają
się opowiadania: Szekspir (1948), Ucieczka Z Jasnej Polany (1949), Żywe i
martwe morze (1952), Złote okna (1956). Utwory wyrosłe z doświadczeń wojenno-
okupacyjnych są świadectwem martyrologii ludności żyd. Problematykę żyd.
porusza R. także w zbiorach opowiadań m.in. Narzeczony Beaty (1961), Kupiec
łódzki (1963), Wspólne zdjęcie (1967). W późniejszym okresie twórczości naj-
ważniejsze pozycje to opowieść o A. Slonimskim Rogaty warszawiak (1981),
wspomnienia Krakowskie Przedmieście pelne deserów (1986), Teatr zawsze grany
(1987), szkice Sto lat temu umarł Do-stojewski (19S9).
Rydel Lucjan (1870-1918) - poeta,
prozaik, dramaturg, tłumacz, działacz spol. Jeden z najpopularniejszych pisa-
rzy > Młodej Polski, nie mieszczący się w konwencji epoki. Studiował prawo na
UJ (1888-94). Po uzyskaniu doktoratu kontynuował studia w Berlinie (historia i
hist. sztuki). W 1895 r. zamieszkał w Warszawie - w czasopismach publikował
artykuły i felietony. W 1896 otrzymał stypendium > Akademii Umiejętności na
wyjazd do Paryża, gdzie słuchał wykładów na Sorbonie, w Szkole Sztuk Pięknych
i College de France oraz pracował w > Bibliotece Polskiej. Odbył też podróż
do Wioch i Grecji (1907). W 1900 r. ożenił się z J. Mikołajczykówną, chłopką z
Bronowic - ich wesele stało się tłem dla dramatu S. Wyspiańskiego (> Wesele).
R. zasłużył się dla oświaty na wsi: zakładał czytelnie, wygłaszał wykłady,
organizował przedstawienia teatr. Jego dom był ośrodkiem życia kulturalnego w
Brono-wicach. R. wysoko cenił sztukę gr. - poświęcone jej wykłady w
krakowskiej ASP przyciągały licznych słuchaczy.
W sezonie 1915-16 był dyr. Teatru im.
Słowackiego w Krakowie. Ten obdarzony wiedzą i kulturą lit. poeta został nie-
słusznie ośmieszony w anegdocie przez
> T. Żeleńskiego-Boya. Tworzył lirykę wyróżniającą się na tle Młodej Polski
umiarem, harmonią, oszczędnością środków wyrazu. W zbiorze Poezje (1899 -wyd.
z winietami S. Wyspiańskiego;
wy d. rozszerz. 1901, 1909) wyrażał typowe nastroje epoki, wykorzystywał mo-
tywy antyczne (cykl sonetów Mitologie greckie) i lud. (cykl Mojej żonie). Naj-
większą popularnością cieszyły się liryki lud. - ich prostota, melodyjność są
efektem świadomej stylizacji i dowodzą znakomitego opanowania warsztatu poet.
przez autora. Są wśród nich prawdziwe arcydzieła, np. Oświadczyny czy Mojej
żonie. Twórczość dram. R. rozpoczął od jednoaktówek (Matka, 1893). Kolejne -
dłuższe - utwory opowiadały o dziejach narodu od średniowiecza (Jeńcy, 1902)
po współczesność (Bodenhain, 1907). Uwieńczeniem twóczości dram. miała być
trylogia Zygmunt August (1912;
Królewski jedynak, Zlote więzy. Ostatni) - powstał słaby literacko tekst.
Próbę czasu wytrzymały 2 sztuki teatr.
> Zaczarowane kolo (1899) i Betlejem polskie - połączenie bożonarodzeniowej
szopki i elementów dramatu naród. (postacie z różnych stanów i regionów Polski
oraz wydarzenia trafiające do patriotycznych uczuć widzów). Zainteresowania R.
kulturą staroż. zaowocowały opowieścią Ferenike i Pejsidoros (1909), osnutą na
wątku igrzysk olimpijskich, zapisem wrażeń z podróży Z greckiego świata (1910)
oraz licznymi przekładami, m.in. Iliady Homera, Ene-idy Wergiliusza, Amora i
Psyche Apule-jusza, wierszy Anakreonta, Pindara, Horacego. R. tłumaczył także
lit. franc., m.in. Sawantki Moliera i Świecznik A. de Musseta. ,
403
Rymkiewicz Władysław
Rymkiewicz Aleksander (1913-83) -poeta, członek wileńskiej grupy lit. >
Żagary: Pierwsze utwory zamieścił w 1933 r. w dodatku lit. wileńskiego
"Słowa", odrębnie wydał poemat Tropiciel (1936) i zbiór wierszy Potoki (1938).
Tomy poezji wydane po wojnie otwiera zbiór utworów pisanych w czasie okupacji
Z narodem (1947), następnie ukazują się: Warszawskie cegły (1951), Niezbrojni
zwycięzcy (1952), Krajobrazy i ludzie (1956). Jako dojrzały twórca posługuje
się często stylizacją sielankową z wyraźną nutą patriotyczną, jego poezję
charakteryzuje sentyment do ludzi i krajobrazu Warmii i Mazur, poczucie
jedności z naturą, a równocześnie niepokój o losy świata. Kolejno ukazują się
zbiory refleksyjnej liryki: Himalajskie namioty (1958), Faryzeusze i patroni
(1962), Promień dla artysty (1965), Dziki powój (1968), Ślepi drwale (1971),
Polskie drzewa (1972), Olsztyński wrzos (1973), Kufel warszawski (1976).
Uhonorowany nagrodą lit. im. W. Pietrzaka (1960).
Rymkiewicz Jarosław Marek (ur. 1935) - poeta, prozaik, dramaturg, eseista,
tłumacz. Syn Władysława R. Ukończył polonistykę na Uniw. Łódzkim. Na tej
uczelni pracował do 1958 r. W l. 1958-64 współredagował "Odgłosy". W 1955 r.
był kierownikiem lit. Teatru Ziemi Łódzkiej. W 1965 r. zamieszkał w Warszawie,
podjął pracę w IBL PAN. Jest gł. przedstawicielem i teoretykiem neoklasycyzmu
w pol. lit. współcz., rozumianego jako kontynuowanie dorobku przeszłości
(niekoniecz-.nie antyku), "nieustanne ponawianie wzorów czasu minionego",
docieranie do archetypów będących podstawą kultury. Swoje poglądy wywodził z
teorii powstałych w XX w. (m.in. T. S. Eliota i E. Pounda). Wyraził je w eseju
Czym
jest klasycyzm (1967). Wiersze R. ilustrują jego teorię: czas przeszły i te-
raźniejszy stanowią w nich jedność (Lament osiemnastoletniej na śmierć
wojewodzianki Morsztynówny). Są adresowane do czytelnika o sporej kulturze
lit., rozpoznającego nawiązania i aluzje do dawnych dziel, zarazem świadomego,
że ponowić wzór to nadać mu dodatkowe znaczenia. Poezję wydał w tomach:
Konwencje (1957), Człowiek Z glowq jastrzębia (1960), Metafizyka (1963),
Animula (1964), Anatomia (1970), Co to jest drozd (1973), Thema regium (1978),
Ulica Mandelsztama (1983). W 1984 r. R. napisał prozę narracyjną Rozmowy
polskie latem 1983, a w 1987 wydał powieść Umschlag-platz. Jest także autorem
dramatów, m.in. groteski polegającej na ciągłej zamianie ról, Kochankowie
pieklą (1972) oraz eksploatujących stereotypy pol. komedii sztuk Ulani (1975)
i Dwór nad Narwią (1975). Znane eseje R. to: Myśli różne o ogrodach (1968)
oraz monograficzne Aleksander Fredro jest w zlym humorze (1977), Juliusz
Słowacki pyta o godzinę (1982), Wielki książę z dodaniem rozważań o istocie
ducha polskiego (1983) i Żmut (o Mickiewiczu, 1985). W szczególny sposób
podchodzi poeta do tłumaczeń - nazywa je "imitacjami", zwalniając się od
pełnej wierności wobec oryginału (np. Calderona Życie snem). Najczęściej
tłumaczy lit. an-glo-amer.
Rymkiewicz Władysław (1900-84) -powieściopisarz, autor książek o tematyce
hist., społ.-obycz., psychol. i mora-lizującej, ojciec > Jarosława Marka. Z
zawodu adwokat, łączył praktykę z twórczością lit. W 1927 r. nagrodzony w
konkursie "Wiadomości Literackich" za opowiadanie Wiesław i Gladys. Debiutował
zbiorem opowiadań Pan swe-


Rzecki Ignacy
404
go życia (1929), następnie wydał powieść o czasach wielkiego kryzysu Eksmisja
(1933), wreszcie Ludzie bez jutra (1946). Do pozycji okupacyjnych i roz-
rachunkowych należą Rafał z lasu (1946) i Raj utracony (1947). Tematykę
wspólcz. znajdujemy w powieściach:
Ziemia wyzwolona (1950), Konferencja u mecenasa (1964), Chlodne spojrzenie
(1975), Fatamorgana (1980). Dużą część twórczości R. stanowią cykle powieści
hist., np. Rycerze i ciury (1953), Noc saska (1956), Dworzanie pana Morsztyna
(1957), Carewicz na ulicach Krakowa (1959), Romans królewski (1961), Portret
królowej (1971). Dzieje Łodzi od powstania styczniowego do końca II wojny
światowej są tematem m.in. Ucieczki z ziemi obiecanej (1961), Widoku z
Księżego Mlyna (1966), Wtajemniczenia (1974) i Długiego czekania (1979).
Rzecki Ignacy - jedna z gi. postaci powieści B. Prusa > Lalka, zastępca i
przyjaciel > Wokulskiego, skromny, gotowy do poświęceń, wzrusza prawością,
ale też i naiwny, bezradny życiowo. W młodości terminował w sklepie Minclów, w
czasie Wiosny Ludów walczył wraz z przyjacielem Augustem Katzem na Węgrzech, a
po jego śmierci i upadku powstania powrócił do pracy w sklepie. Wraz z
przejęciem handlu przez Wokulskiego jest najwierniejszym rzecznikiem jego
interesów, mieszka stale w małym pokoju przy sklepie, w r. 1878 oczekuje
powrotu Stacha z wojny bałkańskiej. W największym sekrecie prowadzi pamiętnik,
w którym obok wydarzeń minionych i obecnych przedstawia swoje marzenia
polityczne o nowym porządku republikańskim w Europie, którego twórcą mógłby
być potomek wielkiego Napoleona. Jego troska o Wokulskiego wyraża się w
próbach stworzenia związku z podziwianą przez Rz. panią Stawską, nie rozumie i
nie akceptuje wyboru panny I. Łęckiej i zgadza się z krytycznymi uwagami
doktora Szuma-na w tej sprawie. Niewątpliwym ciosem stają się dla niego dwa
wydarzenia:
sprzedaż sklepu i tajemnicze zniknięcie Stacha po rozstaniu z Izabelą, umiera
w swoim pokoju przy sklepie.
Rzecz czarnoleska (1929) - tytułowy wiersz zbioru > J. Tuwima, metafora poet.
oznaczająca poezję naród., zaczerpnięta z Mojej piosnki I C. Norwida służy za
motto do całego tomiku. Niepokój i bunt ustępują miejsca potrzebie harmonii w
świecie i świadomości, że kultura ma szczególną moc, a tradycja lit. jest
ważnym narzędziem ocalania wartości, które wyznaczają sens ludzkiego życia.
Mistrzem i przewodnikiem na drodze do humanist. wizji egzystencji człowieka
jest J. Kochanowski, to dzięki możliwości czerpania z tradycji: "Głuchy
nierozum, ciasny sens człowieczy / Ostrym promieniem na wskroś prześwietlony,
/ Oddechem wielkiej Czarnoleskiej Rzeczy / Zbudzony i wyzwolony" - poeta jest
w stanie porządkować chaos świata, wskazywać piękno nieprzemijające.
Rzecz listopadowa (1968) - dramat poetycki > E. Brylla, nawiązujący do tra-
dycji romant. i oparty na starciu wykluczających się racji. Swoisty montaż
wierszy ma charakter wierszowanego moralitetu, w którym krytyce poddane
zostały naród, przywary, demaskowane nawyki myślenia, w tym skłonność do
marzycielstwa i złudzeń. Noc listopadowa, Zaduszki i obcy przybysz obserwujący
pol. obyczaje sprzyjają przeglądowi naród, problemów. Sztuka spotkała się z
krytyczną oceną niektórych pisarzy, wśród nich > Cz. Miłosza, w zbiorze
Prywatne obowiązki uznał on przed-
405
Rzewuski Wacław
stawiony w utworze obraz pol. rzeczywistości współcz. za swoisty przejaw
zniewolenia, w którym nie ma miejsca nawet na cień buntu.
Rzewuski Henryk (1791-1866) - po-wieściopisarz i publicysta. Pochodził z
rodziny magnackiej. Z domu wyniósł kult przeszłości i tradycji szlacheckiej.
Uczestnik kampanii 1809 r. Członek masonerii, organizator loży Orzeł Biały w
Petersburgu. Podczas jednej z licznych podróży poznał w Odessie > A.
Mickiewicza (1825), wziął udział w wycieczce na Krym. W l. 1840-50 współ-
pracował z "Tygodnikiem Petersburskim" i przewodził grupie lit., tzw. koterii
petersburskiej. W 1850 r. zamieszkał w Warszawie; został - ku oburzeniu ro-
daków - urzędnikiem do specjalnych poruczeń przy I. Paskiewiczu. W 1851 r.
założył, subsydiowany przez rząd carski, "Dziennik Warszawski", przy którym
skupił grupę wybitnych pisarzy. W 1856 r. osiadł w dobrach cudnow-skich. W
Mieszaninach obyczajowych (1841-43) wyłożył poglądy na kulturę. W lit. romant.
cenił jej zainteresowanie przeszłością, ale zarzucał wytyczanie narodowi
błędnej drogi. Był przekonany, że kultury naród, rosną, a potem giną (np.
Grecja i Rzym) - ten proces dokonuje się w Polsce. Za nieuniknione uważał
wchłonięcie kultury pol. przez silniejszą - rosyjską. Wkładem pol. w kulturę
roś. miała być tradycja szlachecka - bronił jej jako źródła odrębności i
oryginalności lit. pol. Swój program polit. określił w Wędrówkach umysłowych
(1851). Uznając religię za jedyną podstawę życia społ., twierdził, że
Opatrzność wyznaczyła każdemu narodowi jego zadania. Ich realizacja dokonuje
się przez przechowanie nieskażonej tradycji (w Polsce strzegą jej arystokracja
i szlachta), a nie przez zmiany
- postęp (rozwój) uważał za przejaw sprzeciwiania się woli Boga. Poglądy Rz.
budziły oburzenie Polaków - uznano go za krańcowego konserwatystę, a nawet
zdrajcę narodu. Debiutem lit. Rz. było arcydzieło pamiętnikarstwa > Pamiątki
Soplicy. Potem napisał wiele słabych powieści w typie romansu hist. o
ambicjach poznawczych. W Listopadzie (1845-46) i Zaporożcu (1854), których
akcja rozgrywa się w XVIII w., utrwalił stan świadomości przeciętnego
szlachcica. Biografie bohaterów uzupełnił obszernymi przypisami - efekt hist.
zainteresowań Rz., autora nie wydanej w całości Historii cywilizacji ludzkiej.
Choć deklarował obiektywizm, przedstawił Stanisława Augusta i jego dwór jako
ludzi bez zasad moralnych. Gloryfikował natomiast konfederatów barskich
(Listopad). Inne utwory Rz. to: powieść hist. Zamek krakowski (1847^1-8) -
akcja w XVI w., Rycerz Lizdejko (1851-52) -akcja w XVII w., Pamiętniki
Bartłomieja Michałowskiego (1856-57) -pastisz, długo uchodzący za autentyk z
epoki saskiej, Niebajki (1850-51) - zbiór opowiadań, Paź złotowłosy (1853) -
utwór o tematyce fantastyczno-alegor.
Rzewuski Wacław, pseud. starosta drohobycki, Józef Rz., Stanislaw Rz., może
Seweryn Rz. (1706-79) - reprezentant wczesnego oświecenia; poeta, dramaturg,
teoretyk lit. Hetman wielki koronny. Koneser i zbieracz dzieł sztuki. Dużo
podróżował - dłużej przebywał we Francji. Należał do konfederacji radomskiej,
sprzeciwiał się równouprawnieniu dysydentów - powód porwania go i wywiezienia
do Kaługi (1767). Do Polski wrócił w 1773 r. Apologeta dawnej sarmackiej
Rzplitej i swobód szlacheckich (obrońca liberum vetó), przeciwnik idei
oświecenia, równocześnie w opozycji wobec baroku.


Rzewuski Wacław
406
W swojej rezydencji Podhorce założył teatr (1754) - grano tu jego tragedie
(Żółkiewski) i komedie (Natręt i Dziwak). Literaturą zajmował się dorywczo
.pasjonowała go polityka. Zaczynał od wierszy okolicznościowych. Najciekawsze
dzieło Rz.: poemat dydaktyczny O nauce wierszopiskiej (1762) -1 manifest pol.
klasycyzmu, w pełni oryginalny, choć napisany pod wpływem Listu do Pizonów
Horacego i Sztuki poetyckiej N. Boileau. Autor zalecał przestrzeganie zasad
klasycyzmu; nawiązywał do tradycji pol. renesansu i XVII-wiecz-
nych wzorów franc. Zasady klasyczne stosował we własnym pisarstwie, np.
bohaterami tragedii hist. uczynił narodowych herosów (Żółkiewski, Władysław
pod Warną - wpływy Corneil-le'a i Racine'a), oraz w zaprawionej dydaktyzmem
liryce refleksyjnej. Pisał jasnym, zdyscyplinowanym stylem. W rozprawce O
nauce krasomowskiej (1762) krytykował nienaturalny, napuszony sposób
wypowiadania się, ośmieszał barokowe koncepty. Jego twórczość jest uważana za
najcenniejsze osiągnięcie lit. czasów saskich.
S
Samozwaniec Magdalena (1899-1972) - satyryczka, felietonistka. Wnuczka
Juliusza, córka Wojciecha Kossaka, siostra > M. Pawlikowskiej-Jasnorzew-
skiej. Związana gl. z krakowskim i warszawskim środowiskiem lit. Współpra-
cowała z "Cyrulikiem Warszawskim", po wojnie ze "Szpilkami". Debiutowała
znakomitą parodią > Trędowatej H. Mniszkówny pt. Na ustach grzechu. Powieść z
Życia wyższych sfer towarzyskich (1922). Autorka komedii (Malowana żona,
1925), powieści (m.in. Maleńkie karo karmiła mi żona, 1937) oraz humoresek i
felietonów (m.in. Mężowie i mężczyźni, 1926; Tylko dla kobiet, 1946; Tylko dla
mężczyzn, 1958). Dużą popularność zdobyła autobiograficzna powieść Maria i
Magdalena (1956), ten sam temat oprać, o wiele głębiej w biografii siostry
Zalotnica niebieska (wyd. 1973).
Sanatorium Pod Klepsydrą (1937) -zbiór opowiadań > B. Schulza, dopełnienie >
Sklepów cynamonowych (wspólne motywy, wątki, bohaterowie, forma fantastycznej
autobiografii, konwencja oniryczna). Tytułowe sanatorium to miejsce, w którym
ożywają zmarli - tu przybywa bohater, by spotkać ojca. Egzystencja mieszkańców
sanatorium jest jednak niepewna, a czas traci ciągłość, czasami znika. Świat
przedstawiony utworu podlega bowiem prawu pamięci. Ważnym motywem w tekście
jest Księga, mająca wiele znaczeń: Autentyk znany tylko Bogu (ludziom są
dostępne tylko falsyfikaty), książka z zapisami zdarzeń, reklam, porad, w
której ojciec zamieszcza kolorowe kalkomanie, i literatura odkrywająca przed
czytelnikiem kolejne poziomy rzeczywistości, pozwalająca przeżywać wspaniale
przygody.
Sandauer Artur (1913-83) - krytyk lit., prozaik, tłumacz; studiował filologię
klasyczną na uniw. we Lwowie, schwytany przez Niemców w czasie wojny został
zamknięty w getcie, z którego uciekł. W 1944 r. wstąpił do WP, był red. pism
wojskowych, później przebywał w Paryżu; od 1974 pro f. lit. pol. na UW.
Jeszcze przed wojną ukazały się jego pierwsze szkice lit. o > W. Gombrowiczu
i > B. Schulzu oraz studium Theokritos, twórca sielanki (1935). Po wojnie
opublikował analizę poetyki wybranych twórców w tomie Poeci trzech pokoleń
(1955), a następnie kolejne tomy prac krytycznych"m.in.: Moje odchylenia
(1956), Stanowiska wobec... (1963), Samobójstwo Mitrydatesa (1968), Poeci
czterech pokoleń (1977), O sytuacji pisarza pochodzenia żydowskiego. Rzecz,
którą nie ja powinienem napisać (1983). S. jest również autorem dwu tomów
prozy, w których przedstawia tragedię holokaustu Śmierć liberała (1947) i
Zapiski z martwego miasta (1962). W ramach krytyki dotychczasowego modelu
kultury wydał cykl pam-fletów zebranych w t. Bez taryfy ulgo-


Sapkowski Andrzej
408
wej (1959) i Dla każdego cos przykrego (1966). W jego dorobku znajdują się
również wspomnienia z pobytu w Izraelu W 2000 lat później (1956) i studia sta-
rotestamentowe Bóg, Szatan, Mesjasz i ...? (1977). Ważną pozycję stanowią
przekłady z lit. gr. Dramaty greckie (1974) oraz tłumaczenia L. Aragona, A.
Czechowa, W. Maj akowskiego.
Sapkowski Andrzej (ur. 1948) - prozaik. Z wykształcenia ekonomista, pracownik
pol. handlu zagranicznego. Twórca popularnej lit. fantasy i science fiction
(t. opowiadań Wiedźmin, 1990;
Miecz przeznaczenia, 1992; Ostatnie życzenie, 1993; powieść Krew elfów, 1994).
S. odwołuje się do legend i mitów, wykorzystuje wątki kryminalne.
Sarbiewski Maciej Kazimierz (1595-1640) -jezuita należący do intelektualnej
elity zakonu, teoretyk poezji i piszący po łacinie poeta o sławie europ. W
XVII w. ukazało się ponad 30 wydań jego liryków tłum. na jeż. ang., pol.,
niem., franc. i wł. W 1623 r. papież Urban VIII uwieńczył go laurem poet. S.
studiował w Akademii Wileńskiej i w Braniewie. Był doktorem filozofii i
teologii, erudytą, znawcą poezji, nauczycielem w szkołach jezuickich w Krożach
na Żmudzi, w Płocku oraz na Akademii Wileńskiej. W l. 1622-25 przebywał w
Rzymie, nawiązał kontakt z tamtejszym środowiskiem intelektualnym. W 1635 r.
został nadwornym kapelanem Władysława IV. Opuścił dwór w 1640 r. - kilka dni
przed śmiercią. W Pochwale Bugu (Laus Bugi) symbolicznie pożegnał rzeki antyku
i obieca! zastąpić je polskimi, przyznając w swojej twórczości ważne miejsce
naród, poezji. Podjął też próbę epopei o Lechu (Fragmentom libri undecimi
Lechiados) oraz przekładu i parafrazowania tekstów dawnych (-> Bogurodzica,
poezja
> J. Kochanowskiego). Pisał ody, epi-gramaty, wiersze okolicznościowe (Ly-
ricorum libri tres i Lyricorum libri IV). W traktacie De acuto et arguto ...
sive Seneca et Martialis sformułował program barokowego > koncepty zmu -jako
źródła przeżyć estetycznych wskazał zdziwienie i niespodziankę. Ze wszystkich
gat. lit. najwyżej cenił epos - dzieło doskonałej sztuki (De perfecta poesi
sive Yergilius et Homerus). W poezji widział elementy naśladowcze i kreacyjne
- poeta musi respektować prawa ogólne i tworzyć własne. Sprostać takiemu za-
daniu może tylko artifex doctus posiadający erudycję humanisty, wiedzę ma-
tematyka, przyrodnika, a nawet tajemną, dysponujący także sprawnym warsztatem
lit. Uznanie przyniosła S. liryka oraz tłumaczenia i parafrazy wierszy
Horacego (tzw. parodie horacjańskie) -nazwano go chrzęść. Horacym. Twórców
staroż. nie naśladował niewolniczo, lecz interpretował w duchu chrzęść. Za-
chował umiar, nie poddał się skrajności stylu barokowego. Jego poezja była
wzorem dla wielu, m.in. > A. Narusze-wicza.
sarmatyzm - formacja kulturowa ukształtowana w 2. pół. XVI w., styl życia
szlachty pol., nurt lit. i kultury barokowej. Mit o sarmackim rodowodzie
szlachty wiązał jej pochodzenie z antycznym plemieniem Sarmatów i stał się
apoteozą tradycji szlacheckiej, orientalnego przepychu stroju, kultu religij-
nego; głosił pochwałę "złotej wolności", cnót rycerskich, życia ziemiańskiego
z jego sejmikowaniem i biesiadowaniem. Literacki obraz s. utrwalony został w
> Kazaniach sejmowych P. Skargi, Pamiętnikach > J. Ch. Paska, Transakcji
wojny chocimskiej > W. Potockiego, Listach Jana III Sobieskiego
409
Schulz Bruno
adresowanych do Marysieńki. Pokolenie twórców oświeć, krytycznie oceniło ten
styl życia i myślenia rodaków, wskazując na zgubną dla narodu megalomanię i
warcholstwo, np. > Sarmatyzm F. Zabłockiego, > Powrót posła J. Ursyna
Niemcewicza.
Sarmatyzm - komedia > F. Zabłockiego wyst. 1785, wyd. 1820, w której wy-
korzystując intrygę XVII-wiecznego franc. utworu Hauteroche'a ukazał typowo
sarmacki wizerunek życia. Akcja toczy się wokół dwóch rodzin szlacheckich,
Guronosów i Zegotów, osiadłych w tym samym zaścianku, sporów wynikających z
ich głupoty i zacietrzewienia. Błędy rodziców spostrzegają Aniela i Radomir,
zakochani w sobie potomkowie, nie mogą jednak zapobiec awanturniczym planom
zajazdu. W postawach gł. bohaterów ośmieszył Za-blocki wady szlachty:
skłonność do pieniactwa, zacofanie, egoizm, tchórzostwo, nieposzanowanie
prawa, pogarda dla chłopów, pychę. Komedia jest wyrazem postępowego stanowiska
autora, który w takich zachowaniach szlachty dopatrywał się przyczyn słabości
i upadku państwa polskiego. Sarmac-kiemu zacofaniu rodziców przeciwstawia
Zabłocki postawy młodych, światłych, inaczej oceniających nieuzasadnione
spory. Dobrze zaobserwowane szczegóły obycz. i bogactwo języka (przysłów i
zwrotów idiomatycznych) oraz bezkompromisowość w odzwierciedleniu istoty
postawy sarmackiej składają się na walory tej komedii.
Satyr, albo Dziki mai (ok. 1563 lub 1563/64) - poemat polit.-satyr. > J. Ko-
chanowskiego, dedykowany Zygmuntowi Augustowi. Był głosem poety w dyskusji o
naprawie Rzeczypospolitej. Nar-rator-bohater: Satyr przybysz ze
świata pierwotnej natury i dawnych obyczajów - ze zdumieniem patrzy na Polskę
i Polaków. Ostro krytykuje ich egoizm, życie ponad stan, zaniedbanie obrony
kraju, zacietrzewienie w sporach rei. Z niepokojem mówi o szkołach i sądow-
nictwie. S. to nowy typ utworu w lit. pol.:
gat. wysoki, ale pisany barwnym, często dosadnym stylem. W lit. XVI-XVIII w.
miał liczne naśladownictwa - dal początek tzw. poematowi satyrowemu.
Satyra na leniwych chłopów, inc.
"Chytrze bydła z pany kmiecie" (2. pół. XV w.) - jedyny zachowany w całości
utwór satyr, po polsku. Zapisany w 1483 r. Tytuł nadany przez XIX-wiecznego
wydawcę. Początkowe wersy mówią o kmieciach jako zbiorowości, następne - o
jednym, czyniąc go nosicielem charakterystycznych cech chłopów. Kmieć - z
pozoru prostak -wykazuje dużo sprytu w oszukiwaniu pana (jest "chytry"). Taki
sposób przedstawiania chłopa powtarza się w publicystyce i lit. szlacheckiej
następnych wieków. Anonimowy autor (zapewne szlachcic) dobrze zna realia pol.
wsi. Posługuje się barwnym, zbliżonym do potocznego językiem (głównie
leksyką).
Schulz Bruno (1892-1942) - prozaik, krytyk lit., grafik. Poza kilkoma krótkimi
wyjazdami całe życie spędził w rodzinnym Drohobyczu. Studiował architekturę na
Politechnice Lwowskiej (1910-13) i przez kilka miesięcy malarstwo w
wiedeńskiej ASP. Od 1924 r. pracował jako nauczyciel rysunku w gimnazjum.
Wprowadzony przez > Z. Nałkowską do grupy lit. Przedmieście, nie angażował
się w jej prace. W 1938 r. otrzymał Złoty Wawrzyn PAL. Po zajęciu Drohobycza
przesiedlony przez Niemców do getta, zginął zastrzelony na ulicy przez
gestapowca


Schyłek wieku
410
Gtinthera. Debiutancki tom opowiadań �> Sklepy cynamonowe (1934) został b.
dobrze przyjęty przez krytykę. S. pozostawił jeszcze > Sanatorium Pod Klep-
sydrq (1937, ekr. W. Has, 1973), ok. 100 listów, eseje krytyczno-lit. i fragm.
pro-" zy. Wszystkie utwory są oparte na elementach biografii autora, pojawiają
się w nich te same postacie (ojciec, Adela, matka). Świat prozy S. ulega
mitologi-zacji przez podporządkowanie go spojrzeniu dziecka i konwencji
onirycznej. Jego jedynym kreatorem jest pisarz (zatarcie granicy między rzeczą
a słowem). Pierwsza powojenna edycja utworów S. (1957) utrwaliła powszechne
przekonanie o ważnym miejscu pisarza w lit. pol. Sukces odniosły także
przekłady najeż. franc., ang., niem., czes., serbsko-chor-wacki, duński, węg.,
hiszp. Interesujące grafiki S. wyraźnie korespondują z jego twórczością lit.
Schylek wieku - wiersz > W. Szym-borskiej z tomu Ludzie na moście (1986), w
którym autorka operując wiedzą codzienną pozwala czytelnikowi na prostą
konstatację stanu rzeczy. Obraz XX w. pozbawia czytelnika złudzeń co do
historii i człowieka, kolejne wersy przywołują oczywiste stwierdzenia typu:
"Głupota nie jest śmieszna", i każą się zastanowić nad, wydawałoby się,
stwierdzalną prostym oglądem prawdą, końcowy wniosek zaskakuje: "nie ma pytań
pilniejszych / od pytań naiwnych". Każdy zna odpowiedzi, ale z tego faktu nic
dla ulepszenia świata nie wynikło, pytania mimo swej naiwności pozostały nadal
pilne. Utwór pozbawiony poet. stylistyki i ozdobnego obrazowania, zawierający
kolokwializmy, jest przykładem wywodu z udziałem paradoksów logicznych,
których czasem autorka tworzy tylko pozory: "Bóg miał nareszcie uwierzyć w
człowieka" nie
jest prostym odwróceniem myśli "człowiek miał uwierzyć w Boga", ale zapisem
prawdy o człowieku.
scottyzm zob. walterskotyzm
Sebyla Władysław (1902-40) - poeta, krytyk lit., tłumacz, malarz, skrzypek.
Jako uczeń gimnazjum brał udział w powstaniu śląskim. Studiował polonistykę na
UW (1922-27). Od 1927 r. członek grupy lit. > Kwadryga, w 1929-31 red.
naczelny jej pisma. W 1935-39 prowadził dział krytyki wydawnictw poet. w
Polskim Radiu. Otrzymał Złoty Wawrzyn PAL (1938). Walczył w kampanii
wrześniowej, zginął w Katyniu. Debiutował t. Poezje (1927) wyd. z A. Ma-
liszewskim. Pierwszy samodzielny tomik, Pieśni Szczurolapa (1930), zawierał
poezję filoz.-refleksyjną. S. wydał jeszcze Koncert egotyczny (1934) i Obra-
�zy myśli (1938). W jego wierszach pojawiały się nastroje katastroficzne. Jako
poeta dążył do prostoty formy i komunikatywności wiersza. Był autorem
przekładów - gł. z jeż. roś., m.in. bajek Puszkina.
Sen srebrny Salomei. Romans dramatyczny w 5 aktach - dramat > J. Słowackiego,
wyd. 1844, wyst. w Krakowie 1900. Próba historiozoficznej interpretacji buntu
chłopskiego na Ukrainie w 1768 r., zawierająca świadomą stylizację niektórych
postaci na osoby hist., np. Regimentarz, Sawa, Semenko. Bohater dramatu
Gruszczyński nie umie odczytać swego powołania, pozostaje bierny wobec wezwań
konfederatów, a następnie szuka spełnienia w wojskach Regimentarza tłumiącego
ukraiński bunt chłopów, za co skazany został wraz z rodziną na cierpienia i
dzięki nim zrozumiał sens historii i własnego losu. Opisy wzajemnego
okrucieństwa chło-
411
Serce roście
pów i szlachty służą uświadomieniu, że historia postępuje drogą krwi i męczeń-
stwa - w taki sposób realizuje się wola Opatrzności. Mistyczny dramat jako cel
dziejów ukazuje osiągnięcie Królestwa Bożego, wydarzenia na Ziemi zaś są bez-
ustannym zmaganiem się ducha i materii. Tragizm kolejnych wydarzeń zostaje
przełamany końcową sceną o wyraźnie sielankowym charakterze, w której Salo-mea
Gruszczyńska łączy się z synem Regimentarza, a księżniczka z Sawą. Obraz
świata łączący groteskowe pomieszanie rozpaczy i śmieszności ma znamiona tra-
gigroteski, a świadomie tworzony dystans wobec tekstu - iluzji poet. jest spo-
sobem na poznanie prawdy poza umownością sztuki (> ironia romant.).
Sennik współczesny (1963) - powieść > T. Konwickiego, rozrachunek pisarza ze
swoim pokoleniem, obraz jego moralnych i psychicznych urazów. Bohater - Paweł
przybywa do miasteczka nad Solą, gdzie w czasie wojny przeżył dramat i z
którego wyniósł poczucie winy. Przestrzeń jest umowna (niezgodność z realiami
geogr. i hist.), niesie poczucie rychłego końca (ma przestać istnieć w związku
z budową zalewu). Podstawową kategorią w powieści jest czas (przeszłość i
teraźniejszość) - nie obiektywny, lecz twór pamięci bohaterów. Gra z nim
pozwala dotrzeć do podświadomości ludzi. Czas przeszły został ukazany
realistycznie, mówi się o nim w 3. os. czasu teraźniejszego. Teraźniejszość
zaś przypomina senny koszmar, z którego nie można się obudzić, mówi się o niej
w l. lub 2. os. czasu przeszłego. Takie ukształtowanie narracji hierar-chizuje
ważność ukazanych okresów. Przeszłość decyduje o teraźniejszości, dręczy ludzi
na jawie i w snach, decyduje o ich zachowaniu. Inni bohaterowie także tkwią w
przeszłości. Są to hrabina, były decydent, przesiedleńcy ze Wschodu, były
partyzant - rozbitkowie życiowi, marzący o swoim miejscu, poczuciu
zakorzenienia. Ucieczką od przeszłości może być tylko śmierć, alei ona nie
udaje się bohaterowi (opowieść zaczyna się nieudaną próbą samobójstwa). S. w.
wyznaczył poetykę późniejszych powieści Konwickiego.
sentymentalizm - prąd lit. i jedno
z głównych zjawisk lit. XVIII w. w Europie i Polsce doby stanisławowskiej.
Upowszechniony w powieściach L. Ster-ne'a Podróż sentymentalna, J. J. Rous-
seau Nowa Heloiza i S. Richardsona Pa-mela, kreował nowy typ bohatera lit.
obdarzonego szczególną wrażliwością, szczęśliwego z dala od cywilizacji na
łonie natury, życie wypełniającego uczuciami i namiętnościami. Dla wyrażania
stanów emocji poeci stworzyli pewne normy, opisywali tęsknotę, żal,
nieodwzajemnione uczucie, melancholię i rozpamiętywanie, rozstanie i tęsknotę;
preferowanymi gat. stały się sielanka, elegia, pieśń, oda i duma. W Polsce
ośrodkiem takiej twórczości stała się rezydencja pałacowo-parkowa Czar-
toryskich w Puławach, gdzie tworzyli, m.in. > F. Karpiński (> Laura i Filon,
> Do Justyny tęskność na wiosnę ) i > F. D. Kniaźnin. Wewn. przeżycia czło-
wieka znalazły odbicie także w powieści, np. Malwina, czyli domyślność serca
> M. Wirtemberskiej; motywy i tematy lit. s. znalazły wyraz także w innych
dziedzinach sztuki (malarstwie, muzyce), stając się pewnym elementem mody w
środowiskach magnackich. S. zapowiadał > preromantyzm, inspirował też
właściwą lirykę romant.
Serce roście - Pieśń II z księgi I > J. Kochanowskiego. Składa się z 2
części. I zaczyna się wykrzyknieniem - wyra-


Sęp Szarzyński Mikołaj
412
żem radości z powodu nadejścia wiosny po smutnej zimie. Obraz harmonii w na-
turze wprowadza do II części, zawierającej ponadczasową humanistyczną re-
fleksję nad szczęściem, które jest udziałem tylko człowieka żyjącego w stanie
wewn. ładu. Ludzie o czystym sumieniu czują się wolni i radośni; tych, których
dręczą wyrzuty sumienia, nic nie rozweseli. Do szczęścia nie są potrzebne bo-
gactwa - "dobra myśl" służy uczciwym, nie zamożnym.
Sęp Szarzyński Mikołaj (ok. 1550-
1581) - poeta trzeciego pokolenia renes., prekursor > baroku w Polsce, za-
liczany do grona poetów metafizycznych (> Cz. Hernas). Dojrzewał inte-
lektualnie w czasie, gdy do głosu doszło poczucie niewystarczalności prawd
renes. O życiu S. Sz. wiadomo niewiele. Urodził się w Zimnej Wodzie lub Ru-
dnie pod Lwowem. W 1565 r. zapisał się na uniw. w Wittenberdze, potem w Lipsku
- może to świadczyć, że �w młodości był protestantem lub zwolennikiem
reformacji (nie wiadomo, jak daleko sięgały te związki). Za życia nie drukował
swoich utworów - nie był rozumiany przez epokę. Ceniło go wąskie grono
przyjaciół. Za ich namową Jakub S. Sz. zebrał rozproszone utwory brata i w
1601 r. wydał je w tomiku Rytmy abo wiersze polskie (bez wierszy przejętych po
śmierci poety przez S. Strzechowskiego - te zaginęły). Rytmy przeszły bez
echa. Zwrócono na nie uwagę dopiero w XIX w., a doceniono - w XX. Tomik
zawierał 6 sonetów, 6 parafraz psalmów Dawida, 9 pieśni i ponad 20 drobnych
utworów pisanych po pol. i lać. (epitafia, epigramaty, fraszki). Przenika je
atmosfera żarliwej religijności, prowadzącej człowieka ku ciągłej walce,
dokonywaniu ostatecznych wyborów, odrzucającej spokój (prawdopodobnie efekt
kryzysu ideowego związanego z powrotem do katolicyzmu). W wizji poety świat
jest w ciągłym chaotycznym ruchu, gwałtownym pędzie, obejmującym też ludzką
duszę. S. Sz. wie, że nie istnieje możliwość całkowitej izolacji od pokus
życia - człowiek żyje między sprzecznościami (dusza -ciało, zbawienie -
doczesność, światłość - ciemność). Tworzy więc heroiczną i zarazem tragiczną
koncepcję ludzkiego losu: człowiek samotnie toczy bezustanną walkę o zbawienie
(znajduje oparcie w wierze, ale Bóg nie ułatwia mu wyborów), odrzuca pozorne,
społecznie zaakceptowane prawdy w imię rzeczywistych wartości (O wojnie na-
szej...). Polemizując z renes. stoicy-zmem, odnajduje poeta inspiracje w do-
robku mistyków hiszp. Pewnikiem jest dla niego metafizyczny cel istnienia.
Obsesyjnie powraca w Rytmach motyw przemijania (np. > O nietrwałej miłości
rzeczy świata tego) i śmierci. Rozpoczynający tom Napis na statuę abo na obraz
śmierci jest komentarzem do odziedziczonego po średniowieczu wyobrażenia
śmierci z kosą. S. Sz. obce są skojarzenia obrazowe - śmierć to dla niego
przejście z aktywności w stan bezruchu, a także problem moralny wynikający z
przerwania życia istoty niepowtarzalnej. Swą filozofię przeniósł poeta na
rozważania o historii i narodzie. Jego zdaniem Polacy mają do spełnienia misję
na kresach wsch. (pieśń do Stefana Batorego). Na tym terenie umieścił akcję 2
utworów epickich:
Pieśń o Strusie, który zabit na Rastawi-cy od Tatarów oraz Pieśń o Frydruszu,
który pod Sokołem zabit od Tatarów. W tej ostatniej podejmuje problem od-
powiedzialności człowieka za własne czyny. Kreuje obraz heroicznej śmierci,
który staje się punktem wyjścia do rozważań o jej przydatności dla ojczyzny.
413
Sienkiewicz Henryk
Materią wierszy S. Sz. jest wewn. dyskurs lub medytacja. Poeta pisze stylem
nastawionym na wieloznaczność, charakteryzującym się przewagą pojęć ab-
strakcyjnych nad konkretnymi. Chaos świata i niepokój człowieka są wyrażone
przez przewagę czasowników nad innymi częściami mowy, nagromadzenie
oksymoronów, inwersji, instrumentacji głoskowych i przerzutni, ciągłe zaskaki-
wanie konceptem. Rysując egzystencjalny dramat człowieka, S. Sz. rozpoczyna
dzieje poezji intelektualnej.
Siedlecki Adam Grzymała, pseud. Quis, Mus, Franciszek Wierzbiński, Jan z
Muranowa (1876-1967) - krytyk lit. i teatr., prozaik, dramaturg. Studiował
matematykę i nauki humanist. na UJ. Pracował w redakcji > "Życia",
współpracował z > "Czasem" (1906-12), a po 1918 r. z > "Tygodnikiem Ilu-
strowanym", "Rzecząpospolitą" i "Kurierem Warszawskim", w którym zamieszczał
stałe recenzje. Był współtwórcą krakowskiego Teatru Ludowego, a w 1916-18 jego
dyrektorem. Jako kierownik lit. (1906-11) Teatru Miejskiego w Krakowie
(późniejszy Teatr im. J. Słowackiego) preferował wielką lit. naród. (Słowacki,
Wyspiański), komediopisar-stwo A. Fredry, wspólcz. dramaturgię pol. (A.
Nowaczyński, L. Rydel, H. K. Rostworowski) i obcą. W l. 1913-15 był
kierownikiem lit. Teatru Rozmaitości w Warszawie. W działalności polit. po
1918 r. związany z ND. Początek okupacji przeżył w Warszawie. W 1942-43
więziony na Pawiaku, po uwolnieniu przeniósł się do Bielan pod Grójcem. Po
wojnie był wykładowcą, a następnie dyrektorem bydgoskiej Szkoły Dramatycznej
(1945^1-8). Uhonorowany wieloma nagrodami, m.in. Złotym Wawrzynem PAL (1937) i
nagrodą im. Pietrzaka (1964). Debiutował komedią Niewolnicy krwi (1899). Potem
napisał jeszcze kilka nie najlepszych dramatów (np. Popas króla jegomości,
1922), ale gi. zajął się krytyką artyst. W wyraźnie subiektywnych tekstach
odwoływał się zarówno do badań nauk., jak i intuicji. Twierdził, że literatura
i krytyka lit. powinny utrwalać naród, odrębność. Analizę dzieła wiązał z
rozważaniami o osobowości pisarza (np. Wyspiański. Cechy i elementy
twórczości, 1902). Portrety artystów pozytywist. i młodopolskich zawarł w t.
Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim (1961), Na orbicie Melpomeny
(1966), Ludzie i dzieła (1967), a pisarzy i uczonych zmarłych w czasie
okupacji w t. Nie pożegnani (1972). Napisał Sto jedenaście dni letargu (1965)
- wspomnienia z Pawiaka. Wiele prac poświęcił teatrowi (np. Świat aktorski
moich czasów, 1957). Pisał piękną, precyzyjną polszczyzną, barwnym,
gawędziarskim stylem, chętnie posługiwał się anegdotą, żartem. Był także
autorem nowel (m.in. Galeria moich bliźnich, 1911), powieści (m.in. Samosęki,
1924), tłumaczył z jeż. roś. (Gogola, Czechowa, Gorkiego i in.). Pośmiertnie
ukazał się zbiór recenzji S. Z teatrów warszawskich 1926-39 (1971).
Sienkiewicz Henryk, pseud. Litwos (1846-1916) - powieściopisarz, nowelista,
laureat Nagrody Nobla (1905). Publicysta "Przeglądu Tygodniowego",
współwłaściciel dwutygodnika "Niwa" (1874-78), red. dziennika "Słowo" (1882-
87), korespondent "Gazety Polskiej" w Ameryce (1876-78). Uroczysty jubileusz
25-lecia pracy połączony był z ofiarowaniem mu przez naród z tej okazji
majątku Oblęgorek (1900). W pierwszym okresie twórczości pisał głównie nowele
o wydźwięku pozytywist., m.in. > Szkice węglem (1880) -wyrazisty obraz
niedoli chłopa po uwła-


Sieroszewski Wacław
414
szczenili, Bartek zwycięzca (1882) -opowieść o chłopie zmuszonym do służby w
armii zaborczej, > Za chlebem (1880) - rzecz o niedoli chłopskiego emigranta,
> Janka Muzykant (1880) - o chłopcu marnującym talent wskutek braku
możliwości nauki, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1880) - o
funkcjonowaniu zaborczej szkoły. Nowele amer. to m.in. obraz patriotycznej
nostalgii > Latarnik (1882), Wspomnienie z Maripozy (1889) i protest przeciw
zagładzie Indian Sachem (1889). Ok. 40 nowel autorstwa S. przyczyniło się
niewątpliwie do rozkwitu tego gatunku lit. Sławę jednego z największych
twórców prozy pol. i światowej zyskał cyklem hist. napisanym "ku pokrzepieniu
serc", w którego skład wchodzą: > Ogniem i mieczem, > Potop, > Pan
Wołodyjowski. Jest to barwny, wyidealizowany obraz wydarzeń dziejowych w
Polsce XVII w., artyst. lekcja patriotyzmu i wiary w wartość bohaterstwa
przedstawiona na tle wojen kozackich, najazdu szwedzkiego i wojny z Turcją
(1648-72). Dużą popularność zdobyły także kolejne powieści S., m.in. psychol.
Bez dogmatu (1891), mieszczańsko-ziemiańska > Rodzina Połanieckich (1895),
głośna hist. powieść z czasów Nerona o stosunkach między Rzymem a rodzącym się
chry-stianizmem > Quo vadis (1896) oraz > Krzyżacy (1900) - hist. dzieło z
epoki Jadwigi i Jagiełły o procesie budzenia się świadomości naród, z finałową
zwycięską bitwą pod Grunwaldem. Dalsze powieści hist. (Na polu chwaty) były
już bez znaczenia. Ogromną poczytnością cieszy się zaś powieść dla młodzieży
> W pustyni i w puszczy (1911). Rozlegle zainteresowania publicyst. znalazły
wyraz w cyklach felietonów Bez tytułu (1873) i Chwila obecna (1875) z "Gazety
Polskiej" oraz Sprawy bieżące (1874-75) druk. w "Niwie". Relacje z wędrówek
opisane zostały w > Listach z podróży do Ameryki (1876-78) oraz w Listach z
Afryki (1891-92). S. pisał także recenzje i szkice krytyczne, m.in. O
naturalizmie w powieści (1880), O powieści krytycznej (1889) oraz studium
Lró(y o Zo/; (1893).
Sieroszewski Wacław, pseud. W. Sirko (1858-1945) - pisarz. Wydalony z gim-
nazjum za socjalistyczną działalność konspiratorską, wiedzę lit. zdobywał jako
samouk. W 1879 r. skazany na osiedlenie się na Syberii, do kraju wrócił
dopiero w 1904 r. Żołnierz Legionów, gorący zwolennik J. Piłsudskiego. Prezes
ZZLP i PAL (1933-39). Bogaty życiorys zesłańca, podróżnika i żołnierza znalazł
odbicie w twórczości. Utwory ż czasów zesłania to powieść Na kresach lasów
(1894), dzieło etnograficzne Dwanaście lat w kraju Jakutów (1900) i nowele
jakuckie w zbiorze W matni (1897). Wrażenia z Kaukazu opisał w przygodowej
powieści dla młodzieży Risztau (1899). Kolejne pozycje to opowiadania Powrót
(1903), Powieści chińskie (1903) i powieść Ucieczka (1904). Wynikiem podróży
były także reportaże Na Daleki Wschód (1904) i studium krajoznawcze Korea
(1905), opowieść o koreańskiej tancerce Ol-Soni Kisań (1906) i zbiór opowiadań
stylizowanych na orientalizm Z fali na falę (1910). W bogatym dorobku S. są
także wątki martyrologiczne, np. opowiadanie Być albo nie być (1909); cykl
powieściowy W szponach (1918), Łańcuchy (1919) i Topiel (1921). Jest też
autorem zbiorów Bajki (1910) i Bajki o żelaznym wilku (1911) oraz
dwuczęściowej powieści hist. Beniowski (1916) i Ocean (1917). Liczne
wspomnienia opisał m.in. w Ciu-pasem na Syberię (1926), w zbiorze Droga do
wolności (1939) oraz w Pa-
415
Sito Jerzy Stanisław
miętnikach. Powieści przygodowo-po-lit. to m.in. Milość samuraja (1926) i
Dalaj-Lama (1927). Twórczość S. charakteryzuje otwarty stosunek do obcych
kultur prezentowanych z bogactwem szczegółów, piękne opisy krajobrazów oraz
oryginalność i egzotyka tematów.
Siesicka Krystyna (ur. 1928) - powieściopisarka, autorka książek dla młodzieży
(zwl. dla dziewcząt). Z wykształcenia dziennikarka. W powieściach ukazuje
problemy nastolatków: pierwsza miłość, kłopoty szkolne i rodzinne, wchodzenie
w dorosłość, konflikty pokoleniowe itp. Prezentuje optymistyczny obraz świata,
w którym każdy problem znajduje właściwe rozwiązanie (wyraźna tendencja
dydaktyczna). Fabuła utworów jest nieskomplikowana, dialogi dominują nad
narracją. S. jest autorką powieści (m.in. Zapałka na zakręcie, 1966; Jezioro
osobliwości, 1966;
Czas Abrahama, 1967; Beethoven i dżinsy, 1968; Ludzie jak wiatr, 1970;
Być babim latem, 1971; Chwileczkę, Walerio, 1993), cyklu portretów (Urszula,
1968; Agnieszka, 1971; Łukasz, 1972; Katarzyna, 1972) i żartobliwych
felietonów druk. w "Filipince", wyd. w zbiorze Sabat czarownic (1971). W l. 80
zwróciła się ku dorosłym (powieści:
Nieprzemakalni, 1981; Między pierwszą a kwietniem, 1982; Moja droga Ale-
ksandro, 19S3).
Sitaczka (1895) - opowiadanie > S. Zeromskiego, w którym problem obowiązku
spoi. i nakazu moralnego inteligenta w końcu XIX w. jest odzwierciedleniem
programu > pracy u podstaw. Tytułową "silaczką" nazwał autor młodą
nauczycielkę Stanisławę Bozowską, która udaje się na zapadłą wieś, by pełnić
rodzaj misji mającej na celu walkę
z ciemnotą. Przez 3 lata pracy zaskarbia sobie życzliwość i szacunek
otoczenia, jednak wskutek braku szybkiej pomocy umiera nagle na tyfus.
Kontrastowo z tą postacią zestawiony został lekarz z pobliskiego miasteczka
Paweł Obarecki, dawny znajomy nauczycielki, nawet w niej bez wzajemności
zakochany. Przed sześciu laty zamieszkał w Obrzy-dłówku próbując uporczywie
realizować młodzieńcze ideały walki o lepszy świat, zrezygnował z samotnej
działalności zrażony piętrzącymi się trudnościami, wrósł w świat
prowincjonalnej atmosfery hierarchii ludzi i problemów. Cena rezygnacji z
ideałów posłannictwa jest wysoka: ma świadomość poniesionej klęski i poczucia
bezsensu życia. Dzieje Obareckiego i Bozowskiej miały uświadamiać
powierzchowność pozytywistycznych haseł, pokazywać ekonomiczne uwarunkowania
ich niepowodzeń, propagować osobistą odpowiedzialność każdego człowieka za
obraz otaczającej go rzeczywistości. Portret gł. bohaterki przypomina całą
galerię postaci Zeromskiego, m.in. doktora Piotra i Judyma, których życie
określone zostało wewn. nakazem obowiązku, służbą aż do ostatecznych
konsekwencji. Autor opowiada się za postawą al-truistyczną, propaguje
wytrwałość i bezinteresowność.
Sito Jerzy Stanisław (ur. 1934) - poeta, dramaturg, eseista, tłumacz. Urodził
się na Polesiu. L. 1940^-2 przeżył w ZSRR, potem przez Bliski Wschód dotarł do
Indii. W 1948 r. zamieszkał w Londynie, tu ukończył studia techniczne. Członek
londyńskiej grupy Kontynenty, współredaktor pisma "Merkuriusz Polski"
skupiającego młodych poetów opowiadających się za współpracą z krajem. Od 1957
r. utrzymywał kontakt z prasą w Polsce,


Skamander
416
417
Skarga umierającego
w 1958 r. wydal w Warszawie pierwszy tom wierszy Wiozę swój czas na ośle. W
1959 r. wrócił na stale do Polski. W l. 1960-67 współredaktor "Współczes-
ności", po 1963 r. kierownik lit. teatrów warszawskich: Klasycznego, Powszech-
nego i Narodowego. Laureat nagrody im. Pietrzaka (1977 r.). Od 1991 r. am-
basador RP w Danii. Teoretyk i propagator współcz. neoklasycyzmu (wzór:
T. S. Eliot). W kultywowaniu tradycji widzi szansę na odnalezienie wartości
decydujących o tożsamości kultury europ. Jako poeta wymaga odbiorcy oczy-
tanego: chętnie sięga do tradycji bibl., sredniow. i barokowej (zwł. do ang.
"poetów metafizycznych"), posługuje się stylizacją i aluzją, bohaterami czyni
pojęcia abstrakcyjne. Po tomie debiutanckim wydal: Zdjęcie 7. kota (1960),
Ucieczkę z Egiptu (1964), Wiersze dawne i nowe (1974). Rozgłos zyskał S. dra-
matami: Pasja doktora Fausta i Potępienie doktora Fausta (1971, dialog racji
duchowych i intelektualnych zakończony samobójstwem bohatera), wielokrotnie
wystawiany Polonez (1979, ponury obraz Polski w przededniu rozbioru), Słuchaj
Izraelu (1989, obraz getta warszawskiego i tragicznej postaci Adama
Czerniakowa). Na twórczość prozatorską S. składają się przede wszystkim eseje:
W pierwszej i trzeciej osobie (1967, o poezji pol. i ang.), Szekspir dzisiaj
(1971) oraz LSD (1980, studium świadomości, relacja z seansu narkotycznego).
Ważną częścią twórczości S. są tłumaczenia (sonety i dramaty Szekspira,
dramaty Marlowe'a, Śmierć i miłość. Mata antologia poezji według tekstów
angielskich mistrzów, przyjaciół, rywali, wrogów i naśladowców Johna Donne'a,
1963; Poeci metafizyczni, 1981, i in.). S. jest także autorem libretta do
dramatu muzycznego T. Bairda Jutro wg noweli J. Conrada.
Skamander - grupa poet. skupiona wokół warszawskiego mieś. o tym samym tytule,
wychodzącego w dwóch etapach 1920-28 i 1935-39; współpracująca najpierw ze
studenckim pismem "Pro Arte et Studio"; nazwa zaczerpnięta z dramatu S.
Wyspiańskiego > Akropo-lis (S. - rzeka opływająca Troję, obecna w Iliadzie
Homera). Do zespołu należeli m.in. J. Iwaszkiewicz, J. Lechoń, A. Slonimski,
J. Tuwim, K. Wierzyński;
luźno związani ze S. byli J. Liebert, K. Iiłakowiczówna, M. Jasnorzewska-
Pawlikowska, S. Baliński. Centrum ich artyst. życia znajdowało się w warszaw-
skiej kawiarni "Ziemiańska". Poeci tej grupy nie formułowali wyraźnego pro-
gramu teoretycznego, cenili jednak poezję wolną od obowiązków ideowych (np. >
Herostrates J. Lechonia), wyrażającą radość życia (np. > Do krytyków J.
Tuwima), kreującą nowego bohatera lir.; w języku poet. wykorzystywali ko-
Iowializmy i brutalizmy (np. > Wiosna J. Tuwima), sięgali po ironię i satyrę.
W l. 30. na łamach "Skamandra" i "Wiadomości Literackich" debiutowało kolejne
pokolenie poetów, niepowodzeniem skończyły się próby scalenia grupy w czasie
wojny na lamach emigracyjnych "Wiadomości" (1941), nastąpiło rozstanie zarówno
lit., jak i towarzyskie.
Skarbek Fryderyk (1792-1866) - po-wieściopisarz, dramaturg, pamiętnikarz,
historyk, ekonomista, działacz społ. i polit. Studiował w Paryżu prawo, eko-
nomię, jeż. staroż., lit. franc., chemię, geologię, uprawy rolno-ogrodnicze. W
l. 1818-30 wykładał ekonomię i prawo na UW. Organizator szpitali, zakładów
dobroczynnych, więzień (m.in. Pawiaka), założyciel Głównej Kasy Oszczędności w
Warszawie. Członek warszawskiego > Tow. Przyjaciół Nauk, współred.
"Pamiętnika Warszawskiego". W 1861 r. odmówił Aleksandrowi II udziału w Radzie
Stanu. Oprócz prac o tematyce ekonomicznej i polit. wydał Dzieje Księstwa
Warszawskiego (1860). Różnorodną twórczość lit. uprawiał na marginesie
działalności zawodowej. Debiutował Wierszem do wojska polskiego z okoliczności
rozpoczętej wojny z Moskwą (1812) i komedią Panna modna (prapremiera 1813,
Warszawa). Wkrótce porzucił lirykę dla dramatu i epiki. Od 1829 r. dla war-
szawskiego teatru "Rozmaitości" pisał komedie, komedioopery i sztuki oby-
czajowe. Zasłynął gł. powieściami mającymi istotne znaczenie dla rozwoju pol.
epiki. Najlepszym dziełem S. był Pan Starosta (1824-25, wyd. 26) - powieść
obycz. wzorowana na > Panu Podstolim I. Krasickiego. Autor przedstawił w niej
prawdziwy obraz społeczeństwa pol. Zaprezentował różne typy obywateli:
szlachetnego, biednego patriotę, żywiącego kult dawnej ojczyzny, bawidamka,
łowcę posagu, nie myślącego o Polsce, patriotów zachowujących bierność,
uważających wszelkie poświęcenie za bezskuteczne i nierozsądne. Stworzył też
bohatera - wzór do naśladowania. Inne powieści S. to wzorowany na pisarstwie
Sterne'a Pan Antoni (1824), przykłady > walterskotyzmu:
Tarlo (1827) i Damian Ruszczyc (1827-28), obraz czasów saskich oparty? na
Opisie obyczajów > J. Kitowicza -Życie i przypadki Faustyna ... Dodosiń-
skiego (1838) oraz powieść obycz., kontynuująca tradycję oświeć. - Pamiętniki
Seglasa (1845). S. pozostawił również pamiętniki.
Skarga Piotr, Powęski (1536-1612) -kaznodzieja, hagiograf. Studiował na
Akademii Krakowskiej i w Rzymie. W 1564 r. przyjął święcenia kapłańskie, a w
1569 wstąpił do zakonu jezuitów.
Gorliwy przeciwnik reformacji - zwalczał konfederację warszawską, w 1606
sprzeciwił się uchwaleniu przez sejm rozporządzenia o tolerancji. Nauczyciel
szkól jezuickich w Pułtusku, Jarosławiu, Poznaniu, Lwowie i Warszawie. Rektor
kolegium, a w 1578 r. akademii jezuickiej w Wilnie. Organizator stowarzyszeń
opiekuńczych. Od 1588 r. do końca życia nadworny kaznodzieja królewski.
Popierał Zygmunta III Wazę w jego dążeniach absolutystycznych. Największą
popularność wśród jego dziel zdobyły Żywoty świętych (1579) do XVIII w.
wydane 14 razy (za życia S. co najmniej 7 razy), najznakomitszy przykład
hagiografii pol. Autor zadbał, by w zbiorze znaleźli się kanonizowani i
beatyfikowani Polacy. W Żywotach nie szczędził okrutnych, drastycznych obrazów
męczeństwa i śmierci, kładąc nacisk na dochowanie przez świętych wierności
swoim poglądom. Stworzył wiele kazań, w tym najwybitniejsze > Kazania
sejmowe. Współcześni cenili . także Żołnierskie nabożeństwo (1618), rysujące
wzór rycerza. Debiutował dziełem O jedności Kościoła Bożego pod jednym
Pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu (1577). Styl S. stal się
normą stylist. kaznodziejstwa. > A. Mickiewicz w wykładach w College de
France nazwał go prorokiem, który "ogarnia caly naród z jego przeszłością,
teraźniejszością, a nawet przyszłością". Jako proroka ukazał go > W. Syrokom-
la w poemacie Stare wrota. Ostatecznie legendę S. utrwalił J. Matejko Kazaniem
Skargi namalowanym podczas powstania styczniowego. Podtrzymali ją S.Tarnowski
i I. Chrzanowski pracami z okazji 300 rocznicy zgonu.
Skarga umierającego. Żale umierającego (XV w.) - prawdopodobnie przekł. czes.
pieśni O rozdzieleniu duszy Z cia-


Sklepy cynamonowe
418
lem (XV w.). S. u. jest znana z dwóch średniow. przekazów: plockiego (1463) i
.wrocławskiego (1461-70). Jej tematem są żale umierającego człowieka, który
boi się Bożego sądu, wyznaje grzechy i prosi o zmiłowanie - motywy ze
średniow. > ars moriendi. Przekaz płocki to abecedariusz (każda zwrotka
zaczyna się od kolejnej litery alfabetu), 23-zwrotkowa pieśń, będąca niemal w
całości monologiem bohatera. W końcowym fragmencie następują:
psychomachia (złe duchy kuszą konającego, anioł udziela mu rad co do dalszego
postępowania), lament umierającego, prośba do przyjaciół o dopełnienie rytuału
pogrzebowego oraz przypomnienie, że śmierć dotyczy każdego. Na uwagę zasługują
występujące w pieśni realist. obrazy (np. pozornej rozpaczy krewnych
czyhających na spadek). Przekaz wrocławski ma postać scenicznego widowiska
umoralniającego (dialog, didaskalia), związanego chyba z obrzędem pogrzebowym.
W tekst dramatu zostały wplecione dwie pieśni: Ach! Mój smętku, ma żałości i
Dusza z ciała wyleciała. Każda stanowi podstawę jednej z dwóch części utworu.
Tekst wypowiadają: Chory, Ludzie Słuchający, Anioł, św. Piotr, Dusza i postać
nieznana (narrator? chór?). Liczne wersje obu pieśni znane są do dziś w
tradycji lud.
Sklepy cynamonowe (1934) - zbiór kilkunastu połączonych tematycznie opowiadań
> B. Schulza, powrót do przeszłości, zmitologizowanej przez spojrzenie
narratora-dziecka. Przedstawiona w utworze rzeczywistość ma charakter umowny,
wyrasta z podświadomości narratora (konwencja oniryczna). Przekształceniu
ulegają przestrzeń (jest labiryntem, zyskuje wymiar kosmiczny lub teatralny),
czas (trwa w dawnej, bibl. postaci, robi pętle, przerwy, rodzi fałszywy 13
miesiąc, ulega antropomorfi-zacji) i bohaterowie (przemiany ojca, który bywa
magiem, starotestamento-wym prorokiem, kondorem, karakonem itd.). Świat 5'. c.
jest zbudowany z opozycji: XIX w. (epoka mitu) - XX w. (epoka tandety,
zepsucia, pozoru, symbolizowana przez ul. Krokodyli), duchowość - cielesność,
mężczyzna - kobieta. Autor opowiada się po stronie I członu opozycji, ale
fascynuje go także II - zwł. utożsamiana z materią kobiecość oraz wspaniała, a
zarazem przerażająca w swej bujności i rozpasaniu Matka-Natura. Ojciec -
obrońca duchowego porządku świata - toczy heroiczną, ale beznadziejną walkę z
naporem "rzeczywistości zdegradowanej" (określenie > A. Sandauera). Znacząca
jest także opozycja: Bóg (doskonały kreator) - człowiek (artysta). Ludzka
twórczość prowadzi zawsze do dzieł niedokończonych, ułomnych, chwilowych,
powstających dla jednego gestu czy pozy (Traktat o manekinach). Ich symbolem
jest manekin - istota pozbawiona wszelkiej duchowości i dlatego groźna:
panoszy się w domu, króluje na ul. Krokodyli. Powrót do mitycznej krainy dzie-
ciństwa w S. c. jest zarazem pożegnaniem rozbijanego przez tandetną
teraźniejszość duchowego porządku przeszłości.
Skład wsad > A. Mickiewicza (1848) - złożony z 15 punktów program ideowy
legionu utworzonego przez poetę we Włoszech. Łączy przekonanie o mesja-
nistycznej roli Polski z postulatami wolności słowa i wyznania, równości wszy-
stkich obywateli wobec prawa, obieralności urzędów, zniesienia wszelkiej
dyskryminacji (naród., spot. i płci), przekazania chłopom ziemi będącej wspól-
ną własnością, nietykalności własności prywatnej i niesienia pomocy wyzwala-
jącym się narodom słowiańskim. Pro-
419
Sława i chwalą
gram wyprzedzał epokę, toteż niektóre jego punkty wywołały oburzenie. Były to
zwłaszcza pkt 10 (przyznanie praw Żydom), 11 (prawa dla kobiet) i 13
(przekazanie ziemi chłopom).
Skrzetuski Jan -jedna z postaci cyklu powieści hist. H. Sienkiewicza, gł. bo-
hater jej pierwszej części > Ogniem i mieczem, namiestnik chorągwi pancernej
ks. J. Wiśniowieckiego, ideał Polaka, rycerza, chrześcijanina. W służbie
księcia tłumi powstanie kozackie na Ukrainie, dowodząc w rozmowie z
Chmielnickim, że ma ono wszelkie znamiona buntu przeciw prawowitej władzy. W
drodze do Łubniów poznaje Helenę Kurcewiczównę i staje się konkurentem >
Bohuna w staraniu ojej rękę. W czasie przemierzania stepów dostaje się do
niewoli, broni racji Rzeczypospolitej przed obliczem Chmiel-nickiego,
uwolniony w drodze do swych oddziałów staje się świadkiem zniszczeń Bohuna w
Rozłogach i uprowadzenia Heleny. Przedkłada sprawy ojczyzny nad własne,
pozostaje w armii księcia, dowodzi jego husarią, broni Baru, towarzyszy
poselstwu do Chmielnic-kiego, który szanując wielki hart ducha i męstwo tego
żołnierza wyposaża go w rodzaj żelaznego listu, aby bezpiecznie mógł odszukać
ukrywaną przez Bohuna Helenę. Zasłynął wielką odwagą w czasie obrony Zbaraża,
po bohaterskiej śmierci > Podbipięty przedostaje się przez oblegające mury
wojska wroga, by po niebezpiecznej i wyczerpującej wędrówce zawiadomić króla w
To-porowie o potrzebie odsieczy. W czasie leczenia ran wierny Rzędzian
powiadamia go, że ukochana Helena jest zdrowa, dochodzi do szczęśliwego
spotkania i przygotowań zaślubin. W -^ Potopie S. jest szczęśliwym ojcem i
mężem mieszkającym w Burcu, jednak wobec
szwedz. najazdu wyrusza na wojnę, dobrze służąc swymi umiejętnościami wojskom
konfederackim. W ostatniej części cyklu u jego boku w decydującej bitwie pod
Chocimiem walczy sześciu synów.
Skwarczyńska Stefania (1902-88) -historyk i teoretyk lit., metodolog, tea-
trolog, prof. Uniw. Łódzkiego (od 1945), twórca katedry teorii literatury,
późniejszego Instytutu Teorii Literatury i Filmu (od 1973). Współzalożycielka
i red. pism lit., m.in. "Prace Polonistyczne" (1937-55), "Zagadnienia Rodzajów
Literackich" (od 1957) oraz katolickiego "Znaku" (od 1946). Zajmowała się
głównie teorią lit. oraz dziedziną tej dyscypliny - nauką o rodzajach i
gatunkach, czyli genologią, i metodologią badań lit. Tego tematu dotyczą m.in.
zbiór Szkice z zakresu teorii literatury (1932), rozprawa Teoria listu (1937),
pierwszy akademicki podręcznik teorii lit. Wstęp do nauki o literaturze (3 t.,
1954-65) oraz Systematyka głównych kierunków w badaniach literackich (1948) i
antologia Teoria badań literackich za granicą (t. l, 1965-66, t. 2, 1974-81).
Z teorii dramatu opublikowała nowatorską rozprawę Zagadnienia dramatu (1953)
oraz prace teatrologiczne, m.in. Wokól teatru i literatury (1970), W orbicie
literatury, teatru, kultury naukowej (1985). Z zakresu historii lit. ogłosiła
studia m.in. Ewolucja obrazów u Słowackiego (1925), Rodzaj wątków i obrazów w
twórczości Mickiewicza (1934), W kręgu wielkich romantyków polskich (1966).
Wybrane zjawiska z zakresu lit. światowej opisała w bogatej erudycyjnie pracy
porównawczej Pomiędzy historią a teorią literatury (1975).
Stawa i chwalą (1956-62) - powieść > J. Iwaszkiewicza. Akcja obejmuje prze-
dział czasu między 1914 a 1947, zdarze


Slawińska Irena
420
nią rozgrywają się na Kresach Wschodnich (Ukraina), w Warszawie, Paryżu,
Rzymie i podwarszawskim folwarku głównego bohatera Komorowie. Bohaterowie
reprezentują różne pokolenia i środowiska: książę Biliński, hrabia Myszyński
senior i junior Janusz -jedna z głównych postaci, kompozytor Edgar Szyller,
proletariusz Wiewiór-ski, a ich losy ukazane zostały na tle przełomowych
wydarzeń hist. (rewolucja roś. i dwie kolejne wojny światowe). Narrator
przedstawia ludzi i środowiska dobrze sobie znane, dokonuje pewnego rodzaju
rozrachunku z własną osobowością, co uwidocznione zostało m.in. w osobach
Janusza My-szyńskiego i Edgara Szyllera (choć pierwowzorem tego ostatniego był
K. Szymanowski). Szeroka panorama służy zobrazowaniu losów pol. inteligencji,
odmienności jej poglądów i obyczajów. Problem artysty, jego twórczości i
związane z tym pytania o wartość, prawdziwość i trwałość przeżycia ar-tyst.
występują w różnym kształcie w wielu utworach Iwaszkiewicza, ta powieść
przynosi pewien rodzaj podsumowania wcześniejszych rozważań. Pisarz połączył w
jedną całość wiele wątków i technik narracyjnych, w powieści znaleźć można
elementy prozy realist., powieści epistolarnej, sagi rodzinnej, powieści
psychol., a nawet awanturniczego romansu. Tytuł ostatniego rozdziału nie-
przypadkowo wprowadza rozróżnienie na "epilogi" i "dalsze ciągi", po zakoń-
czeniu wojny żyjący bohaterowie stają przed koniecznością wyboru: na emigracji
zostają księżna Bilińska, Cherubin Kołyszko, Wyczerówna i Elżbieta Szyl-
lerówna; do kraju postanowił powrócić Alo Biliński, ponieważ tylko tu widział
możliwość życia; do nowych warunków próbuje się przystosować Ewelina Roy-ska.
Ostatnia scena powieści zawierająca opis ekshumacji zamordowanych
(Myszyńskiego i Wiewiórskiego) i rozmowę Fibicha z Alem w komorowskiej
oranżerii zamyka ostatecznie przeszłość, o której nie można zapomnieć, ale też
nie powinna ona przesłaniać teraźniejszości. Zaczerpnięte z wiersza Norwida
Sława motta wyjaśniają sens tytułu, podstawowe rozumienie zawiera pierwsze:
"Niesprawiedliwość może triumfować w sławie, / ale chwała jest zawsze po
stronie sprawiedliwości", autor wyraźnie rozgranicza te pojęcia stwierdzając,
że sławę można uzyskać różnymi sposobami, ale chwałę zdobywa ten, kto ma
słuszność po swojej stronie, dwa kolejne motta myśl tę rozwijają.
Slawińska Irena (ur. 1913) - historyk i teoretyk lit. Studiowała filologię
pol. i romańską na U. Wił. W czasie okupacji pracowała w tajnym nauczaniu w
Wilnie. Po wojnie związana z uczelniami w Toruniu i Gdańsku, > Instytutem
Badań Literackich PAN. Od 1950 r. pracownik nauk. KUL - od 1956 r. prof.,
kierownik katedry teorii lit., potem katedry dramatu i teatru (od 1976).
Wykładała na uniwersytetach w Kanadzie, USA, Belgii i Szwajcarii. Zajmuje się
gł. dramatem (zwi. poetyckim) i teatrem. Traktuje tekst dram. jako zapis wizji
teatralnej. Opublikowała także liczne rozprawy i studia, m.in. Tragedia w
epoce Młodej Polski. Z zagadnień struktury dramatu (1948), O strukturze
słownej III części "Dziadów" (1956), Sceniczny gest poety (1960), Współczesne
refleksje o teatrze (1979), Odczytywanie dramatu (1988). Wiele prac poświęciła
> C. Norwidowi: O komediach Norwida (1953), O prozie epickiej Norwida (1957),
Reżyserska ręka Norwida (1971). Interesuje się także dramatem rei.
421
Słonimski Antoni
Sławiński Janusz (ur. 1934) - teoretyk i krytyk lit. Ukończył filologię pol.
na UW, na tej uczelni podjął pracę nauk. (1956-68). W 1956-62 współpracował z
> "Twórczością". Był współzaloży-cielem i współredaktorem > "Tekstów" oraz
pism wychodzących w > drugim obiegu: "Kultury Niezależnej" i "Almanachu
Humanistycznego". Od 1962 r. pracuje w > Instytucie Badań Literackich PAN -
od 1983 r. jest prof. Prowadzi badania z pogranicza poetyki hist. i
lingwistyki oraz socjologii lit. Za pracę Koncepcja języka poetyckiego awan-
gardy krakowskiej (1965) otrzymał nagrodę nauk. im. T. Mikulskiego. Jest
współautorem Zarysu teorii literatury (1962) i pierwszego pol. Słownika ter-
minów literackich (1976), a także zbioru analiz Czytamy utwory współczesne
(1967). Redagował liczne prace zbiorowe, m.in. Liryka polska. Interpretacje
(1966), Problemy socjologii literatury (1971), serię wydawniczą Z Dziejów Form
Artystycznych w Literaturze Polskiej.
Slomczyński Maciej (1920-98) - prozaik, tłumacz. W czasie okupacji żołnierz
AK, więzień Pawiaka. Wiceprezes międzynarodowego stowarzyszenia Fundacja J.
Joyce'a. Od 1973 r. członek Irish Institute. Członek PEN Ciubu. Laureat
nagrody Fundacji im. Jurzy-kowskiego. Autor słabych powieści:
przygodowej Zadanie porucznika Kenta (1946) i sensacyjnej lądujemy 6 czerwca
(1946) oraz socrealistycznych Opowiadań o sprawach osobistych (1953) i dramatu
Samotność (1956). W 1961 r. ukazała się jego najciekawsza proza:
Sam przeciw Tebom - stylizowany, pełen aluzji lit., hist. i kult. monolog żoł-
nierza szturmującego miasto. Sukces odniósł S. jako tłumacz, m.in. Ulissesa J.
Joyce'a, Raju utraconego J. Miltona,
dzieł wszystkich Szekspira, oraz autor powieści kryminalnych wyd. pod pseud.
Kazimierz Kwaśniewski i Joe Alex.
Słonimski Antoni, pseud. Pro-rok (1895-1976) - poeta, prozaik, publicysta i
satyryk. Współtwórca grupy poet. > Skamander, współzalożyciel kabaretu lit.
"Pod Pikadorem", recenzent teatr. "Wiadomości Literackich" (1924-39),
publicysta "Cyrulika Warszawskiego", autor cyklu felietonów Kronika tygodniowa
(od 1927). Lata II wojny światowej spędził w Paryżu i Londynie, gdzie
redagował pismo "Nowa Polska" (1942-46). Kierownik sekcji literatury UNESCO
(1946^8), dyrektor Instytutu Kultury Polskiej w Londynie, od 1951 w Warszawie,
od 1971 stały współpracownik "Tygodnika Powszechnego". Prezentował wierność
humanistycznym wartościom, bezkompromisowość i odwagę intelektualną, swoim
autorytetem moralnym poparł m.in. list w sprawie Dziadów A. Mickiewicza
(1968). Debiutował zbiorem Sonety (1918), wczesna liryka S. pozostaje pod
wpływem klasycyzmu i parnasizmu: Harmonia (1919) i Czarna wiosna (1919). Póź-
niejsze wiersze nawiązują do poezji ro-mant., zwł. w zbiorach Godzina poezji
(1923), Droga na Wschód (1924), Z da-lekiej podróży (1926), a także do gło-
szonej przez skamandrytów "poezji codzienności" w t. Okno bez krat (1935),
Alarm (Londyn 1940). Twórczość wojenną charakteryzuje nostalgia, hołd składany
słowami wiersza ofiarom terroru hitlerowskiego i marzenia o sprawiedliwym
świecie: Popiół i wiatr, 1942; Wiek klęski, 1945. Późniejsze wydania to m.in.
Nowe wiersze (1959), Rozmowa z gwiazdą (1961), 138 wierszy (1973).
Publicystykę S. cechuje talent polemiczny, humor i dowcip graniczący z
szyderstwem. W felietonach


Słoń
422
występował przeciw nietolerancji, ksenofobii i klerykalizmowi. Felietony i re-
cenzje ukazały się w tomach m.in. Moja podróż do Rosji (1932), Heretyk na am-
bonie (1934), Kroniki tygodniowe (1956), Artykuły pierwsze] potrzeby (1959),
Gwałt na Melpomenie (1959), Ułatwione odmownie (1964). Dorobek sceniczny to
dramat wierszem Wieża Babel
(1927) i komedie Murzyn warszawski
(1928) i Rodzina (1933). Powieści wyrosłe z tradycji prozy fantastycznonau-
kowej H. G. Wellsa to katastroficzna wizja zagłady świata opisana w pozycjach:
Torpeda czasu (1924) i Dwa końce świata (1937). S. jest też autorem lir.-
satyr. opowiadań Jawa i mrzonka (1966), tekstów słynnych szopek polit., także
kalamburów i parodii w wyborze (wraz z > J. Tuwimem) W oparach absurdu
(1958). Wspomnienia warszawskie i Alfabet wspomnień (1975) to pełne humoru i
sentymentu pozycje opisujące korzenie rodzinne i lit. na tle panoramy dawnej
Warszawy.
Słoń tom humoresek > S. Mrożka, publ. w rubryce satyrycznej "Postępowiec"
na łamach kilku pism krakowskich w 1956 r., druk. 1957. Tytułowy utwór
przedstawia zabawne zdarzenie w ogrodzie zoologicznym, kiedy to zgrabną atrapę
słonia unosi w górę i przemieszcza ponad miastem podmuch wiatru. Tak oto
została skompromitowana mistyfikacja przygotowana przez kierownika, gotowego
zawsze i za każdą cenę włączyć się do "wspólnej pracy i walki". Prestiż miejsc
i osób w minionym systemie władzy wymagał stałego wzmacniania, w tym wypadku
doskonałym sposobem miał być prawdziwy słoń, a okolicznością święto państwowe
22 lipca. Do najzabawniejszych w tym tomie należą utwory ośmieszające
stereotypy w prezentowaniu współcz.
wsi, pojmowania elementów postępu i zacofania, np- humoreska Z ciemności.
Słońce w brzuchu - wiersz > A. Sterna z t. Futuryzje (1919); wyraz typowego
dla > futuryzmu pragnienia zachłyśnięcia się światem, "pożarcia go", kultu
biologizmu i dynamiki, pogardy dla stagnacji. Utwór prowokuje czytelnika za-
skakującymi metaforami, trudnymi do wymówienia skojarzeniami brzmień ("pić wić
nić"), dziwacznymi elipsami, sztucznymi, opartymi na dysonansach rymami.
Słowacki Juliusz (l 809-49) - poeta ro-mant., kształcony w Liceum Krzemie-
nieckim i U. Wił., po śmierci ojca Euze-biusza wychowywany przez matkę Sa-
lomeę z Januszewskich. Studiując prawo (1825-28), poznał m.in. A. Mickiewicza,
J. Lelewela, braci Śniadec-kich, natomiast pracując jako aplikant w Komisji
Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie spotkał J. Ursyna Niemcewicza i J. B.
Zaleskiego. Zatrudniony przez A. J. Czartoryskiego w Biurze Dyplomatycznym
Rządu Narodowego wyjechał jako kurier do Londynu i Paryża (1831), gdzie
pozostał. W młodzieńczych utworach, bliskich wpływom W. Szekspira i G. Byrona,
podejmuje tematykę orientalną (np. Arab) lub hist. (np. Jan Bielecki i Maria
Stuart), tworząc portrety bohaterów nieprzeciętnych, skłóconych ze światem,
samotnych. Ważną datą w życiu i twórczości S. było powstanie listopadowe
(1830), zaangażowany w walkę poprzez swą poezję grał rolę nowego Tyrteusza
wzywając do boju w utworach: Hymn, Oda do wolności. Kulik. Jako emigrant w Pa-
ryżu publikuje 2 tomy Poezji (1832) z młodzieńczą twórczością, odległą te-
matycznie od spraw naród, tragedii, przyjętą źle, z czego tłumaczył się w arł
423
Słowacki Juliusz
tykule Kilka słów odpowiedzi na artykuł pana Z. K. (1841), a Mickiewicz sko-
mentował słowami "jest to gmach piękną architekturą stawiany, jak wzniosły
kościół - ale w kościele Boga nie ma". W l. 1932-36 przebywa w Szwajcarii i
ogłasza trzeci tom Poezji (1833) zawierający wiersze powstańcze oraz poemat o
tragedii tych, którzy przeżyli narodowy zryw > Lambro. Do młodzieńczych
wspomnień przyjaźni z L. Spitznaglem i miłości do L. Sniadeckiej powrócił w
załączonym tam poemacie > Godzina myśli. W tym też czasie S. pisze
rozrachunkowy dramat, próbę oceny moralnych i polit. dylematów pokolenia
powstańczego, > Kordian (1833). Pod wpływem przeżyć związanych z pejzażem
alpejskim powstaje piękny liryk > Rozłączenie (1835). Kontynuacją tematyki
polit. były dwa kolejne dramaty, ironiczno-baśniowa > Balladyna (1835) i ->
Horsztyński (1835). Spotkanie z rodziną i > Z. Krasińskim w Rzymie (1836)
stało się początkiem dwuletniej podróży po Włoszech, Grecji, Egipcie i
Palestynie, która pozwoliła poecie na poznanie dawnych kultur, ale także
umocniła przekonanie o konieczności życiowego pielgrzymowania z dala od tych,
których kochał, np. > Hymn o zachodzie słońca (inc. "Smutno mi Boże").
Dostrzeżenie analogii między starożytną Grecją a współcz. Polską znalazło
wyraz w > Grobie Agamemnona, o niezniszczalności ducha narodu pisze w dialogu
Rozmowa z piramidami. Gorzkie refleksje nad losami własnymi i pokolenia zawarł
w > Anhellim (1837) i nieco później napisanym wierszu > Testament mój
(1839). Doświadczenia z całej podróży na Bliski Wschód zapisał w poemacie
dygresyjnym > Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (183639), którego fragmentem
jest Grób Agamemnona. W 1838 r. powrócił do Paryża, gdzie pozostał do końca
życia, tam też ukazują się Trzy poematy (> W Szwajcarii, > Ojciec
zadźumionych i Wacław) oraz Poematy Piasta Dantyszka o piekle, zarówno one,
jak i cala wcześniejsza twórczość nie zyskały uznania w środowisku pol.
emigracji. Wyrazem poczucia osamotnienia i świadomości znaczenia własnej
poezji jest poemat dygresyjny > Beniowski (1841), natomiast przekonanie o
nieuchronnej zagładzie jednostek i narodu w toku cywilizacyjnych przemian oraz
możliwości odrodzenia się tylko przez śmierć zapisane zostało w > Lilii
Wenedzie. Przedstawiony w 1842 r. A. Towiańskiemu entuzjastycznie zaakceptował
jego poglądy, czemu dał wyraz w wierszu Tak mi, Boże, dopomóż. Doświadczenia
poety z okresu zbliżenia do kręgu mistyków i osoby mistrza znalazły wyraz w
dramacie > Ksiądz Marek (1843), mechanizm rozwoju hist. przedstawił
posługując się formą tragicznej groteski w utworze > Sen srebrny Salomei
(1843). Ilustracją przewartościowania romant. postaw jest napisana w tym
czasie, lecz wydana znacznie później tragikomedia > Fan-tazy (1866). Po
zerwaniu z kołem to-wiańczyków S. uporządkował swoje dotychczasowe rozważania
o istocie i sensie wszechrzeczy tworząc system filoz. nazwany > genezyjską
filozofią, który wyłożył w poet. traktacie > Ge-nezis z Ducha (1844), pewne
jej elementy znalazły się w utworach lit. takich, jak dramaty Zawisza Czarny,
Samuel Zborowski (1844), Agezylausz (1846) oraz epopeja > Król-Duch (1845-
49). Ostatnie lata życia poety przyniosły długo oczekiwane spotkanie z matką
we Wrocławiu (1848) i pierwszy kontakt z C. Norwidem utrwalony następnie w
jego > Czarnych kwiatach (1856). S. po śmierci pochowany został na cmentarzu
Montmartre w Paryżu,


Słowik
424
prochy sprowadzone do Polski w 1927 r. złożono obok A. Mickiewicza w podzie-
miach Katedry na Wawelu.
Słowik - erotyk > J. Przybosia z t. Najmniej stów (1955). Sytuacja lir. jest
wyraźnie określona czasoprzestrzennie:
kochankowie budzą się ze snu. W ogrodzie za oknem świta. Upływ czasu jest
sygnalizowany przez przechodzenie śpiewu słowika (silne nasycenie onoma-
topejami) w śpiew skowronka. W pokoju czas się zatrzymał - miłości przezna-
czona jest sfera trwania. W ciszy zostaje wypowiedziane wyznanie miłosne
(puenta wiersza).
Slowo o Jakubie Szeli (1926) - poemat
> B. Jasieńskiego, uznany za najwybitniejsze dzieło pisarza, polemika ze spo-
sobem przedstawiania Szeli w Turoniu
> S. Zeromskiego, > Weselu S. Wyspiańskiego i > Chorale K. Ujejskiego.
Negatywnemu wizerunkowi przywódcy powstania 1846 r. autor przeciwstawił obraz
herosa walczącego o prawa chłopów. Nadał mu rysy tragiczne (oszukany i
wykorzystany przez Austriaków). Rzeź galicyjską ukazał jako akt spra-
wiedliwości - zemstę za poniesione krzywdy. Jasieński wykorzystał inspiracje
folklorystyczne (typ obrazowania, słownictwo, melodyka strofy), łącząc je z
elementami poetyki futurystycznej, z poetyckim skrótem i metaforyką -jednym z
najlepszych fragm. poematu jest bitwa chłopów z panami, pokazana przez
groteskowy obraz tańca. Znany także w scenicznych przeróbkach, m.in. jako
Rzecz gromadzka (powst. w Moskwie).
Stówka (1913) - zbiór wierszowanych utworów > T. Żeleńskiego-Boya wyd. z
podtytułem Zbiór wierszy i piosenek Z 16-ma melodiami w tekście. W pierwszym
wydaniu znalazły się również teksty zbiorków ogłoszonych wcześniej:
Igraszki kabaretowe (1908), Piosenki i fraszki "Zielonego Balonika''(1908),
Nowe piosenki (1910), Gdy się czlowiek robi starszy... (1911) oraz fragm.
Szopek krakowskich "Zielonego Balonika" (1911-12). Są doskonalą panoramą życia
obycz. i kult. w Krakowie na pocz. XX w., a sięgając po kabaretową formę kpiny
i satyry ukazują konserwatyzm i pruderię obycz. arystokracji oraz mechanizmy
tworzenia mitów "kapłaństwa sztuki" przez środowiska artyst. Wiele aforyzmów i
porzekadeł z tekstów weszło na stale do języka potocznego dając świadectwo
dużej ich popularności.
Snobizm i postęp (1922) - szkic lit. > S. Zeromskiego, w którym zawarta zo-
stała zdecydowanie negatywna ocena rewolucji bolszewickiej, co było powodem
zakazu wydawania po wojnie, a nawet pominięcia w edycji zbiorowej dziel
pisarza. Autor przestrzega, że każdy, kto szerzy ideę rewolucji wśród nie-
uświadomionych, musi przewidywać jej wszystkie skutki, co na ogół jest dość
trudne. Przypomina dalej, że moskiewscy reformatorzy zapowiadali dobro i
piękno, a rzeczywistość przyniosła przemoc i śmierć. Jego zdaniem "rewolucyjny
snobizm" może tylko zagrozić rozwojowi Polski, własna droga postępu powinna
prowadzić przez wysiłek i tworzenie, proces zmian stopniowych, a nie
niszczenie. Ogląd rzeczywistości dowodzi bowiem, że "w przeciągu jednego roku
szybkość postępu polskiego wykonuje bieg nadzwyczajny" ta myśl miała być
tylko potwierdzeniem słuszności poglądów autora.
socrealizm - realizm socjalistyczny, kierunek obowiązujący od 1934 r. w sztuce
i lit. ZSRR. Proklamowany na zjeździe
425
Sonety krymskie
pisarzy przez M. Gorkiego, podporządkowywał każdą twórczość artyst. propa-
gandzie partii komunistycznej. W Polsce obowiązywał od Zjazdu Literatów
Polskich w Szczecinie (1949) i stal się synonimem schematyzmu, mitu wroga,
stylistyki militarnej, powieści produkcyjnej, a także wybranych gatunków
(panegiryk, oda, pamflet) i tematów (pochwała przodownika pracy); pojawiły się
utwory, w których prezentowano zdeformowany obraz hist. Powieść tego okresu
(1949-56) reprezentują m.in. T. Konwickiego Przy budowie, I. Newerle-go
Pamiątka z Celulozy, A. Scibora-Rylskiego Węgiel; poezję W. Broniew-skiego
Slowo o Stalinie.
Solaris (1961) - powieść > S. Lema, opis prób kontaktu człowieka z "myślącym
oceanem", spełniającym jego najskrytsze oczekiwania, co w konsekwencji
wywołuje sytuacje nieoczekiwane, nawet tragiczne. Na stacji Solaris, sztucznym
obiekcie, dzieją się rzeczy niezwykłe i niczym zagadka kryminalna początkowo
nieodgadnione, o których opowiada sam bohater, będący równocześnie narratorem.
Zachowanie pierwszego napotkanego członka załogi, nieuchwytność drugiego i
śmierć trzeciego, tajemnicze ostrzeżenia stwarzają nastrój grozy i nadają
powieści charakter sensacyjno-kryminalny. Zagadkowe zachowanie
współmieszkańców stacji jest wynikiem ich spotkań z niesamowitymi gośćmi i tak
Kelvinowi zjawi się zmarła przed dziesięcioma laty Harey, ukochana dziewczyna,
do której samobójczej śmierci przyczynił się niechcący. Dramat dwojga istot
jest pochodną kontaktu z obcą świadomością w kosmosie i tylko chwilami wysuwa
się na plan pierwszy, ponieważ autora interesują tak naprawdę mechanizmy rzą-
dzące procesem poznania. Równolegle
z dram. tokiem zdarzeń przedstawionych biegnie w powieści ciąg informacji o
planecie i jej niezwykłym oceanie. Jednym ze sposobów bezpośredniego
dostarczania wiedzy czytelnikowi za pośrednictwem fikcyjnych źródeł naukowych
jest narada uczestników wydarzeń, w której toku przedstawiają zebrane
informacje, a czytelnik ma okazję się z nimi zapoznać i je uporządkować. W
ekstremalnych warunkach kosmicznej przygody ujawniają się nowe obszary
możliwości człowieka, w tym wewn. przestrzeń jego psychiki. Na motywach tej
książki Lema oparł swój film A. Tar-kowski (1973), wzbudzając nim szerokie
zainteresowanie i dyskusje.
Sonet szalony wiersz > L. Staffa zamieszczony w tomie Ptakom niebieskim
(1905), w którym poeta odrzuca marazm i smutek, a deklaruje potrzebę po-
szukiwania radości we wszystkich przejawach życia. Podmiot lir. to "zwycięzca
słotnych wichrów, burz i niepogody", który znalazł swoje miejsce w przyjaznym
świecie. Okazuje się, że do odczuwania radości życia niekonieczna jest mądrość
i rozwaga, wręcz przeciwnie, dobrą towarzyszką staje się "lekkomyślność ...
płocha weselnica", wystarczą pogoda ducha i radosne odbieranie świata, co
wyraża zwrot: "Proszę cię, duszo moja, bądźże mi szaloną". Harmonia z sobą i
naturą może stanowić źródło prawdziwie szczęśliwego życia.
Sonety krymskie (1826) - cykl 18 sonetów > A. Mickiewicza, napisanych pod
wrażeniem wycieczki na Krym (1825), wydanych z Sonetami odeskimi w tomie
Sonety (1826). Kolejność utworów nie oddaje rzeczywistej trasy podróży -wynika
z zamysłu kompozycyjnego, nawiązującego do poematu opisowo-podróżniczego.
Jeden z bohaterów lir.


Sonety odeskie
426
427
Spójrzmy prawdzie w oczy
cyklu to wędrowiec zachwycony bogactwem krymskiego pejzażu. Opisy krajobrazów
zostały podporządkowane jego wrażeniom. S. k. przedstawiają urodę stepu o
różnych porach dnia i w nocy (Stepy akermańskie), zmieniające się stany morza
{Cisza morska. Żegluga, Burza), piękno gór (personifikowany opis w Czatyrdahu)
i morskiego brzegu (Aju-dah). Oczami dociekliwego podróżnika ogląda czytelnik
ruiny miasta (Bakczy-seraj), pol. grób (Grób Potockiej), to samo miejsce w
różnych porach (Bakczy-seraj, Bakczyseraj w nocy). Wędrujący przez Krym
człowiek to także pielgrzym - wygnaniec z ojczyzny {Stepy akermańskie.
Pielgrzym), romant. filozof rozmyślający nad przemijaniem ludzkich dziel
(Bakczyseraj), dręczony gorzkimi wspomnieniami {Cisza morska), wreszcie
romantyk o chorym sercu (Burza). W wielu sonetach bohater to zarazem podmiot
lir. W innych rolę mówiącego przejmuje narrator (Burza) lub człowiek Wschodu,
mirza - stąd liczne orientalizmy i kwiecistość stylu niektórych sonetów, np.
Czatyrdah. W S. k. poeta złamał sztywne zasady gat.: zmienił proporcje części
opisowych i refleksyjnych. (Stepy akermańskie, Pielgrzym), wprowadził do
sonetu dialog, dodał 15. wers (Widok gór ze ^'hilill stepów Kozłowa), połączył
różne na-'cpill stroje i style, wykorzystał bogaty reper-f:.^;|s tuar środków,
naruszył zwyczaj jeż. przez wprowadzenie orientalizmów. Cykl wywołał ostre
sprzeciwy klasyków i liczne naśladownictwa romantyków. Poszczególne sonety
zostały przetłumaczone na 21 języków, a cały cykl m.in. najeż, niem., franc.,
roś., ang., ukr.
Sonety odeskie, zw. miłosnymi (1826) -22 sonety > A. Mickiewicza, wydane
razem z Sonetami krymskimi w tomie Sonety (1826). Motto z Petrarki wskazuje na
przyjęcie wzorca wł. Bohater lir. (podmiot lir.) cyklu to człowiek cierpiący z
miłości, przeżywający różne jej odcienie. Wyobcowany ze świata, żyje
wspomnieniami (sonet XII). Ma cechy bajroniczne, ale jego uczuciowość wyrasta
z sentymentalizmu. Nieobce mu są także uroki ziemskiej miłości - zmysłowej,
wolnej od cierpienia (sonet XV Dzień dobry, XVI Dobranoc i XVII Dobry
wieczór), i tajniki gry salonowej (sonet XVIII i XIX). Śmiałość erotyki S. o.,
niespotykana dotąd w poezji pol., wywołała ostrą krytykę. Cykl lub po-
szczególne utwory zostały przetłum. na 17 języków.
Soplica Jacek - główny bohater �> Pana Tadeusza A. Mickiewicza. Postać
dynamiczna. W młodości typowy zaściankowy szlachcic, w poczuciu krzywdy,
urażonej dumy i pod wpływem impulsu dopuszcza się zbrodni. Chcąc odpokutować
grzech i oczyścić się z niesłusznego zarzutu zdrady naród., wstępuje do
Legionów Dąbrowskiego, bierze udział w wielu bitwach, zmienia się w księdza
Robaka - pokornego mnicha, emisariusza polit. przygotowującego powstanie na
Litwie. Skupiając w sobie cechy bohatera romant., jest zarazem jego nową
propozycją -odchodzi od przeciętności i indywidualizmu w kierunku typowości i
demokra-tyzmu. Jego samotność wynika ze świadomego wyboru (forma pokuty), a
nie poczucia wielkości czy wyobcowania.
sowizdrzalska literatura - termin wprowadzony przez > A. Briicknera na
określenie twórczości anonimowych humorystów pochodzenia plebejskiego z końca
XVI i l. pół. XVII w. Zrodziła się w opozycji do oficjalnej dworskiej kultury
oraz praw i obyczajów świata feudalnego. Wyrażała plebejski sposób
widzenia rzeczywistości, z przekorą konstruowała "świat na opak". Drwiła z
obowiązujących norm i zasad, konfrontując je z doświadczeniami ludu.
Prowokacyjnie chwaliła łotrostwo, złodziejstwo, pijaństwo. Jej rozwój zaczął
się od komedii (tzw. komedia sowizdrzalska). Anonimowa Wyprawa plebańska
(1590) kpiła z postanowień zjazdu w Łęczycy (1589), zobowiązujących
duchowieństwo do uzbrojenia i wyprawienia na wojnę jednego pachołka. Źródłem
komizmu staje się zachowanie bohaterów chcących sprostać nowej dla nich
sytuacji. Parobek o imieniu Albertus na stałe zagościł w lit. Kolejne:
Albertus z wojny (1596) i Komedia rybaltowska nowa (1625) wraz z Wyprawą...
tworzą grupę tzw. albertu-sów. Inne znane komedie s. to: Peregrynacja Maćkowa
(1612), wykorzystująca gwarę mazurską, i Nędza z Biedą z Polski idą (1624).
Patronem l. s. stał się > Sowizdrzał, a jej źródła to: plebejska lit.
średniow. i renes. oraz średniow. lit. rybaltowska. Za najwybitniejszego poetę
s. uważa się > Jana z Kijan. L. s. chętnie posługiwała się parodią, np.
psalmu, modlitwy, kazania, listu, peregrynacji, sięgała po fraszkę i facecję.
Stworzone w niej sytuacje wykorzystali anonimowi pisarze jezuiccy do rozprawy
z innowiercami. Poetyka "świata na opak" wywarła wpływ na humorystykę XVII w.,
m.in. na twórczość > W. Potockiego,
> Ł. Opalińskiego, > S. Lubomirskiego. Wykorzystywali ją także pisarze XX
w., np. > J. Tuwim, > A. Slonim-ski, > K. I. Gałczyński, > S. Mrozek.
Sowizdrzał Dyl (Sowizrzał, Sowiźrzał)
bohater ukształtowany w lit. niem. (XV-w. pisana wersja jego biografii na
podstawie przekazów ustnych). Lit. pol. przyswoił go nieznany tłumacz, pisząc
Sowrzociardlko (1530). Imię bohatera
wyprowadzono od sowy (sowie zwier-ciadełko). Naprawdę znaczy ono z niem.
"czyścizadek". S. to sympatyczny łotrzyk, obieżyświat wędrujący po różnych
miastach (Praga, Erfurt, Paryż, Kraków), płatający niewybredne - często
wulgarne - figle ludziom z różnych stanów. Jego przekora narusza ustalony
porządek społ., przeciwstawia się wyrafinowanym obyczajom i mądrości ludzi
uczonych, która nie przeszkadza im krzywdzić innych. S. stal się popularnym
bohaterem lud. Przetrwał w tradycji kulturowej do XX w. Najlepiej zachowany
pol. tekst (w unikatowym, zdefektowanym egzemplarzu) - Sowizrzał krotofilny i
śmieszny. Początek, żywot i dokonanie jego dziwne -opiera się na redakcjach i
wydaniach z XVII w.
Spojrzenie (1943) - wiersz > K. K. Ba-czyńskiego. Rozpoczyna się beznamiętnym
stwierdzeniem faktu przemijania wszystkiego. W zatrzymanym czasie i
ograniczonej przestrzeni dokonuje się proces samopoznania podmiotu mówiącego
(spojrzenie na siebie): stwierdzenie wewn. dezintegracji. Mówiący widzi w
sobie 4 różne osoby: kochającą (szczęśliwą, dumną), nienawidzącą (okrutną,
nieczułą), cierpiącą i przyjmującą z pokorą swój los - śmierć.
Spójrzmy prawdzie w oczy - wiersz > S. Barańczaka z t. Jednym tchem (1970).
Poeta zgromadził związki frazeologiczne z rzeczownikiem "oczy". Rozbijając je
za pomocą przerzutni, wyeksponował znaczenie epitetów (np. nieobecne, stężałe,
ocierane z łez). Stworzył w ten sposób obraz anonimowego tłumu, kryjącego za
swoją szarością cierpienie, żyjącego w poczuciu obcości, nie ujawniającego
własnych myśli. Idiomowi "spojrzeć prawdzie w oczy" przywrócił


Srebrne orły
428
429
Staff Leopold
dosłowność, wzywając do odczytania prawdy z oczu tych ludzi. Posługując się
kontaminacją ("dajmy z siebie wszystko na własność") i łącząc z rzeczownikiem
"oczy" apel "stańmy na wysokości", Barańczak namawia do zachowania uczciwości
wobec krzywdzonych i poniżonych, bo to oni są rzecznikami prawdy. . .
Srebrne orly powieść > T. Pamickie
go wyd. w Jerozolimie w 1944 r., w kraju w 1949. Ukazuje kształtowanie się
państwa polskiego na przeł. X i XI w. z perspektywy przemian przeżywanych
przez całą Europę. Centralne miejsce zajmują wzajemne stosunki Ottona III i
Bolesława Chrobrego, które pozwalają ujawnić dalekie plany polit. cesarstwa
zmierzające do odbudowy dawnej świetności, z wyznaczoną w tym rolą pol.
władcy. Tok fabuły jest podporządkowany retrospektywnie ujętym rozmyślaniom
głównego bohatera Arona, wychowanego w Rzymie Irlandczyka, który po wędrówce
przez niemal całą Europę zostaje opatem benedyktynów w Tyńcu. Próbuje on
zrozumieć racje Bolesława Chrobrego, który w imię niezależności polit. odmawia
przyjęcia z rąk Ottona III godności patrycjusza imperium i jego symbolu,
"srebrnych orłów". Poufne misje Arona na dworze papieskim, wędrówka przez
ziemie franc., niem. i pol. są naturalną sposobnością do ukazania polit. racji
wpływających na kształt ówczesnej Europy, w tym konfliktów papiesko-
cesarskich, religii chrzęść, i pogaństwa, cywilizacji helleńsko-romańskiej i
germańskiej. Powieść jest z rozmachem przedstawioną panoramą świata, w którym
umacniające się państwo pol. poszukuje swego miejsca. Konstrukcja czasu powie-
ściowego, pełna dygresji, różnych planów sprzyja pogłębieniu psychologii, w
konsekwencji zdarzenia pokazywane są przez pryzmat życia psychicznego
bohaterów, portretowanych tzw. techniką strumienia świadomości.
Stabro Stanisław (ur. 1948) - poeta, krytyk i historyk lit. Absolwent, a na-
stępnie pracownik nauk. wydziału filologii pol. na UJ. Reprezentant pokolenia
> Nowej Fali. Współzalożyciel krakowskiej grupy Teraz, głoszącej konieczność
zwrotu poezji ku życiu spol. i nakładającej na poetę obowiązek wpływania na
zewn. rzeczywistość. W l. 70. współpracownik "Studenta" (tu debiutował w
1968). Red. krakowskiego "Magazynu Kulturalnego". Już w debiutanckim tomie
wierszy Requiem (1973) pojawiają się sygnały niechęci S. do współcz.
cywilizacji. W kolejnych tomach {Dzień twojego urodzenia, 1974; Na inne glosy
rozpiszą nasz glos, 1978; Pożegnanie księcia, 1981) kontestacja spol.
przybierze na sile do tego stopnia, że w poemacie Uiryka terroryzm zostaje
uznany za jedyną nadzieję świata. W wierszach S. obsesyjnie pojawia się motyw
śmierci. Wyciszenie tych nastrojów następuje w późniejszej twórczości poety.
{Dzieci Leonarda Cohena, 1984; Korozja, 1989). Jako badacz zajmuje się S. lit.
współcz. {Legenda i twórczość Marka Maski, 1985; Poeta odrzucony, 1989;
opracowanie krytyczne Listu do nieznanego poety > R. Wojaczka), zwł. poezją
pokolenia wojennego (antologia Z rodu Anhellich. Liryka pokolenia wojennego,
1991).
Stachura Edward, pseud. Sted (1937-79) - poeta, prozaik, tłumacz. Ur. we
Francji w rodzinie emigrantów, w 1948 wraz z rodzicami wrócił do Polski.
Studiował romanistykę na KUL-u i UW. Prowadził życie trampa, dużo podróżował
(Meksyk, Francja, Norwegia, Bliski
Wschód). Przez kilka lat był związany z "Hybrydami". Zmarł śmiercią
samobójczą. Krytycy określają jego twórczość jako "życiopisanie" - w utworach
stylizował siebie (po części tworzył własną legendę), ujawniając bardziej
malownicze fragmenty swojej biografii. Stworzył własną filozofię życiową,
łącząc zachwyt nad życiem z silnym poczuciem jego tragizmu. Krótko przed
śmiercią zdobył popularność, po śmierci stal się wręcz idolem młodych.
Wykreował bohatera (swoje alter ego) - samotnego wędrowca, odrzucającego
życiową stabilizację, człowieka wolnego, pełnego podziwu dla przyrody i
człowieka, a zarazem lęku przed skutkami współcz. cywilizacji. Z czasem strach
i poczucie wyobcowania zdominowały w twórczości S. afirmację życia. Wśród
pisanych specyficznym językiem (dużo patosu, inwokacji, form litanijnych)
wierszy i poematów {Dużo ognia, 1950;
Przystępuję do ciebie, 1965; Po ogrodzie niech hula szarańcza, 1966; Missa
pagana, 1978) szczególną uwagę zwraca Kropka nad ypsylonem (1975), obfitująca
w eksperymenty i dowcipy jeż. (m.in. słynna litania wyzwisk, zaczynających się
od "ty ..."). Ogromną popularność zdobyły Piosenki S. (1970), sprawiające
wrażenie autentycznych opowieści o życiu. Najbardziej oryginalną częścią
dorobku S. była jego proza: opowiadania Jeden dzień (1964), Falując na wietrze
(1966), Się (1977), powieści Cała jaskrawość (1969) i Siekierezada albo zima
leśnych ludzi (1970) oraz trudne do sklasyfikowania Wszystko jest poezja.
Opowieść - rzeka (1975) i Fabula rasa. Rzecz o egoizmie (1979). Ostatnim
utworem S. był napisany przed śmiercią przejmujący poemat List do pozostałych
(1979). Pośmiertnie ukazało się 5-tomowe wydanie Poezji i prozy S. (1982). W
1986 r.
W. Leszczyński zrealizował filmową adaptację Siekierezady.
Staff Leopold (1878-1957) - poeta, dramaturg, tłumacz. Debiutował tomem poezji
Sny o potędze (1901), będącym próbą przezwyciężenia modernistycznego
dekadentyzmu. Twórczość poet. w ciągu lat ulegała modyfikacjom zachowując
jednak indywidualny charakter i cechy klasycyzmu wyrażanego w filozofii ładu i
zgody z życiem oraz w dążeniu do integracji różnych kultur. Bogaty dorobek
poet. to zbiory rozważające m.in. sprawy kultury i egzystencji Dzień duszy
(1903), Ptakom niebieskim (1905), Gałąź kwitnąca (1908), V śmiechy godzin
(1910); życie codzienne Ścieżki polne (1919), Ucho igielne (1927), Wysokie
drzewa (1932), Barwa miodu (1936); dramatyczne przeżycia wojenne oraz własną
twórczość Martwa pogoda (1946), Wiklina (1954), Dziewięć muz (1958). Jest też
S. autorem poematu Mistrz Twardowski (1902), dramatów m.in. Skarb (1904),
Godiwa (1906), Igrzysko (1909), Wawrzyny (1912), Południca (1920) oraz mono-
grafii Michał Anioł (1934). W dramatach i w liryce głosił potrzebę, ale i
względność prawdy, bronił marzeń i mitów, w których upatrywał podstawy
ludzkich dążeń i działań. Twórczość przekładowa S. była bogata i zróżnicowana,
od powieści do utworów filoz. i poet. Tłumaczył autorów staroż., m.in.
Epikura, He-raklita i Petroniusza, oraz średniow., m.in. Kwiatki św.
Franciszka, Zlotq le' gendę Jakuba de Yoragine, renes. pisma Leonarda da
Vinci, poezje Michała Anioła i czołowego przedstawiciela franc. oświecenia D.
Diderota. Był autorem przekładu powieści J. W. Goethego, dziel F. Nietzschego,
nowel T. Manna, utworów K. Hamsuna, G. Deleddy, R. Rollanda. Wydał także
opracowania lit.,


Stara baśń
430
m.in. Lirycy francuscy (1924), Wiersze wybrane J. Kasprowicza (1938) i Wybór
poezji B. Leśmiana (1946).
Stara baśń. Powieść z IX wieku (1876) - pierwsze ogniwo cyklu > J. I. Kra-
szewskiego powieściowych zapisów dziejów Polski. Przedstawia proces
kształtowania się państwa pol. i czasy sprawowania rządów przez legendarnego
Piasta. Rozkład wspólnoty plemiennej i ekspansja germańska na ziemie Polan
stanowią tło wydarzeń rozgrywających się wśród bohaterów fikcyjnych:
rodzin kmiecia Wiszy i Domana. Podstawą fabuły są elementy baśniowych
przekazów o pogańskich początkach państwowości pol., czytelnik pozna tragiczne
wypadki związane ze śmiercią Popielą, będzie uczestniczył w postrzy-żynach u
Piasta, dowie się, jak wyglądało życie codzienne, jakie zwyczaje obowiązywały
wśród pierwszych Słowian. Najpopularniejszy utwór tego pisarza, wielokrotnie
wznawiany, adaptowany na scenę, tłumaczony na jeż. obce.
Stara kobieta wysiaduje (1968) - katastroficzny dramat > T. Różewicza, wizja
świata ginącego pod zwałami śmieci. Ludzie przystosowują się - bawią się,
opalają na śmietnisku. Stara kobieta -symbol mądrości opartej na życiowym
doświadczeniu - przeciwstawia nadchodzącej zagładzie nieprzepartą chęć ro-
dzenia. Jak Prometeusz samotnie próbuje uratować świat. Jej wołanie, gdy w
górze śmieci usiłuje się dokopać do drugiego człowieka, jest przerażającą
wizją przyszłości po spełnionej Apokalipsie.
Stasiuk Andrzej (ur. 1960) - prozaik, poeta. W jego twórczości widoczna jest
inspiracja filozofią egzystencjalizmu. Debiutował kontestującym zbiorem opo-
wiadań Mury Hebronu (1986) o tematyce więziennej (sam był więziony 1,5 roku za
dezercję z wojska jako uczestnik ruchu "Wolność i Pokój"). Nadając więzieniu
znaczenie metafory, za drogę do wolności uznał zdobycie świadomości istoty
ludzkiego losu (zniewolenie człowieka przez jego biologiczną naturę).
Opowieści galicyjskie (1995) to zbiór 15 prozatorskich miniatur, przeciwsta-
wiających urodzie beskidzkiego pejzażu obraz mieszkańców małej wsi po zli-
kwidowaniu w niej PGR-u: ludzi bezwolnych, pozbawionych przez system
komunistyczny "nakazów moralności, religii i pamięci", kierujących się in-
stynktem. Bohaterowie następnej powieści - Białego kruka (1995) podejmują w
postkomunistycznej rzeczywistości walkę o swoją tożsamość. W świecie bez
prawdziwych wartości może ona jednak przybrać tylko postać dziecięcej zabawy,
zmieniającej się w dramat i ujawniającej wewn. pustkę jej uczestników. S. jest
także autorem zbiorów opowiadań Przez Rzekę (1996) i Dukla (1997) oraz t.
Wiersze miłosne i inne (1994).
Staszic Stanisław (l 75 5-1826)-pisarz i tłumacz, działacz oświatowo-polit,
uczony przyrodnik i filozof, mecenas nauki, ksiądz. Autor dzieł krytykujących
strukturę spol.-polit, Rzeczypospolitej Uwagi nad życiem Jana Zamoy-skiego
(1787) i Przestrogi dla Polski (1790). Prezes Tow. Przyjaciół Nauk (od 1808),
fundator jego siedziby, tzw. Pałacu Staszica, współorganizator UW (1816).
Odkrywca złóż węgla i inicjator budowy kopalni, badacz naukowy w dziedzinie
geologii, autor jednej z pierwszych na świecie map geologicznych terenu Polski
i krajów ościennych. Organizator wypraw geologicznych i przyr. uważany za
pioniera taternictwa i ojca geologii pol., O ziemiorództwie Karpatów i innych
gór i równin Polski
431
Stawiński Jerzy Stefan
(1815) to nowatorskie dzieło nauk. z tej dziedziny. Jako filozof był S.
reprezentantem materializmu wyrosłego z koncepcji franc. oświecenia. Popierał
społecznie użyteczne dyscypliny przyr.-techniczne oraz historię ojczystą,
głosił postulat silnej władzy i ważną rolę oświaty w życiu społ. Obok
aktywności w życiu publicznym był też S. autorem Myśli o równowadze
politycznej w Europie (1815), poematu historiozoficznego Ród ludzki (1819-20),
w którym zawarł opis ludzkich dziejów rządzonych prawami natury oraz oryginal-
nie i nowatorsko ujął historię jako proces rozwojowy oparty na czynnikach
społ.-ekonomicznych. W l. 1814-20 wydal 9-tomową edycję swoich Dziel.
Statorius-Stojeński Piotr (zm. 1591) -humanista, pisarz, pedagog. Francuz ur.
w Tonneville. Po ukończeniu humanistycznego kolegium w Lozannie zamieszkał w
Genewie, gdzie był uczniem Kalwina. W 1549 r. działacze kalwińscy sprowadzili
go do Polski. Z czasem spolonizował się, przybrał nazwisko Sto-jeński, ożenił
się z Polką. Jego synowie zostali nobilitowani w 1591 r. Kilkakrotnie
przerzucał się z kalwinizmu na arianizm. Żywo uczestniczył w polemikach rei.
Nauczyciel, potem kierownik szkoły w Pińczowie. Współtwórca programu
zreformowania jej na wzór kolegium w Lozannie (m.in. wprowadził jeż. ojczysty)
i tzw. Urządzenia (Gym-nasii Pinczoviensis institutio) -1 ustawy szkolnej w
Polsce. Jeden z autorów > Biblii brzeskiej. Napisał I gramatykę pol.
(Polonicae gramatices institutio) -wy d. w 1568 r. u Wirzbięty w Krakowie.
Przykłady czerpał z wyd. w 1558 r. Wizerunku żywota człowieka poczciwego > M.
Reja. W dedykacyjnym tekście do A. Dycza (humanisty i działacza
reformacyjnego) twierdził, że istniejące
w jeż. pol. określone i stałe prawa gramatyki sprawiają, iż nauka polszczyzny
jest nietrudna i przyjemna.
Stawar Andrzej, właśc. Edward Ja-nus (1900-61) - krytyk lit., tłumacz. W
okresie międzywojennym marksista, członek KPP, współpracujący z lewicową prasą
(m.in. > "Miesięcznikiem Literackim"). W l. 1934-36 wydawał pismo "Pod prąd",
w 1937 "Nurt". W 1934 r. wystąpił z KPP i podjął z nią polemikę. W 1939 r.
żołnierz kampanii wrześniowej; w czasie wojny przebywał na Węgrzech. Po wojnie
publikował w > "Kuźnicy" fragm. swoich prac z pogranicza historii lit. i
krytyki lit. Ponieważ nie zgodził się na odwołanie swoich sądów z okresu
polemiki z KPP, w 1949 r. odebrano mu prawo druku. Po 1956 r. wydał prace
monograficzne: Tadeusz Żeleński (Boy) (1958), O Gal-czyńskim (1959), Pisarstwo
Henryka Sienkiewicza (1960) oraz wybory prac krytycznych: Szkice literackie
(1957) i O Brzozowskim i inne szkice (1961). W 1959 r. wyjechał do Paryża -
przekazał Instytutowi Literackiemu (do publikacji) szkice polit. z l. 30.,
niedopuszczone przez cenzurę do druku w Polsce. Ukazały się wkrótce po śmierci
pisarza pt. Pisma ostatnie Andrzeja Sta-wara (1961). S. był tłumaczem lit.
roś. (m.in. Biedni ludzie F. Dostojewskiego, Cichy Don M. Szołochowa, Piotr
Pierwszy A. Tołstoja).
Stawiński Jerzy Stefan (ur. 1921) -prozaik, scenarzysta, reżyser filmowy.
Walczył w kampanii wrześniowej 1939. Żołnierz AK, uczestnik powstania war-
szawskiego, jeniec oflagu w Murnau (1944-45). Po wyzwoleniu przebywał we
Włoszech i w Anglii, w 1947 r. wrócił do Polski. Ukończył prawo na UW. Autor
powieści, opowiadań, a prze


Stempowski Jerzy
432
433
Stroiński Zdzisław Leon
de wszystkim scenariuszy filmowych. Uważany za jednego z najlepszych pol.
scenarzystów. Podstawą większości scenariuszy były jego utwory, m.in. opo-
wiadanie Tajemnica maszynisty Orzechowskiego (1955) - scenariusz Człowieka na
torze A. Munka, opowiadania Godzina W, Węgrzy, Kanał (1956) i Ucieczka
Casalarga (1958) - scenariusze filmów Eroica A. Munka i Kanał A. Wajdy,
powieść Sześć wcieleń Jana Pi-sz.cz.yka (1959) - scenariusz Zezowatego
szczęścia A. Munka, opowiadanie / będzie miał dom (1976) - scenariusz Biletu
powrotnego Cz. i E. Petelskich, powieść Młodego, warszawiaka zapiski Z urodzin
(1977)- scenariusz Urodzin młodego warszawiaka Cz. i E. Petelskich. S. pisał
także scenariusze na podstawie utworów innych pisarzy (np. Krzyżaków H.
Sienkiewicza, Pocztmi-strza A. Puszkina, Zabijaki I. Turgieniewa) oraz
samodzielne scenariusze (np. Akcja pod Arsenałem). Na ich podstawie sam
realizował filmy (m.in. Rozwodów nie będzie. Pingwin, Urodziny Matyldy). W
utworach S. dominuje wątek wojenny, ale obecne są też inne, np. obyczajowy
(powieść z życia studentów białostockiej Akademii Medycznej Her-kulesy, 1953)
czy morski (Nie zawijając do portu, 1970; Pamiętnik z trzech mórz, i jednego
oceanu, 1973). W jego prozie patos łączy się z groteską; kpina, szyderstwo
stają się odpowiedzią na absurdalność opisywanego świata (np. cykl powieści o
Janie Piszczyku: Sześć wcieleń Jana Piszczyka, 1959; Smutnych losów Jana
Piszczyka ciąg dalszy, 1986;
Niekłamane oblicze Jana Piszczyka, 1990). Znikają one w 13 dniach z życia
emeryta (1982) - powieści o dylematach moralnych i heroicznych wyborach. S.
jest także autorem 2 książek wspomnieniowych: Notatek scenarzysty (1977 i 83)
oraz Sześciu wcieleń (1978).
Stempowski Jerzy, pseud. Paweł Ho-stowiec (1894-1969) - eseista i krytyk lit.,
jeden z twórców wspólcz. eseju lit. w Polsce. Syn działacza społ. Stanisława.
Studiował filozofię na UJ, medycynę w Monachium i historię lit. w Szwajcarii.
Korespondent PAT w Paryżu i Genewie. W czasie wojny przedstawiciel rządu
londyńskiego na Szwajcarię, gdzie osiadł na stałe. Umiejętnie łączył erudycję
z gawędą, wkazywał zagrożenia dla kultury płynące z dużego tempa przemian
cywilizacyjnych. Przed wojną wydał dwa znaczące szkice - Pan Jo-wialski i jego
spadkobiercy (1931), zawierający ukrytą krytykę J. Pilsudskiego, oraz Chimera
jako zwierzę pociągowe (1933), w którym określił swoje stanowisko wobec
futuryzmu i surrealizmu. Od 1946 r. współpracował z paryską >,,Kulturą",
gdzie zamieszczał stały cykl felietonów, artykułów krytycznych i esejów
zatytułowany Notatnik niespiesznego przechodnia (1954-69). Rozlegle
zainteresowania S. różnymi dziedzinami kultury, historii, polityki i filozofii
oraz żywe wspomnienia z wczesnych lat spędzonych na Ukrainie, zwłaszcza bujna
przyroda tych ziem, znajdują odzwierciedlenie w niezrównanych esejach,
zebranych w t. Eseje dla Kasandry (1961) i Od Berdyczowa do Rzymu (1971).
Szeroka korespondencja S. z J. Czapskim, G. Herlingiem-Gru-dzińskim, J.
Wittiinem, M. Dąbrowską i innymi została wydana w formie książkowej Listy z
ziemi berneńskiej (1974) oraz Listy do Jerzego Giedroycia (1991). Ponadto
ukazały się wybory Eseje (1984) i Szkice literackie (t. 1-2, 1988).
Stera Anatol (1899-1968) - poeta, prozaik, komediopisarz, krytyk lit. i fil-
mowy, scenarzysta, tłumacz. Współtwórca grupy futurystów w Warszawie,
współautor jednodniówek i manifestów
futurystycznych z l. 1920-21: To są niebieskie pięty, które trzeba pomalować,
Gga, Nieśmiertelny tomfuturyz (z > A. Watem) i Nuż w bzuhu (z > B. Jasień-
skim). Współred. "Nowej Sztuki" (1921-22). W czasie wojny aresztowany w ZSRR.
W 1942 r. wstąpił do armii pol. i z nią przeszedł na Bliski Wschód. Do 1948 r.
przebywał w Palestynie, po powrocie do Polski zamieszkał w Warszawie. W
pierwszych zbiorach wierszy dał wyraz ekstatycznemu upojeniu życiem
(Futuryzje, 1919), kultowi biologi-zmu i niezależności (Nagi człowiek w
śródmieściu, 1919). Bunt przeciw konwencjom łączył z kpiarstwem, żartobliwą
zabawą. Eksperymentując z jeż. poezji, wykorzystywał jego walory brzmieniowe,
szukał sposobu bezpośredniego wyznania uczuć (> Słońce w brzuchu. Romans w
Peru). Potem zwrócił się ku problemom społ., proponując radykalne sposoby ich
rozwiązania w t. Ziemia na lewo (1924), Anielski cham (1924), Bieg do bieguna
(1927), Piłsudski (1934). W Palestynie powstała Uczta w czasie dżumy. Rzecz o
r. 1939. Późna twórczość S. to gł. liryki opiso-wo-refleksyjne o tradycyjnej
formie (np. Wiersze i poematy, 1956). S. był także autorem scenariuszy
filmowych (ok. 30), powieści (m.in. Namiętny pielgrzym, 1933), poematu
scenicznego Historia o żołnierzu i diable (1943), opowiadań (np. Zabawa w
piekło, 1959), komedii, utworów dla dzieci oraz licznych szkiców o lit.
(zbiory Poezja zbuntowana, 1964; Legendy naszych dni, 1969) i monografii Bruno
Jasieński (1969). Tłumaczył gl. lit. franc. i roś.
Sto pociech wiersz > W. Szymbor-skiej z t. pod tym samym tytułem (1967)
rozpoczyna anafora "zachciało mu się", a zakończenie części pierwszej wy-
krzyknieniem "patrzcie go!" wzmacnia
przekonanie, że osiągnięcie zamierzonych celów jest niemożliwe. Druga część
wiersza powtórzy wykrzyknienie i podda wartościowaniu istotę człowieczeństwa.
Opis logicznie rozszerza krąg widzenia spraw: od płaszczyzny biologicznej
(oczy, uszy), ewolucyjnej (wystrugał ręką z płetwy rodem), historycz-no-
cywilizacyjnej (przegląd od krzesiwa po rakietę) aż po kulturową (kategoria
rozumu i języka). Próba określenia miejsca człowieka w grupie jest kolejnym
etapem rozważań cech i wartości człowieczeństwa niezależnie od upływającego
czasu, potoczne określenie "stu pociech z kimś" to na ogół stwierdzenie
różnego rodzaju kłopotów. Człowiek ma naturę zawziętą, skłonną do uporu, która
może wyzwalać potrzebę odkrywania świata, ale też może być przyczyną
popełnianych błędów, ma też w sobie wiele bezradności niczym małe dziecko
żartobliwie określane "pociechą", ostateczne stwierdzenie "Istny .człowiek"
podsumowuje prawdę, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy.
Stowarzyszenie Kultury Europejskiej (franc. Societe Europeenne de Cultu-
re, SEC) - pozarządowa organizacja międzynarodowa utworzona w Wenecji (1950)
łącząca twórców wszystkich dziedzin nauki, lit. i sztuki celem wymiany myśli i
dorobku.
Stowarzyszenie Pisarzy Polskich (SPP)
- zrzeszenie twórcze w Warszawie (1989) powołane do kontynuacji działań
rozwiązanego w 1983 r. > ZLP, skupia pisarzy pol. z kraju i zagranicy celem
ochrony ich praw i swobód twórczych.
Stroiński Zdzisław Leon, pseud. Marek Chmura (1921-44) - poeta, prozaik,
publicysta. W czasie wojny studiował polonistykę i prawo na konspiracyj-


Strug Andrzej
434
nym UW. Należał do AK, ukończył tajną podchorążówkę. Członek grupy "Sztuka i
Naród", zaangażowany w dyskusję nad koncepcją wspólcz. literatury. Aresztowany
podczas akcji składania kwiatów pod pomnikiem Kopernika, kilka miesięcy
spędził na Pawiaku. Zginął w powstaniu warszawskim, spoczywa w kwaterze
powstańczej na Powązkach. W konkursie "Sztuki i Narodu" otrzymał nagrodę za
wiersz Ród Anhel-lich. Deklarował w nim niechęć do tematyki martyrologicznej,
poezją chciał służyć walce o lepszy świat. Inspirowała go mitologia romant.
(prometeizm i mesjanizm), ale styl kształtował pod wpływem > awangardy
krakowskiej. W jedynym wydanym tomiku Okno (1943) pisał o doświadczeniach i
przeżyciach wojennych: stałym obcowaniu ze śmiercią (O śmierci), pobycie na
Pawiaku (Okno), utracie bliskich (Powrót ojca). Dbał o autentyczność wypowie-
dzi, np. opisując celę z perspektywy ofiar (Okno) czy przetwarzając poetycko
autentyczne zdarzenia. Często posługiwał się kontrastem, np. heroizmu i ba-
nalności życia (O wojnie). Ocalało również trochę wierszy i prozy poet.,
ujawniającej bogatą wyobraźnię twórcy (dostrzegano w niej powinowactwa z
twórczością A. Rimbauda).
Strug Andrzej, wlaśc. Tadeusz Galec-
ki (1871-1937) - prozaik, publicysta. Działacz PPS. Brał czynny udział w re-
wolucji 1905 r. i walkach Legionów. Współzałożyciel i dwukrotny prezes ZZLP
(1924-35). Wielki Mistrz masońskiej Loży Naród. pol. Debiutował jako krytyk
rozprawą Stefan Zerom-ski (1902), był autorem studiów o S. Wyspiańskim, W.
Berencie i W. Orkanie druk. w "Ogniwie" (1903-04). Problemy psychol. bohaterów
ruchów rewol. przedstawia w utworach Ludzie
podziemni (1908-09), Dzieje jednego pocisku (1910), do tradycji powstania
styczniowego sięgnął w zbiorze nowel Ojcowie nasi (1911). Powieści o walkach
niepodległościowych to m.in. Odznaka za wierną służbę (1921), Mogiła
nieznanego żołnierza (1922). Jest też S. autorem satyr.-groteskowego Za-
kopanoptikonu (1913-14), powieści analizujących wpływ pieniądza na psychikę
człowieka Pieniądz (1914) i Wyspa zapomnienia (1921). Stosunki spol.-polit. po
odzyskaniu niepodległości i walkę o władzę opisał w Pokoleniu Marka Świdy
(1925) i Wielkim dniu (1926), a rozluźnienie zasad moralnych i upadek aparatu
władzy w Fortunie kasjera Śpiewanklewicza (1928). Ważną pozycją dla ruchów
pacyfistycznych popieranych przez autora była trylogia wojenna Żółty krzyż
(1932-33).
strumień świadomości - odmiana monologu wewn., po raz pierwszy zastosował go
E. Dujardin w opowiadaniu Wawrzyny już ścięto (1888), upowszechniony w
kształcie ostatecznym przez J. Joyce'aw Ulissesie (1922). Jest zapisem
niekontrolowanego przepływu myśli, wewn. stanów psychicznych bohatera,
świadectwem najbardziej osobistych przeżyć i doznań. Termin przejęty z badań i
ustaleń amer. filozofa i psychologa W. Jamesa, który tak nazwał psychikę
człowieka. W powieści XX w. stanowi ważny element narracji, niekiedy
dominujący w całym utworze, np. Bramy raju J. Andrzejewskiego.
Strumph-Wojtkiewicz Stanisław
(1898-1986) - powieściopisarz, publicysta. W l. 1938-39 sekretarz redakcji
"Polski Zbrojnej". W czasie wojny oficer prasowy Sil Zbrojnych w Wielkiej
Brytanii. W 1945 r. wrócił do Polski. Debiutował wierszami jako uczeń w szkol-
435
Sygietyński Antoni
nym piśmie w Baku. Potem pisał utwory z pogranicza powieści, reportażu i
autobiografii o ciekawej, zaskakującej fabule. Był jednym z najpoczytniej-
szych pisarzy. Autor powieści m.in. Si-korski i jego żołnierze (1946),
Traugutt (1957), Agent nr l (1959), Silą złego (1971), Rozpoznanie (1979).
Stryjkowski Julian, właśc. Pesach Stark (1905-96) - prozaik i tłumacz. Po-
chodził z Podola, po ukończeniu studiów na uniw. we Lwowie pracował jako nau-
czyciel, a później księgarz. W czasie okupacji mieszkał we Lwowie i red.
"Czerwony Sztandar", odbył tułaczkę po Związku Radzieckim, w Moskwie red.
organ ZPP "Wolna Polska". Po powrocie do kraju współprac. PAP i mieś.
"Twórczość"; właściwą twórczość rozpoczyna w l. 50. powieścią sympatyzującą z
wł. ruchem komunistycznym Bieg do Fragala (1951). Dominującą tematykę jego
twórczości stanowi poszukiwanie moralnych rozwiązań w świecie nieuniknionych
przemian hist., które w powieściach o tematyce żyd. przybiera znamiona wręcz
tragiczne, czego przykładem jest trylogia o ortodoksyjnym świecie chasydów ga-
licyjskich przed I wojną: Glosy w ciemności (1956), > Austeria (1966) i Sen
Azrila (1975). Niejako dopełnieniem jej jest dedykowana powstańcom powieść
Przybysz z Narbony (1978), w której S. posługując się odległymi czasami In-
kwizycji, próbuje rozważyć problem świętości ludzkich intencji i podłości
czynów. S. jest też autorem trylogii bibl. ukazującej ogromną siłę judaizmu,
na którą składają się powieści Odpowiedź (1982), Król Dawid żyje (1984) i Juda
Makabi (1984). Ocalonym z holokaustu poświęcił zbiór opowiadań Imię własne
(1971) i Na wierzbach... nasze skrzypce (1974). Twórczość S. zamykają powieści
Sarna albo Rozmowa Stefana z chłopem, aniołem i Lucyferem (1992) oraz
Milczenie (1993).
Styczeń Janusz (ur. 1939) - poeta, prozaik, krytyk lit. Debiutował w 1960 r.
na łamach miesięcznika "Odra" jako prozaik. Jego twórczość to przede wszystkim
poezja, którą wydał w tomach Kontury (\%6), Lustro - sofista (1969), Boski
paragraf (1971), Ten najżarliwszy seans spirytystyczny (1975), Rozkosz gotycka
(1980), Widziane ciała tajemnicy (1982). Dramaty S. o charakterze fi-loz.,
niekiedy mit.-hist., ukazały się w zbiorach Uśnij snem morskim i inne dramaty
(1977), Trujące piękno (1982).
Sur le pont d'Avignon - wiersz > K. K. Baczyńskiego, napisany w szpitalu w IV
1941 r., kreacja innej niż realna rzeczywistości. Plastyczny obraz przesycony
światłem, kolorami, delikatnymi dźwiękami ("kantyczki deszczu"), wśród których
rozlega się uroczysty dźwięk dzwonów (liczne synestezje). Na tym tle tańczą
wywołane przez wyobraźnię postacie niewidzialnych panów i liściaste suknie
panien. Baczyński wprowadza motywy charakterystyczne dla obrazów Arkadii:
zielone lasy, białe łanie. Stworzony w wierszu obraz staje się wyrazem
tęsknoty za pięknem i harmonią, tworzy azyl dla człowieka żyjącego w zupełnie
innym świecie. Wiersz spopularyzowała E. Demarczyk, śpiewając go z muzyką Z.
Koniecznego.
Sygietyński Antoni, pseud. Goslawiec (1850-1923) - krytyk i prozaik. Studiował
matematykę w Szkole Głównej oraz muzykologię w warszawskim Instytucie
Muzycznym (był słuchaczem S. Moniuszki i W. Żeleńskiego), a następnie w
Lipsku. W Paryżu studiował estetykę (słuchał wykładów H. Taine'a) i dokła-


symbolizm w literaturze
436
dnie poznał twórczość powieściopisarzy franc. Z Lipska i Paryża wysyłał kore-
spondencje i artykuły do pism krajowych, m.in. > "Nowin", > "Ate-neum",
"Prawdy". Zwolennik naturalizmu, którego popularyzację w Polsce rozpoczął
cyklem artykułów Współczesna powieść we Francji ("Ateneum" 1881-83). Były to
rozprawy poświęcone G. Flaubertowi, A. Daudetowi, E. Zoli i braciom Goncourt.
S. najwyżej cenił Flauberta jako twórcę przemyślanych, opartych na wnikliwej
obserwacji obrazów człowieka i społeczeństwa. Domagał się pol. lit. wolnej od
tendencji, zostawiającej czytelnikowi wyciąganie wniosków z zaprezentowanych w
utworze faktów. Po powrocie do Warszawy został współred. > "Wędrowca",
konsekwentnie propagującym naturalizm. Jako bezwzględny zwolennik w sztuce
prawdy zgodnej z naturą atakował modernizm ("Ateneum", 1900), potępiał
dekadentyzm i symbolizm. Krytykował m.in. > S. Przybyszew-skiego, > T.
Micińskiego, > K. Tetma-jera, a w malarstwie > S. Wyspiańskiego. Swoje
przekonania artyst. realizował w powieściach Na skatach Calvados (1884) i
Wysadzony z siodła (1891) oraz w zbiorach nowel Drobiazgi (1900) i Święty
ogień (1918). W Na skalach Calvados - powieści z życia normandz-kich rybaków -
ukazał wpływ środowiska i dziedziczenia na człowieka. Bohaterem Wysadzonego z
siodła jest pol. szlachcic nie potrafiący dostosować się do warunków społ.-
ekonomicznych po 1864 r. Pod koniec wieku S. z niewiadomych przyczyn przestał
pisać. Poświęcił się muzyce, został prof. w warszawskim konserwatorium. Jako
publicysta uaktywnił się znów podczas rewolucji 1905 r. W 1906 r. wydawał
dziennik po-lit.-spol.-lit. "Przełom". Zmarł w całkowitym zapomnieniu.
symbolizm w literaturze - kierunek artyst. XIX/XX w. Nazwa po raz pierwszy
pojawiła się w manifeście poet. we fi-anc. "Le Figaro" (1866). Rozpowszechniła
się na całą Europę. W Polsce s. nie był osobnym prądem lit., ale jego elementy
zadecydowały o charakterze modernizmu. U podstaw kierunku leżało przekonanie,
że rozpoznawalny Zmysłami materialny byt jest tylko pozorem; byt prawdziwy -
wieczny i nieprzemijający - ma charakter duchowy. Zadaniem sztuki jest dotrzeć
do prawd wiecznych, oddać stany duszy - cząstki uniwersalnego bytu duchowego.
Nie jest możliwe wyrażenie ich w języku (bo konkretnie nazywa). To, co
niewyrażalne, musi być jedynie sugerowane (S. Ma-llarme: "sugerować - oto
ideał"). Środkiem wyrazu stał się więc wieloznaczny i niedopowiedziany symbol
- obrazowy odpowiednik idei oraz przeżyć. S. najpełniej wyraził się w poezji -
jej nadrzędnym celem było wywoływanie nastroju, m.in. przez zestawienie
luźnych skojarzeń, tworzenie pejzaży wewn., personifikowanie pojęć. Liryka s.
chętnie posługiwała się synestezją, porównanie zastępowała metaforą, naślado-
wała muzykę (idealną wyrazicielkę stanów ducha), eksponując brzmieniową
wartość słowa (uznaną za ważniejszą niż semantyczna). W epice i dramacie s.
oznaczał odejście od realizmu ku stylizacji baśniowo-mitol., wprowadzenie
wizji i halucynacji bohaterów, redukcję fabuły na rzecz analizy psychol., obe-
cność lir. dygresji, rytmizację prozy, eksponowanie jęz.-stylist. warstwy
utworu. Prekursorem s. w lit. pol. był > C. Norwid. W > Młodej Polsce s. wy-
warł wpływ na twórczość m.in. > W. Berenta, > J. Kasprowicza (> Krzak
dzikiej róży), > S. Koraba-Brzozowskiego, > T. Micińskiego, > B.
Ostrowskiej, > S. Przyby szewskiego, > L. Staffa
437
Syzyfowe prace
(np. > Kowal, > Deszcz jesienny), > K. Tetmajera (> Na Anioł Pański), >
S. Wyspiańskiego (> Wesele), > S. Że-romskiego (np. > Ludzie bezdomni).
Najwybitniejszym kontynuatorem s. był
> B. Lesmian. Symbolami posługiwali się liczni twórcy lit. XX-wiecznej, m.in.
> J. Czechowicz, > M. Jastrun, > Cz. Miłosz, -> K. K. Baczyński, > T.
Gajcy.
synkretyzm w literaturze - zjawisko harmonijnego współistnienia i wzajemnego
oddziaływania na siebie rodzajów i gatunków lit., kategorii estetycznych,
funkcji języka, symboliki, filozofii życia, tworzące nową jakość artyst.
dzieła lit. Przykładem są utwory romantyków, m.in. > Konrad Wallenrod i >
Ballady i romanse A. Mickiewicza, > NieBo-ska komedia Z. Krasińskiego, oraz
twórców młodopolskich, m.in. > Warszawianka i > Wesele S. Wyspiańskiego.
Syrokomla Władysław, właśc. Ludwik Kondratowicz (1823-62) - poeta, tłumacz,
ur. na Białorusi, pochowany w Wilnie na Rossie. Mieszkał w dzierżawionej wsi
pod Wilnem, był demokratą krytykującym stosunki feudalne na wsi, siebie
nazywał "lirnikiem wioskowym", ale równocześnie bronił tradycji i kultury
szlacheckiej. Utrzymywał kontakty z wileńską elitą kulturalną, a S. Moniuszko
skomponował muzykę do kilku jego wierszy. Debiutował gawędą Pocztylion (1844),
następnie pracował nad Przekładami poetów polsko-
lacińskich epoki zygmuntowskiej (t. 1-6, 1851-52) i wyborem realist. utworów
obycz. obrazujących stosunki społ. na wsi Gawędy i rymy ulotne (t. 1-6, 1853-
61). Pod wpływem Mickiewiczowskiej epopei napisał gawędę poet. Urodzony Jan
Dęboróg (1854), najpełniej twórczość jego oddają wierszowane gawędy lud., np.
Garść pszenna (1855),
Janko Cmentarnik (1856), w których solidaryzował się z wsią i zaściankiem,
tematykę tę rozwinął w Wyzwolonym włościaninie (1859). Kontynuacją tradycji
klasycy stycznych jest poemat hist. Margier (1855), a wspólnotę z Norwidowskim
sarkazmem można dostrzec w Melodiach z domu obłąkanych, utworze wchodzącym w
zbiór liryk Poezje ostatniej godziny (1862) zamykających jego twórczość.
Syzyfowe prace (1897) - powieść > S.
Zeromskiego zawierająca wiele wątków autobiograficznych. W dziejach gł. bo-
hatera Marcina Borowicza można odnaleźć historię autora, który odbył podobną
edukację: od wiejskiej szkoły w Psarach do kieleckiego gimnazjum. Miejscem
zdarzeń jest Kielecczyzna, rodzinna wieś Borowicza Gawronki, pierwsza szkoła w
Owczarach, gimnazjum w pobliskim miasteczku Klerykowie. Gł. bohater jest synem
ubogiego szlachcica ze wsi Gawronki, uczestnika powstania styczniowego,
rozpieszczany przez matkę okazuje się chłopcem o słabej woli i braku
samodzielności w myśleniu. Ulega w pierwszych latach nauki gimnazjalnej
zabiegom rusyfikacyjnym inspektora Zabielskiego i dopiero spotkanie z nowo
przybyłym do klasy uczniem radykalnie zmienia jego sposób myślenia i
zachowania. Do Klery-kowa zostaje karnie przeniesiony z Warszawy Bernard
Zygier, jego odważnie wypowiadane poglądy polit. i znajomość pol. lit.
zmieniają dotychczasowy sposób myślenia klerykowskiej młodzieży. Punktem
zwrotnym w sposobie traktowania lekcji jeż. pol. staje się jego recytacja
Mickiewiczowskiej Reduty Ordona, wyzwalając wśród uczniów zainteresowanie
rodzimą lit. Znaczącą postacią jest również Andrzej Radek, syn fornala
dworskiego wychowany w nędz-


Szaniawski Jerzy
438
439
Szczepański Jan Józef
nych czworakach w Pajęczynie, który dzięki pomocy wiejskiego nauczyciela
Paluszkiewicza rozpoczyna naukę i konsekwentnie kończy kolejne jej etapy.
Powieść obrazuje stosowane w szkołach Królestwa Polskiego zabiegi rusyfika-
cyjne, mające na celu wynarodowienie młodzieży pol. Gorliwym rusyfikatorem
okazuje się Wiechowski, nauczyciel wiejskiej szkoły w Owczarach; żadnego
autorytetu nie mają nauczyciele polscy w Klerykowie, są jedynie posłusznymi
wykonawcami wszelkich zarządzeń władz szkolnych (Sztetter, Leim, Nogac-ki),
usłużnym donosicielem jest Majew-ski. Do różnorodnych metod posuwają się
nauczyciele roś. (dyrektor Kriestoo-briadnikow, inspektor Zabielski, historyk
Kostriulew) starając się zjednywać sympatię uczniów bardziej podatnych na
wpływy lub ukazywać atrakcyjność kultury roś. przy świadomym przemilczaniu
informacji o pol. Przedstawione w powieści zdarzenia obrazują akcję
wynaradawiania szkół, która przybrała na sile od 1879 r., gdy kuratorem okręgu
szkolnego został Apuchtin. Powieść Że-romskiego obrazuje proces dojrzewania
patriotycznego klerykowskiej młodzieży, która pod wpływem Zygiera organizuje
literackie dyskusje "na Górce" u Gontali, coraz śmielej przeciwstawia się
próbom rusyfikacji, w efekcie zabiegi nauczycieli okazują się symboliczną
"syzyfową pracą". Utwór dokumentuje ważne zjawiska epoki: bierność i loja-lizm
mieszczaństwa, nędzę chłopa, budzącą się świadomość młodzieży.
Szaniawski Jerzy (1886-1970) -jeden z najwybitniejszych dramaturgów pol. XX
w., prozaik. Cale życie (z krótkimi przerwami) mieszkał w rodzinnym Ze-
grzynku. Studiował w Szwajcarii (rolnictwo, lit., sztukę). Współprac, z "Re-
dutą" J. Osterwy. Był członkiem > Polskiej Akademii Literatury. Na początku
okupacji, wysiedlony przez Niemców z Zegrzynka, zamieszkał w Warszawie. W 1944
r. przez kilka miesięcy był więźniem Pawiaka. Przeżył powstanie warszawskie.
Po jego klęsce zamieszkał w Krakowie, a w 1950 wrócił do Zegrzynka.
Sformułowany przez > "Kuźnicę" w l. 50 zarzut propagowania irracjonalizmu (>
Dwa teatry) spowodował kilkuletnią nieobecność sztuk Sz. na scenach pol. Kilka
lat po śmierci pisarza spłonął jego dom wraz ze wszystkimi dokumentami i
pamiątkami. Już w 20-leciu międzywojennym Sz. zdobył sławę jako dramaturg, a w
l. 50. -jako prozaik. Stałym motywem jego twórczości teatr, jest sprzeczność
między prawdą a baśnią, mitem. Pisarz opowiada się po stronie baśni, ale
optymizm jego wczesnych sztuk (m.in. Murzyna, 1917, czy Ptaka, 1923) stopniowo
zabarwiał się goryczą i ironią (Żeglarz, 1925; > Adwokat i róże, 1929).
Konfrontacja prawd, stanowisk itp. była podstawą fabuły dramatów Sz. Np. w
Moście (1933) zderza oczywistą, uznaną przez ogół rację z głębszą prawdą
konkretnego człowieka - starego przewoźnika. Autor nie rozstrzyga konfliktów.
Nie ma w jego utworach bohaterów jednoznacznie dobrych lub złych - różne
punkty widzenia odsłaniają względność zjawisk. Pisarz unika skrajności, dowo-
dzi, że zawierzenie jednej tylko racji nieuchronnie prowadzi do fałszu. Po-
wstałe po II wojnie światowej dramaty (m.in. Dwa teatry, 1945; Kowal, pienią-
dze i gwiazdy, 1949) kontynuują typ pisarstwa ukształtowany w 20-leciu mię-
dzywojennym. Prozę Sz. reprezentują m.in. powieść M ilość i rzeczy poważne
(1924), nowele Łgarze pod Złotq Kotwicą (1928), cykl opowiadań o prof. Tutce
(np. > Profesor Tutka i inne opowiadania, 1954) oraz eseje W pobliżu teatru
(1950). Twórczość Sz. nie mieści się w żadnym kierunku czy prądzie lit. O jej
specyfice (czasem określanej przez krytyków jako "szaniawszczy-zna") decydują
szczególny typ nastroju, wnikliwość i subtelność portretów psy-chol., łączenie
komizmu z dramatyzmem, realizmu z fantastyką i symbolizmem, obecność ironii,
groteski, paradoksu, aluzji i niedopowiedzeń. Niemal wszystkie utwory Sz.
zyskały uznanie krytyki i czytelników. Pisarz był wielokrotnie nagradzany: w
1930 r. nagrodą państwową za Adwokata i róże, w 1950 -nagrodą lit. m. Krakowa,
w 1959 r. -nagrodą wojewody warsz., w 1962 r. -nagrodą im. Pietrzaka.
Szare eminencje zachwytu - tytułowy wiersz z cyklu utworów > M. Bialo-
szewskiego w t. Obroty rzeczy (1956). Tytuł, nawiązujący do znanego frazeo-
logizmu, zapowiada bohaterów: rządzących zachwytem, niepozornych, niedo-
strzegalnych. Są to przedmioty codziennego użytku: łyżka durszlakowa, piec.
Białoszewski nadał utworowi postać ody (charakter pochwalny, wysoki styl,
inicjalna apostrofa). Tę prowokacyjną -po twórczości z l. 50. - poezję > A.
Sandauer nazwał "poezją rupieci".
Szarmancki - jedna z postaci komedii J. Ursyna Niemcewicza > Powrót poślą,
lekkoduch, utracjusz, bezkrytyczny wielbiciel cudzoziemskich wzorów. Jego
sposób bycia akceptuje i podziwia podobnie myśląca Starościna Gadulska, nie
znajduje uznania w rodzinie > Podkomorzego. Czas pobytu w Anglii i Francji
nie dostarczył mu żadnej wiedzy o historii czy kulturze tych państw, był
jedynie bywalcem sklepów i salonów. Goniąc za uciechami życia dworskiego bez
żenady opowiada o podbojach cnotliwych kochanek, w kandydatce do ślubu widzi
szansę na poważne wzbogacenie się, a w oczekiwaniu, na posag trwoni fortunę
ojca. Rywalizuje z Walerym o względy Teresy, ma nawet wsparcie jej ojca,
jednak dopiero stanowcze żądanie dobrego posagu powoduje zmianę decyzji równie
interesownego Starosty.
Szczenięce lata (1934) utwór > M. Wańkowicza, wspomnienie szczęśliwej
młodości w majątkach Nowotrzeby i Kałużyce na kresach białoruskich. Apoteoza
pol. dworku z przełomu XIX i XX w. (patriotyzm, kultywowanie tradycji,
dostatek, harmonijne współżycie z wsią). Barwny opis obyczajów opowiedziany
gawędziarskim, dowcipnym stylem, okraszonym licznymi anegdotami.
Szczepański Jan Józef (ur. 1919) -prozaik, scenarzysta, krytyk lit., tłumacz.
Studiował orientalistykę - przed wojną na UW, po wojnie na UJ. Uczestnik
kampanii wrześniowej. Uciekł z niewoli i okupację przeżył w Krakowie. Żołnierz
AK, od 1944 r. w partyzantce. Po wojnie współpracował z "Tygodnikiem
Powszechnym" (1947-53 i od 1956) - m.in. recenzował filmy. W l. 1959-66
kierownik lit. teatru "Groteska" w Krakowie. Sygnatariusz "listu 34" (protestu
intelektualistów przeciw działaniom cenzury, 1964). W l. 1980-83 prezes ZLP,
walczący o jego niezależność. Po zawieszeniu w czasie stanu wojennego
działalności Związku stale zabiegał o jego reaktywację. Wyrazem uznania
środowiska dla Sz. było wybranie go prezesem nowo powstałego Stowarzyszenia
Pisarzy Polskich - funkcję pełnił w l. 1989-90, od 1990 r. jest prezesem
honorowym. Od 1994 r. członek PAU. W twórczości Sz. dominuje problematyka
etyczna (wpływ J. Conra-da). Pisarz próbuje dociec przyczyn


Szczypiorski Andrzej
440
współcz. kryzysu moralnego, zapisuje jego przejawy, szuka trwałych prawd
etycznych. Proza fabularna w jego pisarstwie ustępuje z czasem miejsca ese-
jowi. Formalnym debiutem Sz. (wcześniej druk opowiadania Buty w "Tygodniku
Powszechnym", 1947) były Portki Odysa (1954) - stylizowana opowieść starego
górala, który opowiadając o latach emigracyjnej tułaczki i okupacji,
fantazjuje, ubarwia wydarzenia. Na tle lit. l. 50. utwór zaskakuje swoją
odmiennością (brak uwikłań polit., osadzona w folklorze, barwna, nieco ba-
śniowa opowieść o życiu). W 1955 r. ukazała się jedna z najlepszych powieści o
wrześniu 1939 r. > Polska jesień, tematyce wojenno-okupacyjnej poświęcił Sz.
tom opowiadań partyzanckich Buty (1956), ukazujący daleką od żołnierskiej
legendy prawdę, odsłaniający trudne problemy moralne. W tytułowym opowiadaniu
przybyli do oddziału wla-sowcy-dezerterzy zginą m.in. dlatego, że mają nowe
buty, których brak partyzantom; w opowiadaniu Wszarz zaskakująco wielu
znajdzie się chętnych do wykonania egzekucji na godnym politowania żebraku-
szpiegu; w Końcu legendy podchorąży Szary boleśnie przeżywa kontrast między
partyzancką rzeczywistością a bawiącymi się na sylwestrowej maskaradzie gośćmi
podkrakowskiego dworku. Wojna, okupacja, powojenne losy żołnierzy to częsty
temat utworów Sz., m.in. tomów opowiadań Dzień bohatera (1959) i Motyl (1962).
W połowie l. 60. ukazuje się powieść hist. łkar (1966) i jej kontynuacja Wyspa
(1968) -znakomite studium psychol. A. Berezowskiego, niedoszłego zabójcy cara
Aleksandra II. Za najważniejszy utwór Sz. uważa się > Przed nieznanym try-
bunałem (1975). Szczególnym tekstem jest wyd. w 1986 r. w > drugim obiegu
lit. (wyd. oficjalne 1989) Kadencja -
dokument walki autora o niezależny ZLP. Inne utwory Sz. to zbiory opowiadań,
gawęd, esejów (m.in. Rafa, 1974;
Autograf, 1979; Ultima thulle, 1987;
Historyjki, 1990), prozy dokumentalnej Kapitan (1986), zbliżonych do eseju re-
portaży (Do raju i z powrotem, 1964;
Czarne i białe, 1965; Koniec westernu, 1971), felietonowej charakterystyki
ustroju totalitarnego Maleńka encyklopedia totalitaryzmu (1990), scenariuszy
filmowych (Westerplatte, Wolne miasto, Jadą goście, jadą. Stajnia na
Salwatorze, Szalony major - film pt. Hubal) i licznych przekładów (m.in.
utworów J. Con-rada, G. Apollinaire'a, G. Greena, A. Hu-xleya, baśni
indyjskich i afrykańskich).
Szczypiorski Andrzej (1928-2000) -prozaik, publicysta, autor słuchowisk
radiowych, dziennikarz współpracujący m.in. z pol. Radiem i "Polityką". Ucze-
stnik powstania warszawskiego, po jego upadku więzień obozu koncentracyjnego.
W l. 1956-58 radca ambasady w Danii. Debiutował tomem Ojcowie epoki i inne
opowiadania (1955), z kolei ukazały się jego reportaże i felietony zaty-
tułowane Z ria/eto ; z bliska (1957). Następny etap twórczości to powieści
Czas przeszły (1961), Godzina zero (1961), Ucieczka Abla (1962), Lustra
(1963), Za murami Sodomy (1963) dotyczące stosunków pol.-niem. z perspektywy
II wojny światowej. Zawierają one szerokie tło psychol., autor próbuje wyjść
poza nacjonalistyczne stereotypy i ukazać, jak strach i zagrożenie mogą pchnąć
człowieka do niecnych czynów. Szczególnie cenne w twórczości Sz. są powieści
> Msza za miasto Arras (1971) i > Początek (1986), znana poza granicami jako
Piękna pani Seidenman. Z bogatego dorobku pisarskiego Sz. należy wymienić
m.in. opowiadania Amerykańska whisky (1987), zapis doświadczeń czasu
441
Szewcy
internowania Z notatnika stanu rzeczy (1985) oraz powieść o mechanizmie polit.
prowokacji Noc, dzień i noc (1991). Autoportret z kobietą (1994) to rozważania
psychol. -obycz. Utwory sensacyjne publikował pod pseud. Maurice S. Andrews.
Szelburg Zarembina Ewa (1899-1986) - pisarka, pedagog, współredaktor pism dla
dzieci "Płomyczek" (1939) i "Świerszczyk" (1945^17). Dzięki jej staraniom
powstało Centrum Zdrowia Dziecka dla uczczenia dzieci poległych podczas wojny.
Bogata twórczość dla dzieci to bajki, m.in. Wesołe historie (1928),
Najdziwniejszy z rycerzy (1958);
opowiadania Najmilsi (1928), W cieniu kolumny (1954); baśnie, m.in. Rzemieśl-
niczek-wędrowniczek (1929), Kije samobije (1949), O warszawskiej syrenie
(1954); zbiory poezji, m.in. Dzieci miasta (1938), Dzieci z wysp koralowych
(1958); minipowieści, m.in. Zuch (1931) i Zuchy (1936). Autorka obszernego
psychol.-obycz. cyklu powieściowego, łączącego ekspresyjny liryzm z rozważa-
niami natury etycznej Rzeka kłamstwa (cz. 1-5, 1935-68), i cyklu opowieści
biograficznych o świętych, m.in. Zakochany w miłości (1961), Imię jej Klara
(1964), I otwarty się drzwi (1971). W jej dorobku lit. istotne miejsce zajmują
reportaże publicyst. Krzyże z papieru (1934), utwory z pogranicza prozy poet.
i reportażu Ziarno gorczyczne (1947), dramaty Ecce Homo (1932) i Sygnały
(1933) oraz cykl wierszy o tematyce rei. Matka i syn (1961). Pozycja Spotkania
(1951) zawiera gawędy o pisarzach, a Samotność (1961) to zbiór opowiadań o
starości.
Szenwald Lucjan (1909^4) - poeta, tłumacz, członek grupy poet. > Kwa-dryga
(1926-33). Członek KPP, żołnierz I Dywizji WP, bral udział w bitwie pod
Lenino. Debiutował wierszem Przybierający księżyc (1925) w miesięczniku
"Skamander". Scena przy strumieniu (1936) to mistrzowsko napisany poemat
liryczno-epicki. Był też Sz. autorem felietonu lir. Rower, słuchowisk
radiowych oraz dialogów do scenariusza filmu M. Reinhardta Sen nocy letniej
(1935) wg W. Szekspira. Pierwotnie katastroficzne i rewol. poezje drukowane
były w lewicowych pismach, pisane podczas wojny wiersze patriotyczne i
agitacyjne wydane zostały w zbiorze Z ziemi gościnnej do Polski (1944). W
dorobku lit. Sz. ważną pozycją są tłumaczenia lit. ang., m.in. W. Szekspira,
K. L. Robertsa, i roś. (M. Gorkiego, W. Mąjakowskiego. M. Zoszczenki).
622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta (1909-11, wyd. 1972) - pierwsza
powieść > S. I. Witkiewicza. Jej akcja rozgrywa się w środowisku artystów.
Pierwowzorem Bunga jest autor, � demonicznej kobiety - aktorka I. Solska (inne
postacie też łatwe do zidentyfikowania). Bungo - nieudany artysta (malarz i
pisarz) - szuka samowiedzy, wciąż zadaje pytania o sens swego istnienia.
Przekonania sprawdza w intensywnym doznawaniu życia, erotyce, cielesności.
Ciągle ponosi porażki. Wydaje się mu, że jedyną wartością jest sztuka, ale i
ona zawodzi: odrodzony z upadków i wierzący w trwałość odrodzenia Bungo ulega
wypadkowi - ślep-nie i w konsekwencji popełnia samobójstwo. Groteskowość
ujęcia tematu pogłębia pragnienie odnalezienia trwałych wartości.
Szewcy (1934) - ostatni dramat > S. I. Witkiewicza, wyraz katastroficznej hi-
storiozofii autora. Bohaterowie, przedstawiciele 3 stanów spoi., żyją w świe


Szkice węglem
442
443
Sztaudynger Jan Izydor
cię, w którym jeszcze jest miejsce dla ludzkiego indywidualizmu (szewcy,
"przedstawiciele ręcznego rzemiosła", przeciwstawieni wielkoprzemysłowym
robotnikom). Historia została ukazana jako następowanie kolejnych rewolucji,
które przynoszą jedynie zmiany na miejscach władców i ofiar, nie spełniają
nadziei na powstanie lepszej rzeczywistości. Po rewolucjach faszystowskiej i
komunistycznej następuje ostatnia, przesądzająca o kierunku ewolucji spo-
łeczeństwa. Już twórcy rewolucji komunistycznej - szewcy zabijając swego
przywódcę Sajetana zapowiedzieli nadejście epoki nie tolerującej metafi-
zycznych potrzeb człowieka. Pojawienie się Hiperrobociarza oraz towarzyszy X i
Abramowskiego oznacza nadejście świata zautomatyzowanego, niszczącego wszelką
indywidualność. Idei dramatu zostały podporządkowane kompozycja (3-krotne
powtórzenia schematu kompozycyjnego) i kreacja bohaterów (elementy w rozprawie
na temat historii). Akcję zastąpił dyskurs. Sz. reprezentują charakterystyczny
dla Witkiewi-cza typ dramatu antynaturalistycznego. Deformacja obejmuje
scenografię, kreacje bohaterów (typy o karykaturalnie wyolbrzymionych cechach,
brak prawdopodobieństwa psychol.), fabułę (alo-giczność działań), a przede
wszystkim język (połączenie pseudofilozoficznego bełkotu z jeż. potocznym,
czasami wulgarnym, brak indywidualizacji, znaczące czy absurdalne nazwiska,
przekleństwa i zbitki onomatopeiczne, prowokacyjnie rozbijane frazeologizmy i
zakłócona ortografia itd.). Witkacy parodiuje utrwalone w tradycji lit. motywy
i wątki (m.in. fałszywy chochoł, "dziwka bosa", typ kobiety fatalnej, motyw
walki pici). Nagromadzenie tego rodzaju efektów staje się źródłem groteski i
jest łatwo rozpoznawalną cechą teatru absurdu.
Szkice węglem (1880) - nowela > H. Sienkiewicza opublikowana w "Gazecie
Polskiej" jako Sz. w., czyli epopeja pf. Co się działo w Baraniej Głowie.
Autor przedstawia w niej tragiczną sytuację pol. chłopa po ustawie
uwłaszczeniowej w r. 1864, której nieodłącznymi elementami były bieda,
analfabetyzm, ciemnó-ta i pijaństwo. Ziemiaństwo i kler przyjęły postawę
obojętną wobec problemów wsi, a urzędnicy reprezentowali interesy zaborcy.
Treścią noweli są dzieje Wawrzona Rzepy ze wsi Barania Głowa, który nie
umiejąc czytać podpisuje zgodę na służbę w carskim wojsku, Nikt nie chce mu
przyjść z pomocą, ]6-dyny ratunek próbuje znaleźć żona Marysia, której
naiwność chce wykorzystać pisarz gminny Zołzikiewicz, inicjator całego
nieszczęścia. Rzepa przeświadczony o tym, że nawet żona przestała należeć do
niego, zabijają siekierą i podpala dworskie zabudowania. Jest mu wszystko
jedno, jego świat przestał istnieć.
Szklarski Alfred, pseud. A. Bronow-ski, Fred Garland (1912-92) - prozaik,
autor powieści dla młodzieży, ur. w Chicago, od 1926 w Polsce. Studiował na
wydziale dyplomatyczno-konsu-larnym Akademii Nauk Polit., w okresie okupacji
żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego. Sensacyjna powieść Gorący ślad
(1946) stanowi jego debiut lit.; popularność przyniosły autorowi powieści
przygodowe, których bohaterem jest Tomek Wilmowski, jego wyprawy do Afryki i
Australii zawarł w t. Tomek w krainie kangurów (1957), Przygody Tomka na
Czarnym Lqdzie (1958), Tomek wśród łowców głów (1965). Tematyka dotycząca
Indian pojawia się w powieści Tomek na wojennej ścieżce (1959), w Tybecie
umiejscowiona jest akcja powieści Tomek na tropach Yeti (1961), martyrologię
pol. powstańców na bezkresnej Syberii zawarł w Tajemniczej wyprawie Tomka
(1963), do Ameryki Płd. przenosi powieść Tomek u źródeł Amazonki (1967).
Wspólnie z żoną Krystyną napisał cykl powieściowy o walce Indian z białymi
przybyszami Złoto gór czarnych, na który składają się t. Orle pióra (1974),
Przekleństwo złota (1977) i Ostatnia walka Dakotów (1981).
Szlachta roku 1831 (inc. "Gdy naród do boju wystąpił z orężem") - liryk rewol.
> G. Ehrenberga, napisany prawdopodobnie w 1836 r. (druk w Dźwiękach
minionych lat, 1848). Za klęskę powstania listopadowego wini magnatów i
szlachtę (radzili zamiast walczyć) i przeciwstawia im lud, który walczył i
ginął za ojczyznę. Refren jest ironicznym podziękowaniem za "niewolę, kajdany
[,..] Za kraj nasz krwią bratnią zbryzgany". Wiersz zapowiada zemstę ludu i
przejęcie przez tę warstwę sprawy wolności ojczyzny. Szczególną popularność
utwór zdobył w czasie Wiosny Ludów i powstania styczniowego. W różnych
okresach hist.-polit. podlegał zmianom. Znany w wersji 4-zwrot-kowej pt. Gdy
naród do boju... (lub O, cześć wam panowie, magnaci], stał się pieśnią ruchu
lud. W czasie okupacji był hymnem GL i AL; po II wojnie światowej - ZSL. Jego
parafrazy: Pieśń powstańców śląskich i Pieśń Zaglębia-ków. Tłum. na franc. i
węg.
Szmaglewska Seweryna (ur. 1916) -powieściopisarka. Studiowała pedagogikę,
później nauki spol. na UJ i uniw. w Łodzi, do wybuchu wojny pracowała jako
pedagog i redaktor działu audycji radiowych dla dzieci. W czasie wojny
działała w konspiracji, schwytana przez gestapo aż do wyzwolenia była więźniem
Oświęcimia, występowała jako świadek w procesie norymberskim. Prawie cała jej
twórczość dotyczy lat okupacji, w tym głównie przeżyć obozowych. Pisarstwo Sz.
często ma charakter dokumentu, czego wymownym przykładem jest głośna powieść o
oświęcimskim obozie zagłady Dymy nad Birkenau (1945). Przeżycia obozowe
zawarła także w dokumentalnej relacji Łqczy nas gniew (1955), ich echa
znajdują się w opowiadaniach Chleb i nadzieja (1958), Puste miejsce przy stole
(1963) oraz w powieściach Zapowiada się piękny dzień (1960), Krzyk wiatru
(1965), Niewinni w Norymberdze (1972). Antologią pamięci l. 1939-45 jest
Więzienna krata (1964). Autobiograficzną beletrystyką, wzbogaconą impresjami o
urodzie Mazowsza jest Wilcza jagoda (1977), natomiast do starszych dzieci
adresuje tematykę harcerską w powieści Czarne Stopy (1960) i Nowy ślad
Czarnych Stóp (W 3).
Sztaudynger Jan Izydor (1904-70) -poeta, satyryk, tłumacz, autor sztuk dla '
teatrów kukiełkowych, wykładowca Państwowej Szkoły Dramatycznej Teatru Lalek w
Łodzi (1945-61) i red. "Teatru Lalek". Twórczość lit. Sz. to refleksje nad
życiem z pełną jego aprobatą, odczuwanie piękna przyrody i artyst. działań
człowieka. Kolejno ogłosił m.in. liryki Ballady poznańskie (1930), Strofy
wrocławskie (1947), Puch ostu (1958), Rymy (1970) oraz wiersze satyr. w
zbiorach Rzeź na Parnasie (1931) i Łatki na szachownicy (1961). Sz. został
uznany za odnowiciela gatunku wydając liczne zbiory nie pozbawionych humoru i
złośliwości, często frywol-nych fraszek, m.in. Krakowskie piórka (1956),
Ballady i fraszki (1963), Wiórki (1966), Supełki (1971). Utwory sceniczne Sz.
wydane zostały w zbiorze Jak zwykle wszystko winą jest Amora (1973), poezje
dla dzieci w Zwrotkach


sztuka dla sztuki
444
dla Dorotki (1968). Wspomnienia, których współautorką jest córka, ukazały się
jako Chwalipięta (1973) i Szczęście z datą wczorajszą (1974). Sz. ogłosił
nowatorskie prace: studium Marionetki (1938) i monografię Teatr lalek w Polsce
(1961), przetłumaczył m.in. Księcia Hamburgu H. Kleista oraz wiersze wybrane
Horacego i J. W. Goethego.
sztuka dla sztuki - tendencja lit. powstała we Francji w l. pół. XIX w.
uznająca za naczelne dla sztuki wartości estetyczne i prawa artysty do
wypowiadania w dziele treści indywidualnych, niezależnych od zobowiązań
pozaeste-tycznych; samo określenie sformułowane zostało przez V. Hugo w toku
dyskusji lit. w 1829 r. Stanowisko takie zasygnalizował w lit. pol. > Z.
Przesmycki w artykule Harmonie i dysonanse. Maurycy Maeterlinck i jego
stanowisko we �współczesnej poezji belgijskiej (1891), a następnie uwydatnił
> S. Przyby szewski w Confiteor. O "nową" sztukę (1899). Obaj autorzy wyraźnie
zanegowali społ. funkcję sztuki, głosili jej kult, autonomię, estetyzm i
elitaryzmjako obowiązek poety; takie rozumienie propaguje K. Przerwa-Tetmajer
w > Evviva 1'arte.
"Sztuka i Naród", SiN (1942-44) -konspiracyjny miesięcznik lit., wyd. w
Warszawie przez studentów polonistyki UW, członków Konfederacji Narodu. Skupił
wokół siebie grupę lit. (red. pisma: O. B. Kopczyński, W. Bojarski, A.
Trzebiński, T. Gajcy oraz Z. Stroiń-ski, J. Zagórski, L. M. Bartelski). Każdy
spośród 12 numerów był opatrzony mottem - parafrazą słów > C. Norwida:
"Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej". Poeci SiN przeciwstawiali
literaturze 20-lecia międzywojennego program poezji zaangażowanej w swój czas,
uważali, że klęska wrześniowa
ostatecznie odebrała rację bytu czystej liryce. Żywo reagowali na aktualne
wydarzenia. Pismo miało własną edycję (seria Biblioteka SiN), organizowało
konkursy i wieczory lit. Wywarło znaczący wpływ na świadomość młodego
pokolenia.
Szymanowski Józef (1748-1801) - poeta, krytyk lit., uczestnik > obiadów
czwartkowych. Przez całe życie związany z dworem Czartoryskich. Najważniejsze
dzieło: Listy o smaku - program pol. > rokoka. Temu stylowi pozostał wierny w
swej twórczości. Pisał wiersze lir., piosenki, sielanki; tłumaczył powiast-ki
Monteskiusza. W erotykach kierowanych do bliżej nieznanej Zosi ukazywał na tle
sielankowej, konwencjonalnej scenerii subtelne odcienie miłości i gry ko-
chanków. Czasem bywał frywolny. W większości wiersze te odznaczają się
wytworną prostotą - nie ma w nich antycznego sztafażu czy barokowych kon-
ceptów. Pod wpływem dworu Czartoryskich w Puławach Sz. zwrócił się ku tematyce
patriotycznej - poświęcił jej gorzkie liryki refleksyjne i żołnierskie pieśni
miłosne (motyw pożegnania z ukochaną przed wyruszeniem na wojnę). Wykorzystał
w nich wątki staropolskiej rycerskiej poezji. Pieśni zyskały dużą popularność
- były drukowane w wielu zbiorkach. Najciekawsze utwory lir. Sz. to stylizacje
nawiązujące do twórczości lud. i staropolskiej. Na uwagę zasługuje sprawność
poety w posługiwaniu się różnymi typami strof. W swojej epoce Sz. uchodził za
arbitra dobrego smaku.
Szymborska Wislawa (ur. 1923) - poetka reprezentująca nurt intelektualny,
laureatka Nagrody Nobla (1996), doktor h.c. Uniw. Poznańskiego. Współred. "Ży-
cia Literackiego" (1952-66) i autorka zamieszczanych tam stałych felietonów
Lektury nadobowiązkowe (196881,
445
Szymonowie Szymon
wyd. książkowe 1973- i 81), później w "Gazecie Wyborczej", pod pseud.
Stańczykówna publikowała w "Arce" i paryskiej "Kulturze". Od 1931 r. stale
mieszka w Krakowie, tu studiowała filologię pol. i socjologię. Debiutowała
wierszem Szukam stówa (1945) ogłoszonym w dodatku do "Dziennika Polskiego",
dwa pierwsze tomy Dlaczego Żyjemy (1952) i Pytania zadawane sobie (1954) mają
charakter przygody z > socrealizmem, której wartość jasno określił > A.
Sandauer: "wydają się w ogóle tak odmienne, jak gdyby wyszły spod innego
pióra". Właściwy debiut Sz. przypada na r. 1957, kiedy to ukazał się tomik
Walanie do Yeti, a poetka wybrała postawę obserwatora z filoz. dystansem do
paradoksów tkwiących w sytuacji człowieka, kruchości i przypadkowości jego
życia. Jej twórczość jest swoistą grą między różnymi ujęciami tego samego
tematu, zawsze mieszczącego się w kręgu spraw egzystencjalnych, jej sposób
widzenia ma postać subtelnej ironii, żartu. Ukazało się kilka wyborów wierszy
Sz., a także t.: Sól (1962), -> Sto pociech (1967), Wszelki wypadek (1972),
Wielka liczba (1976), Ludzie na moście (1986), > Koniec i początek (1993).
Niezależnie od wielkości i znaczenia tematyki utworów zwracają one uwagę
oryginalnością jeż., autorka posługuje się szablonem mowy potocznej,
neologizmami, aliteracją, antytezą, paralelą, prowokacyjnie zestawia
kontrasty, potrafi operować wyszukaną prostotą, często lapidarnością sfor-
mułowania. O jej twórczości powiedzieli m.in. Cz. Miłosz: "Wiersze Sz. są
zbudowane z żonglowania, niby kulami, składnikami naszej pospolitej wiedzy, co
raz nas zaskakują paradoksem i pokazują nasz ludzki świat jato tragikomiczny",
oraz S. Barańczak: "Poetka, której wiersze - mądre, ale wyzbyte chłodu,
wnikliwe i zarazem zdolne do dystansu, dotykające spraw najważniejszych, lecz
nigdy koturnowe, krytyczne wobec szaleństw ludzkości, a jednak solidarne z jej
losem, o tragediach i sytuacjach bez wyjścia mówiące z humorem i heroiczną
pogodą - całkiem po prostu pomagają nam żyć". Jest laureatką wielu nagród, w
tym Nagrody Goethego (1991) i Nagrody Herdera (1995), nagrody polskiego PEN
Ciubu (1996). Tłumaczyła poezję franc., m.in. de Musseta i Baudelaire'a.
Szymonowie Szymon, Simon Simonides (1558-1629) - poeta związany z kanclerzem i
hetmanem wielkim koronnym J. Zamoyskim, nobilitowany w 1590, obdarzony przez
króla Zygmunta III tytułem Poeta Regius. W latach 1593-1605 organizator
Akademii Zamojskiej, biblioteki i drukarni w założonym przez hetmana Zamościu.
Twórczość rozpoczął podczas studiów w Krakowie. Zbiór pieśni Flagellum li-
voris {Bicz na zawiść, 1588) napisał na cześć zwycięstwa Zamoyskiego pod
Byczyną, poemat Aelinopaean (1589) to pochwała zbrojnych rozpraw hetmana z
Tatarami. Sz. był autorem wierszy patriotycznych i okolicznościowych, m.in. na
ślub Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki Epithalamion (1592), dramatów lać.
Castus loseph (1587) i Pentesilea (1618), ale przede wszystkim sielanki Ślub
(1593) i późniejszego arcydzieła Sielanki (1614, m.in. > Żeńcy i > Kolacze),
uznanych za wzór gat., cenionych i naśladowanych.


s
Ścibor-Rylski Aleksander (1928-83) -prozaik, scenarzysta i reżyser film.; żoł-
nierz AK, uczestnik powstania warszawskiego, o czym pisał w rozrachun-kowej
powieści polit. Pierścionek z końskiego włosia (powst. 1965, wyd. 1991, ekr. w
reż. A. Wajdy pt. Pierścionek 7. orlem w koronie 1993). Zaczynał od powieści
socrealistycznych (Węgiel) i wojennych. Autor scenariuszy do ważnych filmów
rozrachunkowych Wajdy Człowiek z marmuru (Wił) i Człowiek Z żelaza (1981),
przenosił też na ekran pol. lit. klasyczną opracowując scenariusze do Popiołów
S. Żeromskiego i Lalki B. Prusa.
Śliwiak Tadeusz (1928-94) - poeta, autor książek dla dzieci i młodzieży oraz
tekstów piosenek, tłumacz B. Oku-dżawy, członek redakcji,,Życia Literackiego".
Pierwszy liczący się utwór lit. to poemat o Koperniku Astrolabium z jodłowego
drzewa (1953). Potem przyszły zbiory: Drogi i ulice (1954), Co dzień umiera
jeden bóg (1959), Wyspa galerników (1962), Żywica (1964), Poemat o miejskiej
rzeźni (1965), Święty wtorek (1968), Ruchoma przystań (1971), Wid-nokres
(1971), Rajskie wrony (1972), Znaki wyobraźni (1974), Totemy (1975), Dłużnicy
nadziei (1978), Płonący gołębnik (1979), Sokizman (1981), Chity-na (1982),
Słownik wyrazów światłoczułych (1988). W refleksyjnej poezji Ś. znajdujemy
przede wszystkim tragizm historii i obrazy oblicza Ziemi nakreślone przy
użyciu siów-kluczy, jak: las, drzewo, ogień, popiół, zwierzę.
Ślub (1946, wyd. 1953) - dramat -> W. Gombrowicza, mający postać snu gi.
bohatera, Henryka, który przenosi się w nim do rodzinnego domu. Sytuacja
uzasadnia nieprawdopodobieństwo zdarzeń: dom zamienił się w pełną pijaków
karczmę, ojciec - w karczmarza, matka - w karczmarkę, a narzeczona -w kuchtę-
prostytutkę. Henryk jest zarazem uczestnikiem zdarzeń i świadomym ich twórcą:
wymyśla fabułę, celowym gestem nadaje rzeczywistości określoną formę. Oddając
ojcu hołd, zamienia go w króla. Ojciec, chcąc urządzić synowi królewski ślub,
sprawia, że ten zapragnie władzy. Henryk obala więc władcę i staje się
tyranem. Nad wszystkim panuje Forma. Gombrowicz odwołał się do typu dramatu
awangardowego (> S. I. Witkiewicz, teatr absurdu, częściowo surrealizm),
posłużył się aluzją lit. nadając Henrykowi cechy Konrada, Kordiana, Hamleta.
Stworzył dramat wieloznaczny, różnie interpretowany, np. jako utwór o naturze
człowieka, granicach wolności i zniewolenia, problemach władzy, próbach
decydowania o własnym losie.
Śluby panieńskie, czyli magnetyzm serca (1826-27) - komedia > A. Fredry w 5
aktach wierszem, ukazująca narodziny, rozwój i szczęśliwy finał miłości. Autor
ośmiesza sentymentalno-romant.
447
Śniadecki Jan
model kochanka (Albin), przeciwstawia mu Gucia (aluzja do Mickiewiczowskiego
> Gustawa), którego uczucie obudzi się w chwili, gdy młodzieniec dowie się, że
musi walczyć o wzajemność (nie - jak zazwyczaj w romantyzmie - od pierwszego
spojrzenia). Zasada kontrastu w doborze bohaterów, krótki czas trwania akcji i
skupienie bohaterów w jednym miejscu pozwalają stworzyć wyrazistych,
psychologicznie przekonujących, ale niejednoznacznych bohaterów. Najciekawszy
jest Gucio:
sympatyczny trzpiot, ale i próżny, źle wychowany młodzieniec, a zarazem in-
teligentny twórca intrygi. Naturalny, pozbawiony patosu język, swobodnie to-
czący się dialog, przesycony liryzmem humor, efektowna intryga i charaktery-
styczność sympatycznych bohaterów decydują o urodzie tej komedii. Do ro-
mantyzmu zbliża ją poważne traktowanie miłości -jako uczucia niezbędnego do
życia, oraz wiara w "magnetyzm serca". Ś. p. to jedna z najczęściej do dziś
grywanych sztuk Fredry. Przetlum. na jeż. niem., czes., serbsko-chorwacki,
slo-wac., ang., roś. W 1840 r. franc. przeróbka - plagiat.
Śmierć porucznika (1963) - dwuak-tówka > S. Mrożka, w której zakwestionował
autor mit romant. heroizmu, włączając się tą sztuką w dyskusję na temat roli
narodowych stereotypów bohaterstwa. W publikowanych w latach 60. wypowiedziach
ścierały się dwa poglądy, tych, którzy bronili wartości nawet najbardziej
nieprzemyślanych zrywów patriotycznych i tych, którzy głosili prawo demaskacji
ukrywanej o nich nieprawdy. Niezwykłe dzieje porucznika Orsona przywołują
hist. postać kapitana J. K. Ordona utrwaloną w wierszu A. Mickiewicza >
Reduta Ordona i jego bohaterski czyn zakończony poet.
opisem śmierci, która nigdy nie nastąpiła. Treścią dramatu Mrożka są dość
niezwykle perypetie porucznika, który z powodu poet. heroizacji stracił dobre
imię i narzeczoną, mając 153 lata znalazł się w więzieniu osadzony wraz z
wykolejoną młodzieżą. Przybyły Redaktor nie wierzy w opowieść o dawnym czynie
Orsona aż do momentu, gdy zjawia się duch Poety, by zaświadczyć o prawdzie
słów. Humorystyczna scena rozmów młodzieży i Orsona z Poetą zawiera jasne
aluzje do konkretnych utworów Mickiewicza, a poprzez swój komizm zdejmuje z
nich patynę pod-niosłości.
Śmierć pułkownika (1832) - jeden z wierszy > A. Mickiewicza, tworzących
legendę powstania listopadowego. Poeta wykorzystał motyw kobiety-żoi-nierza,
obecny wcześniej w > Grażynie. Heroizując postać Emilii Plater, odwołał się
do wysokiej tradycji lit.: bo-.haterka umiera jak chrzęść, rycerz (w ręku
krzyż, u boku broń, obok stoi koń wypróbowany w bitwach), a zarazem jak
kontynuator wielkiej przeszłości naród. (Czarniecki). Z tą tradycją połączył
atmosferę zwyczajności: prostota wypowiedzi, śmierć w chatce leśnika, płacz
ludu - strażnika pamięci o bohaterce. Mickiewicz umiejętnie steruje emocjami
czytelnika: wykorzystuje motyw wzruszającej i zaszczytnej śmierci za ojczyznę,
w zakończeniu zaskakuje wiadomością, że bohaterskim pułkownikiem jest młoda
kobieta.
Śniadecki Jan (1756-1830) - matematyk, astronom, geograf, filozof, pedagog,
krytyk lit., teoretyk języka, poeta, autor kalendarzy. Starszy brat > Ję-
drzeja Ś. Studiował w Akademii Krakowskiej, na uniw. w Niemczech, Holandii,
Francji, Anglii. W l. 1781-1803


Sniadecki Jędrzej
448
449
średniowiecze
objął katedrę matematyki i astronomii na uniw. krakowskim - współpracował z >
H. Koilątajem przy reformowaniu UJ. Podczas insurekcji kościuszkowskiej
pracował w krakowskiej Komisji Porządkowej. Od 1807 r. rektor U. Wił. i
kierownik Obserwatorium Astronomicznego. Członek > Tow. Przyjaciół Nauk, Tow.
Naukowego Krakowskiego, członek-korespondent petersburskiej Akademii Nauk. W
młodości związany z radykalną Kuźnicą Koiiątajowską, z czasem przeszedł na
pozycje liberalizmu. Do końca życia wierny ideom oświecenia, obrońca
klasycyzmu w lit. Przedmiotem szczególnej troski Ś. był jeż. naród. - domagał
się jego wyłączności we wszystkich szkołach, poświęcił mu wiele swoich tekstów
(m.in. Q języku polskim). Purysta i znakomity stylista, wymagał od lit.
polszczyzny jasności, prostoty i bogactwa. Był niechętny wszelkim nowinkom. W
rozprawie > O pismach klasycznych i romantycznych przeciwstawił się
tendencjom romant. W Liście stryja do synowicy potępił "czułą powieść" jako
gatunek nadmierną egzaltacją zagrażający ładowi społ. Zwany Jowiszem
Litewskim, cieszący się wielkim autorytetem, został uznany przez romantyków za
symbol odchodzącego pokolenia. A. Mickiewicz ośmieszył go w > Romantyczno-
ści, czyniąc obrońcą "martwych prawd".
Sniadecki Jędrzej (1768-1838) - chemik, biolog, lekarz, satyryk. Młodszy brat
> Jana Ś. Studiował w Krakowie, Pawii, Edynburgu i Wiedniu. W 1797 r. objął
katedrę chemii i farmacji na U. Wił. Członek redakcji i współpracownik
"Dziennika Wileńskiego". Od 1801 r. członek > Tow. Przyjaciół Nauk. W 1819 r.
przewodniczył Tow. Szubrawców i do wyd. przez nie "Wiadomości Brukowych" pisał
cięte, sarkastyczne felietony pt. Próżniacko-filozo-ficzna podróż po bruku.
Podobnie jak Jan (wbrew tradycji) wykładał po polsku, ściągając słuchaczy z
całego uniwersytetu. Był - jak jego brat - wierny ideom oświecenia, z pozycji
klasyka bronił lit. przed romantyzmem i polszczyzny przed jakimikolwiek nowin-
kami.
Śnieg (1903) - dramat > S. Przyby-szewskiego ukazujący historię typowej dla
lit. modernizmu "kobiety fatalnej", która kierując się zawiścią niszczy mał-
żeństwo swego byłego kochanka Tadeusza z prostą i szlachetną Bronką, do-
prowadzając ją do samobójstwa. Miejscem zdarzeń jest ziemiański dworek, a
sprawcą wszystkich nieszczęść demoniczna Ewa. Sytuacja Tadeusza uwikłanego w
dawny romans miała demonstrować tezę, że człowiek nie może uciec przed swym
przeznaczeniem. Ś. utrzymany jest w konwencji sztuk Ibsena, w których realizm
zdarzeń uzupełniany jest i wzbogacany istotniejszą dla rozumienia sensu sztuki
symboliką.
Śpiewak Jan (1908-67) - poeta, tłumacz. Mąż > A. Kamieńskiej. Studiował
filologię pol. na Uniw. Lwowskim i UW. Wojnę przeżył w ZSRR, w 1946 r. wrócił
do Polski. Początkowo mieszkał w Łodzi, od 1950 r. w Warszawie. Prowadził
dział recenzji poet. w > "Twórczości". Przed wojną należał do kręgu > J.
Czechowicza. Wydał tom liryków Wiersze stepowe (1938). Po wojnie ukazały się
m.in.: Doświadczenie (1953), Karuzela (1957), Zielone ptaki (1958), Dialogi
naiwne (1960), Zstąpienie do krateru (1963), Źrenice piasku (1966), Anna
(1967); pośmiertnie Ugory (1969), Poezje wybrane (1969). Ś. pozostał wierny
swojej poetyce. Pisał refleksyj-no-nastrojowe wiersze, w których wracał
nostalgiczny pejzaż rodzinnej Ukrainy. Wspomnienia o poetach z kręgu
Czechowicza zawari w zbiorze esejów Przyjaźnie i animozje (1965). Chcąc
utrwalić pamięć o nich Ś. opracował pośmiertne wybory wierszy Z. Ginczanki
(1953), W. Weintrauba (1953), J. Czechowicza (1955), L. Piwowara. Wraz z A.
Kamieńską przygotował tom wspomnień o > S. Piętaku Poeta ziemi rodzinnej
(1970). Był współautorem 2 antologii: Polska poezja satyryczna 1914^9 (1950) i
Oj, lesie, lesie zielony (1956) - wybór bułg. pieśni lud. (nagroda bułg. PEN
Ciubu). Tłumaczył lit. roś., m.in. Chlebnikowa, Lermontowa, Gorkiego. Po
śmierci S. ukazały się przygotowane przez Kamieńską: tom esejów Pracowite
zdziwienia (1967) oraz poezje i wspomnienia Narodziny słowa (1979).
Śpiewy historyczne (1816) cykl utworów poet. > J. Ursyna Niemcewicza
składający się z 32 pieśni, w których utrwalone zostały niektóre sylwetki
władców (od Piasta do Jana III), wodzów lub rycerzy (Zawisza Czarny) oraz
fakty z dziejów Polski. W założeniu służyć miały popularyzacji ojczystej
historii, budząc i utrwalając w ten sposób świadomość naród., czemu sprzyjały
maksymalna prostota wyrazu i formuła pieśni. Cykl poprzedzony został >
Bogurodzicą, a wzbogacony muzyką F. Lessia, K. Kurpińskiego i M. Szyma-
nowskiej. Ich patriotyczny charakter kształtował postawy niemal całych pokoleń
w XIX w. (np. zeznania jednego z filomatów T. Zana) i znalazł odbicie w
twórczości, m.in. T. Lenartowicza, J. Łuszczewskiej, L. Siemieńskiego.
średniowiecze - okres kultury europ. między starożytnością a odrodzeniem (od
ok. IV do XIII w.; w Polsce od X do XV w.).Wielką potęgę stanowił wówczas
Kościół, podporządkowując swoim wpływom wszystkie dziedziny życia, ale
jednocześnie tworząc poczucie więzi ponadnarodowej opartej na wspólnocie
wiary; Ojcowie Kościoła budowali też podstawy wiedzy o rzeczywistości.
Chrzęść, myśl filoz. reprezentują: św. Augustyn głoszący dualizm woli i rozumu
oraz duszy i ciała, ukazując dramat człowieka rozdartego pomiędzy pokusami
ziemskimi a tęsknotą za niebem;
św. Tomasz przedstawiający harmonijny obraz świata, w którym każdy byt ma
swoje miejsce, a "rozum nie niszczy wiary, lecz ją udoskonala"; św. Franciszek
upowszechniający ideę ubóstwa i wszechogarniającej miłości do świata jako
duchowego domu człowieka. Kulturze ś. sprzyjało duchowieństwo monastyczne (gr.
monachos = mnich), szczególnie zakony benedyktynów, dominikanów,
franciszkanów, cystersów;
powstały pierwsze uniwersytety w Bolonii i w Paryżu, później w Krakowie.
Nadrzędna rola Kościoła określiła również ówczesną myśl o świecie (teocen-
tryzm, uniwersalizm) oraz charakter lit. i sztuki, w której dominowała
tematyka rei. Gat. szczególnie popularnym stał się hymn, np. św. Tomasza z
Akwinu czy Stabat Mater Dolorosa, upowszechniła się liryka maryjna, np.>
Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod Krzyżem, sztuki misteryjne prezentowały
fragm. historii bibl., wystawiano w kościołach dramaty liturgiczne,
doskonaleniu człowieka służyły moralitety, których bohaterem był człowiek
"Każdy" stawiany wobec konieczności wyboru między dobrem a złem. Odmianą
moralitetu był również dialog z lit. cyklu danse maca-bre przedstawiający
popularny motyw śmierci (np. > Rozmowa mistrza Poli-karpa ze Śmiercią).
Literaturę ś. cechowała pareneza (gr. parainesis = ostrzeżenie, rada)
inspirując do tworzenia


Świat (poema naiwne)
450
wzorców osobowych: świętego (> Legenda o św. Aleksym), rycerza (Pieśń o
Rolandzie), władcy (> Kronika Galia Anonima), i umieszczania w utworach lit.
wielu praktycznych wskazówek ( > O zachowaniu się przy stole Słoty czy -
Skarga umierającego, tzw. ars mo-riendi). Obok nurtu rei. wyraźnie zarysowała
się tematyka świecka łącząca się z kulturą rycerską, w niej wyodrębnić można
kunsztowną lirykę miłosną, np. dworska poezja prowansalska sławiąca kult
pięknej damy, i epikę rycerską z opowieściami o czynach szlachetnych i
nieustraszonych rycerzy, np. Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach, Stówo o
wyprawie Igora. Tragiczna miłość jest tematem pierwszego romansu Dzieje Wstaną
i Izoldy, niezwykła historia uczucia Abelarda i Heloizy utrwalona została w
pozostawionych przez nich listach. Procesy i konflikty ideowo-spol. znalazły
odzwierciedlenie w Wierszu o zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego i > Satyrze na
leniwych chłopów, natomiast obrazem sporów rei.-instytucjonalnych jest Pieśń o
Wiklefie > Andrzeja Gałki z Dobczyna. Stosunkowo wcześnie w lit. pol.
rozwinęła się > historiografia, z pierwszą kroniką Anonima zw. Gallem i
późniejszymi dziełami > Wincentego zw. Kadłubkiem, Janka z Czarnkowa, J.
Długosza. Już w XIII w. powstały pierwsze utwory w jeż. pol., najstarszy
zabytek pol. prozy to Kazania świętokrzyskie, następnie Psałterz floriański,
Kazania gnieźnieńskie. Psałterz puławski. Biblia królowej Zofii. U schyłku
epoki we Włoszech powstaje poemat alegoryczny Dantego Alighieri Boska Komedia,
w Anglii G. Chaucer pisze Opowieści kanterberyjskie, we Francji nowe
pojmowanie wolności człowieka przedstawia w Wielkim testamencie F. Villon.
Utwory lit. i. podejmowały tematy od zawsze ważne dla
egzystencji człowieka: miłości, śmierci, walki, dziejów, obyczajów, szczególne
miejsce przeznaczając Bogu. Z różnorodności idei i form tej epoki powstała
lit. nowożytna, wprost nawiązywali do niej poeci nurtu metafizycznego �> ba-
roku, zafascynowani nią będą twórcy > romantyzmu.
Świat (poema naiwne) (1943) - cykl kilkunastu krótkich wierszy > Cz. Miłosza
z t. Ocalenie (1945), ukazujących krainę spokoju i bezpieczeństwa, w której
najważniejszą rolę odgrywają Ojciec, Matka, Dom, Ogród oraz Wiara, Nadzieja,
Miłość. Wzorem dla niej jest Sopli-cowo z > Pana Tadeusza A. Mickiewicza. Ta
realizacja marzeń umożliwia zachowanie dystansu wobec wojennej rzeczywistości.
Niemożliwa w 1943 r. utopia została opowiedziana naiwnym, dziecięcym językiem
- przypomina baśniową przypowieść (świat postrzegany przez dziecko). Swoje
credo wygłosił Miłosz w tryptyku Wiara, Nadzieja, Miłość. Twierdzi, że
kierowany wolą Boga świat - mimo istnienia w nim zła - jest zorganizowany
dobrze i rozumnie, a kochać znaczy zobaczyć w drugim człowieku odbicie
wszechświata. Ta sama myśl w Przypowieści o maku: świat pomniejszony do
rozmiarów makówki jest miniaturą wszechświata.
Świat zepsuty - satyra > I. Krasickiego
wyd. w zbiorze Satyry (1779), w której autor porównuje czasy sobie współcz. z
latami minionymi i stwierdza, że wszystkie wartości ważne w życiu przodków
przestały być honorowane. Z wielką stratą dla kraju i siebie szlachta
zapomniała o uczciwości, honorze, prawdomówności, religijności, wierności,
dlatego autor zapytuje: "Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście się
podziały?" Ich miejsce zajęły kłamstwo,
451
Święty Boże
podstęp, fałsz, zawiść, wiarołomstwo i rozpusta, od których nie są wolne ani
młodzież, ani kobiety. Autor napomina, że brak poszanowania tradycji i
niszczenie dorobku kulturowego kraju wiodą na skraj przepaści, dlatego w
alegorycznym obrazie Polski, na kształt wizerunku z Kazań sejmowych > P.
Skargi uświadamia, co jest powinnością obywatelską w chwili zagrożenia: "A
choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć, / Podściwiej być w okręcie, ocalić
lub zginąć".
Świetlicki Marcin (ur. 1961) - poeta kontestujący, twórca krakowskiego po-
kolenia > bruLionu. W 1992 założył zespół muzyki rockowej "Świetliki", w
którym występuje jako wokalista śpiewając własne teksty; pracuje w "Tygodniku
Powszechnym". Jego twórczość ma charakter anarchizujący, posługując się jeż.
raz bliskim brutalności, to znów liryzmu, poeta odrzuca ustalone kanony
wartości i poszukuje wolności absolutnej. W jego dorobku znajdują się tomy
wierszy Zimne kraje (1992), Schi-zma (1994), Zimne kraje II (1995), Trzecia
polowa (1996), 37 wierszy o wódce i papierosach (1996), Pieśni profana (1998).
Świętochowski Aleksander, pseud. Władysław Okoński, Poseł Prawdy
i in. (1849-1938) - publicysta, pisarz, działacz polit. i kult., historyk i
filozof. Jako publicysta debiutował w 1866 r. na łamach "Tygodnika
Ilustrowanego", publikował też w pozytywist. "Przeglądzie Tygodniowym" i
"Nowinach". Od początku słynął z odważnej krytyki szlacheckiego egoizmu i
zacofania, sarmac-kiego kultu przeszłości; głosił potrzebę równouprawnienia
kobiet, rozwiązania kwestii żyd., laickiego wychowania; pasjonował się
zdobyczami nauki. Orędownik idei pozytywist., programo-twórca i zadziorny
polemista, wpłynął na społ. ukierunkowanie wczesnego > pozytywizmu. Duże
znaczenie zyskały jego artykuły w "Przeglądzie Tygodniowym": My i wy (1871),
Poszanowanie pracy (1871), O tolerancji (1872), Tradycja i historia wobec
postępu (1872) i tworzony razem z L. Mikulskim cykl Praca u podstaw (1873),
który stał się ważnym hasłem programowym pozytywizmu. W 1881 założył i do 1902
redagował w Warszawie tyg. "Prawda", w którym zamieszczał cykl felietonów
Liberum veto. Publicystyka polit. Ś. niejednokrotnie bulwersowała opinię pu-
bliczną, tak było m.in. po ogłoszeniu artykułu Wskazania polityczne (1882), w
którym opowiadał się za rozwojem ekonomicznym nawet za cenę rezygnacji z
niepodległości. W okresie rewolucji 1905 r. należał do działaczy lewicy i
kandydował na posła do II Dumy Państwowej. Prace lit. nie przyniosły mu ta-
kiego rozgłosu jak publicystyka; pamięci syna poświęcił dramat Aspazja (1885),
napisał też trylogię Nieśmiertelne dusze (1876-89) oraz cykl Duchy (1895-
1909), pisał nowele z podtekstem filoz. (Hymn niemych. Wesele Satyra i in.),
powieści (Nalęcze i Twinko, 1928), opracował Historię chłopów polskich w
zarysie (1925-28) i Genealogię teraźniejszości (1935).
Święty Boże - hymn > J. Kasprowicza, zamieszczony w I t. cyklu Ginącemu
światu (1901), zawiera katastroficzny obraz procesu rozpadania się świata. W
wielkiej procesji "do wielkiej się wloką mogiły" wraz z człowiekiem
"szerokolistne łopiany, senne podbiały, fioletowe szaleje, cierniste głogi /
wstały / i idą..." Męka i cierpienie na ziemi prowokują poetę do żądania od
Boga choćby znaku obecności, dlatego woła:


Świrszczyńska Anna
452
"Zrzuć z Siebie, Ojcze, nietykalne blaski! ... Stań się tak lichy, jak ja, i
skulony, i doczesności okryty łachmanem". Początkowa modlitwa i prośby stają
się wezwaniem i bluźnierstwem, Bóg się nie odezwał, więc adresatem okazuje się
Szatan, do którego kierowane są wołania: "Szatanie! Zlituj się, zlituj nad
ziemią, gdzie ból i rozpacz drzemią ... Szatanie! Kop mi samotny grób".
Uosabiając zło, prowadząc człowieka ku zgubie, pierwszy staje się wyrazicielem
buntu -Lucyfer, upadły anioł. Trudna do zaakceptowania równoczesność dobra i
zła w ludzkim życiu stanowi przyczynę cierpienia i powoduje narastanie uczucia
bezsensu, człowiek nie ma szans na ocalenie. W obrazach ginącego świata
wyeksponowana kolorystyka czerni (przestrzeń ciemna, czarne zioła, czarne
krzyże, czarne stopy) i purpury (krwawe szmaty, oko skrwawione, krwawa pieśń),
symbolika, poetyzm mieszany z prozai-zmem, deformacja i sytuacje ostateczne
mają cechy poetyki ekspresjonisty cznej.
Świrszczyńska Anna (1909-84) - poetka, dramatopisarka. Studiowała polonistykę
na UW. Przed wojną pracowała w Związku Nauczycielstwa Polskiego, była
redaktorką "Małego Płomyczka". W czasie wojny mieszkała w Warszawie; brała
udział w życiu konspiracyjnym. W l. 1946-50 kierownik lit. Państwowego Teatru
Młodego Widza w Krakowie. Debiutowała tomem Wiersze i proza (1936). Następny
tom: Liryki zebrane, ukazał się dopiero w 1958 r. W poezji Ś. często pojawiały
się refleksje nad starzeniem się, przemijaniem, śmiercią. Pisała wiersze
proste, nastrojowe, wykorzystujące awangardowe techniki obrazowania. Najwięcej
utworów Ś. powstało w l. 70. Wydała wtedy:
Wiatr (1970), Jestem baba (1972) -obraz uczuć i przeżyć oraz spol. konse-
kwencji bycia kobietą. Budowałam barykadę (1974) - zapis wspomnień z powstania
warszawskiego, i Szczęśliwa jak psi ogon (1978) - zabarwione autoironią
wiersze o starości i samotności. Pośmiertnie ukazał się zbiór Radość i
cierpienie (1985). W dramatach nie osiągnęła poetka takiego poziomu jak w
liryce. Przed wojną napisała Odezwę na murze - sztukę o strajku robotniczym w
1885 r., w czasie wojny Orfeusza (1943) - przypowieść o życiu i śmierci, w
1947 r. Strzały na ulicy Długiej (o akcji pod Arsenałem) i w 1963 r. Śmierć w
Kongo. Stworzyła też libretto opery Hagith. Była autorką wierszy i opowiadań
dla dzieci, m.in. Arkana, gród Światowida (1946), Farfurka królowej Bony
(1947), Historie z dawnych lat (1972).
Świtez - ballada A. Mickiewicza z > Ballad i romansów. Utwór o kompozycji
szkatułkowej: w relację narratora zostaje wpleciona opowieść Świtezianki.
Narrator, bohaterowie i adresat wiersza pochodzą z tego samego czasu, Świte-
zianka - z dalekiej przeszłości. Oboje mówią o tym, co przeżyli, widzieli,
słyszeli. Narrator, nie potrafiąc przeniknąć tajemnic natury, sugestywnie
przekazuje własny, wrażeniowy odbiór napawającego lękiem pejzażu. Ten piękny
poet. obraz przewyższa poziomem artyst. dość banalną opowieść rusałki o dzie-
jach Świtezi. Z ballady płynie wyraźna wskazówka epistemologiczna: o naturze i
historii człowiek wie tyle, ile odsłonią one jego wrażliwości, ile przekaże
odwieczna legenda.
t
Tango ( 1964) - dramat > S. Mrożka o konflikcie pokoleń i problemie władzy.
Akcja umiejscowiona w salonie Stomila trwa półtorej doby, a zdarzenia dotyczą
przypuszczalnie przełomu l. 50. Zaprezentowana rodzina składa się z trzech
pokoleń: najstarsi są Eugeniusz i jego siostra Eugenia - matka Stomila,
średnie pokolenie reprezentują Stomil i jego żona Eleonora, najmłodsi to syn
Stomila Artur wraz ze swoją narzeczoną Alą. Jedynym spoza rodzinnego kręgu
jest Edek, określony przez Mrożka jako "mętny i podejrzany", prymitywny, bez
sumienia i zasad moralnych, ma jednak wpływ na wszystkich członków rodziny: z
Eugenią gra w karty, jest kochankiem najpierw Eleonory, później Ali, wspiera
swoją siłą władzę Artura. Przedstawiony w utworze świat pogrążył się w
chaosie, bałagan i anarchia w salonie i rodzinie oraz odrzucenie tradycyjnych
zasad i norm postępowania mają oznaczać nowoczesność. Role zostały odwrócone,
Stomil nie potrafi być ojcem, tę funkcję próbuje przejąć Artur, ponieważ jako
jedyny nie podlega deformacji i chce przywrócić dawne normy oparte na
tradycji. Wyraźnym akcentem uporządkowanego życia ma być jego ślub z Alą,
zorganizowany z wszelkimi od zawsze akceptowanymi zasadami. Ta forma ma być
rodzajem jego buntu wobec nijakiej, niszczącej nowoczesności, którą propagują
swym stylem życia starsze pokolenia. Artur rezygnuje ostatecznie z tego
zamysłu, uznając go za tylko pustą formę, dlatego poszukuje idei, która
mogłaby zbawić świat pogrążony w chaosie, i znajduje ją we władzy. Fascynuje
go myśl o rządzeniu za pomocą siły, chce panować nad życiem i śmiercią swojej
rodziny. Wyznanie Ali, że zdradziła go z Edkiem, skutkuje chwilowym
porzuceniem idei, doprowadza Artura do walki z konkurentem o względy
narzeczonej i śmierci z jego rąk. Groteskowo reaguje na ten fakt rodzina, a
Eugeniusz wygłasza szokującą refleksję: "Może to i lepiej dla niego, o mało co
nie został wujobójcą". Edek, który wyraża agresję i żądzę dominacji, po
brutalnym zabójstwie Artura podporządkowuje sobie całą rodzinę, a w końcowej
scenie sztuki tańczy tango z uległym już wujkiem Eugeniuszem. Jego zwycięstwo
ma posmak katastroficzny, wymowna kontynuacja motywu tańca z > Wesela może
oznaczać m.in. rozliczenie z inteligencją, która odrzucając uznane reguły i
konwenanse pozwoliła na rozpad wartości, a w konsekwencji na wkroczenie
przemocy; krytyczną ocenę absurdów współcz. świata; przestrogę przed
nieobliczalnymi skutkami systemu rządów totalitarnych.
taniec - motyw - Rozmowa mistrza Po-likarpa ze Śmiercią: nawiązanie do
średniow. obrazów danse macabre, które przedstawiały śmierć prowadzącą w ta-
necznym korowodzie ludzi różnych stanów; Pieśń świętojańska o Sobótce > J.
Kochanowskiego: jedną z form świętp-


Tańczący ja.str7.qb
454
455
tendencyjna literatura
wania pogańskiego obrzędu nocy św. Jana był taniec, dla Panien II i III jest
on radością lub pretekstem do snucia refleksji nad ludzką naturą; Dziady cz.
III > A. Mickiewicza: bal w sc. VIII, uczestnicy stanowią przekrój
społeczeństwa Polaków zbuntowanych i lojalnych wobec zaborcy; Pan Tadeusz. A.
Mickiewicza: ostatni polonez poprzedzający wymarsz wojsk napoleońskich staje
się symbolem odchodzącej tradycji i wkraczania w nową epokę; Wesele > S. Wy-
spiańskiego: satyrą na chłopomanię jest taniec Pana Młodego z Panną Młodą,
natomiast taniec chocholi jest symbolem niezdolności Polaków do jakiegokolwiek
działania; Walc > Cz. Miłosza:
zestawienie świata zabawy i apokalipsy, tancerka pochłonięta zabawą nie umie
dostrzec katastroficznej wizji; Sur le pont d'Avignon > K. K. Baczyńskiego:
przedwojenny beztroski świat już nie wróci; Popiół i diament > J.
Andrzejewskiego: uczestnicy bankietu na cześć nowych władz tańczą nad ranem
poloneza, zapominając o różnicach światopoglądowych i polit., fałszywe dźwięki
melodii pozornie łączą zdezorientowanych w nowej rzeczywistości; Tango > S.
Mrożka: taniec zamyka dramat, gdy Edek kroczy wspólnie z Eugeniuszem, w nowej
rzeczywistości dominować będzie prymityw, a rytm nada najbardziej banalna
melodia; Tango triste > E. Sta-chury: rytuał oznaczający cierpienie, na które
świadomie godzi się bohater.
Tańczący/jastrząb (1964) - powieść > J. Kawalca, w której na przykładzie
dziejów Michała Topornego pokazuje autor tragedię tych przedstawicieli śro-
dowiska chłopskiego, którzy próbowali robić życiowe kariery w mieście, odci-
nając się od rodzinnej tradycji. Gł. bohater porzucił własną przeszłość, zało-
żył w mieście nową rodzinę, pozostał
jednak obcy i samotny w kręgu inteligencji, do którego starał się wejść. Szyb-
kie przeobrażenia społ. powojennej Polski stawały się przyczyną pewnego ro-
dzaju tułaczki mieszkańców wsi, taki portret człowieka pozbawionego własnych
korzeni zawiera utwór Kawalca. Rozbudowany monolog wewn. i stoso^ wana
inwersja czasowa pomagają zrozumieć przyczyny życiowego zagubienia.
Tarnowski Stanisław (1837-1917) -historyk lit., działacz polit., publicysta.
Studiował prawo i filozofię w Krakowie i Wiedniu. Na przełomie 1857 i 58 r.
odbył podróż do Francji, Hiszpanii i na Bliski Wschód. W l. 1861-62 przebywał
w Paryżu, gdzie pracował w biurze polit. Hotelu Lambert - ośrodka prawi-.cy
emigracyjnej. Był jednym z przywódców powstania styczniowego w Krakowie
(stronnictwo "białych") -po klęsce został uwięziony na ok. 2 lata. Współautor
Teki Stańczyka, współzało-życiel "Przeglądu Polskiego", od 1870
współwłaściciel > "Czasu". Był posłem na sejm, potem członkiem austr. Izby
Panów. Ważna postać w życiu nauk. Galicji. Od 1872 r. prof. UJ, dwukrotny
rektor tej uczelni; od 1873 r. członek krak. > Akademii Umiejętności (w 91 r.
jej prezes). Z katedry uniw. ustąpił w 1909 r., ale pracował naukowo do końca
życia. Jako uczony zajmował się gł. lit. XVI i XIX w. (rozprawy o
Kochanowskim, Fredrze, Krasińskim, Sienkiewiczu oraz Pisarze polityczni XVI
w., 1886). Potępiał pozytywistów za wprowadzenie do lit. brzydoty i po-
spolitości (niechęć do realizmu). Przekonany o szczególnej roli powieści hist.
w życiu naród., stał się rzecznikiem H. Sienkiewicza. Stronniczo oceniał lit.
-zawsze z punktu widzenia polit. tendencji. Największe dzieło T., Historia
literatury polskiej t. I-VI (1900-7) - skrót
dawnych artykułów i wykładów uniwersyteckich, w momencie ukazania się już była
przestarzała erudycyjnie. Przyniosła jednak nowe myślenie o dziejach lit.
(jako o procesie) i odrzucenie kontekstu biograficznego na rzecz tworzenia
portretu psychol. pisarza. Po ogłoszeniu Teki Stańczyka pisywał utwory satyr.,
np. wydaną bezimiennie parodię > Wesela S. Wyspiańskiego pt. Czyściec Słowac-
kiego. Do końca życia został wierny poglądom polit. stańczyków. W wierszu O
bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce, napisanym
dla > Zielonego Balonika, wykpił go > T. Zeleński-Boy.
Teka Stańczyka - pamflety polit. piętnujące pol. życie publiczne, drukowane w
l. 1869-70 na łamach konserwatywnego "Przeglądu Polskiego", ich autorami byli
redaktorzy S. Koźmian, J. Szuj-ski, L. Wodzicki, S. Tarnowski. Atakowano
pozorne deklaracje naród, i rei., snobistyczne zachowania elit inteligenckich,
powierzchowny patriotyzm. Motywem tych wystąpień nie była jednak troska o
dobro kraju, lecz chęć przeciwstawienia się polit. przeciwnikom, szczególnie
ugrupowaniom demokratycznym. Publikacje miały na celu propagowanie
zachowawczych poglądów polit.: potępiały dążenia wolnościowe Polaków, wzywały
do racjonalizmu, manifestowania religijności, przestrzegania zasad moralnych,
utrzymania dawnych stosunków społ. Wobec zaborców stańczycy zachowywali
lojalizm, gotowość do ugody. Takie myślenie reprezentuje w f Weselu S.
Wyspiańskiego Dziennikarz, któremu zjawia się królewski błazen Stańczyk.
"Teksty. Teoria literatury - krytyka -interpretacja" (1972-81) - dwumie-
sięcznik naukowoliteracki wyd. przez
> Instytut Badań Literackich PAN i Komitet Nauk o Literaturze PAN, adresowany
gł. do środowisk nauk. i lit., nauczycieli i studentów. Red. byli: > J.
Błoński (od 1972), -> Cz. Hernas (od 1975), -> J. Sławiński (1981). Pismo dru-
kowało prace dość krótkie, będące częściej zapisem hipotez, pytań i propozycji
niż konstatacji. W kręgu jego zainteresowań znajdowały się wszystkie teksty
kultury. Miało kilka stałych działów: Szkice (prace dotyczące konkretnych
problemów badawczych), Roztrząsania i rozbiory (recenzje, polemiki, wspomnie-
nia, przekłady), Świadectwa (fragm. dzienników pisarzy, zapiski itp.). Niere-
gularnie ukazywały się Anonimy, Przechadzki i Autobiografia (zapisy refleksji,
krótkie eseje, teksty o charakterze felietonowym). O specyficzności "T."
decydowały też znakomite marginalia (glosy, żartobliwe anonimowe teksty).
Szczególnie interesujące były numery monograficzne, poświęcone m.in.
romantyzmowi w kulturze współcz., sarmatyzmowi, erotyce w kulturze, obrazom i
motywom śmierci itd. Nr 4-5 w 1981 r. w całości był poświęcony > Cz.
Miłoszowi. Kontynuacją "T." są "Teksty Drugie" - dwumiesięcznik wyd. przez IBL
PAN od 1990 r. Red. naczelnym jest R. Nycz.
tendencyjna literatura - model literatury propagującej obowiązujące idee i
programy społ. i polit., chcącej oddziaływać na odbiorców, charakteryzującej
się podporządkowaniem treści i formy przyjętym założeniom. Pozytywistyczna
powieść tendencyjna (z tezą) miała odtwarzać rzeczywistość, być zwierciadłem
życia; wychowywać społeczeństwo, objaśniać świat otaczający i uczyć sposobów
rozwiązywania ważnych spraw; popularyzować program orga-nicznikowski,
propagować nowe postawy społ.-kult., uświadamiać. Tenden-


teoria Czystej Formy
456
457
Tetmajer Kazimierz Przerwa
cyjność nacechowana była Subiektywizmem i stronniczością ideologiczną, li-
teraturę cechował schematyzm w konstrukcji fabuły, przerost ideologii nad
treścią i formą oraz nachalny dydaktyzm, np. Marta, Pan Graba, Ostatnia
miłość. Pamiętnik Wacławy i Meir Ezo-fowicz > E. Orzeszkowej.
teoria Czystej Formy - stworzona przez > S. I. Witkiewicza. U jej podstaw
tkwiło przekonanie o odrębności sztuki i potocznej rzeczywistości oraz wiara,
że sztuka jest ostatnią szansą człowieka, zamienionego przez cywilizację w
bezmyślną, sytą istotę - umożliwia mu powrót do wierzeń i mitów. Zdaniem
Witkacego sztuka europ, przeżyła 2 katastrofy: staroż. Grecję i renesans,
które stworzyły potworny ideał naśladowania natury, oderwały sztukę od
metafizycznych źródeł. Jej głównym zadaniem powinno być umożliwienie
człowiekowi przeżycia tajemnicy Istnienia przez uświadomienie bytu jako
"jedności w wielości". W tym celu należy uwolnić sztukę od przyziemnych ob-
ciążeń, pojmować ją jako czystą formę, tzn. dostrzegać jej piękno w jedności
czysto formalnej. Dlatego Witkacy nie uważał powieści za dzieło sztuki, buduje
ona bowiem rzeczywistość fikcyjną, ale umotywowaną, nigdy nie uwalnia się od
życiowego prawdopodobieństwa (Dlaczego powieść nie jest dziełem " Sztuki
Czystej). Szczególnie interesował 13 go teatr, który najpełniej umożliwiał 1:3
stwarzanie konstrukcji wielu dowol-!:f:!8i nych elementów: barw, dźwięków, słów i
działań (Teatr). By uwolnić go od przyziemnych obciążeń, Witkacy stosował
deformację jako podstawowy środek wyrazu. Swoją teorią odgrodził się od >
realizmu i > naturalizmu, ale także od programu awangardy (zarzucał jej
funkcjonalistyczne traktowania sztuki)
i prądów formalistycznych (nie interesowały się metafizyką).
Terlecki Olgierd (1922-86) - prozaik, publicysta, krytyk, historyk, żołnierz
II Korpusu Wojska Polskiego, uczestnik bitwy pod Monte Cassino, po wojnie w
1947 r. powrócił do kraju. Debiutował jako publicysta i krytyk w "Dzienniku
Literackim" (1948). Doświadczenia wojenne pol. żołnierzy na Zachodzie i ich
późniejsze losy są tematem trylogii Polskie drogi, na którą składają się tomy:
Kierunek Cassino (1957), Pokonani (1958), Przystanek Londyn (1961). Ostatniej
wojny dotyczą publikacje o charakterze hist.-dokumentalnym, np. Najkrótsza
historia drugiej wojny światowej (1972), Generał Sikorski (cz. 1-2, 1981-83),
Pul-kownik Beck (1985). T. jest również autorem cyklu powieści psychol.-
obycz.:
Przeznaczenie (1963), Lekcja miłości (1965), Opowieść Włoszki (1959), Siedem
dni Isabelli (1962), Troje nieprawdziwych (1964), trzy ostatnie zostały wydane
razem jako Tryptyk wioski (1969).
Terlecki Tymon (ur. 1905) - historyk lit., teatrolog, eseista. W l. 1934-39
prof. Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie, red. "Teatru"
(1936-39) i "Sceny Polskiej" (1936-38), od 1939 członek korespondent Komisji
Historii Literatury Polskiej AU. W czasie II wojny światowej żołnierz sił
zbrojnych na Zachodzie, pozostał na emigracji w Londynie, gdzie był wykładowcą
Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. W l. 1939-49 wydawał tyg. "Polska
Walcząca"; stały współpracownik londyńskiego emigracyjnego tygodnika
"Wiadomości" i paryskiej > "Kultury" oraz znanego wydawnictwa "Encyclopedia
Britannica". Znaczącą pozycją we wczesnej twórczości T. jest Rodowód poetycki
Ryszarda Berwiń-
skiego (1937), prace teatrologiczne to m.in. Teatr amatorski (1951), Pani He-
lena (1962), Stanisław Wyspiański
(1983). Dociekania z zakresu problematyki osobowości twórczej zawarł w tomie
Krytyka personalistyczna (1957). Twórczość eseistyczną zebrał m.in. w
pozycjach Paryż (1952), Ludzie, książki i kulisy (1960), Rzeczy teatralne
(1984), Szukanie równowagi (1985). Wydał m.in. Ostatnie utwory M. Pawli-
kowskiej-Jasnorzewskiej (1956), współautor pracy zbiorowej Straty kultury pol-
skiej 1939-^4 (t. 1-2, 1945), autor Literatury polskiej na obczyźnie 1940-1960
(t. 1-2, 1964-65) oraz opracowań z zakresu publicystyki polit. Polska a Za-
chód. Próba syntezy (1947).
Terlecki Władysław Lech (1933-99) -prozaik, dramatopisarz, autor słuchowisk
radiowych, współprac. "Współczesności" (1961-67), później Polskiego Radia.
Człowiek w perspektywie hist., jego udział w przebiegu dziejów, szansę
działania, dylematy moralne i konsekwencje czynnego udziału w zdarzeniach to
główna problematyka jego twórczości. Proza T. odznacza się dużą
powściągliwością, jest oszczędna i konsekwentna. Debiutował cyklem reportaży
Kocie łby (1956), następnie wydał tom opowiadań Podróż na wierzchołku nocy
(1958), Pożar (1962) i Sezon w pełni (1966). W powieściach hist. sięgnął do
wydarzeń ubiegłego wieku - na tryptyk z okresu powstania styczniowego składają
się tomy: Spisek (1966), > Dwie głowy ptaka (1970) i Powrót Z Carskiego Sioła
(1973). Dylematy etyczne na tle uwarunkowań hist. rozpatruje m.in. w
powieściach: Gwiazda Piołun - nawiązując do ostatniego etapu życia S. I.
Witkiewicza (1968), Pielgrzymi (1972), Czarny romans (1974), Odpocznij po
biegu (1976), Zwierzęta
zostały opłacone (1980), Drabina Jaku-bowa (1988), Krótka noc (1989). Psy-
chol. konsekwencjom czynnego udziału w historii poświęcone są też tomy opo-
wiadań Rośnie las (1977), Trzy etiudy (1980) oraz zbiór słuchowisk radiowych
Herbatka z nieobecnym (1976). Odrębny, retrospektywny charakter mają
opowiadania w t. Zloty wąwóz (1978). T. interesowała też osobowość pisarza,
czemu dal wyraz w powieściach psychol.-obycz. Cień karła, cień olbrzyma
(1983), Pismak (1984), Cierń i laur (1989). Za całokształt twórczości
wyróżniony m.in. nagrodą mieś. "Odra" (1978).
Testament mój (1840) - poet. testament > J. Słowackiego jest wyrazem ostat-
niej woli poety-wygnańca, który świadom samotności i niezrozumienia chce
przedstawić swój pogląd na rolę poety i jego poezji w życiu narodu. Zwraca się
do przyjaciół, a za ich pośrednictwem do wszystkich rodaków i prosi, aby
przekazali innym, że zawsze był razem myślami i "Nigdy mi, kto szlachetny, nie
był obojętny", a także "Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode", służąc jej
własną twórczością. Od podkreślenia, że spełnił patriotyczny obowiązek, poeta
przechodzi do nakazu adresowanego do potomnych - walki o wolność i godność: "A
kiedy trzeba -na śmierć idą po kolei, / Jak kamienie przez Boga rzucane na
szaniec!", złożenia w ofierze nawet życia. Swoją twórczość nazywa "silą
fatalną" o dużej mocy sprawczej, która po śmierci jej autora zwykłych
"zjadaczy chleba - w aniołów przerobi", by stali się ludźmi wrażliwymi na
wartości duchowe.
Tetmajer Kazimierz Przerwa (1865-1940) - poeta. Propagował idee > de-
kadentyzmu, czemu dał wyraz w cyklu


Tischner Józef
458
Poezje (1891-1924). Liryka T. pozostająca pod wpływem impresjonizmu, po-
twierdzająca hasło "sztuka dla sztuki", w mistrzowski sposób wyraża stany psy-
chiczne, zmysłowe skojarzenia i odcienie erotyki. Nowością byty także
impresjonistyczne pejzaże tatrzańskie, obrazy z życia ludu góralskiego, m.in.
Listy Hanusi, Pieśń o Jaśku zbójniku, z plastyczną wyrazistością przekazywane
wizje ar-tyst. i wrażenia słuchowe, np. elegia Anioł Pański. W serii II i III
Poezji (1894, 1898) pojawiły się wiersze o tematyce antycznej, opisy wi.
podróży z malarsko przedstawionymi pejzażami morskimi. Autor opowiadania
Ksiądz Piotr (1895) i opowieści > Na skalnym Podhalu (1903-10) pisanych
góralską gwarą, po latach uznanych za arcydzieło. Powieści hist.-podaniowa >
Legenda Tatr (1912) i hist. z czasów napoleońskich Koniec epopei (t. 1-4,
1913-17), jak również dramaty, m.in. Zawisza Czarny (1910) i Judasz (1917),
nie znalazły uznania.
Tischner Józef (1931-2000) - filozof, ksiądz, profesor teologii i filozofii na
UJ i ATK. Góral z pochodzenia, znawca i miłośnik Tatr, obyczajowości i kultury
Podhala, wyjątkowa osobowość. O miejscu i postępowaniu katolika we współ-
czesnym świecie mówi w zbiorach esejów Świat ludzkiej nadziei (1981), Polski
kształt dialogu (1981), Nieszczęsny dar wolności (1981), Etyka solidarności
(1981). Przystępną formą filozofii są rozważania zawarte w tomach Myślenie
według wartości (1982) i Historia filozofii po góralsku (1997), ta ostatnia
była podstawą cyklu samodzielnych audycji telewizyjnych z udziałem autora.
Głębsze rozważania zawarł T. w Filozofii dramatu (1990), którego pewną
kontynuacją jest Spór o istnienie człowieka (1999). Wspólnie ze znanymi
dziennikarzami A. Michnikiem i J. Żakowskim napisał Rozmowy między panem a
plebanem (1997). Sprawom państwa, władzy i polityki oraz miejsca Kościoła w
Polsce poświęcony jest zbiór esejów W krainie schorowanej wyobraźni (1998),
który można traktować jako dalszy ciąg Nieszczęsnego daru wolności. Najnowsze
przemyślenia dotyczą m.in. Boga, wiary, życia i postępowania człowieka i
opublikowane zostały pt. Przekonać Pana Boga (2000).
Tokarczuk Olga (ur. 1962) - pisarka. Z wykształcenia psycholog. Autorka
kreacyjnej prozy, ożywiającej świat mitu, tradycji bibl. i baśniowej
fantastyki. Debiutowała powieścią Podróże ludzi Księgi (1993), przedstawiającą
dzieje tajemniczej wyprawy z XVII-wiecznej Francji w poszukiwaniu Księgi
(nagroda Polskiego Tow. Wydawców Książek). Następna powieść, E.E. (1995), na
przykładzie obdarzonej szczególnymi zdolnościami 15-letniej Erny pokazuje
przejście od dzieciństwa do dorosłości, tzn. od czasu naturalnego obcowania z
metafizyczną stroną życia do zapominania o niej. Utwór przedstawia daremne
próby zgłębiania psychiki dziewczynki za pomocą różnych metod, z których naj-
ważniejsza jest psychoanaliza Freuda (czas akcji: pocz. XX w.). Historią wsi
leżącej "w środku wszechświata" jest Prawiek i inne czasy (1996). Składają się
na nią losy ("czasy") poszczególnych bohaterów. Powieść kontynuuje - rozpo-
czętą przez > T. Nowaka - tradycję ukazywania wsi w konwencji magiczno-
baśniowej. T. jest także autorką opowiadania Szafa (1997) i opowieści Dom
dzienny, dom nocny (1998).
Topielec - wiersz > B. Leśmiana z t. Łąka (1920); narracyjny monolog lir.
stopniujący napięcie. Opowieść o wędrowcu tak zafascynowanym zielenią,
459
Towiański Andrzej
że w pogoni za jej istotą pozwala się kusić demonowi, "odczłowiecza duszę" i w
końcu tonie w zieleni - klamrę wiersza tworzy obraz zwłok topielca. Liczne
neologizmy (> leśmianizmy) wzmacniają ekspresję wypowiedzi, podkreślają
wrażenie nierzeczywistości wydarzenia. Wiersz wieloznaczny, różnie
interpretowany, np. jako wyraz chęci utożsamienia się z naturą, poznania
istoty rzeczy czy niemożności osiągnięcia celu.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk (TPN), Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk
(TWPN) - założone w 1800 r., od 1808 działało pod nazwą Towarzystwo Królewskie
Przyjaciół Nauk. Zlikwidowane przez cara Mikołaja lwi 832 w ramach represji po
powstaniu listopadowym. Uznając nieodwracalność utraty państwa, za cel
postawiło sobie:
"Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię,
poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody dla dobycia używania potrzebne,
rozkrzewić umiejętności i sztuki". Konsekwentnie przestrzegało zasady apoli-
tyczności. Zrzeszało najwybitniejszych pol. uczonych, pisarzy i mecenasów
sztuki z terenu całej dawnej Rzeczypospolitej. Działało w Warszawie, utrzy-
mywało żywy kontakt z Krzemieńcem i Wilnem. Od końca 1806 r.\miało stałą
siedzibę (od 1823 r. tzw. Pałac Staszica). Jego przewodniczącymi byli kolejno:
> J. Albertrandi, > S. Staszic (od 1808), > J. Ursyn Niemcewicz (od 1827).
TPN miało 2 działy: Umiejętności (tj. nauk ścisłych, przyrodniczych i
techniki) oraz Nauk (tj. dyscypliny hu-manist., literatura). Najważniejsze
kierunki działania Towarzystwa to inspirowanie prac nauk. i lit.,
popularyzacja wiedzy (zwł. z zakresu historii i kultury naród.), tworzenie
księgozbioru (po 1832 r. wywieziony do Petersburga).
Przedmiotem szczególnej troski było zachowanie czystości i wzbogacanie jeż.
pol. W kręgu TPN powstał Słownik języka polskiego S. B. Lindego (1807-14),
została przeprowadzona regulacja orto-grafii. Popularyzowaniu historii naród.
przez lit. miało służyć opracowanie "pieśnioksięgu narodowego". Ten cel
spełniły
> Śpiewy historyczne Niemcewicza. Poznaniu hist. ojczystej służyły też
badania archeol., folklorystyczne i etnograficzne. Ważnym przedsięwzięciem
było wydanie Historii literatury polskiej F. Bentkow-skiego (1814).
Towarzystwo stanowiło oparcie dla > klasycyzmu postanisła-wowskiego. Pod
wpływem TPN powstały tow. nauk. w Krakowie (1816), woj. lubelskim (1818) i w
Płocku (1820). Do jego tradycji nawiązało Tow. Naukowe Warszawskie (1907).
Towiański Andrzej (1799-1878) - ro-mant. mistyk, reprezentant mesjanizmu pol.
Studiował prawo na U. Wił. (nie ukończył). Po widzeniach, powołujących go do
"Sprawy Bożej" (V 1839 i VII 1840), wyjechał do Paryża. W 1841 r. nawiązał
kontakt z > A. Mickiewiczem, który uznał go za Męża Naznaczonego, pośrednika
między Bogiem a ludźmi, Człowieka Globu. Przy pomocy poety założył Koło Sprawy
Bożej o charakterze kabalistycznej sekty rei. Celem koła było wewn. doskonale-
nie się jego członków. T. głosił, że historię świata można ująć w formułę:
"plan Opatrzności - genialna jednostka
- naród", przy czym naród jest nosicielem wartości, które wprowadza jednostka.
Zapowiadał rychłe odrodzenie moralne Europy, pisał o konieczności nauki pokory
- także wobec wroga (rezygnacji z idei zemsty) -jako drogi do odzyskania
niepodległości. Wydalony z Francji, pojechał do Belgii. W 1843 r. daremnie
zabiegał o audiencję u papieża. Wydalo-


Traktat moralny
460
ny z Watykanu, osiadł w Szwajcarii. W 1848 r. wrócił do Paryża, gdzie na 3
miesiące został aresztowany. Do końca życia mieszkał w Szwajcarii. Zyskał kil-
kudziesięciu zwolenników, zwł. wśród Polaków, Francuzów i Włochów. Jego
wpływom ulegali nawet najwybitniejsi, m.in. Mickiewicz i > J. Słowacki. To-
wianizm lub walka z nim określały życie intelektualne pol. emigracji, zwl. lat
40.
Traktat moralny (1947) - dłuższy utwór poet. > Cz. Miłosza, zbudowany z
rozważań nad postawami w powojennym świecie. Potępienie epoki, która zastąpiła
normy etyczne ich pozorami, usprawiedliwiającymi niemoralne zachowania. Także
krytyka postaw społ.: zaściankowości, współcz. odmian sarmaty-zmu. Zaczyna się
pytaniem: "Gdzież jest, poeto, ocalenie?"; odpowiedź-przeslanie brzmi: w wewn.
wartościach człowieka ("zdrowie umysłu" i ,.równowaga ducha"), tworzącego
dzieje świata i ponoszącego za nie odpowiedzialność. Obowiązkiem poety jest
pomóc w zmianie świata. T. m. odwołuje się do tradycji oświeć, poematu
dydaktycznego. Jest napisany żywym, dowcipnym stylem z elementami ironii i
sarkazmu.
Traktat poetycki (1957) - programowy poemat > Cz. Miłosza, rozpoczynający się
słowami: "Mowa rodzinna niechaj będzie prosta", i akcentujący specyficzność
jeż. poezji: "rozkołysanie rytmu, sen, melodia" (> klasycyzm). Miłosz kreśli
sylwetki twórców, charakteryzuje poezję Młodej Polski, 20-lecia między-
wojennego i czasów okupacji - twierdzi, że nadmiernie zawęziła krąg podej-
mowanych problemów, ustępując miejsca prozie. Domaga się od poetów refleksji
filoz., obrony humanist. wartości. Twierdzi, że kształtowanie historii jest
moralnym obowiązkiem człowieka.
Uwikłaniu w dzieje przeciwstawia Naturę - sferę wolności, umożliwiającej
doznawanie urody życia (fragm. DMC/I
dziejów i Natura).
Transakcja wojny okocimskiej - heroiczny epos > W. Potockiego o przebiegu
przygotowań i bitwy pod Chocimiem w 1621 r. Wyd. w 1850 r. pt. Wojna cho-
cimska. Autor ograniczył fikcję lit. (psychologia postaci i wypowiedzi), za-
chował autentyzm wydarzeń i epizodów - korzystał z dziennika Jakuba
Sobieskiego (ojca Jana III), uczestnika bitwy. Poemat ma układ diariuszowy: 10
części opisuje dzień po dniu wydarzenia w porządku chronologicznym. Poprzedza
je tekst o historii dziejów pol.-turec-kich. Epos zaczyna się typowo barokową,
patetyczną inwokacją, napisaną skomplikowanym stylem, łączącą tradycje
antyczne z chrzęść. Jest w utworze głęboka wiara w dziejową misję Sarmatów,
ale i świadomość ich wad. Idealny Sarmata, hetman K. Chodkiewicz łączy
prostotę i surowość z cnotami rycerskimi i oddaniem ojczyźnie. Jego mowy,
zagrzewające żołnierzy do walki, naprawdę skierowane są do czytelników.
Próbują poruszyć ich sumienie, sprawić, by zechcieli dorównać przodkom. Jeż.
poematu jest na zmianę prosty i wyszukany. Styl charakteryzuje się
emocjonalnością i dygresyjnością. Do najlepszych fragm. eposu należą
plastyczne, często brutalne opisy bitew. T. w. ch. jest uważana za szczytowe
osiągnięcie lit. sarmackiego baroku.
Trans-Atlantyk (1953) - groteskowa powieść > W. Gombrowicza, rozrachunek z
formą polską, tzn. z anachronicznym stereotypem polskości, wykształconym gl.
przez romantyzm i pielęgnowanym na emigracji (miejsce akcji:
Argentyna). Konwencjonalnej, sprowa-
461
Treny
dzonej do pustych gestów i frazesów "ojczyźnie" przeciwstawia autor "syn-
czyznę" - dwuznaczną i niedojrzałą, ale autentyczną i odważną. Kompromitując
stereotypy, posługuje się parodią (> Pamiętników J. Ch. Paska, > Pana Ta-
deusza A. Mickiewicza, > Trylogii H. Sienkiewicza), kpi z idei wieszcza (emi-
granci kreują narratora-bohatera na wielkiego pisarza naród.) i > mesjani-
zmu, stylizuje narrację na gawędę szlachecką. Wysoki styl (parafrazy oracji)
kontrastuje z banalnością fabuły (drobne intrygi, kłótnie w środowisku pol.
emigrantów). Obdarzony nazwiskiem i elementami biografii Gombrowicza narrator-
bohaterjest artystyczną kreacją (nie portretem autora).
Trembecki Stanisław (ok. 1739-1812) - poeta, dramatopisarz, tłumacz, od 1773
szambelan królewski, stały uczestnik > obiadów czwartkowych, ulubieniec króla
Stanisława Augusta, po abdy-kacji towarzyszył na wygnaniu monarsze aż do jego
śmierci. W ostatnich latach życia związał się z dworem Sz. Potockiego i osiadł
w Tulczynie. Debiutował alegoryczną bajką Opuchły (1773), w tym czasie
publikował na łamach > "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych" (1773-77) Bajki
niektóre Ezopa. W poemacie Polanka (1779) opisując dobra synowca królewskiego
S. Poniatow-skiego zawarł poparcie dla reform na wsi. Spod jego pióra wyszły
też liber-tyńskie wiersze Oda na ruinę zakonu jezuitów (1773) i Oda nie do
druku (1773). Przykładem rokokowej poezji bogatej w paradoksy, dwuznaczności i
śmiały erotyzm są utwory Kąpiel i Powązki (1774). Twórczością swoją starał się
umacniać autorytet króla pisząc liczne ody i listy poet., np. Dnia siódmego
września (1773). Refleksje filoz. i wspaniałe opisy ogrodów ostatniego
protektora zawarł w poemacie Sofiówka (1804), którym urzekł czytelników, wśród
nich A. Mickiewicza. Gruntowna znajomość języków pozwoliła T. na przekład
komedii Woltera Syn marnotrawny (1779), wielu utworów J. B. Racine'a, W.
Szekspira, Horacego i T. Tassa.
tremendyzm - kierunek w lit. eksponujący sceny brutalne, przerażające, w na-
turze ludzkiej skłonność do okrucieństwa; wśród środków wyrazu stosował
groteskę.
Tren Fortynbrasa - wiersz > Z. Herberta z tomu Studium przedmiotu (1961), w
którym powrót do tradycji i reinterpretacja utrwalonych w świadomości odbiorcy
wydarzeń kulturowych nadają im nowego znaczenia. Autor powraca do dramatu
Szekspira, a przeciwstawiając Fortynbrasowi duńskiego królewicza Hamleta
rozważa znaczenie jednostki wobec historii, możliwości ingerencji w jej bieg.
Monolog jest równocześnie pytaniem o wybór postawy wobec życia - Hamlet
zginął, ponieważ wierzył "w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką", wybrał
"śmierć bohaterską", a nie "wieczne czuwanie", Fortynbras będzie obmyślał
"projekt kanalizacji", "lepszy system więzień". Fundamentalne pytanie, co jest
ważniejsze w życiu zbiorowości, pozostawione zostaje do rozstrzygnięcia
każdemu indywidualnie.
Treny - ostatnie wielkie dzieło > J. Kochanowskiego. Powstały w l. 1579-80,
wyd. I - 1580 r. w Drukami Łazarzowej. Ich geneza wiąże się ze śmiercią córek:
w 1578 lub 79 r. - 2,5-letniej Urszuli, wkrótce potem Hanny (Epitafium Hannie
Kochanowskiej umieszczone w II wyd. T., 1583). Najbardziej osobisty utwór
poety. Prywatne przeżycie zyskało w nim wymiar ogól-


Treny
462
ny - refleksja nad postawą człowieka doświadczonego przez los. Dzieło no-
watorskie na tle lit. renes. Pierwszy w lit. pol. cykl utworów funeralnych.
Nie wiadomo, w jakiej kolejności powstawały poszczególne treny. Autor
uporządkował je tak, by ukazały stopniowe narastanie bólu aż do buntu, po
którym następuje próba przezwyciężenia rozpaczy. Człony pojedynczego epicedium
(wprowadzenie, pochwała zmarłego, ukazanie wielkości straty, żal i
opłakiwanie, pocieszenie i napomnienie) mają odpowiedniki w poszczególnych
częściach cyklu - bez respektowania tradycyjnej kolejności. Kochanowski złamał
w T. obowiązującą w epoce konwencję gatunku. Ich bohaterem uczynił nie osobę
ważną, lecz dziecko. Ukazywał je realistycznie (np. w T. V i VIII) lub
idealizował, stosując konstrukcję puer - senex (dziecko - starzec), np. w T.
VI, w którym Urszula przemawia słowami pieśni panny młodej, lub w XII, w
którym zostają jej przypisane umiejętności i cechy charakteru dorosłej osoby.
Prawdziwym bohaterem cyklu jest jednak nie osoba zmarła, lecz rozpaczający
ojciec - poeta, renes. myśliciel, szukający analogii dla swej sytuacji w
cierpieniach Niobe (IV), przeżyciach Orfeusza tęskniącego za Eurydyką (XIV)
oraz losach Cycerona (XVI). Poeta naruszył także zasadę jednolitości stylu
epicedium. Obok stylu wysokiego (np. T. I) pojawiają się w utworze elementy
stylu niskiego (np. T. VII). Złamanie konwencji sprawiło, że niektórzy
współcześni Kochanowskiemu uznali T. za "lekkie" (błahe, niepoważne) - autor
uprzedził te zarzuty w T. II. T. są przede wszystkim świadectwem
światopoglądowego kryzysu poety. Podejmują polemikę z mądrością filozofów
(stoicyzmem i neostoicy-zmem) oraz z postawą jego samego,
wyrażoną we wcześniejszych utworach, zwł. w > Pieśniach i > Fraszkach.
Szczególnie wyraźnie ujawni się to w T": IX (ironiczna pochwala Mądrości,
podważenie przekonania, że rozum chroni człowieka przed zmianami losu), X
(dram. poszukiwanie Urszuli w zaświatach mitol. i chrzęść., zakończone
bluźnierczym błaganiem: "Gdzieśkol-wiek jest, jeśliś jest, staw się przede
mną") i XI (podważenie najważniejszej kategorii etycznej stoicyzmu - cnoty). W
dalszych częściach cyklu poeta podejmuje rozpaczliwą próbę poszukiwania tego,
co pozwoli odbudować wewnętrzną harmonię. Próba ta kończy się w ostatnim - XIX
(Sen). Przybyła z nieba matka poety upomina go: "Ludzkie przygody ludzkie noś"
(ludzki los znoś po ludzku). Słowa te zyskały różną interpretację. Uważano je
za dowód ponownego odnalezienia w rozumie lekarstwa na nieszczęście (> J.
Krzyżanow-ski), za sformułowanie dewizy "trudnego humanizmu", przyznającego
człowiekowi prawo do rozpaczy (S. Grzesz-czuk) lub po prostu dopełnienie reguł
budowy epicedium, ponieważ słowa wypowiedziane przez matkę - a nie podmiot
odautorski - tracą rangę doktryny (J. Ziomek). Jeśli zestawić je z
umieszczonym na karcie tytułowej cytatem z Odysei Homera w lać. przekł.
Cycerona: "Takie są umysły ludzi, jakim światłem sam ojciec Jowisz oświecił
urodzajne ziemie", staną się zamknięciem ramy cyklu, określeniem jego
przewodniej myśli (J. Pelc). Oddaniu wszystkich odcieni uczuć podmiotu-bo-
hatera służą m. in.: nagromadzenie sy-nonimicznych określeń (np. T. I), wy-
krzyknienia i apostrofy (nąjwyraźniejsza cecha stylu T.), animizacje i
personifikacje przedmiotów lub pojęć abstrakcyjnych (np. VII i IX), peryfrazy
i eufemizmy (np. VII), obrazowe porównania
463
Truchanowski Kazimierz
- w tym homeryckie (np. I, V), mnogość zdrobnień (np. VII), przenośnie,
elipsy, śmiałe przerzutnie, różnorodność wer-syfikacyjna. Wielowarstwowość
dzieła sprawiła, że interpretatorzy koncentrowali się na różnych jego
aspektach. S. Windakiewicz uznał T. za "poezję życia rodzinnego", > J.
Przyboś "za wzruszający obraz ojcowskiego bólu", J. Pelc za "poemat o kryzysie
światopoglądowym renesansowego myśliciela, poety i twórcy", a S. Grzeszczuk za
"pamiętnik cierpienia", ale i świadectwo "przygód człowieka myślącego epoki
renesansu". T. zaczęto naśladować już w XVI w.; naśladowano je także w wiekach
następnych. Cykle utworów funeralnych, wzorowane na dziele Kochanowskiego,
napisali m. in.: > S. Klonowic,
-> D. Naborowski, > S. Twardowski,
-> W. Potocki, > Z. Morsztyn, > W. Ko-chowski, a w XX w. > W. Broniewski.
Trędowata (1909) - powieść -> H. Mniszkówny, której fabułę stanowią dzieje
tragicznej miłości niezamożnej szlachcianki i młodego magnata. Zakochani w
sobie nauczycielka w arystokratycznym domu Stefcia Rudecka i ordynat Waldemar
Michorowski nie mogą stworzyć szczęśliwego związku, ponieważ na ich drodze
stają znaczne różnice urodzenia i majątku świadomie eksponowane przez
otoczenie ordynata. Przezwyciężenie wszelkich przeszkód i wyznaczenie daty
ślubu okazują się jednak daremne, uznana przez arystokratyczny klan za
"trędowatą" Stefcia umiera na zapalenie opon mózgowych tuż przed planowaną
uroczystością. Znany w lit. motyw "księcia i kopciuszka" mimo chłodnego
przyjęcia przez krytyków cieszył się ogromną popularnością, czemu sprzyjało
maksymalne spiętrzenie sentymentalnego dramatyzmu. Dalszy ciąg dziejów
ukochanego
Stefci znalazł rozwinięcie w Ordynacie Michorowskim (1910). Całość banalnej
historii stała się przedmiotem parodii > M. Samozwaniec w Na listach grzechu
(1922). Mierne walory powieści nie przeszkodziły próbom jej kolejnych
ekranizacji (1926, 1936, 1976) i adaptacji TV.
Truchanowski Kazimierz (1904-94) -prozaik, tłumacz. Kształcił się w Żytomierzu
i Kijowie, do Polski wrócił w 1925 r. W czasie wojny pracował w leśnictwie na
Kielecczyźnie, po wojnie zamieszkał w Łodzi, potem w Warszawie. W 1947 r.
współredagował "Nowiny Literackie". Katastrofista. Pisał powieści
paraboliczne, mające postać groteskowego koszmaru (pokrewieństwo z prozą F.
Kafki, > B. Schul-za). Ukazywał człowieka dręczonego, deprawowanego przez XX-
wieczną cywilizację (miasto, jego instytucje i urzędy, po których błąka się
bohater - tetra-logia Młyny Boże: Niepokój, 1961; Tyranie, 1963; Zdejmowanie
masek, 1965;
Piekło nie zna snu,].96^). W powieści Totenhorn (1979) piekłem i sądem rów-
nocześnie (ale sądem bez sprawiedliwości) staje się cały świat. Dzwony piekieł
(1977) ukazują obraz Ziemi po katastrofie ekologicznej - wyginęli wszyscy lu-
dzie i giną przybysze z innej planety. Zmowa demiurgów (1947) - III część
cyklu powieściowego Zatrute studnie (I część: Ulica Wszystkich Świętych, 1936;
II część: Apteka Pod Słońcem, 1938) zdobyła dużą popularność - jej bohater,
nieudany artysta Adolf, powoduje zagładę miasta (powieść nazwano "faszyzmem w
masce alegorii"). Inne powieści i opowiadania T. to: Tais z biedronką, czyli
Droga do nieba (1957), Piękny warkocz Bereniki (1959), Oratoria nocne (1957),
Całowanie ziemi (1972), Zatrzaśnięcie bram (1973). T. pisał także książki dla
dzieci, tłuma-


"Trybuna Ludów"
464
465
Twardowski Jan
czyi utwory gł. klasyków roś. (m.in. A. Czechowa, L. Tołstoja) oraz Zamek F.
Kafki i Człowieka bez właściwości R. Musila.
"Trybuna Ludów" (III-VI i IX-X 1849) - pismo założone i red. przez > A.
Mickiewicza w Paryżu. Wydawane po franc. Organ międzynarodowy, głoszący ideę
współpracy narodów walczących o wolność - w skład red. wchodzili ich
przedstawiciele. W "T. L." Mickiewicz opublikował ok. 100 artykułów i notatek,
dotyczących różnych krajów (np. Wiochom brak pieniędzy). Wiele razy wracał do
postaci Napoleona - symbolu zwycięskiej rewolucji (np. Bonapartyzm a idea
napoleońska}. W idei socjalizmu widział dążenie do braterstwa wolnych ludów
(Socjalizm). W VI 1849 r. lokal redakcji zajęła franc. policja. Pismo,
wznowione W pół. IX, zostało w X 1849 r. ostatecznie skonfiskowane przez rząd
franc.
Trylogia zob. Ogniem i mieczem. Potop, Pan Wolodyjowski
Trzebiński Andrzej, pseud. Stanisław Łomień, Paweł Późny (1922^.3) - poeta,
prozaik, krytyk lit., publicysta. Po zdaniu matury w 1940 r. w konspiracyjnym
gimnazjum im. T. Czackiego studiował slawistykę i polonistykę na tajnym UW.
Żołnierz. AK, członek Konfederacji Narodu, twórca Ruchu Kulturowego.
Wspótzałożyciel i red. | (po śmierci W Bojarskiego) > "Sztuki i Narodu".
Więzień Pawiaka. Został rozstrzelany w egzekucji ulicznej 12 XI 1943. Swój
program ideowy sformułował w artykułach (m.in. Pokolenie liryczne i
dramatyczne, 1942; Pokolenie wojenne, 1943). Odrzucił w nich wszelki liryzm,
kontemplacyjną postawę wobec świata. "Pokoleniu lirycznemu" (poeci
międzywojenni, zwi. skamandry-
ci) przeciwstawił własne - "dramatyczne", potrzebujące poezji czynu. Pewne
trwałe elementy odnalazł w twórczości
> awangardy krakowskiej. Bliska mu była myśl społ. i polit. > S. Brzozow-
skiego. Pozostawił kilkadziesiąt wierszy (erotyków, fraszek, piosenek),
nieukoń-czoną powieść Kwiaty z drzew zakazanych i groteskowy dramat w
konwencji teatru absurdu (inspirowany twórczością
�> S. I. Witkiewicza) Aby podnieść różę
- kpinę zarówno z totalizmu, jak i liberalizmu, uniemożliwiających heroiczny
czyn silnej jednostce. Najciekawszą częścią spuścizny T. są ocalałe fragm. pa-
miętnika - autentycznego zapisu myśli, uczuć i nastrojów autora, obdarzonego
umiejętnością samoobserwacji i pełną świadomością zagrożeń, jakie niesie
wojna.
Trznadel Jacek (ur. 1930) - krytyk lit, tłumacz, poeta, prof. Katedry
Literatury Polskiej na paryskiej Sorbonie (1978-83). Debiutował w 1949 r. na
łamach prasy jako krytyk lit., zaabsorbowany pracą nauk. i tłumaczeniami,
głównie lit. franc., dopiero później zainteresował się poezją. Jego zbiory
Wyjście (1964), Gdzie indziej (1971), Rana (1974), Więcej nie można mieć
(1979), Podróże darmowe (1991) spotkały się z dużym zainteresowaniem,
aczkolwiek nie jest to poezja łatwa. Najważniejsze zbiory esejów i książki
hist.-lit. T. to: O poezji Mieczy sfawa Jastruna (1954), Twórczość Leśmiana
(1964), Róże trzecie (1966), Płomień obdarzony rozumem (1978), Czytanie
Norwida (1978), Polski Hamlet (1988). Głośny stał się jego tom rozmów z
pisarzami o latach stalinowskich w Polsce > Hańba domowa (1986), ma też swój
wkład w badania nad sprawą katyńską, a prace temu poświęcone zebrał w tomie
Powrót rozstrzelanej armii (1994).
Trzy po trzy (1844-48) - najbardziej
osobisty utwór > A. Fredry, rodzaj pamiętnika. Pomyślany jako pożegnanie z
piórem, podsumowanie dorobku. Aktualizowany i poprawiany. Pierwodruk okrojony
przez cenzurę austr.; pełne wyd. 1968. Są to wspomnienia z dzieciństwa i
okresu służby wojskowej, w których gorzka refleksja (rozczarowanie do
Napoleona) łączy się z humorem i autoironią. Swobodna, nieskrępowana
chronologią narracja zbliża ten tekst do prozy L. Sterne'a. Jedno z naj-
znakomitszych dziel prozy romant. Sporna wartość dokumentalna.
turpizm - programowy antyestetyzm, swoisty kult brzydoty, obecny w niektórych
kierunkach poetyckich 2. pół. XX w. W utworach pojawiły się opisy
rzeczywistości nacechowanej zjawiskami odrażającymi: zniszczeniem, rozkładem,
chorobą, przemijaniem. Nazwy t. użył J. Przyboś w poetyckiej polemice > Oda
do turpistów (1962); fascynację takim postrzeganiem świata odnaleźć można w
poezji M. Bialoszewskiego, E. Brylla, A. Bursy, T. Różewicza, S. Grochowiaka.
Tuwim Julian (1894-1953) - poeta, tłumacz, współtwórca grupy poet. >
Skamander, współpracownik m.in. "Wiadomości Literackich" (od 1924), "Cyrulika
Warszawskiego", współzalo-życiel kabaretu "Pikador" (1918), kierownik lit.
kabaretów "Qui pro Quo" (1919-32) i "Banda" (1932-34). Podczas II wojny
światowej za granicą. Debiutował wierszem Prośba (1913) w "Kurierze
Warszawskim". Wczesna liryka T. zebrana w tomach Czyhanie na Boga (1918),
Sokrates tańczący (1920), Siódma jesień (1922) zawierała akcenty buntu wobec
młodopolskiej konwencji, poeta sięgał do codzienności i potocznego jeż.
Natomiast w zbiorach Rzecz
czarnoleska (1929), Biblia cygańska (1933), Treść gorejąca (1936) pojawiają
się refleksje filoz. oraz akcentowany związek z tradycją, poeta jest świadom
swego kunsztu słowa. Ekspresją języka wyróżnia się poemat satyr. > Bal w ope-
rze (1936), przedstawiający groteskowy obraz elity sanacyjnej; na obczyźnie
powstaje lir.-epicki poemat dygresyjny > Kwiaty polskie (1949). Zbiory
osobliwości lit.-obycz. ukazały się w pozycjach:
Czary i czarty polskie oraz Wypisy czarnoksięskie (1924), Polski słownik
pijacki i Antologia bachiczna (1935) oraz Cicer cum caule, czyli Groch z
kapustą (t. 1-3, 1958-63). Autor antologii Cztery wieki fraszki polskiej
(1937), Polska nowela fantastyczna (1949) oraz szkiców zebranych wraz z
osobliwościami poet. w tomie Pegaz dęba, czyli Panopticum poetyckie (1950). W
mistrzowskiej i nowatorskiej artystycznie formie tworzył T. poezje dla dzieci,
m.in. Lokomotywa, Słoń Trąbalski, Zosia Samosia (1938). Równolegle z
twórczością poet. rozwijał obfitą działalność przekładową, m.in. utworów
Horacego, N. Gogola, A. Puszkina, J. A. Rimbauda oraz poetów amer.
Twardowski Jan (ur. 1915) - ksiądz, poeta. Ukończył polonistykę na UW. Należał
do redakcji "Kuźni Młodych". W czasie wojny żołnierz AK, brał udział w
powstaniu warszawskim. Do seminarium duchownego wstąpił w 1945 r., w 1948 r.
przyjął święcenia kapłańskie. Pracował jako wikary i katecheta w szkole
specjalnej. Przed wojną wydał t. Powrót Andersena (1937) i zamilkł na wiele
lat. Kolejny tomik - Wiersze ukazał się w 1959 r. Sławę przyniosły mu Znaki
ufności (1970). Opublikował m.in. Niebieskie okulary (1980), Rachunek dla
dorosłego (1982), Na osiolku (1986), Sumienie ruszylo i inne wiersze


Twardowski Samuel ze Skrzypny
466
467
"Tygodnik Powszechny"
(1990). Bliski jest mu franciszkański wymiar chrystianizmu - w ciepłej, wy-
pełnionej miłością do świata poezji pochyla się nad każdym stworzeniem:
kwiatem, mrówką, biedronką. Nie lubi poezji pojęciowej, operuje konkretem. W
wierszu Ratunek wzywa dzikiego królika, chrząszcza, ślimaka, by ratowali go
przed abstrakcjami. W jego poezji Bóg, świat i człowiek tworzą jedność.
Wiersze refleksyjne są zapisem rozważań o świecie, istnieniu w nim dobra i
zła. T. akceptuje go w całej złożoności i ułomności, chwali jego rozmaitość.
Za zadanie człowieka uważa dążenie do dobra, tzn. dawanie siebie innym (ludzie
potrzebują siebie nawzajem). Sprawy wielkie i ostateczne traktuje bezpośre-
dnio, czasem bezceremonialnie. Z liryzmem łączy humor, autoironię. Ma wy-
jątkowy dar aforystycznego formułowania myśli, chętnie posługuje się
paradoksem i elipsą. Zakorzeniony w tradycji, zbliżający się do awangardy
przez zamiłowanie do skrótu myślowego i odległej metafory, stworzył oryginalną
poezję, cieszącą się ogromną popularnością-jedno z największych osiągnięć w
pol. liryce rei.
Twardowski Samuel ze Skrzypny (ok.
1600-61) - reprezentant sarmackiego baroku, pierwszy oryginalny pol. twórca
epiki. Kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu. Walczył pod Chocimiem
(1621), a w 1622 r. wziął udział w poselstwie K. Zbaraskiego do Turcji. Od
1633 r. w służbie J. Wiśniowieckiego. Dzierżawił wioski na Podolu i w Wiel-
kopolsce. W swoich dziełach łączył tradycję kulturalną szlacheckiego zaścianka
z obyczajem dworu. Tworzył różne typy poematów: opisowy, biograficzny,
batalistyczny, relację z podróży itd. Wczesne wiersze to m.in. tłumaczenie ód
Horacego i > M. Sarbiewskiego
oraz panegiryki. Pierwszą próbą eposu naród, stał się Władysław IV, król
polski i szwedzki, sławiący wielkość władcy. Autor odtworzył psychikę
bohatera, wykorzystując opozycję ciemności (samotność) i światła (powrót do
równowagi psychicznej). Najlepsze poematy to Daphnis w drzewo bobkowe
przemieniela się (utwór o zmysłowej miłości i ludziach bezradnych wobec jej
niszczącej siły) oraz Nadobna Paskwalina Z hiszpańskiego świeżo w polski prze-
mieniona ubiór - romans alegor., ukazujący triumf bohaterki nad światową
miłością. Przygodowa fabuła została podporządkowana nauce życia: Paskwalina
odnajduje wewn. harmonię dzięki pokucie i klasztornemu odosobnieniu. Autor
udziela czytelnikowi rad także przez dygresje, wątki wtrącone, mowy bohaterów.
Poematem-diariu-szem zapisującym rzeczywiste przeżycia T. była Przewoźna
legacja Krzysztofa Zbaraskiego do ... cesarza tureckiego Mustafy. Przenikanie
się w niej punktów widzenia chrześcijanina, Sarmaty i poety oraz łączenie
różnych nastrojów decydują o dynamiczności narracji. T. był mistrzem
plastycznego opisu. Tworzył świat z kształtów, barw, ruchu. Pisał stylem
często nadmiernie okazałym, charakteryzującym się zagęszczeniem środków wyrazu
- w intencjach poety miały one oddawać zmienność świata.
"Twórczość" - mieś. lit. wychodzący od 1945 r. Do V 1950 r. ukazywała się w
Krakowie pod redakcją K. Wyki, potem została przeniesiona do Warszawy.
Redakcję objął A. Ważyk, a od 1955 r. J. Iwaszkiewicz. Po jego śmierci (1980)
pismem kieruje J. Lisowski. W różnych okresach w skład redakcji wchodzili: H.
Bereza, J. Bieńkowski, P. Hertz, A. Kijowski, W. Natanson, J. Stryjkowski, A.
Kamieńska, J. Śpiewak. W l. 1950-56
"T." była organem ZLP. Najlepszy okres przeżywała na przełomie l. 60. i 70.,
gdy ukazały się w niej ważne teksty (m.in. Miazga J. Andrzejewskiego, utwory
J. Stryjkowskiego, M. Nowakow-skiego, eseje Z. Herberta, P. Jasienicy, L.
Kolakowskiego, szkice teoretyczno-literackie M. Janion, J. Błońskiego, J.
Trznadla) i kompetentna informacja o lit. światowej. Pismo zawsze wypełniało
deklarację z pierwszego numeru, że "pragnie być przede wszystkim wiernym
odbiciem współczesnej twórczości w prozie i poezji", dokładnie odzwierciedlało
stan literatury określonego czasu, reagowało na wszystkie wydarzenia lit. "T."
podkreślała ważność pamięci o pisarzach minionych lat - przypomniała W.
Gombrowicza, B. Schulza, S. I. Witkiewicza, J. Kadena-Bandrowskiego,
skierowała do pisarzy i krytyków ankietę Jak oceniam literaturę dwudzie-
stolecia. Specjalne numery poświęciła m.in. A. Mickiewiczowi (1945), J. Sło-
wackiemu (1959), S. Żeromskiemu (1975), a także lit. franc. (1957) i austr.
(1964). W miesięczniku znajdują miejsce debiutanci, systematycznie są za-
mieszczane recenzje wychodzących książek, felietony i eseje lit.
"Tygodnik Ilustrowany" (1859-1939)
- magazyn wyd. w Warszawie, I pismo z kolorowymi reprodukcjami. W sporze
pozytywistów z romantykami reprezentowało "starych". Próbowało połączyć kult
naród, tradycji (wiedza o dziejach pol. kultury, obyczaju, pamięć o naród.
pamiątkach) z akceptacją postępu technicznego i oświaty. Świadomie zachowywało
neutralność polit. - zwł. w czasie powstania styczniowego. "T. I." był
najpopularniejszym magazynem w Polsce (w r. 1871 miał naki. 4 tyś., w 96 r. -
11 tyś.). Szczególną rolę odegrał w zaborze pruskim, gdzie zastępował pod-
ręcznik historii i jeż. pol. Z biegiem czasu poszerzał zakres tematyki
współcz. Od początku miał bogaty dział lit. (najlepszy w l. 1898-1907 pod red.
-> I. Matuszewskiego). Z pismem współpracowali m.in. > J. I. Kraszewski, >
T. T. Jeż,
> N. Zmichowska, > E. Orzeszkowa,
> H. Sienkiewicz (drukował tu > Trylogię), > A. Świętochowski, > M. Ko-
nopnicka, > W. Reymont, > K. Tetma-jer, > S. Zeromski, > T. Miciński, >
S. Przybyszewski, > S. Wyspiański, > M. Dąbrowska, > J. Iwaszkiewicz, > M.
Jastrun, > K. Makuszyński, > Z. Nał-kowska, > W. Gombrowicz, > B. Schulz,
> J. Tuwim, > M. Wańkowicz,
> S. I. Witkiewicz. Nakładem "T. I." ukazały się Pisma H. Sienkiewicza (t. 1-
81, 1889-1906) i Pisma W. Reymonta (t. 1^8, 1930-34).
"Tygodnik Powszechny" (1945-53,
56-) - katolicki tygodnik spol.-kult. o zasięgu ogólnopolskim, wyd. w Krako-
wie. W III 1953 r. został zawieszony i przekazany przez władze Stowarzyszeniu
Pax. Reaktywowany w XII 1956 działał do XII 1981, gdy ponownie został
zawieszony. Wznowiony w VI 1982 wychodzi do dziś. Jest adresowany głównie do
inteligencji. Założycielami i I red. byli ks. J. Piwowarczyk, K. Tu-rowski i
J. Turowicz - późniejszy wieloletni red. naczelny. Z pismem współpracowali
wybitni pisarze i publicyści (m.in. A. Golubiew, P. Jasienica, S. Kisielew-
ski, Z. Kubiak, H. Malewska, J. J. Szcze-pański, L. Tyrmand, J. Zawieyski)
oraz uczeni (m.in. J. Błoński, S. Barańczak, W. Borowy, W. Czapliński, S.
Kieniewicz, J. Kleiner, W. Maciąg, S. Pigoń, S. Skwarczyńska, I. Slawińska,
ks. J. Tisch-ner). "T. P." jest otwarty na dialog światopoglądowy, oparty na
wzajemnym szacunku i tolerancji. Pismo podejmuje bardzo bogatą tematykę (ze
szczegól-


Tyrmand Leopold
468
nym uwzględnieniem teologicznej). Wiele miejsca poświęca historii (np.
dyskusje wokół powstań naród., pol. Września, sylwetek bohaterów naród.) oraz
kulturze (lit. i sztuce). "T. P." wypracował własną koncepcję kultury
otwartej, obejmującej zjawiska wywodzące się z innej niż katolicka inspiracji.
Omawia różne fakty lit. (np. artykuły o nowych tendencjach w lit. i sztuce),
informuje o wydarzeniach kult. (cykle Wśród książek, Z notatnika recenzenta,
Spotkania literackie. Chodząc po księgarniach itp.), publikuje utwory pisarzy
pol. i zagranicznych, zamieszcza wywiady z twórcami, ogłasza konkursy lit.
Aktywnie uczestniczy w Tygodniach Kultury Katolickiej. Przez długi okres
swojego istnienia zapewnił sobie znaczące miejsce w życiu spol.-kult. Polski.
Tyrmand Leopold (1920-85) - prozaik, publicysta, dziennikarz, autor scena-
riuszy filmowych, współred. "Przekroju" i "Tygodnika Powszechnego", wykładowca
lit. słowiańskich na Uniw. Columbia w Nowym Jorku. W pierwszych latach wojny
pracował początkowo w Wilnie, po zajęciu go przez Niemców ukrywał się do 1942,
a następnie zgłosił się na roboty do Niemiec upatrując w tym szansę na
ocalenie. Końca wojny doczekał w obozie koncentracyjnym w Norwegii. Niezwykle
barwna, wręcz kultowa postać powojennej Warszawy, miłośnik i apostoł jazzu w
szarej rzeczywistości lat 50., przewodniczył dorocznym festiwalom Jazz
Jamboree, na stałe wyemigrował z kraju w 1965 r. Podstawą jego twórczości jest
element biograficzny, a większość książek to rozbudowana i mocno ubarwiana
autobiografia. Debiutował tomem opowiadań Hotel Ansgar (1947), następnie
ukazał się t. Gorzki smak czekolady Lu-cullus (1957). Najbardziej znaczącą po-
zycją w twórczości T. jest powieść > Zły (1955), bezkonkurencyjny bestseller
tamtych lat, znakomita panorama Warszawy. Wyraźnym powrotem do autobiografii
są powieści Filip (1961) i Życie towarzyskie i uczuciowe (1967), ta druga
będąca rodzajem pamfietu na warszawskie środowisko lit. i artyst. lat 60.
Codzienność Polaka w czasach PRL opisana została w Cywilizacji komunizmu
(1972). Zach. muzyce poświęcił książkę U brzegów jazzu (1957). Wśród pozycji
wyd. na emigracji wyróżnia się Dziennik 1954 (1980) - fascynująca lektura, w
której autor w sposób błyskotliwy, śmieszny, niekiedy wręcz zjadliwy opisuje
powojenne środowisko lit. w kraju, ukazuje ludzi maluczkich, słabych
wewnętrznie, którymi ówczesna władza dowolnie manipulowała.
tyrteizm - postawa charakterystyczna dla poety-żoinierza, który swą poezją
zagrzewał do boju: przykładem własnym i opisem walecznych czynów; typ poezji
szczególnie popularnej w okresach walk narodowościowych, zwł. zaborów,
cenionej przez romantyków, którzy swym życiem dawali wyraz głoszonym ideom.
Nazwa ukształtowana od imienia poety gr. Tyrteusza (VII w. p.n.e.), który
elegiami wojennymi skutecznie zagrzewał wojska spartańskie do boju, wzywając
do męstwa w imię obowiązku obywatelskiego.
tytanizm - postawa charakteryzująca się dokonywaniem nadludzkich czynów,
nacechowana wysiłkiem na miarę mitol. olbrzymów - tytanów; pojęcie
przypisywane romant. bohaterom, którzy w poczuciu odpowiedzialności za losy
świata podejmowali się niezwykłych zadań, np. Mickiewiczowski > Konrad z III
cz. Dziadów chce wybawić ojczyznę z niewoli i uszczęśliwić naród.
U
Uciekła mi przepióreczka (1924) - komedia > S. Zeromskiego, w której autor
powraca do znanego w swej twórczości motywu - stanu wewn. rozdarcia bohatera
wynikającego z potrzeby wyboru między pokusą szczęścia a powinnością moralną.
Bohaterem utworu jest docent Przełęcki realizujący wraz z oddanymi kolegami
uniwersyteckimi ideę tworzenia w głębi kraju ośrodków kultury. Jego uczucie do
żony jednego z najlepszych współprac. Doroty Smu-goniowej grozi skandalem, ale
przede wszystkim zaniechaniem ambitnej misji, aby więc uchronić ideę i związek
małżeński, decyduje się na rodzaj intrygi wymierzonej w samego siebie i mają-
cej na celu wzbudzenie u kochanej kobiety uczuć pogardy. Walorem utworu nie
jest, z całą pewnością, dość sztucznie zarysowana sytuacja, ale sposób
prezentowania uczuć, w tym liryzm sytuacyjny z elementami dyskretnego
uśmiechu.
Ujejski Kornel (1823-97) - wybitny poeta krajowy, publicysta o wyraźnym ta-
lencie polemicznym. Związany z lwowskim środowiskiem lit., skupionym wokół >
Zakładu Naród, im. Ossolińskich. Uczestniczył w konspiracji przygotowującej
powstanie 1846 r. W 1847 r. wyjechał do Paryża. Słuchał wykładów na Sorbonie i
w College de France; poznał Chopina i > A. Mickiewicza, zaprzyjaźnił się ze
> Słowackim. Brał udział w paryskiej rewolucji lutowej. W 1848
powrócił do kraju. Od 1857 współpracował z "Dziennikiem Literackim". W 1863 r.
zaangażował się w konspiracyjną działalność polit. (m. in. Bratnia Pomoc). W
l. 1877-78 był posłem do Rady Państwa w Wiedniu. Ostrość jego sądów (m.in.
wystąpienie przeciw stań-czykom) wywołały gwałtowną reakcję konserwatystów.
Propagował idee oświaty dla ludu, zakładał czytelnie i biblioteki wiejskie.
Współpracował z Tow. Oświaty Ludowej. W l. 80. wycofał się z działalności
polit. Jubileusz w 1893 r. był dowodem uznania dla jego działalności i
pisarstwa. Tworzył pod wpływem wielkich romantyków. Debiutował w 1844 r.
erotykiem Gdy by... w "Dzienniku Mód Paryskich". Sławę przyniósł mu >
Maraton. Inne znane utwory to Skargi Jeremiego ze słynnym > Chorałem (1847),
Melodie biblijne (1852), Tłumaczenia Szopena (1866) - interesująca próba
przełożenia wrażeń muzycznych na jeż. poezji, oraz Listy spod Lwowa - pamfłet
na serwilizm pisarzy wileńskich (m. in. > I. Chodźki i > A. E. Odyńca). W
najważniejszym liście O Januszu i panu Wincentym Polu sformułował tezę o
obowiązku pisarza wobec narodu. W publicystyce przekonywał, że doskonalenie
moralne społeczeństwa jest warunkiem odzyskania niepodległości.
ukrzyżowanie - jeden z toposów najczęściej wykorzystywanych w lit. Źródło: NT
(Ewangelia św. Marka).


Ulana. Powieść poleska
470
471
utylitaryzm
W wielu tekstach (od średniowiecza po współczesność) funkcjonuje jako symbol
ofiary - znaku miłości (> A. Mickiewicz, Mędrcy; > J. Słowacki, Przypowieści
i epigramaty', > Z. Krasiński, Resurrecturis; > K. K. Baczyński, Miot).
Bywał także wykorzystywany jako metafora m.in. dziejowej misji Polski (>
mesjanizm III części > Dziadów i > Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego A.
Mickiewicza), cierpienia i ofiary z życia złożonej dla wolności ojczyzny (>
Do matki Polki A. Mickiewicza, Gloria victis E. Orzeszkowej), prawa historii,
zgodnie z którym procesowi przyjmowania przez świat tego, co wielkie i święte,
zawsze towarzyszy cierpienie (> Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie C. Norwida).
Motyw u. służył również sakralizacji ofiar przemocy (> T. Gajcy, Kolęda).
Ulana. Powieść poleska (1843) - powieść ludowa > J. I. Kraszewskiego,
pierwotny tytuł Poleswnka. Jej treścią jest historia tragicznej miłości
pięknej chłopki uwiedzionej przez panicza. Wydarzenia rozgrywające się na pol.
wsi l. pol. XIX w. obrazują nie tylko samo uczucie, ale wskazują też na
przyczyny tragedii, upatrując ich w przedmiotowym traktowaniu chłopa przez
pana. Porzucona Ulana popełnia samobójstwo, jej mąż uwięziony za dokonanie
zemsty na kochanku swej żony, paniczu Tadeuszu, też odbiera sobie życie. Po-
wieść łączy romant. sposób obrazowania uczuć z opisem wsi mającym wszelkie
znamiona realizmu.
Umiński Władysław (1865-1954) -powieściopisarz, współpracownik i red. wielu
pism, autor fantastycznonauko-wych i przygodowo-podróżniczych powieści dla
młodzieży zwany pol. Juliuszem Verne. Debiutował powieścią Zwycięzcy oceanu
(1891). Twórczość pisarska U. to m.in. Balonem do bieguna (1894), Podróż bez
pieniędzy (1894), W nieznane światy (1895), Samolotem naokoło świata (1911),
Zaziemskie światy (1948), a także powieści o charakterze patriotyczno-
wolnościowym, opis przygód dwóch Polaków w partyzantce podczas powstania na
Kubie w l. 1895-99 Wędrowna wyspa (1895) i Flibustiero-wie (1901). U. był
także autorem powieści krajoznawczych: Od Warszawy do Ojcowa (1897) i Podróż
naokoło Warszawy (\90\).
Unilowski Zbigniew (1909-37) - powieściopisarz, nowelista, członek grupy lit.
> Kwadryga. Wczesne opowiadania publikowane w prasie warszawskiej ukazały się
w tomie Człowiek w oknie (1933). W twórczości U. tego okresu, , nacechowanej
różnorodnymi inspiracjami artyst., widoczne było zainteresowanie
psychoanalizą. Realist. pisarstwo o wątkach autobiograficznych było ważną
pozycją w nurcie prozy dokumentalnej lat 30., czego przykładem jest Wspólny
pokój (1932, ekr. 1960) - powieść z kluczem zawierająca naturali-styczny obraz
środowiska lit. Ten utwór oraz krytykujące wojsko opowiadania Dzień rekruta
(1934) przyniosły mu rozgłos, wywołując jednocześnie atmosferę skandalu. Był
też U. autorem napisanych w formie dziennika 2 t. reportaży z pobytu w
Brazylii Żyto w dżungli (1936) i Pamiętnik morski (1937) oraz niedokończonej
powieści autobiograficznej Dwadzieścia lat życia (1937).
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
- Alma Mater; najstarsza pol. uczelnia żal. jako Akademia Krakowska przez
króla Kazimierza Wielkiego w 1364 r. Właściwą działalność UJ rozpoczął po
modernizacji i reorganizacji w 1400; jego wychowankami byli m.in. M. Kopernik,
A. Frycz Modrzewski, J. Kochanowski. Pod koniec XVIII w. zreformowany na
polecenie Komisji Edukacji Narodowej przez > H. Koliątaja, przybrał nazwę
Szkoły Głównej Koronnej, której wybitnym prof. był m.in. > J. Śniadecki. W
okresie Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815-46), a następnie po uzyskaniu przez
Galicję autonomii (1865) stał się ważnym ośrodkiem pol. nauki i kultury. Lata
międzywojenne to czas pracy tak wybitnych uczonych, jak:
I. Chrzanowski, A. Krzyżanowski, S. i T. Estreicherowie, T. Lehr-Spławiński,
K. Nitsch, S. Pigoń, T. Sinko. W czasie wojny UJ został zamknięty, a jego pro-
fesorów wywieziono do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen.
Uroda życia (1912) - powieść -> S. Że-romskiego zawierająca historię odra-
dzania się świadomości naród, w człowieku, który tragicznym splotem wydarzeń
skazany został na wynarodowienie. Bohaterem utworu jest Piotr Rozłucki, syn
powstańca z 1863 r. - Jana, którego niezwykłe losy opisał Zeromski w > Echach
leśnych. Z woli ojca miał być wychowany przez stryja w duchu tradycji
patriotycznych, lata edukacji w petersburskim korpusie kadetów odegrały
zupełnie odmienną rolę. Po przybyciu do rodzinnego kraju uświadamia sobie
swoją polskość, odnajduje powstańczą mogiłę ojca, opuszcza armię carską,
wybiera życie bojownika o naród, ideały, w tym celu rezygnuje z miłości do
Tatiany i całej "urody życia". W zarysie zdarzeń i postaci wykorzystane
zostały osobiste obserwacje poczynione przez pisarza w l. 1887-90, historia
życia po-lit. zesłańca, pierwszego męża O. Rod-kiewiczowej-Żeromskiej, głośny
proces S. Brzozowskiego (w powieści były ksiądz Wolski) czy historia zesłańca
B.
Piisudskiego (w utworze Bezmian). Powieść charakteryzuje się dużym zróżni-
cowaniem walorów treści i formy, obok dobrej dramaturgii w obrazowaniu prze-
śladowania naród, czy wątków romansowych są sceny nużące rezonerstwem lub
rażące naiwnością rozumowania. Pomimo tych niedoskonałości U. ź. doczekała się
dwukrotnej ekranizacji (1921 i 1930).
Urszula Kochanowska - ballada filoz. > B. Leśmiana z t. Napój cienisty
(\936). Tworząc pozornie prostą opowieść o przybyciu Urszuli do nieba, poeta
lamie powszechne wyobrażenia: w pustym niebie płynie czas (formy gramat.
czasowników), pozbawiony wszechwiedzy Bóg przypomina dobrego czarodzieja z
baśni, a narratorka-bohaterka raz jest dzieckiem, raz dorosłą (język, którym
mówi). By niebo stało się szczęśliwą przestrzenią, musi wyglądać jak ziemia, a
w wyczarowanym czarnoleskim domu najbardziej pożądanymi gośćmi są rodzice.
Taka konstrukcja sytuacji lir. służy refleksji nad kondycją człowieka, jego
ziemską naturą.
utylitaryzm (łac. utiiitas == użyteczność) - l. Teoria etyczna z XIX w.,
uznająca za najwyższą wartość użyteczność osobistą i społ. oraz że dobre jest
to, co użyteczne, co przyczynia się do ogólnego szczęścia. Przedstawiciele:
filozof J. Bentham i J. S. Mili. 2. Jedno z gł. założeń lit. programu
pozytywi-stów pol. (P. Chmielowski, Utylitaryzm w literaturze, "Niwa" 1872 nr
18), zaczerpnięte z filozofii ang., postulat włączenia pisarstwa w realizację
celów społ. W praktyce oznaczał podejmowanie przez literaturę ważnych
problemów współcz. w sposób tendencyjny lub realistyczny.


v
Yade-mecum (1865-66) - cykl 100 wierszy > C. Norwida, powstałych w różnych
czasach, skomponowanych w całość. Najpełniejsza realizacja modelu liryki
autora. Poeta podjął polemikę z romant. koncepcją poezji. Wskazywał na jej
jednostronność, nadmierny związek z współcz. życiem narodu. Domagał się poezji
intelektualnej, podejmującej uniwersalną problematykę moralną, szczególnie
ważną w świecie rozwijającej się cywilizacji i coraz większego zagubienia
człowieka. Cykl otwierają Ogólniki - wiersz, w którym określił główny
obowiązek poezji: "odpowiednie dać rzeczy słowo". Tytuł V. (= pójdź za mną)
bywa różnie interpretowany: jako wyraz wiary poety, że wyznacza liryce pol.
właściwy kierunek (list do J. I. Kraszewskiego z V 1866), jako zaproszenie
skierowane do czytelnika, mającego być współtwórcą dzieła, jako zachęta do
wędrówki z autorem przez przeszłość i teraźniejszość (aluzja do słów
Wergiliusza z I pieśni Pieklą Dantego). Cykl nie został wydany za życia
Norwida. Zapewne zdekompletowany, znany jest z podobizny autografu (1947) i
filol. opracowania > J. W. Go-mulickiego (1962).
Vincenz Stanisław (1888-1971) - eseista, badacz kultury, filozof, tłumacz.
Urodził się i do II wojny światowej mieszkał na Huculszczyźnie - był jej znaw-
cą i miłośnikiem. Studiował we Lwowie i Wiedniu (biologię, prawo, filologię
słowiańską, sanskryt, filozofię). Znał wiele kultur i 14 języków. W czasie I
wojny światowej jako oficer austr. walczył na froncie włoskim, potem w armii
pol. byt wykładowcą w korpusie kadetów, oficerem sztabowym i redaktorem. Od
1923 r. współpracował z mieś. "Droga" (1927-28 red. naczelny). W 1940 r.
przedostał się na Węgry, gdzie stał się autorytetem dla pol. uchodźców,
popularyzując wśród nich wiedzę o tym kraju (esej Brama do Węgier, 1943) i
ideę przyjaźni pol.-węg. (Dar przyjaźni, 1943). Pełnił funkcję prezesa Komisji
Kulturalnej Komitetu Obywatelskiego na Węgrzech. W l. 1946-47 przebywał w
Niemczech, potem we Francji (Grenoble), a w 1964 r. zamieszkał w Szwajcarii
(Lozanna). Był stałym współpracownikiem paryskiej > "Kultury". Członek PEN
Cłubu. Wyróżniony nagrodami m.in. Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie (1958;
1960), nowojorskiego wydawnictwa "Rój" (1964), Fundacji im. Jurzykow-skiego
(1966). V. dal początek myśleniu o Europie jako o federacji "bliższych oj-
czyzn", twierdził, że chodzi o to, "aby wszędzie być w domu. Aby nie było ob-
czyzny" (Dante i Mickiewicz)- W esejach podejmował różne tematy - pisał o
staroż. Grecji, pol. wielkich romantykach, filozofii Gandhiego, kulturze Hu-
cułów i galicyjskich Żydów, ruchu chasydzkim, a także o świecie współcz. (tek-
sty zebrane m.in. w tomach Po stronie pamięci, 1965; Dialogi z Sowietami,
473
Vincenz alanisiaw
1966; Tematy żydowskie, 1977; Z perspektywy podróży, 1979; Po stronie dialogu,
1983; Powojenne perypetie Sokratesa, 1985). Interesował go wpływ lektur na
życie wewn. człowieka - widział ważność książek skłaniających do refleksji, z
niepokojem pisał o płytkiej lit., prowadzącej do dewaluacji słowa pisanego (O
książkach i czytaniu, 1942;
Hamlet jako czytelnik, 1945). Najważniejszym dziełem V. był - pisany przez 40
lat - cykl epicki Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i gawędy z Wiercho-winy
Huculskiej: pasmo I - Prawda sta-rowieku (1936), pasmo II - Nowe czasy (l. t.
Zwada, 1970, 2. t. Listy z nieba, 1974), pasmo III - Barwinkowy wianek
(1979). Huculszczyznajest w nim idealnym miejscem współistnienia wielu kultur,
religii, tradycji, krainą ludzi wolnych, żyjących blisko wspaniałej natury,
pełną niezwykłości i uroku. Autor ukazuje miniony świat, tworzy utopię
świadomie usuwając z obrazu wszelkie negatywne realia. Ten tekst nie poddaje
się jednoznacznej klasyfikacji gatunkowej: jest gawędą z dygresjami, są w nim
fragm. eseistyczne przypominające sagę rodzinną, epopeję, są legendy, wiersze
itp. Czas fabuły (3 dni) rozszerza się w odległą przeszłość i jeszcze dalszą
przyszłość. V. nie ulegał tendencjom w lit. XX w. Inspirowała go bogata europ.
tradycja filoz., rei. i artyst.


475
Warszawianka
W
Walka z szatanem (1916) - powieść > S. Zeromskiego składająca się z 3 części:
Nawracanie Judasza, Zamieć, Cha-ritas. Sygnalizowany w tytule szatan oznacza
po prostu nędzę ludzką będącą wynikiem określonego ustroju, to jej właśnie
wydaje walkę kolejne wcielenie idealisty. Szlachetny reformator Ryszard
Nienaski dąży do wykupienia z rąk niem. właścicieli fabryk i kopalń, aby oddać
je pol. robotnikom i strzec poprzez formę spol. zawiadywania. Wielka misja nie
zostaje zrealizowana, ponieważ jej rzecznik ginie z rąk bandytów, ale jego
dość skomplikowane losy stają się przyczynkiem do formułowania opinii autora w
toczącej się wówczas dyskusji na temat ważnych kwestii spol.
wallenrodyzm - postawa moralna człowieka zmuszonego wybierać między zdradą
ideałów patriotycznych a sprzeniewierzeniem się własnemu sumieniu. Termin
powstał w związku z kreacją bohatera > Konrada Wallenroda A. Mickiewicza.
Wallenrod posługuje się fałszem, podstępem. Jego tragiczny wybór oznacza
skazanie się na wyrzuty sumienia i klęskę w życiu osobistym. Etyczny aspekt w.
był i jest przedmiotem rozważań.
walterskotyzm - zbiór cech europ, powieści hist. XIX w., ukształtowanej pod
wpływem pisarstwa W. Scotta. Charakteryzował się żywą akcją, wyrazistością
postaci ukazywanych na tle wydarzeń hist. z uwzględnieniem kolorytu czasu i
miejsca (autentyczne szczegóły z codziennego życia, stroje, obyczaje, rze-
czywiste miejsca akcji, pejzaże). W utworach Scotta z autentyzmem łączy się
fantastyka, z tragizmem - komizm. W:
stał się jednym z przejawów romant. hi-storyzmu, wywarł duży wpływ na epikę. W
lit. pol. zaistniał w twórczości > J. Ursyna Niemcewicza (Jan z Tęczyna), >
J. I. Kraszewskiego (Zygmuntów skie czasy), > H. Rzewuskiego (Listopad) i >
F. Skarbka (Tarlo, Damian, Ru-szczyc).
Wańkowicz Melchior (1892-1974) -prozaik, publicysta, twórca pol. reportażu
lit. Studiował w krakowskiej Szkole, Nauk Polit. i prawo na UJ (ukończył na
UW). Podoficer Związku Strzeleckiego. W l. 1917-18 żołnierz w Korpusie Polskim
w Rosji, potem w Wojsku Polskim. Brał udział w wojnie pol.-roś. w 1920 r. Do
1926 r. naczelnik Wydziału Prasowego i Widowiskowego MSW. Z odbytej w l. 1926-
27 podróży do Meksyku wysyłał reportaże do prasy krajowej. Współtwórca i
współwłaściciel wydawnictwa "Rój". Po wybuchu wojny przez Rumunię przedostał
się do Palestyny. W l. 1943-45 jako korespondent wojenny był we Włoszech (pod
Monte Cassino), Francji, Niemczech i Anglii. W 1949 r. zamieszkał w USA, w
1958 r. wrócił do Polski. Niepokorny i kontrowersyjny, miał ciągłe kłopoty
z władzami PRL. Był jednym z 34 sygnatariuszy listu w sprawie zagrożeń
kultury, skierowanego do premiera Cy-rankiewicza. Został aresztowany pod
zarzutem przekazywania materiałów Radiu "Wolna Europa" i skazany na 3 lata
więzienia (karę zmniejszono do 1,5 roku z zawieszeniem). Bardzo dużo pisał.
Ogromną popularność zawdzięczał niezwykłemu talentowi narracyjnemu. Pisał
stylem gawędziarskim - barwnym i dowcipnym, obfitującym w anegdoty, dygresje i
swobodne refleksje. Jego utwory sprawiają wrażenie osobistej rozmowy, łatwo
wciągają czytelnika w grę. Narrator tej prozy to człowiek otwarty, obdarzający
wszystkich sympatią. Bogaty, bliski potocznemu język łączył z nutami liryzmu i
patosu. Zawsze podejmował aktualne tematy związane z losami Polaków. Jako
reporter sumiennie gromadził materiał faktograficzny, ale uwagę skupiał na
konkretnych bohaterach, wczuwał się w ich przeżycia. W relację włączał fikcję,
uzupełniał brakujące ogniwa, bo - jak mówił - "chodzi nie o los jednostki, ale
o los zagadnienia". Najbardziej znane reportaże W. to: > Na tropach Smętka
(1936), Opierzona rewolucja (1934) -plon wycieczki do ZSRR, Dzieje rodziny
Korzeniowskich (1944) - tekst na podstawie relacji jedynej osoby, która
ocalała z zesłanej w 1939 r. pod Ural rodziny, > Bitwa o Monte Cassino (1945-
47), Hubalczycy (1959), Westerplatte (1959). Większość utworów W. to połą-
czenie autobiografii, reportażu i powieści, np. > Ziele na kraterze (1951),
trylogia W ślady Kolumba (Atlantyk - Pacyfik, 1967; Królik i oceany, 1968;
W pępku Ameryki, 1969), Od Stołpców po Kair (1971), Tworzywo (1954) -opowieść
o 5 pol. emigrantach w Kanadzie i z tej perspektywy spojrzenie na Polskę. Dużą
popularność zdobyły >
Szczenięce lata (1934), Tędy i owędy (1961), Zupa na gwoździu (1967). Reflek-
sję autotematyczną podjął W. w utworze o różnorodnych związkach pisarstwa z
wojną Wojna i pióro (1974) oraz w komentarzu do własnej twórczości. Karafce La
Fontaine'a (t. I - 1972, t. U - 1980). W. był postacią niezwykle malowniczą,
fascynował jako człowiek i twórca. Poświęcono mu wiele tekstów, m.in. wy-wiad-
rzekę K. Kąkolewskiego Wańkowicz krzepi (1973) i O Melchiorze Wańkowiczu - nie
wszystko M. Kurzyny (1975).
Warkoczyk (1948) - wiersz -> T. Róże-wicza z t. Pięć poematów, zapis wrażeń z
muzeum w Oświęcimiu. Autor znakomicie stopniuje napięcie. I strofa ma
charakter beznamiętnej, dokładnej informacji o tym, co działo się w prze-
szłości. W następującym po niej opisie uderza ironiczne zestawienie czystych
szyb gabloty z widokiem "sztywnych włosów uduszonych". Kolejna strofa swoją
regularnością (wyjątkową w utworze) przypomina pieśń lamentacyjną. Wiersz
kończy się ekspresywnym obrazem kłębiących się włosów (w II zwrotce "leżały
sztywne"), którego groza zostaje spotęgowana przez zderzenie z pogodnym,
niemal frywolnym obrazkiem (warkoczyk, "za który pociągają w szkole /
niegrzeczni chłopcy"). Cechą utworu jest polifonia: dopełniają się w nim 4
glosy: przewodnika-informatora (I zwrotka), obserwatora (II zwrotka),
tradycyjnego liryka (III zwrotka), poety współcz. (IV zwrotka).
Warszawianka. Pieśń z roku 1831 -
dramat w l akcie > S.Wyspiańskiego, prwdr. w "Życiu" (1898), wyst. w Krakowie
t.r. Tytułowa W. jest przewodnim motywem utworu, tłem wydarzeń rozgrywających
się w trzecim dniu bitwy pod Olszynką (25 II 1831). Właściwa


Wat Aleksander
476
akcja umieszczona w dworku sióstr Marii i Anny, zarazem siedzibie sztabu po-
wstańczego gen. J. Chlopickiego, obrazuje przyczyny upadku powstania listo-
padowego. Dopiero na wieść o klęsce pol. oddziałów i śmierci narzeczonego
Marii, o czym zawiadamia Wiarus, niechętny do tej pory generał decyduje się
objąć dowództwo. Wyspiański ocenia nie tylko postawę przywódców, ale też
krytycznie wypowiada się o romantycznym kulcie śmierci za ojczyznę. Dramat,
zbudowany zgodnie z symbol, poetyką wzorca maeterlinckowskiego, eksponuje
przeczucie i nastrój, bierność bohaterów wobec losu (np. Maria i jej narze-
czony), temu podporządkowana jest scenografia (przenikanie czerni i bieli)
oraz muzyka. Tytułowa pieśń "Oto dziś dzień krwi i chwały" jest tłum. z franc.
poety i dramaturga C. Delavigne'a, wykonana po raz pierwszy z muzyką K.
Kurpińskiego w Teatrze Narodowym 5 IV 1831.
Wat Aleksander, wlasc. A. Chwat (1900-67) - poeta, prozaik, tłumacz. Studiował
filozofię na UW. Współzałoż. warszawskiej grupy futurystów, prowokujący
ekscentrycznym zachowaniem. Redaktor > "Miesięcznika Literackiego", "Nowej
Sztuki" i "Almanachu Nowej Sztuki", sympatyzujący z komunizmem. W l. 1933-39
kierownik lit. wydawnictwa Gebethner i Wolff. Po wybuchu wojny we Lwowie. W
1940 r. został aresztowany, a jego rodzina zesłana do Kazachstanu. Zwolniony
na podstawie amnestii, do 1946 r. przebywał w Kazachstanie. Repatriowany, za-
mieszkał w Warszawie. Został redaktorem naczelnym PIW-u. W l. 50. wycofał się
z życia lit. W 1958 r. wyjechał za granicę, od 1961 r. zamieszkał na stałe we
Francji. Debiutował skandalizują-cym tomem Ja z jednej strony i Ja z drugiej
strony mego mopsozelaznego piecyka (1920), złożonym z chaotycznie zestawionych
fragmentów. Na pograniczu poezji i prozy znajduje się t. Bezrobotny Lucyfer
(1926) - w tytułowym utworze nikomu niepotrzebny diabeł we współczesnym
zmechanizowanym świecie staje się biaznem, Ch. Chaplinem. W;
często eksperymentował, zwl. z językiem: deformował słowa, tworzył dziwaczne
neologizmy, łamał składnię, eksponował brzmienia, otwierając pole wyobraźni -
jak pisał: powstają wtedy "obrazy nie dające się wyobrazić". Inspirowała go
twórczość nadrealistów (Czyście nie widzieli ulicy Gołębiej?), popisywał się
paradoksami, parodiami tradycji lit., połączeniami słów i zdań na zasadzie gry
jeż. Utwory futurystyczne były zabawą lit. - znaczące powstaną później, zwl.
na emigracji. W 1948 r. ukazały się Antyzoil albo rekolekcje na zakończenie
roku i Błahy komentarz do rzeczy wielkich - wyraz sprzeciwu pisarza wobec
zbliżającej się epoki indoktrynacji. Po dłuższym milczeniu W. opublikował
Wiersze śródziemnomorskie (1962). W 1968 r. ukazało się Ciemne zwierciadle.
Ważnym tekstem był Mój wiek (wyd. 1977) - nagrane i opracowane przez > Cz.
Miłosza wspomnienia ukazujące dramat lewicującego intelektualisty. W,
niedoceniony za życia, stał się sławny po śmierci.
Ważyk Adam (1905-82) - poeta, prozaik, eseista, tłumacz. Studiował matematykę
na UW. Związany z awangardą poet., współred. "Almanach Nowej Sztuki" (1924-
25), współpracował ze > "Zwrotnicą". W 1939 r. znalazł się we Lwowie, potem w
głębi Rosji. Oficer polit. I Armii Wojska Polskiego. Po wojnie sekretarz ZZLP
w Lublinie, potem w Łodzi. Współredaktor > "Kuźnicy", red. > "Twórczości"
(1950-54).
477
Wciąż o łkarach głoszą...
W okresie socrealizmu jeden z najbardziej dogmatycznych jego teoretyków i
wyznawców, potem zmienił poglądy. Należał do grona sygnatariuszy tzw. listu 34
do premiera J. Cyrankiewicza (I zorganizowany protest pisarzy i uczonych
przeciw polityce kult. rządu), stanął w obronie studentów w III 1968 r.
Debiutanckie tomiki Semafory (1924) oraz Oczy i usta (1926), zawierające doj-
rzałą, samodzielną poezję, zyskały mu uznanie krytyków i czytelników. W swojej
awangardowej liryce odcinał się zarówno od tradycji młodopolskiej (niechęć do
nadmiernej poetyzacji, do symboliki i metafizyki), jak i propozycji >
awangardy krakowskiej (wydawały mu się sztuczne). W pisanych ascetycznym,
prawie pozbawionym metafor językiem wierszach-monologach zestawiał obrazy na
zasadzie luźnych skojarzeń, nie zachowując między nimi logicznych związków
("wizja nieciągła", np. w Niedzieli zestawienie pejzażu miasta i młodzieńczych
pragnień erotycznych) - wzór: G. Apollinaire. Równocześnie opisywał konkretną,
odbieraną sensual-nie rzeczywistość. Tę cechę poezji W. oddają 2 manifesty: w
Apologii jest zawarta pochwała konkretu, w Liryce twierdzenie, że poezja jest
ciągłym cu-dotwórstwem, niespodzianką. W czasie wojny poeta zrezygnował z gry
obrazów na rzecz klasycznego ładu, patronował mu wtedy Horacy. Wiersze z t.
Serce granatu (1944) przekazują patetyczny obraz wojny i żołnierzy. Od czasu
wojny historia i polityka stały się gł. doświadczeniem poety. Akceptując
zmiany zachodzące w Polsce, pisał w wierszu Kronika o tragizmie bratobójczych
walk, w Lud wejdzie do śródmieścia - o odbudowie Warszawy, w pane-girykach
sławił Bieruta i Stalina, w Piosence o coca-coli przestrzegał przed trucizną
zesłaną przez imperialistów.
Prawdziwą sensacją stal się ogłoszony w 1955 r. > Poemat dla dorosłych, w
którym W. odwołał swoje wcześniejsze poglądy. Po 1956 r. poeta odszedł
zupełnie od polityki, powrócił do typu twórczości sprzed wojny (poemat Labi-
rynt, 1961; zbiór wierszy Wagon, 1963). W t. Zdarzenia (1977) pod pozorem za-
pisu zwykłych wydarzeń snuł refleksje nad tym, co w życiu ważne, i nad postawą
człowieka w różnych sytuacjach. Równolegle z poezją W. pisał prozę: od
awangardowej (opowiadania Człowiek w burym ubraniu, 1930) po realistyczną
(powieść Mity rodzinne, 1938). Ważną częścią jego twórczości jest eseistyka,
m. in. Od Rimbauda do Eluarda (1964), Kwestia gustu (1964) oraz interesujący
tekst o 20-leciu międzywojennym Dziwna'historia awangardy (1976). W. tłumaczył
lit. roś. i ukr. (m.in. Eugeniusza Oniegina A. Puszkina, utwory W. Maj
akowskiego, I. Franki, M. Gorkiego, T. Szewczenki) oraz franc. (G. Apol-
linaire^, A. Rimbauda, P. Eluarda, A. Malraux, M. Jacoba, B. Cendrarsa).
Wciąi o łkarach głoszą... - wiersz > E. Brylla, w którym nawiązania do an-
tycznego mitu o Dedalu i łkarze oraz do obrazu P. Breughla Upadek łkara są
prezentacją dwóch postaw wobec świata. Podmiot lir. jest człowiekiem współcz.
polemizującym z przeszłością pełną uniesień, jego zdaniem rzeczywistość wymaga
praktycyzmu, dlatego potwierdzenia słuszności takiego myślenia szuka w
wyjaśnianiu sensu obrazu: "Breu-ghel, co osiwiał / pojmując ludzi, oczy im
odwracał / od podniebnych dramatów", dodaje dalej, że świat jest po stronie
tych, którzy kierują się rozsądkiem:
"Breughel ... wiedział, że nie gapić / trzeba się nam w łkary, nie upadkiem
smucić / - choćby najwyższy... / A swoje ucapić". Polemika poety z tradycją


Wczorajszemu
478
naród, wiedzie do stwierdzeń, że mądra dojrzałość, przewidywanie niebezpie-
czeństw nie znajdują wśród wspólcz. zrozumienia, z żalem dodaje: "Jeśli po-
znawszy miękkość wosku umiemy dopadać wybranych brzegów - mijają nas w
pieśni". Zastosowane przez poetę wyrażenia potoczne, m.in. "nie gapić się,
swoje ucapić", tworzą klimat praktycz-ności, która przeciwstawiona została ro-
mant. uniesieniom.
Wczorajszemu (1943) - wiersz > T. Gajcego z t. Widma jest przykładem
udramatyzowania poezji, w której monolog podmiotu lir. przeobraża się w po-
zorowany dialog, rozmowę z sobą samym "wczorajszym". Należał wcześniej do
tych, którzy wierzyli w dobre dni i noce, a opowieści o wolnościowych walkach
traktowali jak "klechdę z omszałych lat", lecz nagle "Taką klechdą przełamał
się dzień / walczącej / Warszawy";. Jeszcze nie od razu wierzono, "bo dni
wczorajsze w oczach nie ostygły", jednak ufność musiała ustąpić nieufności i
walce. Jawa okazała się koszmarem, jedyną muzyką był "skowyt strzałów na
brukach" i "śpiewne słowa trzeba zamieniać, / by godziły jak oszczep".
Szczególnie okrutny charakter ostatniej wojny nie pozwoli pisać o jej
bohaterskich walkach, żołnierz i poeta walczący i poległy na niej wiedział, że
gdy umilkną strzały, "Nazbyt duszno jest słowom na wargach / ciosanym z lun i
żalu o wadze kamienia". Zwroty do "wczorajszego" ilustrują stan przeżyć
wynikających z konkretnej rzeczywistości, ale nabierają też ponadczasowego
charakteru, świadczą o nieprzewidywalności zdarzeń, które mogą zaskoczyć swą
dramaturgią.
werteryzm - postawa bohatera lit. i model zachowań utrwalonych w lit.
i obyczajowości końca XVIII i pocz. XIX w., zapoczątkowane Cierpieniami
młodego Wertera J. W. Goethego. Wyróżniki w. to: poczucie bezsensu życia,
wyrażające się w bólu istnienia (Welt-schmerz), przeżywanie rozterek emo-
cjonalnych, filoz., etycznych, bunt przeciw konwenansom i normom moralnym
współcz. świata, uniemożliwiającym realizowanie własnych ideałów, wybujała
uczuciowość i marzycielstwo. W. prowadził często do samobójstwa. W lit. pol.
postawę tę reprezentuje > Gustaw z Dziadów cz. IV.
weryzm (wł. yerismo) - kierunek w lit. zapoczątkowany we Włoszech w ostatniej
ćwierci XIX w., zbliżony do > naturalizmu, postulujący maksymalną wierność
wobec rzeczywistości pozali-terackiej. Charakterystyczne było dla, niego
zainteresowanie problemami spol. (zwł. wsi).
Wesele - dramat w 3 aktach S. Wyspiańskiego wyst. 16 III 1901, wyd. w Krakowie
t.r. Inspiracją dla autora by-lo wesele poety > L. Rydla z Jadwigą
Mikołajczykówną - chłopką z krakowskich Bronowic. Uroczystość odbyła się w
domu W. Tetmajera, którego żoną była starsza siostra panny młodej, i zgro-
madziła wiele znaczących osób, w tym m.in. przyrodniego brata gospodarza > K.
Przerwę-Tetmąjera, red. konserwatywnego dziennika > "Czas" R. Sta-rzewskiego,
pisarkę A. Domańską. W budowie W. splatają się dwa wątki:
realist. z wyraźnymi akcentami polit. i symbol.-fantastyczny, którego postacie
(Osoby dramatu) są projekcją wewn. konfliktów i rozterek weselników. Akt I to
rzeczywisty obraz wesela, a prowadzone w izbie dialogi inteligentów;
z chłopami są zarazem prezentacją weselników, ich odmiennego sposobu my-
479
"Wędrowiec"
sienią (np. Klimina - Radczyni, Czepiec - Dziennikarz). Akt II rozgrywa się
nocą i odsłania ukrywane niepokoje i marzenia jednostek oraz kompleksy i mity
naród. Córka karczmarza Rachela chce zaprosić "wszystkie dziwy, kwiaty,
krzewy", Pan Miody zachęca, by jego żona wezwała tych, "których duch się
strachem męczy, a do wyzwolenia się rwie", natomiast zjawiający się Isi Cho-
choł wyjaśnia, że przybędzie wszystko to, "co się komu w duszy gra, co kto w
swoich widzi snach". Marysi zjawia się Widmo, Dziennikarzowi Stańczyk, Poecie
Rycerz, Panu Młodemu Hetman, Dziadowi Upiór, Gospodarzowi Werny-hora. Spośród
zjaw na charakter wydarzeń w akcie III w szczególny sposób wpływają Wernyhora
i Chochoł. Gospodarz przekazał, wręczony mu przez pierwszego z nich, Złoty Róg
i misję wezwania do boju Jaśkowi, a sam usnął. O świcie na bronowickich
błoniach gotowi do walki chłopi czekali na próżno, Jasiek zaś zgubił Róg.
Zgromadzonym w izbie nad ranem zagrał Chochoł, a weselnicy poruszali się w
półsennym tańcu. Rozgrywające się zdarzenia zarysowują główny konflikt dram.
W., zderzenie dwóch postaw wobec sprawy Polski: gotowości do działania chłopów
i niezdecydowania oraz złudzeń inteligencji, śmiesznej niekiedy w swej fa-
scynacji malowniczością wsi. Wyspiański krytycznie ocenia też współczesne mu
środowisko artystów, którzy nie chcieli sztuce przypisywać roli przewodniczki
narodu. O randze dramatu decyduje nie tylko trafna obserwacja pol.
rzeczywistości, ale też umiejętne połączenie różnych środków wyrazu w jed-
norodne dzieło sztuki. Synkretyzm pozwolił na wzajemne przeplatanie i uzu-
pełnianie słowa, muzyki i elementów plastycznych. Ten walor podkreślił Boy (>
T. Żeleński) w Plotce o "Weselu":
"Nie znam sztuki teatralnej, w której by rytm, melodia, kolor, słowo i myśl
grały równocześnie tak intensywnie i zaplatały się tak ściśle". Sztuka stale
obecna na deskach pol. teatrów (m.in. reż. A. Ha-nuszkiewicza, J.
Grzegorzewskiego), przeniesiona została również na ekran (film A. Wajdy).
Weyssenhoff Józef (1860-1932)- poeta, prozaik, krytyk lit. Studiował prawo w
Dorpacie. Od 1891 r. (z przerwami) mieszkał w Warszawie, wydawał i red.
"Bibliotekę Warszawską". W powieściach (Żywot i myśli Zygmunta Pod-
filipskiego, 1898; Syn marnotrawny, 1905) z ironią portretował arystokrację,
zarzucając jej kosmopolityzm. Przeciwstawił jej postawie program narodowego
posłannictwa (Sprawa Dolegi, 1901) i kultywowania tradycji (Syn marnotrawny).
W powieściach polit. (W ogniu, 1908; Cudno i ziemia cudeń-ska, 1921; Noc i
świt, 1924) ukazał obraz rewolucji 1905 r. i I wojny światowej, dystansując
się zdecydowanie od ruchu legionowego. Najlepsze powieści W. to Soból i panna
(1912) oraz Puszcza (1915), w których opisując krajobraz Litwy i Polesia
ujawnił talent stylisty. Jako poeta zbliżał się do nurtu klasycy stycznego
(Lyrica, 1894; Z Grecji, 1895; Erotyki, 1911). Był autorem nowel (m.in. Za
błękitami, 1898; Znaj pana, 1912) i tekstów krytycznoliterackich (pamflet O
laury Wyspiańskiego, 1909). W 1925 r. wydał Mój pamiętnik literacki.
"Wędrowiec" - tygodnik wyd. w Warszawie w l. 1863-1906, w składzie redakcji
pracowali m.in. A. Dygasiński, B. Prus, A. Sygietyński, S. Witkiewicz.
Zainteresowania spoi. publicystów i pisarzy skupiały się na chłopstwie i po-
trzebie jego rozwoju umysłowego i eko-


Wędrówka
480
481
Wielbłąd na stepie
nomicznego, w czym widziano szansę dla sprawy naród. Najmocniejszą stroną
pisma była publicystyka podejmująca tematy z zakresu estetyki i krytyki lit.
oraz grafika, do ważnych publikacji należały szkice Witkiewicza w obronie au-
tonomicznej wartości sztuki, wbrew tendencyjności i dydaktyzmowi epoki. "W."
popularyzował naturalistów, nowe sposoby obrazowania, przyczynił się do
wypracowania nowej koncepcji powieści realist. Na łamach tygodnika ukazywały
się utwory bliskie naturalizmowi, m.in. Placówka B. Prusa i opowiadania
chłopskie A. Dygasińskiego.
wędrówka - topos mający źródło w Odysei Homera (symbol życia) i Boskiej
Komedii Dantego (symbol wznoszenia się człowieka z dna upadku ku świętości). Z
poematu Dantego najczęściej jest wybierany motyw wędrówki przez Piekło. W lit.
pol. topos ten był wykorzystywany m.in. do ukazania ewolucji bohatera jako
efektu poznawania świata (> NieBoska komedia Z. Krasińskiego, > Mała
Apokalipsa T. Konwickiego) i ludzi (> Bramy raju J. Andrzejewskiego),
ukazania życia człowieka jako radości (> Sonet szalony L. Staffa) lub
cierpienia (> Klaskaniem mając obrzękłe prawice C. Norwida).
Węgierski Tomasz Kajetan (1756-87) - poeta, uczeń > A. Naruszewicza. "Cudowne
dziecko" lit. oświeć. - debiutował jako 15-letni chłopiec wierszami
zamieszczonymi w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych". Jego talent ujawnił
się już w szkole (jezuickie Col-legium Nobilium) - Mowa do Jego Królewskiej
Mci, wygłoszona na popisie, została wydrukowana w "Wiadomościach
Warszawskich". Jako pisarz pod dużym wpływem > S. Trembeckiego. Twórczości W.
towarzyszyła stale atmosfera skandalu. Był autorem ostrych satyr i paszkwili
na dostojników państwowych i króla. Pierwowzorów bohaterów łatwo się było
domyślić -zdarzało się, że poeta wymieniał ich nazwiska. Od Woltera nauczył
się gniewnego, niestroniącego od inwektyw stylu. Znakomicie posługiwał się
komizmem, karykaturą. Pierwsze starcie z dworem nastąpiło po napisaniu
Portretów pięciu Elżbiet bezstronnym pędzlem malowanych i w dzień ich imienin
darowanych od przyjaznego im slugi, ośmieszających m.in. siostrę króla E.
Branicką i > I. Czartoryską - żonę Adama Kazimierza. II starcie nastąpiło po
opublikowaniu Uwag w sprawie Węgierskiego Z Wilczewskim - najciekawszego w
lit. pol. protestu przeciw sarmatyzmowi i samowoli możnych. W. został oskarżo-
ny o obrazę rządu i skazany na grzywnę i tygodniowe więzienie. Buntownicza
postawa poety wynikała z jego liberty-nizmu. Protestował przeciw normom społ.
krępującym jednostkę. Poczucie zniewolenia potęgowała jeszcze sytuacja polit.
Polski. W Obywatelu prawym W. stworzył obraz "czasu hańby", scharakteryzował
zdrajcę i przeciwstawił mu wizerunek posła patrioty w poroz-biorowym kraju.
Był jednak także piewcą nieograniczonej niczym radości życia, głosicielem
epikureizmu (list poetycki Do Bielińskiego. Myśl moja). Pisał wiersze
okolicznościowe, bajki, epigra-maty. Tłumaczył teksty Woltera, Rous-seau,
Monteskiusza i in. Prześladowany, przestał pisać i w 1779 r. opuścił na zawsze
Polskę. Podróżował po Europie (Belgia, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Francja) i
Stanach Zjednoczonych (poznał G. Waszyngtona i T. Kościuszkę), majątek zdobył
grą w karty. Z tego okresu pochodzą poemat heroikomicz-ny Organy, pamiętniki i
listy miłosne
(w jeż. franc.) - najciekawszy przykład epistolografii pol. XVIII w. W.
działał na wyobraźnię pisarzy - bohaterem utworów uczynili go: > K. Hoffmano-
wa, > J. I. Kraszewski, > Z. Kaczkow-ski, > A. Nowaczyński.
"Wiadomości Literackie" (1924-39) -
najpoczytniejszy tygodnik kult.-lit. w 20-leciu międzywojennym. Założyciel i
red. M. Grydzewski stworzył nowoczesny magazyn lit. na wzór pism franc.,
dbając o jego poziom, ale i o zdobycie szerokiego kręgu odbiorców. "W. L."
miały ciekawą szatę graficzną (zdjęcia, karykatury, reprodukcje). Z założenia
eklektyczne, stały się wkrótce nieoficjalną trybuną skamandrytów, publikowali
w nich jednak prawie wszyscy znaczący pisarze 20-lecia. Pismo prowadziło
liczne kampanie publicyst. (np. antybrązownicze T. Boya-Zeleńskiego, protest
przeciw cenzurze ograniczającej swobodę twórców), kształtowało postawy,
poglądy i gusty lit. inteligencji (ośmieszało kicz i tandetę lit.). Co roku
przyznawało swoją nagrodę lit. 36 numerów specjalnych poświęciło wybranym
tematom, regionom, ośrodkom kultury oraz pisarzom, m.in. J. Kochanowskiemu, A.
Mickiewiczowi, J. Słowackiemu, S. Wyspiańskiemu, B. Prusowi, J. Kasprowiczowi,
S. Przybyszew-skiemu, W. Reymontowi i obdarzonym szczególnym kultem L.
Staffowi i S. Ze-romskiemu. Od ok. 1930 r. "W. L." nabrały charakteru pisma
lit.-społ. (znakomite działy reportażu i krytyki artyst.). Zachowując
charakter demokraty czno-liberalny, było obiektem ciągłych ataków zarówno
lewicy, jak i prawicy. Grydzewski na emigracji w Londynie wydawał pismo dalej
jako "Wiadomości", po jego śmierci (1974) kontynuowała S. Kossowska. Ostatni
numer ukazał się w marcu 1981.
Wiatr od morza (1922) - zbiór utworów > S. Zeromskiego o zróżnicowanych
cechach gatunkowych, powst. pod wpływem działalności plebiscytowej pisarza na
Powiślu w 1920 r. Treść zbioru wypełniają dzieje Pomorza od czasów
zamierzchłych po współczesność, a przedstawione zdarzenia połączone zostały
mit. postacią Smętka, kaszubskiego diabła. Jest on świadkiem ścierania się dwu
porządków moralnych:
sprawiedliwości i pracy reprezentowanych przez ludność słowiańską oraz nie-
nawiści i walki szerzonych m.in. przez Krzyżaków. W ostateczności Smętek jako
uosobienie zła opuszcza Pomorze, co zapowiada koniec pewnej epoki. Panorama
hist. spisana stylem obrazowym staje się formą przeżycia wewn. i zbiorowego
zarazem, rodzajem przesiania. Za sprawą zbioru utworów Zeromskiego temat
polskości tych ziem i tradycji pojawił się w lit. i świadomości naród., za co
pisarz jako pierwszy w wolnym państwie wyróżniony został nagrodą lit. w 1925
r.
Wiechecki Stefan, pseud. Wiech (1896-1979) - pisarz, dziennikarz. Popularność
przyniosły mu felietony i humoreski odtwarzające sposób bycia i język
mieszkańców przedwojennych peryferyjnych dzielnic Warszawy, m.in. Znakiem tego
(1936), Wiadomo - stolica! (1946), Ksiuty z Melpomeną (1963), Śmiech śmiechem
(1968). Jest autorem humorystycznej powieści z czasów okupacji Cafe "Pod
Minogq'\\947, ekr. 1959), wspomnień Piąte przez, dziesiąte (1970) oraz wyboru
felietonów Dryndą przez Kierbedzia (1990).
Wielbłąd na stepie (1978) - powieść > J. Krzysztonia, część dylogii (razem z
Krzyżem Południa) przedstawiającej losy Polaków wywiezionych w głąb


Wierna rzeka
482
Związku Radzieckiego po jego agresji na Polskę 17 IX 1939. Jest to rodzaj
zbeletryzowanej autobiografii, a historia obecna jest w przeżyciach własnych
Jurka oraz jego rodziny: Mariusza, matki i ciotki. Zapis cierpień, lęku, głodu
wygnańców ukazuje równocześnie proces utraty tożsamości wielu z nich, wyraża
jednak przekonanie, że nawet w tych warunkach możliwe było odnalezienie siebie
oraz sensu życia. Chronologiczny porządek wydarzeń nie ma zasadniczego
znaczenia, ponieważ retrospektywne powroty bohaterów do czasu minionego i
przywoływane w pamięci obrazy rodzinnego Grodna stają się punktem odniesienia
pozwalającym czytelnikowi zorientować się w całym dramacie tych ludzi.
Perspektywa oglądu wydarzeń hist. z punktu widzenia dziecka nadaje przeżyciom
niespotykaną świeżość, a bardzo osobisty tok spostrzegania uzupełniany jest
komentarzem narratora, który utożsamia się z tymi przeżyciami, lecz komentuje
je z wiedzą i doświadczeniem wyniesionym z lat powojennych. Niewątpliwym
walorem tej dość szczególnej powieści-
-biografii jest zbliżony do mowy potocznej język, który poprzez dialogi staje
się ważnym elementem charakterystyki.
Wierna rzeka. Klechda domowa (1912)
- powieść > S. Żeromskiego stanowiąca ostatnią część zamierzonego cyklu
hist., zaczynającego się od > Popiołów. Autor powraca w utworze do historii
powstania styczniowego, odtwarza epizod związany z bitwą pod Matogoszczą znany
mu z rodzinnych przekazów, dwór w Rudzie Zajączkowskiej przetwarza w powieści
w Rozłogi, ciotkę Józefatę Saską nazywa Rudecką, mieszkająca tam krewna Aniela
Lubowiecka opiekująca się powstańcem Janem Pałubiń-skim to Salomea Brynicka i
Józef Odro-
wąż, a parę kilometrów od pola bitwy płynąca Łośna zostaje tytułową wierną
rzeką; osobiste elementy decydują o podtytule powieści. Książka łączy dwa
wątki: historyczny, zawierający opisy dramatu powstańców - zdezorganizowane
oddziały, rozbite rodziny, nieustanne ucieczki i ukrywanie się (Ru-deccy.
Antoni Brynicki, Hubert Olbrom-ski, Józef Odrowąż), i miłosny, w którym
wielkie uczucie ubogiej szlachcianki Brynickiej do uratowanego przez nią
powstańca, księcia Odrowąża nie może być zaakceptowane przez jego matkę z
powodu różnego statusu społ. Ważnym elementem powstańczego obrazu jest
stosunek chłopstwa do tego zrywu, początkowo wrogi (wyśmiewają, a na-' wet
chcą zadenuncjować rannego Odrowąża), później wspierający (świadomie nie
znajdują zatopionych przez Olbrom-skiego w rzece dokumentów powstańczych).
Szczególną rolę odgrywa w powieści rzeka: łączy w całość dwa wątki, obmywa
rany księcia Odrowąża po bitwie, kryje rządowe dokumenty powstańcze, jest
powiernicą dramatu Salo-mei po rozstaniu z ukochanym, otrzy' muje miano
wiernej. W zapisie ważnych treści na uwagę zasługują związek losów człowieka z
przyrodą, naturalizm opisu klęski i śmierci, emocjonalne nacechowanie
osobistych przeżyć bohaterów. Ekr. w reż. T. Chmielewskiego 1983.
Wiersz Słoty o wekowaniu się przy stole zw. W. S. o chlebowym stole (pocz. XV
w.) - zachował się dzięki fotokopiom sporządzonym przez S. Vrtel-
Wierczyńskiego. Oryginał został zniszczony w 1944 r. Pierwszy utwór, którego
twórca ujawnił swoje nazwisko (przezwisko?). Wg ustaleń J. Wiesio-łowskiego
autorem jest Przecław Słota (Złota?) z Goslawic w ziemi łęczyckiej
483
Wiesław
- szlachcic związany z dworem starosty wielkopolskiego, Tomka z Węgleszyna,
kultywującym obyczaj oparty na wzorach zach. Wiersz jest próbą przeszczepienia
tego obyczaju na grunt pol. Przeciwstawia go więc "domowemu", prostackiemu
sposobowi bycia. Słota dowodzi, że rytuału przestrzegają ludzie godni szacunku
- panowie, rycerze, damy. Tematem I części wiersza są zasady dwornego
biesiadowania, II - kult damy. Autor określa zasady zachowania się przy stole,
zajmowania miejsc, dwornej konwersacji, ale i mycia rąk. Głosi pochwałę damy,
przypomina o usługiwaniu jej. Reprezentujący > parenetyczną lit. wiersz jest
zarazem świadectwem kultury dworskiej w Polsce z pocz. XV w. Jego klamrę
stanowią apostrofy do Boga: na początku z prośbą o natchnienie, w zakończeniu
zawierającą nazwisko autora. Bezpośrednie zwroty do słuchaczy, zmienna długość
wersów świadczą, że wiersz był przeznaczony do melorecytacji, a występujące w
nim liczne błędy i niejasności sugerują, że został zapisany z pamięci.
Wierzyński Kazimierz, pierwotnie K.
Wirstlein (1894-1969) - poeta, prozaik, eseista, współtwórca grupy poet. >
Skamander. Współpracownik m.in. "Wiadomości Literackich" i redaktor "Kultury"
(1931-32), członek PAL (od 1938) oraz komitetu redakcyjnego "Tygodnika
Polskiego" w Nowym Jorku (1943). Po II wojnie światowej na emigracji.
Debiutował tomem poezji pełnej optymizmu, głoszącej radość życia Wiosna i wino
(1919). Kolejne pozycje to m.in. Wróble na dachu (1921), Wielka Niedźwiedzica
(1923), Pamiętnik milo-ści (1925) oraz katastroficzne wiersze w zbiorach
Pieśni fanatyczne (1929) i Gorzki urodzaj (1933). Jego nagrodzony złotym
medalem na IX Olimpiadzie
utwór Laur olimpijski (1927) jest poet. wyrazem emocji sportowych i apoteozą
sprawności człowieka. Zbiór poematów o Piłsudskim Wolność tragiczna (1936) i
wieszczący dziejową burzę tom Kurhany (1938) są przykładem liryki pa-
triotyczno-obywatelskiej. Poezja wojenna ukazała się m.in. w t. Ziemia-wil-
czyca (1941), Róża wiatrów (1941), o tragizmie wygnańca mówią wiersze ze
zbioru Krzyże i miecze (1946). Odnalezienie sensu życia, odkrycie świata
przyrody i sztuki, odnowa stylu wypowiedzi, w tym zbliżenie do mowy potocznej
i rozluźnienie reguł wersyfika-cyjnych cechują poezję W. m.in. w t. Korzec
maku (1951), Tkanka ziemi (1960), Kufer na plecach (1964), Sen mara (1969). W.
jest autorem także Życia Chopina (1949); opowiadań wojennych Granice świata
(1933) i Pobojowisko (1944); recenzji i felietonów teatr. W garderobie duchów
(1938); szkiców wspomnieniowych Cygańskim wozem (1966) i Moja prywatna Ameryka
(1966). W swojej twórczości odkrywał sens powołania poet., prezentował
afirmację życia, poczucie więzi z ojczyzną, ale także tragizm wygnańczego
losu.
Wiesław (1820) - najwybitniejsza sielanka > K. Brodzińskiego, ogłoszona w
"Pamiętniku Warszawskim", inna niż dotychczasowe. Autor wyidealizował wieś,
przedstawił ją jako krainę szczęśliwości i harmonii, nieskażoną cywilizacją.
Zrezygnował jednak z pasterskiej ornamentyki. Jego bohaterowie, zachowujący
(dzięki kontaktowi z przyrodą) szczerość i prostotę, to postaci rzeczywiste,
ukazane na tle barwnie opisanych obrzędów. W utworze pojawiają się lud.
przyśpiewki i lokalne zwroty. Wieś w W. jest równocześnie prawdziwa i
wymyślona. Jej ład przeciwstawia się chaosowi historii (przywołanie we


wieszcz
484
wspomnieniach powstania kościuszkowskiego). W. adaptowano na scenę, tłum. na
jeż. niem., czes., bulg., przez ponad 100 lat uważano za arcydzieło poezji
idyllicznej.
wieszcz - poeta doskonały, natchniony przez bogów, władny przewidywać
przyszłość. Wyższy nad zbiorowość, potrafi poruszać jej emocje i wyobraźnię. W
pol. lit. synonim poety naród., obdarzonego zdolnościami profetycznymi i
uprawnionego do władania duszami rodaków (> Dziadów cz. III i > Księgi
narodu i pielgrzymstwa A. Mickiewicza). Miano to przyznawano 3 wielkim poetom:
> A. Mickiewiczowi, > J. Słowackiemu i > Z. Krasińskiemu.
Wieża - opowiadanie > G. Herlinga-Grudzińskiego ze Skrzydel ołtarza (1960),
refleksje nad tragicznością ludzkiego życia, w które wpisana jest samotność. W
wypadku Lebrossa (trędowatego) zadecydował o niej los. Bohater przechodzi
przez różne stadia: od cierpienia i buntu do pogodzenia się z przeznaczeniem
(jak Hiob). Pociechę znajduje w sobie i Biblii, staje się postacią heroiczną
dzięki miłości do Boga i ludzi. Samotność Sycylijczyka (emerytowanego
nauczyciela) jest konsekwencją świadomego wyboru. Bohater cierpliwie czeka na
śmierć, odrzucając wiarę, żyje w pustce, ale w obliczu rzeczywistej śmierci
załamuje się, ujawnia swą małość. Narrator, próbując zrozumieć bohaterów,
odwołuje się do różnych tekstów kultury (pism Kierkegaarda, Biblii, dokumentów
hist. od średniowiecza do XVII w.), wprowadza też opis kamiennej rzeźby
pielgrzyma, stojącej u stóp Góry Świętokrzyskiej. Jak glosi legenda, posąg co
rok przesuwa się ku górze o ziarnko piasku. Gdy osiągnie szczyt, nastąpi
koniec świata. Pielgrzym
jest symbolem życia człowieka, będącego powolną, cierpliwą drogą przez mękę.
"Więź" - miesięcznik społ.-kult. wyd. w Warszawie od 1958 r. przez grupę
działaczy Klubów Inteligencji Katolickiej pod red. T. Mazowieckiego (obecnie
red. C. Gawryś). Pismo zajmuje się spol. i polit. rolą Kościoła w świecie,
obok problematyki rei. zamieszczane są wypowiedzi na temat polityki, kultury,
gospodarki, omawiane też są aktualne kierunki i stanowiska w filozofii, socjo-
logii i historii. Wśród preferowanych form należy wymienić dyskusje i pole-
miki, w których uczestniczą czytelnicy i zaproszone autorytety. Bogaty dział
lit. poświęcony jest głównie twórczości międzywojennej i powojennej,
prezentowane były m.in. sylwetki W. Gombrowicza, T. Gajcego, J. Lechonia, Cz.
Miłosza, omówiona twórczość K. Wojtyły. Publikowane były wiersze m.in. K. K.
Baczyńskiego, K. Wierzyńskiego, Z. Herberta, E. Stachury, J. Twardowskiego;
proza m.in. M. Dąbrowskiej, M. Kunce-wiczowej, J. Parandowskiego, T. Par-
nickiego, M. Nowakowskiego; dzienniki i wspomnienia A. Kowalskiej, M. Wań-
kowicza. Pismo publikowało także artykuły i dokumenty związane z powstaniem
NSZZ "Solidarność".
Wincenty zw. Kadłubkiem (ok. 1150 -1223) - pierwszy kronikarz pol. Studiował
prawdopodobnie na uniw. w Paryżu i Bolonii. Od 1209 r. biskup krakowski, w
1215 brał udział w IV soborze laterańskim, w 1218 wstąpił do klasztoru
cystersów. Jego dzieło -Chronica Polonorum (Kronika polska) spisane po
łacinie, składa się z 4 ksiąg; kwieciście alegoryczny styl, zawierający liczne
aluzje, metafory i para-lele z Biblią oraz dziełami staroż., zdradza ogromną
erudycję autora. W narra-
485
Wirtemberska Maria
cji pełnej anegdot i legend obecne są również wstawki wierszowane i pierwsze w
lit. pol. bajki; długi czas Kronika pełniła funkcję podręcznika retoryki i
moralności. Dowolność interpretacji zdarzeń obniża wartość hist. kroniki,
najwierniejsza faktom jest księga czwarta, opisująca czasy panowania Mieszka
Starego i Kazimierza Sprawiedliwego do 1202. W. uznany został za wzór
średniow. mędrca, beatyfikowany w 1764 r.
winkeiriedyzm - postawa polegająca na skupieniu uwagi nieprzyjaciela na sobie
celem umożliwienia innym zwycięstwa w walce; termin pochodzi od nazwiska
szwajc. bohatera Arnolda Winkeirieda, który w bitwie pod Sem-pach (1386)
skierował w swoją pierś nieprzyjacielskie kopie, co dało zwycięstwo
Szwajcarom. W > Kordianie J. Słowacki taką postawę przypisuje Polsce, okrzyk
tytułowego bohatera na szczycie Mont Blanc "Ludy! Winkel-ried ożył! Polska
Winkeiriedem narodów!" oznaczał, iż Polska poświęcając siebie umożliwi innym
uciśnionym narodom zrywy wolnościowe.
Wiosna (podtytuł dytyramb) - wiersz -4' J. Tuwima zamieszczony na łamach pisma
"Pro Arte et Studio" (1918), mający charakter manifestu życia, jego biologi-
zmu. Poeta zainspirowany witalizmem H. Bergsona okazywał swoją fascynację
biologicznym wymiarem życia. Wykorzystując przeznaczenie antycznych dytyrambów
jako pieśni pochwalnych ku czci Dionizosa (boga wina i wegetacji), poeta sięga
po tę formę, aby podkreślić charakter wiersza ku czci wiosny. Wybuchająca
nowym blaskiem przyroda spowoduje, że "I tłum na ulice wylegnie, / Z kątów
wypełznie, z nor wybiegnie / Świętować wiosnę w mieście, / Świętować jurne
święto". Ludzie poddadzą się rytmowi przyrody, zniewoli ich własna biologia,
instynkt erotyczny, degradacji duchowej i moralnej sprzyjać będzie cywilizacja
wielkomiejska:
"Wiosna !!! Patrz, co się dzieje! Toć jeszcze za chwilę / I rzuci się tłum
cały w rui na ulicę!" Poetyka krzyku manifestuje się w tym utworze nagromadze-
niem wulgarnego słownictwa, eliptyczną składnią, bezpośrednimi zwrotami do
adresata, wykrzyknikami, tak opisany tłum tętni życiem, ale też budzi odrazę.
Wirtemberska Maria, właśc. M. Anna z Czartoryskich księżna von Wiir-temberg-
Montbeliard (1768-1854) -córka > Izabeli i Adama Kazimierza.
Powieściopisarka. Brała żywy udział w życiu kulturalnym kraju: odgrywała ważną
rolę w Puławach, prowadziła salon lit. w Warszawie, uczestniczyła w zebraniach
Tow. Iksów, należała do grona pierwszych członków > Tow. Przyjaciół Nauk.
Prowadziła też działalność filantropijną, wizytowała szkoły żeńskie. Była
przedmiotem hołdu poetów. Po klęsce powstania listopadowego wyjechała do
Galicji, a potem do Paryża - zamieszkała w domu brata w Hotel Lambert. Sławę
przyniosła jej Malwina, czyli Domyślność serca (1812, wyd. 1816) - I znacząca
pol. powieść psy-chol.-obycz. Najciekawszym wątkiem utworu jest wewn. walka
bohaterki, dzięki kobiecej intuicji ("domyślności serca") rozpoznającej
ukochanego między dwoma łudząco podobnymi bliźniakami. Atrakcyjności dodają
powieści cudowne wydarzenia (przypadkowe odnalezienie się jednego z braci,
porwanego w dzieciństwie przez Cyganów), subiektywna narracja, a także
autentyzm postaci obdarzonych cechami łatwych do rozpoznania pierwowzorów (gł.
bohaterka ma cechy autorki). Malwina odniosła duży sukces czytelniczy (4 wyd.


Witkiewicz Stanisław
486
do 1829), cieszyła się uznaniem krytyków. W 1817 r. powstała jej przeróbka
sceniczna. Powieść przetłumaczono na jeż. franc. i roś., a w XX w. na czes.
Znaczącymi utworami W. były również Powieści wiejskie (1819) - I pol. próba
beletrystyki dla ludu, oraz Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane za
granicą (1816-18), wzorowane na twórczości L. Sterne'a.
Witkiewicz Stanisław (1851-1915) -krytyk artyst., prozaik, malarz. Ojciec
Stanisława Ignacego W. l. 1864-68 spędził w Tomsku (ojciec - powstaniec
styczniowy - został zesłany na Syberię). W l. 1868-71 studiował malarstwo w
Petersburgu, a w 1872 - w Monachium. Po powrocie do Polski (1875) zajął się
malarstwem i ilustratorstwem;
od 1884 r. zamieszczał w > "Wędrowcu" artykuły krytyczne (był kierownikiem
artyst. pisma). Chory na gruźlicę, w 1890 r. zamieszkał w Zakopanem, gdzie
odkrył sztukę góralską - twierdził, że przetrwała w niej niczym nie skażona
kultura pol. Był twórcą tzw. stylu zakopiańskiego w architekturze i rzemiośle
artyst. (studium Styl zakopiański, 1906). Rozważania o kulturze górali zawarł
w cyklu opowiadań Na przeliczy. Wyobrażenia i obrazy z Tatr (1891) oraz szkicu
Po latach (1905). W t. Z Tatr (1907) zamieścił m.in. opowiadania z życia
górali (Wojtek Gonda-ra, Jędrek Cajka, Zośka Galicka) oraz tłum. L. Tołstoja
na gwarę podhalańską. Jako krytyk bronił autonomiczności sztuki, żądał zmiany
kryteriów oceniania dzieła ("nie co, lecz jak"). Dowodził, że malarstwo J.
Matejki zawdzięcza sławę randze tematu, a nie doskonałości wykonania (zarzut
ubogiej kolorystyki i braku perspektywy). Poglądy te wyraził w Sztuce i
krytyce u nas (1891) - zbiorze artykułów z czasopism
(gł. z "Wędrowca"). Stosowanej w > Panu Tadeuszu technice obrazowania
poświęcił rozprawę Mickiewicz jako ko-lorysta. W wyd. od 1900 r. książkach o
sztuce zmodyfikował swoje zapatrywania - docenił wartość jej naród, i społ.
funkcji (Juliusz Kossak, 1900; Aleksander Gierymski, 1903; Matejko, 1908).
Witkiewicz Stanisław Ignacy, pseud. Witkacy (1885-1939) - myśliciel, po-
wieściopisarz, dramaturg, teoretyk kultury, malarz, fotografik, otoczony
legendą mistyfikatora, ekscentryka i skanda-listy. Syn > Stanisława W.,
którego dom skupiał elitę artyst. i intelektualną > Młodej Polski. W. był
samoukiem. W l. 1904-05 studiował na ASP w Krakowie. By zetknąć się ze sztuką
wspólcz., wyjechał do Niemiec, Włoch, Francji (poznał kubizm). W 1914 r. wziął
udział w wyprawie do Australii z B. Malinowskim. Na wieść o wybuchu wojny
wrócił i jako poddany roś. wstąpił do szkoły oficerskiej w Petersburgu,
przeżył rewolucję 1917 r. Do Polski wrócił w 1918 r. Zamieszkał w Zakopanem,
gdzie w l. 1925-27 prowadził teatr amatorski. W 1918-22 współpracował z
formistami (awangard. grupa pisarzy i malarzy), w 1922-23 ze :> "Zwrotnicą".
We wrześniu 1939 r. wyruszył z Krakowa na wschód; w drodze popełnił
samobójstwo. Zaczął tworzyć b. wcześnie - jako 8-latek pisał dramaty,
inspirowane lekturą Szekspira (ocalało 7), jako kilkunastolatek malował, pisał
rozprawki filoz. Poważną twórczość zaczął w l. dziesięcioleciu XX w. Zbudował
wtedy podstawy swojego systemu filoz., teorii sztuki i teatru, pisał dramaty,
malował, stworzył I powieść (> 622 upadki Bunga). Problemem fundamentalnym
filozofii W. było zagadnienie istnienia. Pisarz twierdził, że tylko jednostki
bezmyślne mogą poj-
487
Wittiin Józef
mować istnienie jako coś zwyczajnego. Człowieczeństwo zaczyna się wtedy, gdy
zadamy sobie kilka z pozoru prostych pytań: dlaczego jestem tym, a nie innym
człowiekiem?, dlaczego jestem w tym miejscu i czasie?, dlaczego w ogóle
jestem?, dlaczego w ogóle coś jest? Próbując na nie odpowiedzieć, stajemy
twarzą w twarz z Tajemnicą Istnienia, odczuwamy metafizyczny niepokój.
Obcowanie z Tajemnicą Istnienia to odkrywanie "jedności w wielości" -
obowiązkiem człowieka jest rozpoznać kompozycję własną i świata, usytuować
siebie w całości istnienia (najpełniejszy wykład filozofii W. w rozprawie
Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia, 1935). W.
wypowiedział także swoją opinię o sytuacji kultury wspólcz. (Nowe formy w
malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, 1919; Szkice estetyczne, 1922).
Jego zdaniem rozwijająca się cywilizacja, prowadząca do zaspokojenia powszech-
nych potrzeb życiowych, spowoduje zanik uczuć metafizycznych ("zbydlęce-nie"
człowieka), myślenie pragmatyczne weźmie górę nad potrzebami duchowymi, a
indywidualność ustąpi miejsca zbiorowości. Nie dający się powstrzymać rozwój
cywilizacji oznacza nieuchronnie kres kultury. Jedyną szansą dla człowieka
jest więc stworzenie sztuki zbliżającej go do Tajemnicy Istnienia - w ten
sposób doszedł W. do swojej > teorii Czystej Formy (Teatr. Wstęp do teorii
Czystej Formy, 1923). Jego twórczość lit. była próbą realizacji założeń
teoretycznych. Najwyżej cenił dramat, napisał ok. 40 antynaturali-stycznych
sztuk teatr, (zachowało się ok. 20) - wszystkie w l. 20. (tylko Szewców w
1934). Autor posłużył się w nich silną deformacją, karykaturą, parodią,
groteską, o wiele lat wyprzedził europ. teatr absurdu. Dramaty W. to m.in. Tu-
mor Mózgowicz (1920), > W małym dworku (1921), Gyubal Wahazar (1921), Wariat
i zakonnica (1923), Ja-nulka, córka Fizdejki (1923), Szewcy, Na przełomie l.
1920. i 30. powstały powieści W.: > Pożegnanie jesieni (1927) i Nienasycenie
(1930) - katastroficzne wizje historii, oraz Jedyne wyjście (1933) - studium
sytuacji artysty w zautomatyzowanym świecie (pozostaje mu tylko śmierć). W l.
1930. pisarz skupił się niemal wyłącznie na filozofii. Napisał też książkę o
narkotykach pt. Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix
(1932) i pamfletowy traktat o pol. kulturze i historii Niemyte dusze (1932).
Za życia nierozumiany lub traktowany jako ekscentryczny eksperymentator
(polemizował z nim m.in. > K. Irzykowski w Walce o treść), od wydania
Dramatów w 1962 r. wzbudził trwałe zainteresowanie. Stał się przedmiotem badań
na całym świecie -w 1976 r. powstało w Lozannie międzynarodowe pismo "Cahiers
Witkiewicz".
Witkowska Alina (ur. 1928) - historyk lit., prof IBL PAN, członek PAU, ba-
daczka lit. l. pół. XIX w. stosująca w swych pracach metody przejęte z hi-
storii idei, psychologii spoi. i socjologii. Autorka wielu opracowań lit.
romantycznej, m.in. monografii Kazimierz Brodzinski (1968), Mickiewicz. Stówo
i czyn (1975); studiów Rówieśnicy Mickiewicza (1962), Towiańczycy (1989);
zbioru szkiców Wielkie stulecie Polaków (1987); opracowania Literatura ro-
mantyzmu (1986) oraz prac edytorskich i redakcyjnych.
Wittiin Józef (1896-1976) - poeta, prozaik, tłumacz, krytyk. Żołnierz -
ochotnik zorganizowanego w Galicji w 1914 r. Legionu Wschodniego. Po jego
rozwiązaniu wyjechał do Wiednia,


wizyjnosc
488
489
W malinowym chruśniaku
gdzie studiował germanistykę, romani-stykę, historię sztuki. W 1916 r. wcielo-
ny do armii austr., walczył na frontach I wojny światowej. W 1918 r. wrócił do
Lwowa - studiował filozofię, pracował jako nauczyciel jeż. pol. w liceach. W
1922 r. zamieszkał w Łodzi, gdzie byt kierownikiem lit. Teatru Miejskiego,
współzałożycielem Szkoły Dramatycznej i jej wykładowcą. W 1919-20
współpracował ze > "Zdrojem", potem ze > "Skamandrem", "Wiadomościami
Literackimi" i innymi pismami. W 1927 przeniósł się do Warszawy. Wybuch II
wojny światowej zastał go we Francji, skąd pod koniec 1940 r. wyjechał do Por-
tugalii, a w 1941 r. - na stałe do USA. W Nowym Jorku redagował "Tygodnik
Polski". Przerażenie okrucieństwem I wojny znalazło wyraz w ekspresjoni-
stycznym t. Hymny (1920), inspirowanym hymnami > J. Kasprowicza (koncepcja
groźnego Boga, odpowiedzialnego za zło świata), o wyraźnej wymowie
antywojennej. Refleksji W. nad światem patronowała filozofia św. Franciszka,
którą pisarz uznał za najbardziej humanitarną i najbliższą sobie: szkice (Św.
Franciszek z. Asyżu), cykl reportaży z Asyżu i kilka utworów poet. (Skrucha w
Asyżu, Święty Franciszek i biedni Żydzi, Lament barana ofiarnego). Najwy-
bitniejszą książką W. jest antywojenna powieść Sól ziemi (1935), nad którą
pracował 10 lat. Miała być I częścią zamierzonego cyklu Powieść o cierpliwym
piechurze. Na przykładzie losów austr. żołnierza Piotra Niewiadomskiego utwór
ukazuje proces stopniowej dehumanizacji człowieka wplątanego w wir wojny.
Powieść została przetłumaczona na kilkanaście języków. Pisarz otrzymał za nią
nagrody redakcji i czytelników "Wiadomości Literackich" (1936), Aca-demy of
Arts and Letters i National In-stitute ofArts and Letters (1943). W. był
także autorem esejów (Wojna, pokój i dusza poety, 1925), reportaży z podróży
(Etapy, 1933), książki wspomnieniowej Mój Lwów (1946) oraz zbioru rozbudo-
wanych nekrologów, epitafiów, wspomnień Orfeusz w piekle (1963). Za znakomite
tłum. Odysei Homera (1924, wyd. poprawione 1931) otrzymał nagrodę PEN Ciubu. W
1937 r. został wyróżniony Złotym Wawrzynem PAL. Pośmiertnie ukazał się
przygotowany przez W. t. Poezje (1978), zawierający Oprócz Hymnów zbiór Z
wierszy przygodnych i ostatnie liryki Esencje.
wizyjnosc (iac. visio = widzenie) - cecha obrazu lit. nie mającego charakteru
.mimetycznego, będącego tworem wyobraźni, ujawniającego się we śnie, widzeniu,
objawieniu, np. w III cz. Dziadów A. Mickiewicza Widzenie ks. Pio-
� trą czy Sen Ewy.
Władysław (Ładyslaw) z Gielniowa
(ok.1440-1505), imię świeckie: Jan -wybitny kaznodzieja, beatyfikowany w 1750
r. Pierwszy znany poeta piszący po polsku. Autor pieśni lir. i epickich -
najbardziej znany cykl: Żoltarz Jezusów (1488). Szczególnie chętnie podejmował
tematy: narodzin Chrystusa, Pasji z wyjątkiem współcierpienia Marii,
wniebowzięcia i pochwały Marii. Porządkował swoje utwory wg wyraźnych chwytów
formalnych (abecedariusz, akrostych, anafora). Stworzył własny język poet.,
charakteryzujący się różnorodnością słownictwa i łączeniem leksyki lit. z
potoczną.
władza, władca - motyw - literackie opisy dotyczą postaci zarówno szlachet-
nych, jak i nikczemnych, rządów doskonałych i tyranii, prób wpływania czło-
wieka na człowieka i otaczający świat. Biblia (ST) - roztropny król Izraela
Salomon wydaje mądry wyrok w sporze dwóch matek o dziecko. Biblia (NT) -
podejrzliwy i zawistny Herod każe mordować wszystkie nowo narodzone dzieci w
obawie o ewentualne przejęcie władzy. Iliada Homera - król Troi Priam nie
zawahał się ukorzyć przed Grekami, prosząc o wydanie zwłok swego syna Hektora.
Antygona Sofokle-sa - nowy władca Teb Kreon decyduje się na dramatyczną
decyzję uwięzienia Antygeny, aby przypomnieć, że nikt w państwie nie może stać
ponad prawem. Dzieje Tristana i Izoldy - niezwykle szlachetny okazuje się król
Marek, zrozumiał wielką siłę miłości swej żony i siostrzeńca. > Kronika Galia
Anonima -jako idealni władcy, sprawiedliwi, szanujący poddanych, mądrzy i
odważni przedstawieni zostali Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty. Ksiqźę
N. Machiavellego - rozważania o drogach wiodących do władzy i sposobach jej
sprawowania, jednakże podstawowym wyznacznikiem jej skuteczności jest zawsze
dobro obywateli i państwa, takim był książę Florencji Wawrzyniec Wspaniały. >
Odprawa posłów greckich J. Kochanowskiego - portret władcy egoistycznego
(Parys) i nieudolnego (Priam), równocześnie sformułowane przestrogi dla
rządzących przed zgubnymi skutkami nieprawości. Makbet W. Szekspira - zapis
drogi zbrodni wiodącej do tronu, popełnianych przez człowieka opanowanego
żądzą władzy. Ryszard III W. Szekspira - postać króla nie cofającego się przed
żadną zbrodnią dla osiągnięcia swoich celów, dlatego jego rządy nie trwają
długo. > Dziady cz. III A. Mickiewicza - władzy od Boga żąda Konrad, aby
umęczonemu narodowi "zanucić pieśń szczęśliwą". > Kordian J. Słowackiego -
odrażający portret bra-ci-władców przedstawionych w bezpośrednim sporze (car
Mikołaj i wielki
książę Konstanty). > Balladyna J. Słowackiego - obraz walki o władzę i osta-
tecznej klęski tej, która do niej dążyła za wszelką cenę. Balladyna ponosi
śmierć, gdy osądzając poddanych odwołuje się do sprawiedliwości i chce ukarać
winnych. > Faraon B. Prusa - dwa modele rządów w staroż. Egipcie, Ramzesa
uzależnionego od kapłanów i jego syna lekceważącego ich w imię dobra ludu.
Mistrz i Małgorzata M. Bulhakowa -zapis sposobu funkcjonowania władzy w
systemie totalitarnym, mechanizm przemocy objawiający tchórzostwo i podłość
ludzką. Folwark zwierzęcy G. Orwella - zapis mechanizmów tworzenia się systemu
totalitarnego i sposobów jego utrzymania, prawdy o czynach au-tokratów i
tyranów. > Inny świat G. Herlinga-Grudzińskiego - obraz życia w obozie pracy
ilustracją losu jednostki ubezwłasnowolnionej przez totalitarny system. ->
Rozmowy z katem K. Mo-czarskiego - studium psychiki zbrodniarza posiadającego
władzę absolutną nad innymi. > Mata Apokalipsa T. Konwickiego - wędrówka
narratora staje się sposobnością do zobrazowania wypaczonego przez
komunistyczny system rządów życia społeczeństwa. > Początek A.
Szczypiorskiego - uświadamia wpływ władzy totalitarnej na kształtowanie postaw
ludzi.
W malinowym chruśniaku - cykl eroty-ków > B. Leśmiana z t. Łąka (1920).
Bezpośrednie wyznanie uczuć zastępuje poeta zmysłowym opisem sytuacji: spo-
tkanie w zamkniętej przestrzeni chruśnia-ka, z bliska oglądana przyroda -
widoczne niekoniecznie ładne szczegóły, intensywność zapachów, fascynacja
ciałem kobiety. Miłość pojmowana jako kontemplowanie drugiej osoby (wpływ
poglądów A. Schopenhauera) sprawia, że z natury zmienny świat zatrzymuje się,
trwa.


W małym domku
490
W małym domku (1904) - dramat > T. Rittnera obrazuje środowisko małomia-
steczkowej inteligencji galicyjskiej. Miody lekarz decyduje się na małżeństwo
z uwiedzioną przezeń prostą kobietą, choć ma świadomość, że związek ten
uniemożliwi mu świetnie zapowiadającą się karierę naukową. Maria nie mogąc
znieść jawnego lekceważenia przez męża, szuka potwierdzenia swej wartości w
ramionach typowego uwodziciela. Zdradzony mąż zabija żonę, zostaje unie-
winniony przez sąd, lecz wyrok nie oczyszcza go z wyrzutów sumienia, a bojkot
ze strony opinii publicznej skłania go do desperackiego samobójstwa. Pytanie o
winowajcę rodzinnej tragedii pozostaje otwarte, zaoferowany wraz z ożenkiem
dom okazał się fikcją, nie było w nim miejsca na prawdziwe uczucia.
W małym dworku (1921) - dramat > S. I. Witkiewicza. Tytuł jest parodystyczną
aluzją do realistycznego dramatu T. Rittnera > W małym domku i mitu dworku
jako tradycyjnego symbolu rodzinnego szczęścia oraz życia w harmonii. Witkacy
deformuje rzeczywistość, zaburza zachowania i psychikę postaci (np. reakcje
bohaterów na widok Widma), wprowadza nonsensy jeż., bawi się słowami. Pozory
rodzinnego szczęścia zostały zburzone przez prawdomówność Widma. W efekcie
okazuje się, że 3 wykluczające się wypowiedzi o przyczynie śmierci pani domu
są prawdziwe, a sytuacja, gdy niemal wszyscy członkowie rodziny zmarli,
stanowi szczęśliwe zakończenie. W sztuce parodiującej lit. schematy (męki
twórcze Jęzorego), kpiącej ze stereotypów W. podważył porządek świata,
odsłonił przed czytelnikami (widzami) dziwność istnienia.
W mojej ojczyźnie (1937) - wiersz > Cz. Miłosza z t. Ocalenie (1945), napi-
sany po opuszczeniu przez poetę Wilna. W I strofie fragm. pejzażu (jezioro,
chmury, ptaki) funkcjonują jako wspo mnienie rodzinnego kraju (jak w > Panu
Tadeuszu A. Mickiewicza) - są este-tyzowane. W dalszej części wiersza
krajobraz ulega silnej psychizacji, staje się odbiciem uczuć podmiotu-wygnań-
ca. Odwołując się do silnych wrażeń zmysłowych (świst, ciemność, czerwień
itp.), niepokoi czymś nieokreślonym, co uzyska kształt dopiero w chwili
śmierci mówiącego.
Wojaczek Rafał (1945-71) - poeta
1 prozaik. Postać kontrowersyjna, samouk o błyskotliwym talencie i mistycznej
osobowości, wielokrotnie poszukujący śmierci aż do udanej próby jej przed-
wczesnego znalezienia. Za życia wydal
2 tomy poezji Sezon (1969) i Inna bajka (1970). Pośmiertnie wyszły tomy Które-
go nie było (1972), Nie skończona krucjata (1972), Utwory zebrane (1976).
Ostatni tytuł zawiera też autobiograficzną prozę Sanatorium. Jego twórczość,
tak jak i życie, jest prowokacyjna, często nihilistyczna, brutalna, aczkolwiek
szczera. Obsesyjnie przewijają się w niej motywy dezintegracji człowieka,
rodziców, Boga, głodu, seksu, jest dużo anatomii, niekiedy pojawiają się moty-
wy patriotyczne. Sarkazm i obok niego ukrywany liryzm, kunsztowna forma
wierszy to ważne wyznaczniki jego poezji. Po samobójczej śmierci uzupełnił
legendarny rejestr "poetów wyklętych".
Wojciechowski Piotr (ur. 1938) - prozaik, publicysta. Podejmuje problematykę
intelektualno-moralną, docieka sensu życia i wpływu kultury, tradycji i
rozwoju cywilizacji na ludzką świadomość. Debiutował powieścią epistolar-ną
Kamienne pszczoły (1967). Poetyka twórczości W. ma charakter pastiszu
491
Wojtyszko Maciej
różnych gatunków prozy przedstawiających groteskowy obraz cywilizacji
odmiennych w czasie, miejscu i dorobku kulturowym. Wydal stylizowany pamiętnik
Czaszka w czaszce (1970), zbiory opowiadań Ulewa, kometa, świński targ (1974),
Manowiec (1978), Półtora królestwa (1984) oraz powieści Wysokie pokoje (1977),
Obraz napowietrzny (1988) i Szkolą wdzięku i przetrwania (1995). Pisał też dla
dzieci i młodzieży, m.in. Lew koloru marchewki (1971), Czarodzieje pachną
klejem,
(1976) i Poniedziałek, którego nie bylo
(1977). Autor zbioru felietonów Prawo tyraliery (1980) oraz scenariuszy filmo-
wych.
Wojdowski Bogdan (1930-94) - prozaik, krytyk lit. i teatr. Przedstawiciel >
pokolenia 56. Ukończył polonistykę na UW. Współredagował "Przegląd Kulturalny"
(1955-56) i "Współczesność" (1960-64). Debiutował zbiorem opowiadań obozowo-
okupacyjnych Wakacje Hioba (1962). Częstym tematem jego utworów jest wojenna
zagłada polskich Żydów (Chleb rzucony umarłym, W l; Krzywe drogi, 1987). W.
interesowały postawy ludzi w sytuacjach ostatecznych (Mały człowiek, nieme
ptaszę, klatka i świat, 1975). Kilka utworów poświęcił tematyce wspólcz.
(powieść Konotyp, 1966, t. opowiadań ManiuS Bany, 1980). Szkice o lit. wydał w
t. Mit Szigalewa (1982), a o teatrze w t. Próba bez kostiumu (1966).
Wojtyla Karol Józef, papież Jan Paweł II, pseud. Andrzej Jawień, Stanisław
Andrzej Gruda, Piotr Jasień (ur. 1920) - teolog, filozof, poeta, dramaturg. W
1938 r. rozpoczął studia polonistyczne na UJ. W czasie okupacji studiował na
wydziale teologii UJ i w konspiracyjnym seminarium duchownym
w Krakowie. Wraz z M. Kotlarczykiem prowadził tajny Teatr Rapsodyczny. Po
święceniach kapłańskich (1946) 2 lata studiował w Rzymie. Od 1954 r. pracował
naukowo na wydziale filozoficznym KUL. W 1967 r. został mianowany kardynałem,
a w 1978 r. wybrany papieżem Kościoła katolickiego. Wiersze publikował pod
pseud. w prasie katolickiej. I wyd. książkowe utworów W. ukazało się w 1980 r.
(Poezje i dramaty). Trudna w odbiorze, posługująca się symbolem i paradoksem
poezja W. miewa charakter intelektualnej medytacji, refleksji etyczno-
egzystencjalnej (Rozważania o śmierci], społ.-moralnej (Kamieniołom), rei.
(Kościół), naród. (Myśląc Ojczyzna) lub jest zapisem mistycznego doświadczenia
(Pieśń o Bogu ukrytym, Pieśń o blasku wody. Myśl jest przestrzenią dziwna). W
dramatach powstałych w czasie okupacji (Hiob, Jeremiasz) autor poszukuje
odpowiedzi na pytanie o sens tragicznych wydarzeń. Napisany po wojnie Brat
naszego Boga konfrontuje na przykładzie losów A. Chmielowskiego - brata
Alberta postawę artysty z postawą maksymalisty etycznego. Moralitetem jest
dramat Przed sklepem jubilera. W utworach scenicznych W. dyskurs dominuje nad
elementami widowiskowymi. Twórczość lit. Jana Pawła II wzbudza ogromne
zainteresowanie, jego utwory zostały przetłumaczone na wiele języków.
Wojtyszko Maciej (ur. 1946) - reżyser, pisarz. Współpracował z wieloma teatra-
mi w Polsce, zrealizował szereg spektakli w Teatrze TV oraz wieloczęściową
adaptację telewizyjną Mistrza i Małgorzaty M. Bułhakowa. W 1990-91 dyrektor
artystyczny Teatru Powszechnego w Warszawie. Autor powieści fantastycznych dla
dzieci, m.in. Syntezy (1978) i Sagi rodu Klaptunów (1985).


Wokulski Stanisław
492
Wokulski Stanisław - gl. postać powieści B. Prusa > Lalka, potomek zubożałej
szlachty, bogaty kupiec, właściciel dużego sklepu warszawskiego przy
Krakowskim Przedmieściu. Oddany przez ojca do pomocy Hopferowi w prowadzeniu
winiarni pracując uczy się, rozpoczyna naukę w Szkole Przygotowawczej,
następnie kosztem wielkich wyrzeczeń studia w Szkole Głównej. Porzuca je po
roku, aby wziąć udział w powstaniu styczniowym, zesłany w okolice Irkucka
wykorzystuje ten czas na naukę i prace badawcze, dzięki pomocy Suzina dorabia
się też małego majątku. Po 7 latach powraca, rozpoczyna pracę w sklepie
Minclowej, po czym żeni się ze starszą od siebie wdową - panią Małgorzatą. Po
jej dość szybkiej śmierci zupełnie nieoczekiwanie postanawia wyjechać na front
wojny bałkańskiej, motywem tej szalonej decyzji okazuje się wielka miłość do
hrabianki Izabeli Łęckiej i potrzeba zdobycia fortuny, która otworzyłaby mu
salony arystokracji. Powraca po paru miesiącach jako człowiek bogaty, ano-
nimowo wspomaga rodzinę Łęckich, staje się bywalcem i stopniowo ulubień-cem
pana Tomasza. Spostrzega egoizm i próżność Izabeli, jednak nie zmniejsza to
jego uczuć. Chcąc być akceptowanym w kręgach arystokratycznych otwiera nowy,
bogato urządzony sklep, uczestniczy w przyjęciach towarzyskich, kupuje powóz,
wyścigowego konia, uczy się angielskiego. Altruistyczne nastawienie do świata
przejawia się w aktach pomocy biedakom (wozak Wysocki czy zagubiona
dziewczyna), a społecznikowskie w propozycji złożonej zubożałej arystokracji,
by chciała uczestniczyć w korzystnej spółce do handlu ze Wschodem. Oburzony
bezceremonialnymi zalotami Starskiego wobec Izabeli wyjeżdża za namową
Ochockiego do Paryża, aby w pracowni prof. Geista realizować uśpione zainte-
resowania nauk., wraca jednak dość szybko i zaproszony przez prezesową
Zasławską pojawia się na spotkanie ukochanej w Zasławiu. Krótko szczęśliwy z
powodu przyjętych oświadczyn, nieoczekiwanie w czasie wspólnej podróży
pociągiem w towarzystwie Starskiego odkrywa powierzchowność uczuć narzeczonej,
kokieterię, nawet fałsz. Porzuca dawne kontakty z domem Łęckich, sprzedaje
sklep Szlangbaumowi, w testamencie zapisuje pewne środki Ochockiemu, Rzeckiemu
i Helusi Stawskiej, a sam znika w tajemniczych okolicznościach. O jego
przegranej dobitnie wyraża się dr Szuman: "zginął przywalony resztkami".
Romant. i pozytywist., przeciwstawne cechy osobowości W. doprowadzają do
niekonsekwencji w jego działaniu i w efekcie do życiowej klęski.
Wolny najmita - obrazek > M. Konop-nickiej opubl. w t. Poezje (1881), w
którym bohaterem jest uwolniony od wyzysku pańszczyźnianego chłop.
Przedstawiona tragedia życiowa odnosi się do ciężkiej sytuacji wielu chłopów,
którzy carską ustawą uwłaszczeniową w 1864 r. otrzymali wolność, ale wraz z
nią pozbawieni zostali jakiejkolwiek formy opieki ze strony pana. Kluczowym
słowem jest właśnie "wolność" zawsze rozumiana jako najwyższa wartość, w
zestawieniu z sytuacją "wolnego" najmity staje się okrutną kpiną z jego
położenia, ponieważ został uwolniony od wszystkiego, co miał: rodziny, domu,
ojcowizny, pracy. W jego wypadku wolność oznacza nędzę i głód, ma też wolny
wybór życia lub śmierci. Sytuacja lir. nacechowana gorzką ironią i sarkazmem
ukazuje tragiczny wymiar pozornej wolności chłopa, któremu "nic nie ciąży na
świecie".
493
Wołodyjowski Michał
Wolska Maryla (Maria), pseud. Za-wrat, D-mol, Iwo Płomieńczyk, Tomasz Raróg
(1873-1930) - poetka, no-welistka. Matka > B. Obertyńskiej. Studiowała
malarstwo w Monachium i Paryżu. Jej lwowski salon w willi "Za-świecie" stał
się miejscem spotkań intelektualnej i artyst. elity miasta (nieformalna
towarzyska grupa twórców "Pia-netnicy" - m. in. > E. Porębowicz i I.
Paderewski). Przyjaźń z domem Pawli-kowskich zaowocowała współpracą z
"Lamusem" (W. była faktyczną współ-red.) oraz wydaniem wraz z M. Pawli-kowskim
(późniejszym zięciem poetki) Arthura i Wandy (1928) - zbioru wspomnień i
listów, mówiących o miłości A. Grottgera i Wandy Monne (matki W). Na twórczość
W. wywarły wpływ 3 epoki: > romantyzm (wczesne wiersze), > Młoda Polska i >
dwudziestolecie międzywojenne. Jej poezja wyrastała jednak gł. z osobistych
przeżyć i doświadczeń. Przewodni motyw utworów W. to rozdźwięk między marze-
niem a rzeczywistością, będący źródłem smutku, tęsknoty, poczucia niedosytu.
Przed świadomością przemijania wszystkiego, co najdroższe, ratuje pamięć -w
niej odradzają się minione chwile. W ostatnich wierszach poetki pojawia się
ton rezygnacji i myśl o śmierci. W. tworzyła subtelną, osobistą poezję, wy-
różniającą się kulturą słowa, wytworno-scią formy, melodyjnością. Chętnie
posługiwała się stylizacją jeż., wykorzystując wyrazy rzadko używane, ar-
chaizmy, neologizmy, nawiązania do jeż. lud. Swoje wiersze zebrała w tomach:
Theme varie (1901), Symfonia jesienna (1901), Święto słońca (1903), Z ogni
kupalnych (1905) i najdojrzal-szym - Dzbanek malin (1929). Wydała też dramat
Swanta (1906), tom nowel Dziewczęta (1910), interesujące wspomnienia O dawnym
Lwowie (1929
w Dzbanku malin). W rękopisie zostawiła pamiętnik Quodlibet, wiersze i afo-
ryzmy (wy d. 1974) oraz korespondencję (niewielka część została wydana).
Wołodyjowski Michał - jedna z postaci hist. cyklu powieści H. Sienkiewicza,
tytułowy bohater ostatniej części > Pan Woiodyjowski, znakomity żołnierz
określany mianem "pierwszej szabli Rzeczypospolitej", typowy reprezentant
XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony do walk, przedkładający dobro
kraju ponad własne. W > Ogniem i mieczem towarzyszy Skrzetu-skiemu w jego
poszukiwaniach Heleny porwanej przez Bohuna, wzdycha do Anusi Borzobohatej-
Krasieńskiej, ratuje Zagłobę z rąk zbuntowanych Kozaków, walczy i pokonuje
Bohuna, i to dzięki niemu uwolniona zostaje H. Kur-cewiczówna. Wraz z wojskami
J. Wi-śniowieckiego broni Zbaraża, uczestniczy w decydującej dla powstania
Chmiel-nickiego bitwie pod Beresteczkiem, a w czasie wojny moskiewskiej
(1654), jako pułkownik wojsk J. Radziwiłła, dowodzi chorągwią laudańską.
Zdarzenia > Potopu są sposobnością do utwierdzenia czytelnika w przekonaniu
do niezwykłych przymiotów duszy i ciała "małego rycerza". Już na początku
śpieszy na pomoc porwanej przez > Kmici-ca Oleńce Billewiczównie i w pojedyn-
ku ciężko rani niegodziwca, sam też, choć bez skutku, próbuje zjednać sobie
serce Oleńki. Na rozkaz hetmana J. Radziwiłła organizuje wojenny zaciąg na
Litwie, jednak wobec oczywistej zdrady magnata sprzyjającego Szwedom wypowiada
mu posłuszeństwo. Uwolniony z więzienia dzięki fortelowi Zagloby służy wiernie
Rzeczypospolitej, ponownie staje naprzeciw Kmicica, który pozostał w służbie
hetmana, ma nawet zabić domniemanego zdrajcę i tylko ujaw-


Worcell Henryk
494
niona treść listów na temat jego szlachetnego wstawiennictwa o życie uwię-
zionych żołnierzy sprawia odwołanie egzekucji. Wspólne walki byłych wrogów już
w armii królewskiej doprowadzą do zawiązania trwałej przyjaźni. Pod wodzą
Czarnieckiego W. broni Zamościa i swój kunszt szermierczy potwierdza pokonując
dowódcę szwedzkiego, pułkownika Kannenberga. W ostatniej części Trylogii los
nie oszczędza mu tragicznych przeżyć: nagle, tuż przed ślubem, wskutek
nieznanej choroby umiera Anusia, załamany pan Michał wstępuje do klasztoru.
Fortel Zagloby zmienia pierwotny zamiar "małego rycerza", po wyjściu, w
mokotowskim dworku Ketlinga poznaje przybyłe dwie panny: Krystynę Drohojowską
i Barbarę Jeziorkowską. Urok pierwszej wywołuje uczucia nie tylko W.,
zauroczony z wzajemnością jest w niej Ketling i temu ostatecznie oddaje rękę,
dość odważnie natomiast wyznaje swoją miłość Basia, jej wdzięk i temperament
szybko oczarowują niedoszłego zakonnika. Po paru latach szczęśliwego życia W.
z rozkazu hetmana Sobieskiego ma sprawować straż w pobliżu granicy
mołdawskiej, w stepowej stanicy Chrep-tiowie, tam też przyjeżdża Basia pod
opieką Azji Mellechowicza. Szaleńcza miłość Azji, jak się okaże syna tatar-
skiego wodza Tuhaj-beja, do żony pana Michała, porwanie i szczęśliwa ucieczka
są kolejnym doświadczeniem losu. Nowe polecenie hetmana wyznacza W. miejsce
obrońcy twierdzy w Kamieniu Podolskim, tam wraz z Ketlingiem składa śluby
walki aż do końca, a gdy dowództwo poddaje twierdzę, wysadzają! ginie w jej
gruzach.
Worcell Henryk, wtaśc. Tadeusz Kur" tyka (1909-82) - prozaik. Debiutancka
powieść z życia kelnerów > Zaklęte rewiry (1936) - utwór o charakterze śro-
dowiskowo-autobiograficznym, stanowi ważną pozycję w nurcie międzywojennego
autentyzmu. Główną tematyką powojennej twórczości W. są obserwacje
środowiskowe codziennego życia zbiorowości społ. na Dolnym Śląsku oraz własne
doświadczenia opisane w zbiorach opowiadań, m.in. Zimowy zasiew (1955), Widzę
stąd Sudety (1959), Parafianie (1960). Najtrudniejszy język świata (1965) to
doskonałe studium wzajemnych relacji ludności pol. i niem. mieszkającej po
wojnie na Ziemiach Zachodnich, różnicy mentalności, obyczajów i kultury naród.
W. opublikował opowiadania o charakterze reportażu ze spotkań autorskich
Wieczory pod lipą (1968); powieści o ówczesnym środowisku lit.-artyst.
Wrocławia Pan. Z prowincji (1973); publicystykę Nocą, kiedy przychodzi świnia
(1976). Wpisani w Giewont (1974) to wspomnienia opisujące artystyczną
atmosferę przedwojennego Zakopanego wraz z galerią postaci skupionych wokół
Harendy (m.in. M. Kasprowiczowa, M. Choromański, W. Gombrowicz, S. I.
Witkiewicz).
Woronicz Jan Paweł (1757-1829) - teolog, jezuita, dr prawa U. Wił. Od 1815 r.
biskup krakowski, a od 1829 arcybiskup warszawski i prymas Królestwa Pol-
skiego. 24 V 1829 koronował cara Mikołaja I na króla Polski. Jeden z pierw-
szych członków > Tow. Przyjaciół Nauk. W okresie stanisławowskim bliski
sentymentalizmowi, ulegał wpływom > A. Naruszewicza - klasyka. Po III
rozbiorze - w kręgu Puław. W twórczości W. dominowała tematyka patriotyczna.
Pisarz prezentował swoją koncepcję historii (zwł. Polski), wyrastającą z >
prowidencjalizmu. W poemacie Świątynia Sybilli i Hymnie do Boga głosił, że los
Rzplitej jest częścią Boskiego planu,
495
W pustyni i w puszczy
a zabory to kara za upadek moralny Polski. Twierdził, że rozbicie państwa nie
oznacza końca narodu - jego istnienie opiera się na tradycji, kulturze,
obyczajowości ("duchu narodu"). Hymn kończy się wizją zmartwychwstania. Z tą
historiozofią W. łączył kult dawności (poematy Lech i Slawniejsze czyny Po-
laków). Był przekonany, że zadaniem literatury jest nawiązywanie kontaktu z
przeszłością narodu. W Rozprawie o pieśniach narodowych sformułował ideę
poezji profetycznej. Mimo iż wartość artyst. jego dzieł nie była szczególnie
wysoka, cenili go zarówno klasycy, jak i romantycy - gl. za wskazanie naród.
posłannictwa poezji i niosącą nadzieję wizję historii.
Woroszylski Wiktor (1927-96) - poeta, prozaik, publicysta. Studiował polo-
nistykę na Uniw. Łódzkim. W młodości żarliwy wyznawca ideologii komuni-
stycznej. 3 lata pobytu w ZSRR (w 1952-55 studiował w Instytucie Literatury w
Moskwie) były czasem wielkiego rozczarowania. W 1956 - z wyboru zespołu -
został red. naczelnym > "Nowej Kultury". Jako dziennikarz obserwował w
Budapeszcie powstanie węgierskie. Spostrzeżenia i refleksje zapisał w
Dzienniku węgierskim, którego druk w "Nowej Kulturze" przerwała cenzura.
Potępiony w 1957 r. przez Go-mułkę za rewizjonizm, został usunięty ze
stanowiska red. naczelnego, a w 1966 r. z PZPR za podpisanie protestu przeciw
usunięciu z partii > L. Ko-iakowskiego. W 1976 r. współtworzył > drugi
obieg, współpracował z KOR i �> "Więzią". Internowany w czasie stanu
wojennego. Twórczość W. odzwierciedla zmiany jego poglądów. Pierwsze tomy
poet. (Śmierci nie ma!, 1949; Noc komunarda, 1949; Pierwsza linia pokoju,
1951; Trzy poematy, 1952)
zawierają patetyczne, publicystyczne wiersze. Część z nich świadczy o fascy-
nacji twórczością W. Maj akowskiego. W następnych tomach (m.in. Twój powszedni
morderca, 1962; Niezgoda na ukłon, 1964; Zagłada gatunków, 1969;
Po zagładzie, 1974; Lustro. Dziennik internowania, 1984) optymistyczna wizja
świata zostaje zastąpiona obrazem rzeczywistości przerażającej, pełnej niena-
wiści i strachu. W. wyraża przekonanie o względności wszystkiego (efekt obu-
mierania idei, systemów wartości, a wraz z nimi ludzkich nadziei). Naczelną
kategorią w jego refleksji egzystencjalnej staje się los, kierujący życiem lu-
dzi. Miejsce patosu zajmuje w wierszach W. ironia. T. Po zagładzie ujawnia
zainteresowanie poety słowem - W. sięga do prób lingwistów (Upiór Marcina
Lutra). W Lustrze o swoich doświadczeniach mówi autor w sposób oszczędny,
powściągliwy. Różnorodna jest proza W.: od szyderczych opowiadań o
przerażającym świecie (Okrutna gwiazda, 1958; Dialog o gryzieniu, 1963) przez
łączące dokument z fikcją lit. książki biograficzne (Życie Maja-kowskiego,
1966; Życie Sergiusza Jesienina, 1973; Kto zabił Puszkina, 1983) po
groteskową, świadczącą o niezwykłej wyobraźni autora powieści Niezwykłe
przygody don Kichota z la Manczy według Miguela Cervantesa na nowo
opowiedziane przez Wiktora Woroszyl-skiego (1983). W. jest autorem popularnych
książek dla dzieci (/ ty zostaniesz Indianinem, 1960; Cyryl, gdzie jestest,
1962), felietonów (zbiór Na kurczącym się skrawku, 1974) i tekstów publicyst.
(zbiór Szkoła dwustu milionów, 1950).
W pustyni i w puszczy (1911)- powieść dla młodzieży > H. Sienkiewicza o
przygodach dwojga dzieci inżynierów pracujących w zarządzie budowy Kana-


W rzece Heraklita
496
497
współczesna literatura polska
łu Sueskiego. Staś Tarkowski (14-latek) i 8-letnia Nel Rawlison zostali
porwani jako zakładnicy przez wyznawców Mahdiego - przywódcy powstania ma-
hometan sudańskich przeciw Anglikom. Długa wędrówka przez pustynię i puszczę
staje się sprawdzianem ogromnej zaradności i odporności dzieci, szczególnie
Stasia. Niezwykłym wsparciem okazują się ich ukochane zwierzęta:
słoń King i pies Saba, ratując z wielu niebezpiecznych sytuacji. Odpowie-
dzialność chłopca pozwoliła na uratowanie nie tylko ich samych, ale i pary
młodych Murzynów Kalego i Mei. Powieść z wieloma scenami pełnymi patosu, np.
wyrycie przez Stasia na skale Kilimandżaro napisu "Jeszcze Polska nie
zginęła", dobrze zarysowanym wątkiem przygodowym, uświadamiająca w naturalny
sposób wartości ogólnoludzkie, nie pozbawiona przy tym humoru szybko stalą się
niezwykle popularna.
W rzece Heraklita - wiersz > W. Szymborskiej z tomu Sól (1962) jest refleksją
nad zmieniającym się światem, miejscem człowieka i sensem jego istnienia w
rzeczywistości. Tytuł, a także paralelizm rozpoczynający każdą zwrotkę
przywołują powiedzenie gr. filozofa z Efezu (gr. panta rhei = wszystko płynie)
odsyłając czytelnika do ciągle zmieniającej się rzeczywistości nazywanej
rzeką. Liryka sytuacyjna prezentuje świat ryb, jednakże o niekoniecznie rybich
przymiotach, kolejne zwrotki ukazują bowiem życie co-, dzienne, miłość,
religię i modlitwę, świadomość własnej odrębności. To obraz ludzkiego świata,
w którym jest "ucieczka z oblężonej ryby", wspólnota: "ryba buduje rybę",
nienawiść: "ryba ćwiartuje rybę", ale i "ryba kocha rybę". Paradoksalnie
okazuje się, że w zmienności życia tej rzeki tak naprawdę nic
się nie zmienia, wykonywane czynności są takie same, poetka w upływie akcen-
tuje jednorodność istnienia, wszystko jest organizmem żyjącym. Los ryby to
sposobność do rozważań o dwu punktach patrzenia na sprawy człowieka, który z
prywatnej perspektywy widzi odrębność świata, natomiast obserwacje z zewnątrz
czynią go podobnym wielu innym istnieniom.
W sieci (1899) - dramat -> J. A. Kisie
lewskiego, w którym obraz mieszczańskiej rodziny Chomińskich i życiowych
wyborów ich córki Julii staje się sposobnością do zarysowania konfliktu
młodych ze starymi i rozważań o wartościach w życiu poświęconym sztuce lub
tylko własnej wygodzie. Zdolna artystka malarka, nazywana "szaloną Julka",
kocha się w młodym literacie Jerzym Boreńskim, staje wobec tego przed wyborem
pełnej niezależności od rodzinnych i środowiskowych konwenansów, ze
świadomością jednak niepewności materialnej i konsekwencji trudnych do
przyjęcia przez młodsze siostry. Rozumie argumenty matki, podziela również
pogląd swych rówieśników na potrzebę swobody artyst., wybiera więc typowego
filistra sędziego Rolewskiego, ponieważ obawia się samodzielności, niedostatku
i zerwania z własną rodziną. Tytuł jest rodzajem oskarżenia młodych o pozory
buntu wobec stereotypu wychowania, zbyt szybką rezygnację z podejmowanej
walki. Autor wyraźnie ukazuje, że sztuka wymaga pełnego poświęcenia, nie znosi
kompromisu i tak właśnie w dramacie postąpił Jerzy Bo-reński, on też osiągnął
sukces. W utworze zatarte zostały granice rodzajów lit., rozbudowane
didaskalia nabierają charakteru epickiej narracji naturalnie przechodzącej w
dialog, brak też podziału na akty i sceny.
współczesna literatura polska - l. Lata wojny i okupacji (1939^5) tylko
ograniczyły, lecz nie zlikwidowały życia lit., przez cały ten czas ukazywało
się 20 czasopism, m.in. "Sztuka i Naród", "Przełom", "Płomienie", "Droga",
"Kultura Jutra". W 1942 r. debiutowali w poezji K. K. Baczyński i T. Borowski,
w 1943 T. Gajcy i Z. Stroiński. Już od 1940 r. lit. centrum wychodźstwa Pola-
ków stał się Paryż, gdzie wznowiono "Wiadomości Literackie" pn. "Wiadomości
Polskie", a następnie Londyn. Ofiarami masowych aresztowań i wywózek na
Kresach Wschodnich stali się m.in. G. Herling-Grudziński, J. Stryj-kowski, A.
Wat, A. Ważyk, T. Parnicki, W. Broniewski, B. Obertyńska. Próbą analiz
obserwowanych i przeżywanych zdarzeń były pisane dzienniki i pamiętniki.
Poezja wojenna sięgała do romant. tradycji tyrtejskiej (J. Lechoń, K.
Wierzyński, K. I. Gałczyński, K. K. Baczyński), toposu żołnierza tułacza (W.
Broniewski), refleksji nad pol. tragedią (Cz. Miłosz, J. Tuwim, A. Słonimski).
Powstawały utwory prozatorskie wydawane już w czasie wojny (A. Kamiński) lub
tuż po jej zakończeniu (Z. Nalkow-ska, J. Andrzejewski, A. Rudnicki, S. Dy-
gat), upowszechniał się reportaż obrazujący walkę (M. Wańkowicz, K. Pru-
szyński, A. Fiedler). 2. Po wojnie (1945-56) w kraju powstawały pisma o
różnych orientacjach artyst. i polit., np. "Odrodzenie", "Kuźnica", "Tygodnik
Powszechny", za granicą powołano Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie
(Londyn), od 1947 r. najpierw w Rzymie, a później w Paryżu ukazuje się red.
przez J. Giedroycia "Kultura". W lit. dominowała tematyka walki i martyrologii
(S. Szmaglewska, T. Borowski, Z. Nałkowska, A. Rudnicki), obok pojawimy się
tzw. obrachunki inteligenckie (K. Brandys, A. Sandauer, W. Mach, S. Dy-
gat) i problematyka współcz. (J. Andrzejewski). Szczeciński zjazd ZLP (1949)
proklamuje realizm socjalistyczny (socrealizm), lit. zaczyna powielać szablon,
utwory oryginalne należą do rzadkości (np. Niobe K. I. Gałczyńskiego, Mazowsze
W. Broniewskiego, Wiklina L. Staffa), pierwszą krytyczną ocenę tego mechanizmu
przedstawił Cz. Miłosz w Zniewolonym umyśle (1951), później m.in. A. Ważyk w
Poemacie dla dorosłych (1955), M. Jastrun w Gorącym popiele (1956), K. Brandys
w Matce Królów (1957) i J. Andrzejewski w Ciemnościach kryjących ziemię
(1957). 3. Przełom polit. 1956 r. zmienił na kilka lat życie kult. w kraju.
Ruchowi dyskusyjnych klubów studentów i młodej inteligencji patronowało pismo
"Po prostu", pojawiła się nowa formacja pisarska zgrupowana wokół pisma
"Współczesność", od którego przejęła nazwę. W poezji zarysowało się
zainteresowanie indywidualnymi problemami człowieka, objawiły się też postawy
buntownicze (M. Białoszewski, S. Grocho-wiak, Z. Herbert, J. Harasymowicz, E.
Bryll, T. Karpowicz, A. Bursa, H. Po-światowska). Nowa tematyka pojawiła się
również w prozie (M. Hłasko, M. Nowakowski, I. Iredyński), sięgnięto po obrazy
deformujące świat spostrzegany (S. Mrozek, W. Gombrowicz), pojawiła się lit.
fantastycznonaukowa (S, Lem). Równolegle z lit. w kraju rozwijał się nurt
emigracyjny uzupełniając całość problematyki tematami zakazanymi, np. J.
Czapski, G. Herling-Grudziński, B. Obertyńska, przywoływano też świat
istniejący przed wojną, np. S. Yincenz, Cz. Miłosz. Za granicą tworzyli m.in.
Gombrowicz, Miłosz, Kuncewiczowa, Wat, Pamicki, Lechoń, Wierzyński, Wańkowicz,
Herling-Grudziński, Hła-sko. Mrozek. 4. Lata 60. albo "mała stabilizacja"
odznaczają się w poezji po-


"Współczesność"
498
szukiwaniem nowych możliwości słowa kreując nurt lingwistyczny (T. Karpo-wicz,
M. Bialoszewski) obok nowego wydania klasycyzmu (J. M. Rymkiewicz, A.
Miedzyrzecki, Z. Herbert, Cz. Milosz), wśród tematów wyraźnie zaznaczają się
tendencje moralistyczne (W. Szymborska, W. Wirpsza, W. Woro-szylski, T.
Różewicz, S. Grochowiak), odmienny charakter miała twórczość R. Wojaczka.
Proza tego okresu zawiera rozważania bliskie egzystencjalizmowi (J. Bocheński,
J. Andrzejewski), podjęta została tematyka wiejska (J. Kawalec, T. Nowak, E.
Redliński, W. Myśliwski), ukazywano zależności od otaczającej rzeczywistości
polit. (T. Konwicki, K. Brandys, J. Putrament, W. Odojewski), próbowano
zarysować przebieg procesu hist. (A. Golubiew, H. Malewska, T. Parnicki). Po
nowe środki wyrazu sięga dramat (teatr absurdu) posługując się groteską (S.
Mrozek, W. Gombrowicz, T. Różewicz). W krytyce lit. esejem posługują się K.
Wyka i A. Kijowski, po analityczne studium sięgają A. Sandauer, J.
Kwiatkowski, porządkowaniem zjawisk zajmuje się R. Matuszewski. 5. Przełom
polit. 1968 r. spowodował kolejną emigrację (m.in. L. Ko-łakowski, S.
Wygodzki) i większe podporządkowanie kultury polityce. Charakterystycznym
zjawiskiem dla prozy lat 70. bylo zacieranie różnic gatunkowych, fikcję często
zastępowano faktem (J. J. Szczepański, R. Kapuściń-ski), wzrosło
zainteresowanie dziennikami i pamiętnikami (np. wydano Z. Nałkowskiej i M.
Dąbrowskiej), powróciła tematyka wojenna (K. Moczar-ski, H. Grynberg, H.
Krall), przywoływano wspomnienia (A. Kuśniewicz, J. Stryjkowski, H. Malewska).
Poezja próbowała zrozumieć świat, rozważała sens egzystencji, broniła wartości
(J. Twardowski, W. Szymborska, Z. Herbert). Pojawiła się twórczość pokolenia
nazwanego Nową Falą (S. Barańczak, R. Krynicki, A. Zagajewski, J. Korn-hauser,
E. Lipska), które żądało prawdy o stanie spol. świadomości, głosiło potrzebę
zaangażowania, kompromitowało język propagandy. Próbą uniezależnienia lit. od
polit. cenzury było powołanie Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWa oraz wielu
pism, m.in.: "Zapis", "Res Publica", w kolejnych latach drugi obieg wydawniczy
zyskiwał coraz większe znaczenie. Wszystkie ograniczenia w życiu kult. kraju
przestały istnieć por. 1989.
"Współczesność" (X 1956-71) - czasopismo lit.-artyst., wychodzące w Warszawie
początkowo nieregularnie, jako pismo grupy lit. W., od 1958 r. jako
dwutygodnik, organ lit. młodych. "W." stalą się pismem pokolenia, które weszło
w życie lit. ok. 1956 r. (-> J. Błoński nazwał je pokoleniem "W."). Red.
naczelnymi byli: L. Szymański (do 1958), S. Grochowiak (1959-60), W. Dąbrowski
(1960-61), S. Kuszewski (1961-62), A. Lam (1962-66), J. Lenart (1966-67).
Początkowo "W." była pismem dość słabym, bez wyraźnego oblicza. Przełomowym
momentem było pojawienie się w zespole redakcyjnym S. Grochowiaka, a w ślad za
nim wielu utalentowanych pisarzy i publicystów. Zostawszy z woli zespołu red.
naczelnym, Grochowiak zaczął realizować swoją wizję pisma: nonkoformistyczne-
go, odważnego, nie unikającego trudnych spraw, opozycyjnego wobec do-
tychczasowych modeli kultury. W programowych artykułach (m.in. Karabela
wstanie na strychu) Grochowiak wyraził przekonanie, że romant. koncepcja
romantyzmu należy do przeszłości. Tradycją, do której odwoływała się "W", była
szeroko pojęta międzywojenna
499
W Weronie
awangarda artyst. (zwł. w poezji i teatrze). Pismo wytworzyło też swój styl
reportażu - nie interwencyjnego, lecz podejmującego problemy etyczne i eg-
zystencjalne. Atutem "W." była znakomita publicystyka. Powolna zmiana
charakteru pisma zaczęła się po objęciu redakcji przez Lama. Stawało się ono
poważnym, akademickim pismem, zachowującym wysoki poziom artystyczny,
liberalnym, przestrzegającym zasady apolityczności, ale pozbawionym wyraźnego
programu. Gdy red. naczelnym został Lenart, "W." stopniowo zaczęła nabierać
charakteru pisma ideologicznego, reprezentującego politykę PZPR, potrafiła
jednak zachować umiar w trudnych politycznie momentach 1968 r. zachowując
zaufanie czytelników. W 1971 r. na bazie "W." utworzono nowe pismo, >
"Literaturę". Skład zespołu redakcyjnego zmieniał się w poszczególnych
okresach. W najlepszych pismo tworzyli m.in. S. Grochowiak, J. Z. Słojewski,
J. Łukasiewicz, M. No-wakowski, W. Terlecki, E. Bryll, B. Dro-zdowski, B.
Wojdowski, J. Krzysztoń, J. Grotowski, W. Odojewski, I. Iredyń-ski, E.
Stachura, J. Harasimowicz, J. M. Rymkiewicz, J. Kuroń, J. Szpotański, J.
Trznadel, A. Lam.
Wujek Jakub (1541-97) - pisarz, tłumacz. Pochodził z rodziny mieszczańskiej.
Studiował na Akademii Krakowskiej, w Wiedniu (filozofię, matematykę i jeż.
gr.) oraz w Rzymie (teologię i jeż. hebr.). Erudyta znający 5 języków (lać.,
gr" hebr., niem., węg.). W 1565 r. wstąpił do zakonu jezuitów; święcenia ka-
płańskie przyjął w 68. Nauczyciel retoryki i katecheta szkoły jezuickiej w
Pułtusku, potem rektor kolegium w Poznaniu i Wilnie. W l. 1579-84 dwukrotnie
przebywał w Siedmiogrodzie. Po powrocie do Polski zamieszkał
w Krakowie, gdzie zmarł; pochowany w podziemiach kościoła Św. Barbary. Autor
3-częściowego zbioru kazań Po-stiiia catholica, to jest Kazania na każdą
niedziele i na każde święto przez ca-ly rok (wyd. 1573-75) oraz ich skrótu -
Postylli mniejszej (1579/80), kilkakrotnie wznawianej (ostatni raz w XX w.) i
tłumaczonej najeż, litew., czes., niem. Postyllami konkurował z kazaniami >
M. Reja. Jego przekład Pisma św. ukazał się w 1593 r. (NT) i pośmiertnie w
1599 (całość). Na Biblii W. wychowały się pokolenia Polaków (zastąpiła ją
dopiero Biblia Tysiąclecia).
W Warszawie (1945) - wiersz > Cz. Miłosza, zamykający t. Ocalenie (1945),
wyraz rozterek poety. Pragnie on tworzyć radosną, opiewającą piękno sztukę
(bez niej "zginie wasz świat"), buntuje się przeciw roli "płaczki żałobnej",
wie, że ciągle rozdrapywanie naród, ran jest przekleństwem także dla
następnych pokoleń. Równocześnie jest świadom tragicznego obowiązku poety,
któremu nie wolno pozostać obojętnym na śmierć milionów rodaków, pozbawionych
przez historię radości i piękna, oraz cierpienia tych, którzy przeżyli. I choć
nazywa szaleństwem dokonany wybór, decyduje się w imię prawdy i
sprawiedliwości spełnić posłannictwo poety - poddać się historii. O silnej
eks-presywności wiersza decydują jego polifonia, obecność kontrastów (gruzy
Warszawy - słoneczny dzień, wiatr od Wisły - pył rumowiska), stylizacja la-
mentacyjna w środkowym fragmencie.
W Weronie (1848-49) - wiersz z -> Va-de-mecum C. Norwida, wprowadzony także -
jako pieśń - do komedii Noc tysięczna druga. Powstał pod wrażeniem zwiedzania
rzekomych domów Montec-chich i Capulettich oraz fałszywego


Wybicki Józef
500
grobu Romea i Julii. Realist. warstwę utworu tworzą prawdziwe szczegóły:
rozsypujące się zabytki, noc po burzy, rosnące przy grobie cyprysy. Ważniejsza
- symbol, warstwa wiersza jest oparta na aluzji lit. do dramatu Szekspira.
Podmiot mówiący nie komentuje historii kochanków - odeszła w przeszłość.
Zwraca uwagę na spokój i ciszę, które nastąpiły po tragedii. To, co mieści się
w sferze ludzkich działań, przeminęło bezpowrotnie. Współczująca reakcja
przyrody (łzy nieba) zdaje się świadczyć o trwaniu uczuć. Naturze zostają
przeciwstawieni "mówiący uczenie" ludzie. Ironiczny styl prezentującego ich
fragmentu jest znakiem kpiny z wyłącznie rozumowego, jednowymiarowego,
schematycznego ujmowania świata. Wiersz bywał różnie interpretowany. Czytano
go jako wypowiedź o powierzchowności ludzkich sądów lub o nieumiejętności
rozumienia istotnych sensów sztuki.
Wybicki Józef (1747-1822) - poeta, dramaturg, publicysta i działacz polit.,
aktywny uczestnik > obiadów czwartkowych u króla Stanisława Augusta Po-
niatowskiego. Działał w KEN, w Komisjach Sejmu Czteroletniego, uczestniczył w
opracowaniu tzw. Kodeksu Zamoy-skiego, którego założenia znalazły się w
Listach patriotycznych (1777-78). Był autorem wielu wierszy okolicznościowych,
w 1783 r. wystawił własną komedię Kulig i wydał tragedię Zygmunt August, w
swoim majątku Ma-nieczki w Poznańskiem wystawiał opery z własnym librettem.
Brał udział w powstaniu kościuszkowskim, po jego upadku wyjechał do Paryża,
później do Włoch, gdzie z gen. H. Dąbrowskim organizował Legiony Polskie. Tam
w 1797 r. napisał utwór swego życia Pieśń Legionów polskich we Włoszech,
którą z czasem zaczęto tytułować > Mazurkiem Dąbrowskiego. W l. 1802-06
mieszkał we Wrocławiu i Dreźnie i wtedy ukazały się publikacje dydaktyczne
Moje godziny szczęśliwe (t. l, 1803; t. 2, 1806) oraz Rozmowy i podróże ojca z
dwoma synami (t. l, 1804). W czasie Księstwa Warszawskiego pełnił funkcję
senatora-wojewody, a w Królestwie Polskim prezesa Sądu Najwyższego, co
znalazło odbicie w pamiętnikach Z3/c;e moje (t. 1-3, 1840).
Wyka Kazimierz (1910-75) - historyk i krytyk lit., eseista. Po ukończeniu stu-
diów na UJ był stypendystą Funduszu Kultury Narodowej w Belgii i Francji. Od
1948 prof. UJ, od 1952 członek PAN, współzałoż., a później (1953-71) dyrektor
IBL, w l. 1945-50 red. naczelny mieś. "Twórczość", aktywny w życiu publicznym.
Był mistrzem eseju, wybitnym analitykiem zjawisk lit., podkreślał związek lit.
z innymi dziedzinami sztuki, np. malarstwem, cechowała go wyjątkowa wrażliwość
na wartości artyst. Był człowiekiem niesłychanie pracowitym, dzień z książką
zaczynał zwykle o piątej rano, co tłumaczy ponad 950 pozycji bibliograficznych
jego prac. W kręgu zainteresowań W. poczesne miejsce zajmowała lit.
romantyczna i młodopolska. Już przed wojną opublikował wiele artykułów,
debiutem książkowym była rozprawa Cyprian Norwid, poeta i sztukmistrz (1948).
Wśród ważniejszych publikacji należy wymienić:
Pogranicze powieści (1948), Legenda i prawda "Wesela" (1950), Matejko i
Słowacki (1953), Modernizm polski (1959), Rzecz wyobraźni. Szkice o poezji
współczesnej (1953), Pan Tadeusz. Studia o poemacie. Studia o tekście (t. 1-2,
1963), Rózewicz parokrotnie (1977), Nowe i dawne wędrówki po tematach (1978),
Reymont, czyli Ucieczka
501
Wyspiański Stanisław
do życia (1979), Odeszli (1983). W dorobku W. znajduje się również duży zbiór
esejów dotyczący l. 1939-^5 Życie na niby (1957), jego talent lit. zaznaczył
się również w Opowiadaniach (1978), których kanwę stanowią zdarzenia i
odczucia lat dzieciństwa i czasów okupacji, oraz w znakomitych pastiszach i
parodiach Duchy poetów podsłuchane (1959). Z prac edytorskich W. należy
wymienić antologię Z lat wojny. Poezja polska 1939^5 (1945) i Utwory zebrane
(1961) poezji > K. K. Baczyńskiego.
Wysokie drzewa - wiersz > L. Staffa ze zbioru pod tym samym tytułem (1932), w
którym kunsztowny opis wieczornego krajobrazu tworzy atmosferę ładu i spokoju
wewn., bo w takiej ciszy wieczornej "rośnie wyzwolona dusza". Wysokie drzewa
są dla autora źródłem po-et. inspiracji, ich piękno i dostojność skłaniają do
snucia lir. refleksji, dostrzeżenia pięknej kolorystyki brązu zachodu, do
chłonięcia obok barwy dźwięku i zapachu, którym jest określana woda (zabieg
synestezji), uruchomienia elementów krajobrazu (animizacja), naśladowania
dźwięków (onomatopeja). Artysta podkreślając związek z naturą daje wyraz
przekonaniu o życiodajnym jej wpływie na życie człowieka. Podkreśleniu podziwu
dla piękna przyrody służy kompozycyjna klamra utworu: "O, cóż jest
piękniejszego niż wysokie drzewa". Klasyczna forma utworu doskonale wyraża
postawę kontemplacyjną.
Wyspiański Stanisław (1869-1907) -dramatopisarz, poeta, malarz, uczeń i
współpracownik J. Matejki, który powierzył mu współwykonanie polichromii
odnawianego kościoła Mariackiego. Reformator teatru propagujący swą ideę
"teatru-świątyni", współpracownik krakowskiego pisma > "Życie". W słynnym
krakowskim gimnazjum Ś w. Anny zaprzyjaźnił się m.in. z J. Mehofferem, L.
Rydlem, S. Estreicherem, J. Żuławskim, a wiele lat później w czasie pobytu w
Paryżu poznał W. Słowińskiego i P. Gauguina. Wtedy też powstały wstępne
redakcje Legendy i > Warszawianki. Po powrocie do Krakowa (1894) dla Teatru
Miejskiego w Krakowie opracował tzw. Apoteozę na uroczyste odsłonięcie pomnika
A. Mickiewicza. W twórczości plastycznej W. dominują ujęcia dekora-cyjno-
linearne, co widać w projektach witraży wawelskich oraz zrealizowanych
zamysłach w kościele Franciszkanów w Krakowie (Żywioły, Święta Salo-mea.
Święty Franciszek, Bóg Ojciec) i w motywach kwiatowych wykorzystywanych w
grafice książkowej. Ulubioną techniką malarską W. był pastel, stosował paletę
barw miękkich, stonowanych, chętnie malował portrety, często najbliższych - w
tym dzieci (np. Macierzyństwo, Staś, Dziewczynka z fiolkami), widoki Krakowa
(np. Wawel, Planty, Kopiec Kościuszki) oraz podkrakowskiej wsi. Duże zasługi
położył W. dla sztuki użytkowej: projektował wnętrza, detale, meble, wyroby z
metalu i polichromowane. Opracował projekt (wspólnie z W. Ekielskim)
przebudowy wzgórza wawelskiego na kształt Akro-polis - pomnika dziejów i
potęgi Polski. Był autorem scenografii i kostiumów do inscenizacji własnych
dramatów oraz pierwszej inscenizacji Dziadów Mickiewiczowskich (1901). Teatr w
rozumieniu W. był spójną stylistycznie całością prezentowaną w spektaklu, na
który w równej mierze składały się różne tworzywa: gra aktorska, ruch, słowo,
muzyka, malarstwo i architektura. Taka koncepcja była istotnym elementem Wiel-
kiej Reformy Teatru z przełomu XIX i XX w. Atmosfera artyst. Krakowa i
pojmowanie sceny jako forum, na


Wyzwolenie
502
którym przedstawiano poglądy lub zabiegano o wpływy ideowe, ukształtowały
twórczość dram. W. Pierwsze utwory pozostające pod wpływem M. Maeter-lincka
eksponują nastrój, przeznaczenie, fatalizm ludzkich losów, co widoczne jest w
Protesilasie i Laodamii oraz Warszawiance (1899), ta druga rozpoczyna cykl
poświęcony powstaniu listopadowemu, na który składają się jeszcze Lelewel
(1899) i > Noc listopadowa (1904). Wśród najwcześniejszych utworów jest próba
pol. dramatu muzycznego Legenda (1898), natomiast odnowieniem tradycji
romantycznej w kompozycji utworu jest Legion (1900), podejmujący problematykę
rozrachunkową. Sprawy naród, bytu, konfrontacja złudzeń i rzeczywistości
znalazły wyraz w > Weselu (1901) i > Wyzwoleniu (1903); refleksje nad
początkami, niemal legendarnymi dziejami narodu stanowią treść Bolesława
Śmiałego (1903), później Skałki (1907). Przywołanie mitów gr. w dramatach
Protesilas i Laoda-mia, Meleager, Achilles (1903), > Akropolis (1904), Powrót
Odysa (1907) jest sposobnością do podjęcia rozważań o ludzkich losach,
przeznaczeniu i bohaterskiej z nim walce. Rzeczywistość, potoczne sprawy,
realia codzienności zainspirowały W. do napisania tragedii współcz., choć w
formie swej nawiązujących do antycznych wzorców: Klątwa (1899) i Sędziowie
(1907). W dorobku lit. wielkiego twórcy są również poematy lir.-epickie
ukazujące bohaterskie postacie z legend i dziejów: Kazimierz Wielki (1900),
Bolesław Śmiały (1900), Wernyhora (1900), Święty Stanisław (1900-02), Henryk
Pobożny pod Legnicą (1903) i Piast (1903). Ostatnie utwory zamykające
twórczość dram. to parafraza Cyda P. Corneille'a oraz nieukończo-ny Zygmunt
August (1907). Charakter bardzo osobistych zwierzeń mają utwory lir. W. nie
przeznaczone do druku. Po śmierci pochowany w grobach zasłużonych na Skałce w
Krakowie.
Wyzwolenie (1903) - dramat > S. Wyspiańskiego, kolejny rozrachunek autora ze
współcz. Polską zrealizowany w nowatorskiej formie "teatru w teatrze".
Bohaterem utworu jest > Konrad - prometejska postać z III cz. Dziadów A.
Mickiewicza, który skuty kajdanami pojawia się na scenie krakowskiej, by
spełnić przeznaczenie, tj. podjąć misję wyzwolenia: Polski z niewoli zaborców,
świadomości narodu, samej sztuki. Roz-,poczyna swe dzieło od rozmów z reży-
serem i aktorami, zamierza bowiem przedstawić widowisko "Polska współczesna",
scenę zapełniają postacie wzięte z życia, w których współcześni bez trudu
odkryli m.in.: Prymasa - kardynała Puzynę nakazującego posłuszeństwo i pokorę.
Prezesa - S. Tarnowskiego reprezentującego ugodowość stronnictwa stańczyków,
Reżysera - A. Walewskie'go reżyserującego wcześniej Wesele, Karmazyna -
reprezentanta szlachty o aspiracjach arystokratycznych, Ho-łysza - zubożałego
szlachcica z wszystkimi objawami sobiepaństwa i pychy. Akt I kompromituje
przedstawicieli różnych środowisk społ., ich konserwatyzm i bierność. Walka na
myśli z Maskami wypełnia akt II, jest to inscenizowana wypowiedź Konrada-
Wyspiań-skiego do współcz. sobie Polaków, z której wynika, że dla wolnego bytu
trzeba przezwyciężyć zakorzenione w świadomości naród, poglądy romant.
koncentrujące uwagę społeczeństwa na przeszłości. Konrad broni również swego
prawa do wolności: "Ja tu ogłaszam się wolny / i nikt ducha mego skrępować nie
zdoła". Akt III jest polemiką z "poezją grobów" uosabianą przez Mickiewicza,
głoszącą hasła męczeń-
503
wzorce osobowe epoki
stwa i śmierci, dlatego Konrad zatrzaskuje wejście do grobów królewskich z
okrzykiem "Poezjo, precz!!! Jesteś tyranem!!", zwycięstwo odnosi jednak tylko
w teatrze, został sam na wielkiej, pustej scenie. Dramat, stukanie Konrada do
wrót teatru to nawoływanie Wyspiańskiego do zniesienia zapory między sztuką a
rzeczywistością, o wyzwolenie sztuki, a wraz z nią narodu i ojczyzny. Po
ukazaniu się utworu krytycy wygłaszali sprzeczne opinie, wskazując na brak
dramaturgii szczególnie w akcie II, podkreślano jednak nowatorski charakter
objawiający się sygnalizowaniem umowności, sztuczności teatru.
wzorce osobowe epoki - wyobrażenia zbioru cech człowieka, uznawanych w danej
epoce za najbardziej pożądane w związku z panującym w niej systemem wartości.
Są zawsze uwarunkowane historycznie, kulturowo, środowiskowo i zwykle odległe
od rzeczywistości (idealne). Ich obecność w lit. wiąże się z dydaktyczno-
moralizatorską funkcją tekstów. Im bardziej jednolity jest system wartości
przyjęty w określonym czasie, tym wyraźniejszy staje się w. o., np. asceta i
rycerz w > średniowieczu, światły humanista i ziemianin w > renesansie,
zbuntowany indywidualista i nieszczęśliwy kochanek w > romantyzmie.


505
Zaczarowane koło
Z
"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"
(1700-1777) - pierwsze pol. czasopismo lit. adresowane do elity kulturalnej
Polski; tygodnik - potem oprawiony ozdobnie półrocznik (16 tomów). Wyrażały
upodobania dworu Stanisława Augusta. Przez niektórych historyków uważane za
nieoficjalny organ > obiadów czwartkowych. Wzorowane na europ. magazynach,
włączyły się w propagowanie za pośrednictwem lit. dziejów narodu. I red. "Z."
był > J. Albertrandi, II > A. Naruszewicz, który nadal pismu wysoką rangę
artyst. Za jego czasów otworzyło się ono na eksperymenty, próbowało przyswoić
kulturze pol. różne osiągnięcia poezji europ. - stąd obok przekładów klasyków
franc. (Boi-leau, La Fontaine, Wolter) zamieszczało teksty rokokowe i
sentymentalne. Głównym celem "Z." było połączenie zdobyczy oświecenia europ, z
najświet-niejszą pol. tradycją lit. - często odwoływano się do > J.
Kochanowskiego,
> Sz. Szymonowica, > M. K. Sar-biewskiego, głoszono kult mądrych władców
(np. Kazimierza Wielkiego), obrońców ojczyzny (S. Czarnieckiego). Często
pojawiały się w piśmie tłum. poetów starożytnych: Pindara, Anakreonta,
Wergiliusza, a zwł. Horacego. Z "Z." współpracowali: > I. Krasicki,
> S. Trembecki, -> F. Kniaźnin, F. Zabłocki, > T. K. Węgierski. Po ustą-
pieniu Naruszewicza pismo zaczęło służyć przede wszystkim prezentacji
literatury - gat. dydaktyczne ustąpiły
miejsca wierszom refleksyjnym, liryce osobistej. Do tego typu periodyku lit.
nawiązywały późniejsze czasopisma.
Zabłocki Franciszek (1752-1821) -komediopisarz, poeta, sekretarz Tow. do Ksiąg
Elementarnych, porzuciwszy działalność polit. i twórczość lit. przyjął
święcenia kapłańskie. Tłumaczył z łac. i franc., pisał wiersze
okolicznościowe, ody, manifesty, bajki i sielanki. Utwory Z. charakteryzuje
znakomicie wykorzystany dialog, komizm i ekspresja. Pisał przede wszystkim
komedie, których fabuła, wywodząca się ze znanych sztuk franc., przeniesiona w
rodzime realia była wzbogacana i ubarwiana. Najbardziej znane sztuki to m.in.
Zabobonnik (1781), > Fircyk w wlotach (1781), Fi-lozof żonaty (1781),
Amfitrio (1782), -> Sarmatyzm (1785), Gamrat (1785), Fi-garo (1787), Król w
kraju rozkoszy (1787), Pasterz szalony (powst. po 1794, ogłoszony w 1830).
Jest też Z. domniemanym autorem poezji polit., tzw. paszkwilów
antyhetmańskich, wierszy i utworów satyr, powstałych w okresie Sejmu
Wielkiego, m.in. Joannes Sarcasmus, Do fiakrów; Ksiądz Spi-rydion kapucyn.
Twórczość Z. miała ogromne znaczenie dla rozwoju teatru pol.; przedstawiając
barwną kolekcję typów i zachowań, obyczajów i przywar obserwowanych wśród ów-
czesnych, wzbogaciła środki wyrazu i technikę sceniczną.
zabytki języka polskiego - pierwsze dokumenty zawierają tylko wyrazy polskie
umieszczone w tekście łac., do najstarszych należą: Geograf Bawarski (IX w.)
odnotowujący nazwy plemion pol. (Wiślanie, Stężanie, Opolanie...); Dago-me
iudex (ok. 990), zawiera polskie nazwy miast: Kraków, Szczecin, Gniezno...;
Kronika Thietmara, rejestruje "-imię króla Bolesława Chrobrego oraz nazwy
miast i rzek: Wrocław, Odra...;
Bulla gnieźnieńska (1136), powst. w kancelarii papieża Innocentego II, zawiera
rejestr dóbr arcybiskupstwa oraz 410 pol. wyrazów, nazw i imion, np. Łęczyca,
Bożyslaw, Miłowit, Szymon -nazwana przez > A. Briicknera "złotą bullą języka
polskiego"; Księga henry-kowska (1270) rejestruje dzieje klasztoru cystersów w
Henrykowie, a przede wszystkim pierwsze polskie zdanie "daj, ać ja pobruszę, a
ty poczywaj" (wypowiedziane do pracującej przy żarnach kobiety). Z przełomu
XIII/XIV w. pochodzą teksty > Bogurodzicy, > Legendy o św. Aleksym, > Kazań
świętokrzyskich, > Kazań gnieźnieńskich, > Psałterza floriańskiego; z XV w.
> Psałterz puławski, > Biblia królowej Zofii, Żale Matki Bożej pod krzyżem.
Za chlebem (1880) - nowela -> H. Sienkiewicza ukazująca na przykładzie dziejów
przybyłych do Ameryki Waw-rzona Toporka i jego córki Marysi tragizm losów pol.
emigrantów, którzy nie znając warunków życia w nowym kraju skazywani byli
często na poniewierkę. Miała być rodzajem ostrzeżenia dla masowo wyruszających
za granicę emigrantów chłopskich.
Zaczarowana dorożka (1948) - zbiór wierszy i poematów > K. I. Galczyń-skiego
utrzymanych w poetyce grote-skowo-satyrycznej, pełnych odniesień
do autentycznych osób i zdarzeń, w tym osobistych autora. Zamieszczone zostały
wiersze o różnej tonacji: od nostalgicznych refleksji z wychodźstwa (Ulica
skarg. Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich), poprzez radość z powrotu
(Powrót do Eurydyki) do urzeczenia atmosferą Krakowa (Czterdziesty szósty
Kraków). Tytułowy poemat zbioru, dedykowany żonie ("Natalii - która jest
latarnią zaczarowanej dorożki"), utrwala przetworzone realia miasta łącząc je
z wizyjną fantastyką ("Druga w nocy. / Pocztylion stał jak pika. / I urosły mi
włosy / do samego świecznika"), spaja nastrojowy liryzm z żartobliwą groteską.
W wierszu Ars poetica autor określa swój program twórczy i sylwetkę poety-
rzemieślnika pracującego na zamówienie, ale i poety-cygana kpiącego z postaw
moralizatorskich i jednoznacznych zobowiązań. Nie zabrakło też ataków na
snobizm i pozę pol. inteligencji (Śmierć inteligenta), liryków opiewających
uroki codzienności (Male kina) czy absurdalnego komizmu (Dlaczego ogórek nie
śpiewa).
Zaczarowane kolo. Baśń dramatyczna w 5 aktach (l 899) - dramat > L. Rydla,
wyróżniony I nagrodą na konkursie lit. pod patronatem I. Paderewskiego. Przy-
jęty entuzjastycznie na krakowskiej premierze, wielokrotnie wystawiany w tea-
trach pol. i czes. Sfilmowany w 1924 r. Znalazły w nim wyraz wszystkie zainte-
resowania autora: historia (obraz butnego Wojewody i środowiska
szlacheckiego), baśniowa fantastyka i lud. wierzenia (pakt z diabłem), franc.
sielanka rokokowa (wątek miłosny). Walory sztuki to żywa akcja, bogactwo typów
ludzkich, piękno poetyckiego słowa, melodia wiersza. Słabością dramatu jest
jego wtórność - Z. k. składa się z wątków i pomysłów zaczerpniętych ze Snu
nocy letniej W. Szekspira,


Zagaj ewski Adam
506
507
Zaklęte rewiry
> Balladyny J. Słowackiego i Zatopionego dzwonu G. Hauptmanna.
Zagajewski Adam (ur. 1945) - poeta,
prozaik, eseista, krytyk lit. Członek no-wofalowej grupy krakowskiej Teraz.
Studiował psychologię i filozofię na UJ. W 1968-75 był asystentem w Akademii
Gómiczo-Hutniczej i wykładowcą w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole
Teatralnej. Redagował "Młodą Kulturę"
- dodatek do "Studenta". Za podpisanie w 1976 r. listu protestacyjnego w spra-
wie poprawek do konstytucji został usunięty z redakcji i umieszczony na liście
autorów pozbawionych prawa druku. Współtwórca -> "Zapisu". W 1980 r. był na
stypendium w Berlinie. Od XII 1982 r. mieszka w Paryżu. Jest członkiem
redakcji > .Zeszytów Literackich". Wykłada na uniwersytetach w USA.
Wyróżniony m.in. nagrodą Kościelskich (1975). Rozgłos przyniósł mu napisany
razem z > J. Kornhauserem zbiór szkiców Świat nieprzedstawiony (1974), mający
charakter programu artyst., atak na pisarzy uciekających od ważnych problemów
współczesności. W pierwszych tomikach (Komunikat, 1972;
Sklepy mięsne, 1975) Z. realizował postulat > Nowej Fali: mówić wprost o
rzeczywistości. Podejrzliwy wobec języka poezji, sięga po komunikat, spra-
wozdanie lub ironicznie naśladuje skonwencjonalizowane formy wypowiedzi
pozaliterackiej (np. instrukcję samoobrony w Próbnym alarmie). Prozaizacji
służy też obfitujący w przerzutnie tok wierszy. Z poezji Z. wyłania się obraz
zakłamanego, niesprawiedliwego świata i przegranego życia. T. Komunikat kończy
się jednak wezwaniem ludzi do opowiedzenia się po stronie prawdy (Prawda).
Spojrzenie na problemy kraju z perspektywy emigranta przynosi zmianę
charakteru poezji Z. (List. Oda
do wielości, 1982; Jechać do Lwowa, 1985). Dostrzeżenie związków kultury pol.
z europ., z tradycją, silne odczuwanie skomplikowania świata prowadzą poetę ku
rozważaniom metafizycznym, chęci zrozumienia rzeczywistości i poczuciu
odpowiedzialności za nią (Oda na śmierć rocznika), ku poszukiwaniu
uniwersalnych wartości. Zmienia się też stylistyka wierszy (skomplikowana me-
taforyka i symbolika, odwołanie do przeszłości). W l. 90. wydał poeta 2 tomiki
wierszy: Pfótno (1990) i Ziemia ognista (1994). W prozie Z. jest przede
wszystkim eseistą. Także w utworach fabularnych (powieści Ciepło, zimno, 1975;
Cienka kreska, 1983; opowiadania Dwa miasta, 1991) ważne jest dla niego przede
wszystkim przesłanie intelektualne. W esejach (Drugi oddech, 1978; Solidarność
i samotność, 1986; W cudzym pięknie, 1998) rozważania nad kulturą (zwł.
literaturą) łączy z refleksją polit. W Solidarności i samotności twierdzi, że
obowiązkiem pisarza jest nie tylko negowanie totalitaryzmu, ale przede wszyst-
kim przeciwstawienie mu obrazu świata w całej jego różnorodności i złożoności,
świata, w którym jest miejsce i dla solidarności, i dla samotności. W 1981 r.
Z. wydał też książkę publicyst. Polen. Staat im Schatten der Sowjetunion.
Zagłoba Jan Onufry - jedna z pierwszoplanowych postaci cyklu powieści hist. H.
Sienkiewicza, reprezentant sar-mackiej obyczajowości XVII w., urodzony
żartowniś, mistrz forteli, lubi trunki i hulanki, ale potrafi też zdobyć się
na bohaterstwo. W -> Ogniem i miechem jest wiernym przyjacielem Skrzetuskiego,
Woiodyjowskiego i Podbipię-ty dopomagając temu pierwszemu dwukrotnie w
uwolnieniu ukochanej Heleny Kurcewiczówny z rąk Bohuna. Dzięki przypadkowi
zyskuje sławę wojenną
zdobyciem kozackiej chorągwi, jego sprytna prowokacja doprowadza do pojedynku,
nietykalnego z tytułu posłowania od Chmielnickiego, Bohuna z Woło-dyjowskim, w
którym Kozak zostaje ciężko ranny, broni Zbaraża i zabija kozackiego
szermierza Burlaja, walczy także pod Beresteczkiem. W > Potopie mimo
podeszłego wieku uczestniczy w wojnie ze Szwedami, a w czasie zdradzieckiej
uczty w Kiejdanach pierwszy oskarża J. Radziwiłła o czyn Judaszowy. Uwięziony
z rozkazu księcia wraz z Wo-łodyjowskim i Skrzetuskim uciekł i sprowadził
pomoc, wmawiając bliskie pokrewieństwo eskortującemu ich w drodze na
rozstrzelanie w Birżach Rochowi Kowalskiemu. Broni przed Szwedami Zamościa,
oblega wraz z wojskami Czarnieckiego Warszawę. W > Panu Wolodyjowskim jest
sędziwym starcem, ciągle żywo uczestniczącym w życiu publicznym i sprawach
swoich przyjaciół. Pozostawia spokojny byt przy rodzinie Skrzetuskich w Burcu,
aby zmusić Wołodyjowskiego do opuszczenia klasztoru kamedułów, a następnie
połączyć go w związku z ukochanym przez siebie "hajduczkiem", czyli Basią Je-
ziorkowską. Towarzyszy później "małemu rycerzowi" w pełnieniu obowiązków
strażnika granic Rzeczypospolitej w Chreptiowie, jest też świadkiem jego
heroicznej śmierci w poddanym wrogom Kamieńcu Podolskim.
Zagórski Jerzy (1907-84) - poeta, eseista, tłumacz. Studiował prawo na U. Wił.
Współtwórca grupy > Żagary, współred. jej pisma. W czasie okupacji uczestnik
w konspiracyjnym życiu kult. (współredaktor "Kultury Jutra"). W 1947-^18
attache kult. ambasady pol. w Paryżu. Kierownik lit. krakowskiego Teatru im.
Słowackiego i Teatru Rapsodycznego. Przed wojną pisał wiersze
katastroficzne (Ostrze mostu, 1933; Wyprawy, 1937; poemat Przyjście wroga,
1934). Awangardową poetykę wierszy z l. 30. zastąpił po wojnie formami klasycy
żujący mi (Wieczór w Wieliszewie, 1947; Męska pieśń, 1954). Próbował
przywrócić literaturze pol. takie gat., jak poemat hist. (Bajka pienińska,
1961; poemat opisowy Pancerni, 1964) i dygresyjny (Królestwo ryb, 1967). W
refleksyjnych wierszach zastanawiał się nad sytuacją człowieka we współcz.
świecie. Pisał też utwory sceniczne (Olimp i ziemia, 1957; Święto Winkeirieda,
1946 -z > J. Andrzejewskim), szkice podróżnicze (Tam, gdzie diabeł pisze
listy, 1970). Tłumaczył lit. roś. (m.in. dramaty Lermontowa), gruzińską,
franc.
Zaklęcie - wiersz > Cz. Miłosza z t. Miasto bez imienia (1969), mający
kształt wywodu o zrygoryzowanej budowie: teza - pochwala rozumu, argumenty
dowodzące jej słuszności, podsumowanie - logiczny wniosek. Nawiązująca do
oświeć, racjonalizmu apoteoza rozumu jest wyrazem wiary w możliwość istnienia
świata Prawdy i Sprawiedliwości oraz sprzymierzonej z mądrością poezji w
służbie Dobra. Tytuł wiersza nadaje mu jednak charakter magicznego zaklęcia,
marzenia, by nakreślona w utworze wizja stała się rzeczywistością.
Zaklęte rewiry (1936) - powieść -> H. Worcella, debiut kelnera samouka,
któremu pomógł > M. Choromański. Własne doświadczenia wyniesione z okresu
pracy kelnerskiej w krakowskim hotelu "Grand" w l. 1928-36 określiły temat
utworu - życie restauracji i psychol. aspekty pracy kelnera. Roman Bory czka
przechodzi kolejne wtajemniczenia zawodowe, które wpływają na odmienny kształt
jego świata wartości, stanowią zarazem wnikliwe stu-


Zakład Narodowy im. Ossolińskich
508
509
Zaluski Józef Andrzej
dium środowiska i praw wyznaczających drogi postępowania. Narracja w formie
pamiętnika, autentyczność scenerii, odwołanie się do własnych doświadczeń,
pasja psychologa-obserwa-tora składają się na walory powieści. Ekr. w reż. J.
Majewskiego 1975.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Ossolineum - biblioteka fundacyjna
prowadząca działalność nauk. i wydawniczą, założona przez J. M. Ossolińskiego
(Wiedeń 1817, Lwów 1827), po II wojnie światowej przeniesiona do Wrocławia. W
tworzonych zbiorach znalazły się rękopisy, archiwalia i prywatne biblioteki,
m.in. Lubomirskich. Obecnie O. posiada jeden z najbogatszych zbiorów druków
oraz rękopisów lit. pol., grafik, numizmatów, pieczęci, pamiętniki i listy
pisarzy, autografy, m.in. A. Mickiewicza (w tym Pana Tadeusza), J.
Słowackiego, A. Fredry, H. Sienkiewicza, W. Reymonta, J. Kasprowicza, J.
Tuwima, K. I. Gałczyńskiego. Wydawnictwo (działające od 1828) nawiązując do
najlepszych tradycji wznawia dzieła klasycznej lit. pol., publikuje
wartościowe serie (Biblioteka Narodowa, Książki o Książce, Monografie Ślą-
skie), popularyzuje twórczość pisarzy wrocławskich i dolnośląskich. Na mocy
ustawy sejmowej (1995) wydawnictwo pozostało przedsiębiorstwem państwowym,
natomiast podstawą działalności biblioteki ponownie stała się fundacja.
Zakrzewski Bogdan (ur. 1916) - historyk lit. pol., folklorysta. Studiował
filologię pol. w Poznaniu. Od 1958 r. prof. Uniw. Wrocławskiego, kierownik
katedry lit. pol. (1955-69), dyrektor Instytutu Filologii Polskiej (1969-71).
Red. naczelny > " Pamiętnika Literackiego" (od 1960) i "Prac Literackich" (od
1961). Prezes wrocławskiego oddziału
Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza (1952-58). Interesuje się gł. literaturą
romant, zwl. twórczością > A. Fredry (Fredro i Fredrusie, 1974; Fredro z pa-
radyzu, 1976; Fredro nie tylko komediopisarz, 1993) i > A. Mickiewicza (Mic-
kiewicz w Wielkopolsce, 1949; Hajże na Soplicę, 1990). Zajmuje się również
śląską poezją lud. (Tematy śląskie, 1973) i rewolucyjną pieśnią z XIX w.
(antologia Poezja Wiosny Ludów, 1948).
Zaleski Józef Bohdan (1802-86) - poeta, przedstawiciel szkoły ukraińskiej.
Wcześnie osierocony przez matkę, spędził dzieciństwo na wsi nad Dnieprem,
gdzie zżył się z przyrodą i ludem Ukrainy. W szkole bazylianów w Humaniu
Założył wraz z przyjaciółmi > S. Go-szczyńskim i > M. Grabowskim grupę lit.
Za-Go-Go. W 1820 r. wyjechał do Warszawy. W 1821 r. wstąpił do tajnego Związku
Wolnych Polaków. Walczył w powstaniu listopadowym (m.in. pod Sochaczewem i
Grochowem) - otrzymał krzyż Virtuti Militari. Był posłem na sejm powstańczy i
sekretarzem prezydenta Warszawy. Po klęsce powstania wyjechał do Lwowa, a w
1832 r. do Paryża. Początkowo zaangażowany w życie polit. emigracji (od 1835
r. członek TDP), w 1836 r. usunął się na bok i poświęcił pisarstwu. Debiutował
Dumą o 'Wacławie ("Dziennik Wileński", 1819). Zasłynął jako twórca pogodnych,
melodyjnych liryków, naśladujących rytm i śpiewność ukr. pieśni lud. Swój
wczesny program określił w wierszu Śpiew poety (1823): "przyrodzenie wielbić w
pieśni. W przyrodzeniu wielkość Boga". Krótki poemat Rusałki. Fantazja (1829)
jest dowodem innego niż Mickiewiczowskie myślenia o ro-mantyczności:
tajemniczości nie towarzyszy groza, ukształtowany pod wpływem >
sentymentalizmu prosty i czuły
bohater radośnie przeżywa młodość wolną od buntu i cierpienia. Z. był zna-
komitym stylistą. > M. Mochnacki nazwał jego styl brylantowym, a poetę ar-
cymistrzem czasu przedpowstaniowe-go. Klęska powstania wpłynęła na zmianę tonu
liryki Z. Poeta uznał się za spadkobiercę Bojana - legendarnego pieśniarza ze
Słowa o wyprawie Igora, za piewcę Ukrainy - nieskażonej cywilizacją, idealnej
przestrzeni współżycia człowieka z naturą, ludu wiernego tradycji kozacko-
rycerskiej. Jego poezja charakteryzowała się specyficznym nastrojem, łączącym
radość z melancholią i tęsknotą. Z ukr. twórczości lud. zaczerpnął gat. wraz z
nazwami: dumy, dumki, wiośnianki, szumki. Wiele z nich było parafrazami pieśni
lud. Niektóre upowszechniły się w formie śpiewanej (np. Śliczny chłopiec).
Cieszyły się uznaniem dzięki prostocie, naturalności formy, łatwości odbioru.
Z. - znakomity liryk, swoje ambicje wiązał Z epiką. Budował w niej mit
Ukrainy, którego podstawą jest myśl o nierozerwalnej więzi pol.-ukr. W
poemacie Duch od stepu (1836) przybrał postawę wieszcza. Zalecał przyjęcie -
zgodnie z wolą Boga - cierpienia jako ofiary, przeciwstawiał je czynowi
zbrojnemu. Twórczość Z. budziła sprzeczne reakcje. Wysoko cenił ją > A.
Mickiewicz, nazywając autora "niezaprzeczenie największym z poetów
słowiańskich" (wykłady z lit. słowiań.). Spotkała się jednak z ostrą krytyką
> Z. Krasińskiego, a zwł. > J. Słowackiego, który zarzucał jej ubóstwo myśli,
czulostkowość, ograniczony repertuar tematów i środków wyrazu (parodiował styl
Z., charakteryzujący się nadmiarem wykrzyknień i powtórzeń).
Zalewski Witold (ur. 1921) - powieściopisarz, reporter, scenarzysta. W czasie
wojny studiował na tajnym Uniw.
Ziem Zachodnich w Warszawie, współpracował z > "Dźwigarami". Żołnierz AK.
Walczył w partyzantce na Lubel-szczyźnie i w powstaniu warszawskim. W l. 1944-
45 jeniec stalagu. Po wojnie współredaktor "Pokolenia", "Nowin Literackich",
> "Przeglądu Kulturalnego", "Kultury". Kierownik lit. Zespołu Filmowego "Tor".
Debiutował opowiadaniami i reportażami w konwencji socrealistycznej. Jego
Traktory zdobędą wiosnę (1950) uchodzą za sztandarowe dzieło tego czasu. Na
przełomie l. 40. i 50. napisał m.in. Broń - surową relację o wojnie i
partyzantce, oraz Na wirażu -zbiór opowiadań o tematyce sportowej. Znaczącą
powieścią Z. stał się Ranny w lesie (1960, adaptacja filmowa J. Ne-sfetera
1963). Potem przyszły kolejne interesujące utwory: Pruski mur (1964), Splot
słoneczny (1972), Czarne jagody (1975), Ostatni postój (1979), Pożegnanie
twierdzy (1985), Wysłannik (1988). W utworach o tematyce wojennej Z. poddaje
krytycznej analizie pojęcie heroizmu. Przypomina, że strach i słabości są
naturalne. O bohaterach pisze bez patosu, ukazuje ich wewnętrzne dramaty,
stawia wobec trudnych wyborów. Jest realistą, ale chętnie posługuje się mono-
logiem mającym postać strumienia świadomości, wprowadza do tekstu wątki
autotematyczne. Wrażliwie i sugestywnie opisuje pejzaż. Jest autorem reportaży
(m.in. Pótsezon w wielkim świecie, 1963; Odmiany nadziei, 1968) i esejów, np.
Dolina Królów (1976
Zaluski Józef Andrzej (1702-74) - historyk, bibliograf, edytor, poeta, tłumacz
i mecenas nauki, biskup. Zesłany do Kaługi jako l z opozycyjnych senatorów,
wrócił do kraju po 6 latach (1773). Autor tłumaczeń lit. franc. i lać., zasady
przekładu lit. sformułował w rozprawie Specimen historiae Polo-


Zamek kaniowski
510
511
Zaraz skoczę szefie
nae criticae (1733). Twórca fraszek, utworów dram., wierszy okolicznościowych,
dewocyjnych. Wraz z bratem Andrzejem Stanisławem (1695-1758) był fundatorem
Biblioteki Zaluskich: gromadzone cale życie rękopisy i druki utworzyły
podstawę powołanej do życia biblioteki, ważnego ośrodka prac lit. i nauk.
Program rozwoju kultury huma-nist. doby oświecenia w Polsce zawarł w rozprawie
Programma litterarium ad bibliophilos... (1732) i realizował go jako autor
prac bibliograficznych. Najważniejsze z nich: niezachowany rękopis Bibliotheca
Polona magna uniyersa-lis (t. 1-10, 1742-73), Bibliotheca poetarum Polonorum
(1754), Zebranie rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszlych
(t. 1-5, 1752-56). Autor dzieł encyklopedycznych, m.in. Cala Polska za
zloty... wyd. jako Polska w obszernych wiadomościach... (1768), której rękopis
znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej.
Zamek kaniowski (l 826-27, wyd. 28) -jedna z najwybitniejszych pol. powieści
poet. Autor > S. Goszczyński zbudował akcję wokół losów Kozaka Nebaby, który
przyłączył się do powstania ludu ukr. (tzw. koliszczyzna), by zemścić się za
zabranie mu ukochanej. W obrazie Ukrainy Goszczyński zwrócił uwagę na konfikty
spol., na krzywdę ludu, ale nie idealizował walczących. Pokazał rzeczywisty
kształt buntu społ. (krew, okrucieństwo, mordy) - wstrząsał sumieniami i
przestrzegał. Zdarzenia w Z. k. mają także motywację fatalistyczną, a w
sposobie kreowania bohatera widać wpływ Byrona. Ze stanami psychicznymi
postaci współgra nastrój poematu, stworzony dzięki scenerii (jesienny pejzaż z
wyciem wiatru, jękiem puszczyków, skrzypieniem szubienicy) oraz wykorzystaniu
lud. fantastyki. Powieść
wzbudziła zgorszenie i oburzenie klasyków i sentymentalistów; była wysoko ce-
niona przez romantyków. Została przetłum. najeż, niem., franc., roś., czes. i
wł.
"Zapis" (1977-82) - kwartalnik lit.-spoi. wychodzący w Warszawie w > drugim
obiegu lit. (początkowo pomyślany jako almanach). Ukazywał się w nakładzie
krajowym i zagranicznym, przygotowywanym w jeż. pol. przez londyńskie pismo
"Index on Censor-ship" (część wydawnictwa londyńskiego była kolportowana w
Polsce). Wśród redaktorów "Z." znaleźli się m.in. J. An-drzejewski, S.
Barańczak, J. Bocheński, K. Brandys, M. Nowakowski, B. Toruń-czyk, A. Drawicz,
Z. Herbert, A. Mich-nik, R. Krynicki. Bezpośrednim motywem utworzenia pisma
była chęć publikowania utworów odrzuconych lub nie mających szans przejść
przez cenzurę (I numer w całości składał się z tekstów skonfiskowanych lub
odrzuconych). Najwięcej miejsca poświęcał literaturze. W 21 zeszytach
opublikowano teksty stu kilkudziesięciu autorów pol. i obcych. Do
współpracowników "Z." należeli m.in. G. Herling-Grudziński, L. Kołakowski, J.
Kott, Cz. Miłosz. Lit. obcą reprezentowały m.in. teksty G. Grassa, A. Lund-
kvista, I. B. Singera, V. Havla, J. Brod-skiego, A. Zinowiewa. Noty o autorach
informowały o pisarzach i książkach. Twórcami liryki publikowanej w "Z", byli
głównie poeci > Nowej Fali oraz klasycy (Z. Herbert, J. Ficowski, J. M.
Rymkiewicz, Cz. Miłosz, W. Wirpsza, W. Woroszylski). Proza grupowała się w
kilka kręgów: autotematyczny (m.in. Miazga J. Andrzej ewskiego), alegoryczny
(Tyberiusz J. Bocheńskiego), groteski (W Polsce T. Korzeniowskiego) i
faktograficzny (proza M. Nowa-kowskiego). Szczególnie interesujące były teksty
z pogranicza fikcji i dokumentu, którego autentyczność potwierdzała biografia
autora ("lit. dokumentów osobistych" - określenie R. Ziman-da), np. Miesiące
K. Brandysa. Zgodnie z tytułem kwartalnik zapisywał swój czas: ujawniał fakty
(zwł. ograniczania swobody pisarskiej), wyrażał opinie i poglądy opozycji
polit., odsłaniał białe plamy historii (m.in. problem lagrów, zbrodni
katyńskiej, marca 1968), na pierwszy plan wysuwał kwestię wolności słowa.
Osobne numery poświęcił wydarzeniom sierpnia 1980. W niektórych ukazywały się
całe utwory, m.in. Mata Apokalipsa i Kompleks polski T. Konwickiego, Wielki
strach J. Stryj-kowskiego. "Z." przyznawał nagrody lit. (m.in. J. Andermanowi,
M. Chojec-kiemu, B. Grzesiakowi). Był pierwszym poważnym pismem niezależnym od
kultury oficjalnej.
Zapolska Gabriela, właśc. Maria G. Śnieźko-BIocka z Korwin Piotrow-skich, 2�
v. Janowska, inne pseud. Józef Maskoff, Walery Tomicki (1857-1921) - pisarka,
publicystka, aktorka teatrów w Krakowie, Lwowie i Paryżu (1892-94), dla teatru
zerwała z rodziną i środowiskiem (1881). Zaczynając pracę w zespołach
amatorskich, nie odnosiła znaczących sukcesów, próbowała nowych możliwości za
granicą początkowo w teatrach bulwarowych, od 1892 r. w Theatre Librę A.
Antoine'a. Powróciła do kraju w r. 1900, w l. 1902-03 prowadziła własną szkolę
dram. w Krakowie i wędrowny zespól aktorski we Lwowie, kierownik lit. Teatru
Premier (1912-13). Współpracowniczka "Gazety Krakowskiej", autorka felietonów
w "Słowie Polskim" i "Wieku Nowym". Twórczość lit. Z. rozpoczynają nowele
wydane później w tomie Z dziejów boleści (1890 pod pseud. Marya), debiutanckie
opowiadanie Jeden dzień z Życia róży drukowała w "Gazecie Krakowskiej" (1881).
Naturalizm w twórczości Z. łączy się z zaangażowaniem społ., walka z
moralnością mieszczańską i ukazywanie "nagiej prawdy" służą celom nadrzędnym.
Z. demaskuje obłudę, ośmiesza ludzkie przywary, umożliwia krytykę. Jest au-
torką opowiadań, m.in. Małaszka (1883); nowel m.in. Akwarele (1885), Menażeria
ludzka (1893) oraz powieści m.in. > Kaśka Kariatyda (1885-86), Przedpiekle
(1889), Janka (1895), Sezonowa miłość (1905) i cd. Córka Tuski (1907), O czym
się nie mówi (1909) i O czym się nawet myśleć nie chce (1914). W niektórych
sztukach dla teatrów ogródkowych wprowadza na scenę tematykę żyd., np. Matka
Szwarcenkopf (wyst. 1897), i patriotyczną, np. w melodramacie Sybir (1899).
Wybitnym osiągnięciem Z. są satyryczne komedie obyczajowe, m.in. Zabusia
(1897), krytykująca koltuństwo > Moralność pani Dulskiej (1906), Ich czworo
(1907), Skiz (1909), Panna Maliczewska (1910). Utwory te weszły na stałe do
repertuaru scen pol. zapewniając ich autorce popularność i poczesne miejsce w
rozwoju pol. dramatopisarstwa.
Zaraz skoczę szefie - wiersz > T. Różewicza z t. Czerwona rękawiczka (1948).
Utwór przełamuje długoletni stereotyp ukazywania okaleczonych na wojnie
żołnierzy (np. Sowiński w okopach Woli > J. Słowackiego) ich obraz jest
aheroiczny, a wiersz brzmi jak okrutny żart. Tytuł i początkowe wersy
przywołują zwyczajną sytuację, bohaterowie przypominają drewniane kukiełki.
Groza sytuacji ujawnia się przez specyficzne ukształtowanie języka. Różewicz
zgromadził potoczne frazeo-logizmy, mające znaczenie metaforyczne (pies z
kulawą nogą, być maminsyn-


Zawieyski Jerzy
512
513
Zdążyć przed Panem Dogiem
kiem, skakać do gardła itp.) i udoslow-nit je, ujawniając pod pozorami żartu
rozpacz, nienawiść, poczucie bezradności kalekich młodych chłopców.
Zawieyski Jerzy (1902-69) - pisarz, dramaturg, w l. 1926-39 aktor m.in. w
Reducie, współred. "Tygodnika Powszechnego" (1946-53 i od 1956) i "Znaku"
(1946-51 i od 1957); od 1957 przewodniczący KIK; poseł na sejm (1957-69) i
członek Rady Państwa (1957-68), ustąpił wskutek szykanowania po wystąpieniu na
forum sejmowym w obronie uczestników protestu z marca 1968. Debiutował
powieścią Gdzie jesteś, przyjacielu (1932), interesowały go problemy moralno-
psychol., poszukiwał wartości etycznych, przedstawiał odwieczny spór dobra i
zła widziany w perspektywie rei., co obrazują jego dramaty, m.in. Mai
doskonały (wyst. 1945), Rozdroże miłości (wyst. 1946), Ocalenie Jakuba (wyst.
1947), Wysoka ściana (wyst. 1956). Z. jest autorem powieści o tematyce
wspólcz. Droga do domu (1946), A'oc Huberta (1946), Konrad nie chce zejść ze
sceny (1966) i hist. Wawrzyny i cyprysy (1966); opowiadań o postaciach
wielkich Polaków Romans z ojczyzną (1963), dzienników Kartki z dziennika 1955-
1969 (1983), esejów filoz.-rel., lit. oraz hist. Korzenie (1969), Pomiędzy
plewą i manną (1971), O febrze (1980).
Zawistowska Kazimiera, pseud. Ira (1870-1902) - poetka, tłumaczka. Publikowała
w > "Życiu" krakowskim, > "Chimerze" i > "Krytyce". Zmarła prawdopodobnie
śmiercią samobójczą. Autorka niezwykle osobistych, szczerych liryków. Była w
lit. pol. pierwszą kobietą, która odważyła się wyznać w erotykach autentyczne
uczucia. W pełnej kontrastów poezji namiętność i zmysłowość sąsiadują z
pragnieniem świętości, a zachwyt światem z przeczuciem zbliżającej się
śmierci. Za wyczucie barwy i kształtu, zdolność do niezwykłych skojarzeń i
troskę o elegancję formy wysoko cenił Z. > Z. Przesmycki-Miriam. Dorobek
poetki to utwory pozostawione w rękopisach lub rozproszone po czasopismach
oraz tomik Poezje (1903), zawierający kilkadziesiąt wierszy oryginalnych i
kilkanaście przekł. z franc. (m.in. Ch. Baudelaire'a i P. Ver-laine'a).
Zazdrość i medycyna (1933) - najwybitniejsza powieść > M. Choromań-skiego,
ważne ogniwo w rozwoju pol. prozy psychol. Wykorzystując motyw klasycznego
trójkąta małżeńskiego, pisarz stworzył studium zazdrości, ale i opowieść o
przewrotności losu (wichura niweczy ludzkie działania i decyduje o rozwoju
wypadków). Choromań-ski stopniowo odkrywa motywy postępowania bohaterów,
analizuje ich uczucia. Z. ;' m. była powieścią nowatorską: autor zastosował
symultaniczną narrację, inwersję czasową, znakomicie stopniował napięcie za
pomocą dygresji i opisów, całość spiął wyraźną klamrą (spowodowane wichurą
wyłączenie światła). Do naj świetniej szych w lit. pol. należy scena operacji.
Z. (' m. zdobyła uznanie krytyki i czytelników -w 1933 r. została wyd.
dwukrotnie. Choromański otrzymał za nią Nagrodę Młodych PAL (1933). Powieść
przetłumaczono na franc., niem., czes., węg., wł., holend., ang., hiszp. W
1973 r. J. Majewski zrealizował filmową adaptację Z. i m.
Zbytki polskie - wiersz > W. Potockiego (z Moraliów), ma postać odpowiedzi na
pytanie postawione w I wersie: krytykuje magnaterię, szlachtę i duchowieństwo
za nadmierną skłonność do zbytkownego życia. Autor posługuje się ironią. W
postawie Polaków widzi znaki zbliżającego się upadku kraju.
Z chałupy (1887) - cykl sonetów -> J.
Kasprowicza składający się z 40 natura-listycznych opisów wiejskiego pejzażu i
refleksji nad smutnymi losami mieszkańców wsi. Wiele sonetów ma wyraźny wątek
autobiograficzny, rejestruje bowiem społ. awans podmiotu lir., pozostaje
pytanie: "Szare chaty! nędzne chłopskie chaty! / Jak się z wami zrosło moje
życie ... Dziś wy dla mnie wspomnień skarb bogaty, / Ale wspomnień, co �łzawią
obficie - Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!" Intencją poety była
służba społ. budzenia sumień, wrażliwości na krzywdę. Utwory tego cyklu
charakteryzuje surowość artyst. kształtu, na obraz składa się rejestr szcze-
gółów wiejskiego życia z wyeksponowanymi elementami brzydoty (chude krowy,
stara pstrucha, grób głuchy), biedy, śmierci z powodu nędzy.
Zdążyć przed Panem Bogiem (1977) -książka oparta na faktach, niejednorodna
formalnie (wywiad, reportaż, dokument beletryzowany), której narratorem jest
reporterka > H. Krall rozmawiająca z Markiem Edelmanem - wybitnym
kardiochirurgiem, ostatnim żyjącym przywódcą powstania w getcie warszawskim.
Dwie płaszczyzny zdarzeń dotyczą różnych miejsc, czasów i ludzi. Retrospekcja
to transporty Żydów do Treblinki organizowane przez Niemców w 1942 r. i
powstanie w getcie (IV-VI 1943), bohaterowie: Morde-chaj Anielewicz -
przywódca powstania, Pola Lipszyc, Michał Klepfisz, Jurek Wil-ner, Icchak
Cukierman, Tenenbaumowa, Teodozja Goliborska. Czas powojenny dotyczy refleksji
natury etycznej i historiozoficznej, przedstawia lekarzy kardiochirurgów
walczących w klinice o życie pacjentów, obok profesora-narratora występują E.
Chętkowska, Z. Wróblów-na, A. Zuchowska. Relacja Edelmana obrazująca
martyrologię Żydów jest zaprzeczeniem obiegowych stereotypów o bierności i
pokorze narodu żyd. w obliczu zadawanej śmierci. W swej wypowiedzi świadomie
demitologizuje przeszłość, nie ukrywa słabości ludzi, uświadamia niską cenę
życia ludzkiego, gdyż amunicja znaczyła więcej. Powstanie miało być protestem
przeciwko upodleniu, miało też zamanifestować przynależność do ludzkiej
wspólnoty, było walką o prawo do godnej śmierci, o wybór sposobu umierania.
Ludzie w getcie od samego początku zdawali sobie sprawę, że powstanie jest
skazane na klęskę, ale Edelman przypomina:
"ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż bez broni",
więc powstańcy przystąpili do nierównej walki. Autorka wspomina, że jej re-
portaż nie jest książką hist. o powstaniu, ale o tym, "co człowiek może zrobić
ze swoją śmiercią i ze swoim życiem", przywołane we wspomnieniach zdarzenia są
obrazem martyrologii Żydów walczących i umierających w różny sposób: z bronią,
z głodu, w płomieniach palących się domów, w kanałach, samobójczo. Relacje i
przemyślenia lekarza, który przeżył powstanie w getcie, był świadkiem wywózki
na śmierć 400 tyś. ludzi z Umschlagplatzu, nadają głęboki sens jego
stwierdzeniu: "Kiedy się dobrze zna śmierć, to ma się większą odpowiedzialność
za życie. Każda najmniejsza nawet szansa życia staje się bardzo ważna". W
getcie ludzie mogli czekać biernie na śmierć, mogli też próbować "zdążyć przed
Panem Bogiem" i wybrać jej rodzaj i czas, podobny charakter ma powojenna praca
Edel-






"Zdrój"________________
mana - kardiochirurga, który odbywa nieustanny "wyścig z Panem Bogiem" i
osłania "płomień świecy" pacjenta, aby płonęła choć trochę dłużej.
"Zdrój. Dwutygodnik poświęcony sztuce i kulturze umysłowej" (1917-20, 1922) -
pismo wyd. w Poznaniu, organ pol. > ekspresjonizmu. Red. był J. Hu-lewicz,
ale od VII 1918 r. faktycznym > S. Przybyszewski. Pismo miało charakter
eklektyczny. Współpracowali z nim pisarze młodopolscy (m. in. Przybyszewski,
> W. Berent, > Z. Przesmycki, > W. Orkan, > K. Przerwa-Tet-majer),
polemizujący z Młodą Polską ekspresjoniści, skamandryci, przyszli członkowie
> Czartaka. Odegrało ważną rolę po odzyskaniu przez Polskę niepodległości:
skupiało pisarzy z całego kraju, należących do różnych generacji. Miało duże
zasługi dla upowszechnienia lit. światowej (publikowało liczne przekłady).
"Z." wydawał Bibliotekę "Zdroju".
Zegadłowicz Emil (1888-1941) -poeta, prozaik, dramatopisarz. Jeden z twórców
pol. ekspresjonizmu, współtwórca grupy lit. i pisma > Czartak (1922). Stu-
diował polonistykę, germanistykę i historię sztuki na UJ, później w Wiedniu.
Kierownik lit. Teatru Polskiego i dyrektor programowy Polskiego Radia w Po-
znaniu (1927-31), a następnie w Katowicach (1933-34). Debiutował w zbiorowym
tomiku wierszy Tententy (1908), indywidualnie wydał zbiór Nad rzeką (1910).
Wczesna twórczość zawiera elementy sztuki lud. z wykorzystaniem słownictwa
gwarowego, przykładem są stylizowane ballady i poematy Powsinogi beskidzkie
(1923) i Dziewanny (1927). W zbiorze utworów scenicznych Dramaty (t. 1-2,
1931-32), zgodnie z programem Młodej Polski, prezentował naturalistyczne
motywy z życia
514
wsi, odwoływał się także do lud. teatru misteryjnego, m.in. Lampka oliwna
(1924), Nawiedzeni (1924). Powieści Z. to 3-tomowy cykl autobiograficzny Żywot
Mikołaja Srebrempisanego (1927-35), którego tom II > Zmory (1935, ekr. 1979)
zdobył znaczną popularność dzięki demaskowaniu zakłamania erotycznego
prowincji. Radykalizacja poglądów oraz krytyczne przedstawianie problematyki
spol.-polit. uwidoczniły się w kolejnych pozycjach, m.in. powieści Martwe
morze (1939) i dramacie demaskującym klęskę wrześniową Domek Z kart (1940). Z.
był też autorem przekładów, m.in. Fausta Goethego (cz. 1-2, 1926-27). Pamiątki
życia i twórczości pisarza zgromadzono w jego muzeum w Gorzeniu Górnym pod
Wadowicami.
Zemsta (1832-33) - najbardziej popularna i jedna z najwybitniejszych komedii
> A. Fredry, pożegnanie szlacheckiej Polski. Jest tym w dramacie, czym > Pan
Tadeusz w epice. Pierwowzór miejsca akcji: Odrzykoń k. Krosna -majątek żony
pisarza. Ukazana w Z. sytuacja obiektywnie nie jest komiczna. Źródłem humoru
stają się charaktery i czyny sympatycznych, ale niejednoznacznych bohaterów.
Postacią, która ma rozładowywać trudne sytuacje, rozśmieszać, jest Papkin -
samochwai, głupiec, ale zarazem samotny nieszczęśnik i szlachetny człowiek.
Fredro po mistrzowsku posługuje się różnymi stylizacjami: barokową (Cześnik),
romantyczną (Klara i Wacław), klasyczną, rokokową i barokową w kreowaniu
jednej postaci (Papkin wchodzący w różne role). Pisarz parodiuje romant.
motywy:
spór o zamek zamienia w kłótnię o mur graniczny, przeciwnikami w bohaterskiej
bitwie czyni murarzy itd. Żywa akcja, mistrzowska charakterystyka postaci i
dowcipny dialog to walory tej ko-
515 ______
medii w 4 aktach wierszem. Z. została przetlum. na jeż. czes., roś., słowac.,
franc., niem., rum., ang. W 1957 r. A. Bohdziewicz przeniósł ją na ekran.
"Zeszyty Literackie" - kwartalnik powołany do życia dla nawiązania łączno-ści
między środowiskiem lit. w kraju i na emigracji. Wychodzi od 1983 r. w Paryżu
(od 1990 r. edycja warszawska). Jest poświęcony gl. poezji i esei-styce, zwł.
pisarzy związanych z ruchem dysydenckim. Redaktorem "Z. L." jest B. Toruńczyk;
w skład zespołu redakcyjnego wchodzą m.in. S. Barań-czak, A. Zagajewski, ongiś
J. Brodski. Stałym współpracownikiem pisma jest Cz. Miłosz.
Z głową na karabinie (1943) - wiersz > K. K. Baczyńskiego, podarunek
imieninowy dla żony Barbary. W utworze występują 3 czasy: ukazywana w kon-
wencji arkadyjskiej, będąca znakiem umiłowania życia przeszłość oraz kon-
struowane przez motyw zaciskającego się kręgu - symbolu nadchodzącej nieu-
niknionej śmierci (czasowniki dokonane: przetnie, rozedrze) teraźniejszość i
przyszłość. Wersy mówiące o przyszłości zaczynają się od "a mnie przecież..."
- wyraz żalu?, buntu?, pretensji do losu? Pragnienie życia i poczucie
obowiązku (konieczność walki) tworzą układ równorzędny, dlatego w zakończeniu
wiersza następuje heroiczna zgoda na los, potwierdzenie wcześniejszego wyboru
("Umrzeć przyjdzie, gdy się kochało / wielkie sprawy głupią miłością").
Zgoda (ok. 1562) - krótki alegor.-satyr. poemat, wyraz irenistycznej postawy
> J. Kochanowskiego. Narratorka-bohater-ka: mitologiczna Zgoda przybywa (choć
nieproszona) do Polski. Obserwacja egoistycznego społeczeństwa, niedbają-
Zieleń
cego o dobro i bezpieczeństwo kraju, skłóconego na tle religijnym skłania ją
do wypowiedzenia przestrogi. Gani obie strony sporu (duchowieństwo ka-tol. i
innowiercze), wzywa do naprawy obyczajów, zadbanie o dobro publiczne oraz do
jedności i miłości. W zaniku cnót obywatelskich widzi zapowiedź klęski
Rzeczypospolitej.
Ziele na kraterze (1951) - najczęściej wznawiana i najchętniej czytana książka
> M. Wańkowicza, połączenie powieści i autobiografii. Zaczyna się od urodzin
córki Krystyny, kończy jej śmiercią w powstaniu warszawskim. Będąca ostoją
życiową rodzina trwa - rodzi się wnuczka. Wańkowicz stworzył obraz rodzinnego
domu - pełnego ciepła, miłości, serdeczności. Umiejętnie sterował uczuciami
czytelników. Wywołując uśmiech, budząc wzruszenie i smutek, czynił ich
współuczestnikami zdarzeń.
Zieleń - wiersz > J. Tuwima z t. Treść gorejąca (1936, z podtytułem fantazja
słowotwórcza) jest swoistą próbą badania dziejów ojczystego języka, szukania
piękna zamkniętego w dźwięku słowa. Jak wielką radość sprawia codzienne
odkrywanie nowych możliwości słowotwórczych języka, dowodzi wymowne
zestawienie z wszystkimi urokami wiosennego przeżywania: "Jedni wiosną
słuchają słowików, / Innym - panny majowa przynęta, / Dla mnie - dźwięczą
slowicze dziewczęta / W młodych pąkach liściastych słowników". Zakończenie
utworu ma formę oświadczenia tożsamości ojczyzny i wiersza, który w czasach
nieprzyjaznej dla autora atmosfery polit. stawał się rodzajem schronienia:
"Oto dom mój: cztery ściany wiersza / w mojej pięknej ojczyźniepolszczyźnie".
Na uwagę zasługuje mistrzostwo słowa poet., popisowe gry


Zieliński Stanisław
516
słowne, kunsztowne archaizmy, neologizmy, nawet wyrażenia gwarowe, co
sygnalizuje już sam podtytuł.
Zieliński Stanisław (1917-95) - pisarz. Pochodził z Kijowa, przed wojną rozpo-
czął studia prawnicze. Uczestnik kampanii wrześniowej 1939, do wyzwolenia w
obozie jenieckim. Po powrocie do kraju zaczął publikować w "Kuźnicy" i
"Tygodniku Powszechnym", później był współred. "Kultury". Pierwszą wydaną
książką był zbiór opowiadań Dno miski (1949), stanowiącą znakomity zapis
żołnierskich losów po klęsce wrześniowej. Pozycję dobrego narratora ugruntował
kolejnymi zbiorami opowiadań: Przed świtem (1949), Kalejdoskop (1955), Stara
szabla. Opowiadania dawne i nowe (1957). Ma też na swym koncie twórczość
socrealistyczną, z której dwa tomy z zamierzonej trylogii wspólcz. Ostatnie
ognie (1951) i Jeszcze Polska (1953) są pochwalą m.in. sądów wojskowych PRL.
Zmianę tematyki i postawy autora przyniosły nowe tomy groteskowo-satyrycznych
opowiadań, m.in. Statek zezowatych (1959), Kosmate nogi (1962) i Lot Wer-minii
(1982). W opowieściach przepełnionych fantazją i absurdalnym humorem ukazywał
liczne stereotypy myślowe i obycz. rodaków. Ważne miejsce w dorobku Z. zajmuje
dziennik lektur Wycieczki balonem (t. 1-6, 1962-78), książka poświęcona dawnym
narciarzom i przyrodzie Tatr W stronę Pysznej (1961) oraz uroczo nakreślone
wspomnienia Kielbie we łbie (1963).
Zielona Gęś (Teatrzyk Zielona Gęś) -krótkie groteskowe scenki dramatyczne >
K. I. Gałczyńskiego, drukowane w , .Przekroju" w l. 1946-50. Dowcipnie,
posługując się żartem (Nieśmiały petent), parodią (Dymiący piecyk), czarnym
humorem (Potworny wujaszek), poeta ośmieszał naród, przywary, typowe postawy
społ., nawyki. Scenki ukazywały zjawiska łatwe do zaobserwowania w codziennym
życiu. Czasem kończyły się żartobliwym morałem (Nieśmiały petent). Często
miały wyłącznie charakter zabawy, dowcipu (Pozytywny góral. Żarłoczna Ewa,
Hamlet). W "najmniejszym teatrzyku świata" pojawiali się stali aktorzy: ludzie
(poetka liryczna Hermenegilda Kociu-bińska, prof. Bączyński, Alojzy Gżeg-
żółka), ekscentryczne zwierzęta (Zielona Gęś, pies Fafik) i przedmioty
(piecyk, dzwony, kurtyna, która np. "spadała i zabijała się na miejscu").
Szczególny klimat scenek (wyczuwalna pobłażliwość dla ludzkich wad, absurdalny
humor) zyskał im wielu zwolenników. Po ataku na Gałczyńskiego podczas war-
szawskiego zjazdu ZLP (1950) zaprzestano druku Teatrzyku. Z. G. odkryły na
nowo teatry studenckie w połowie l. 50.
Zielony Balonik - I > kabaret lit., założony w 1905 r. z inicjatywy > J. A.
Kisielewskiego w "Cukierni Lwowskiej" J. Michalika w Krakowie (tzw. > "Jama
Michalikowa"). Działał do 1912 (sporadycznie do 1915). Początkowo był imprezą
towarzyską, potem publiczną, dochodową. Bywalcy Z. B. to elita artyst. i
intelektualna Krakowa - wyłącznie zaproszeni goście. Zasadą kabaretu był stały
kontakt z publicznością, uczestniczącą w improwizowanych zabawach. Satyr,
teksty, kpiące ze znanych osobistości, artystowskich póz cyganerii,
młodopolskich mitów, komentujące krakowskie wydarzenia, zyskały popularność w
całej Polsce. Autorem wielu wierszy i piosenek był > T. Że-leński-Boy (zebrał
je w > Stówkach). Szczególną popularnością cieszyły się szopki nawiązujące do
tradycji lud.
517
Ziemia obiecana
Ziembiewicz Zenon - gi. postać powieści Z. Nałkowskiej > Granica, syn rządcy
w Boleborzy, niezwykle ambitny i gotowy do dalekich kompromisów dla kariery. W
latach gimnazjalnych kocha młodzieńczą miłością poznaną na stancji pannę
Elżbietę Biecką, studiuje w Paryżu nauki polit., by zapewnić sobie środki na
ukończenie nauki współpracuje z pismem "Niwa", a pożyczki protektora
Czechlińskiego określą jego późniejszy sposób myślenia i postępowania w kraju.
Mimo krytycznej oceny romansów ojca w czasie ostatnich wakacji w Boleborzy
nawiązuje taki właśnie z córką kucharki Justyną Bogutów-ną, nie traktując go w
kategoriach żadnych zobowiązań. Pracę rozpoczyna w prowincjonalnym mieście,
próbuje ponownie spotykać się z Elżbietą, obejmuje stanowisko redaktora po
Czechliń-skim, służy możnym Tczewskim, coraz częściej ulega oczekiwaniom
miejscowych notabli. Spotyka także Justynę, która po śmierci matki poszukuje
możliwości życia w mieście, odżywa stary romans, dziewczyna oczekuje ich
dziecka. Próbą samooczyszczenia się Z. jest wyznanie prawdy narzeczonej, która
zrywa kontakty i pozostawia go kochance wyjeżdżając do Warszawy, Z. jednak
podąża za nią, skutecznie zabiegając o zgodę na małżeństwo. Nowe możliwości
dalszej kariery zawodowej i społecznej, upragniony ślub z Elżbietą,
prezydentura miasta i kolejne kłopoty z Justyną wyznaczają odmienne zasady
postępowania Z. Jako przedstawiciel miejscowego establishmentu, kreujący
politykę i mający władzę, wyrzeka się własnych poglądów oraz ideałów
formułując przed sobą i innymi różnego rodzaju usprawiedliwienia. Nie tylko
nie wypełnia złożonych wcześniej obietnic prywatnych i publicznych, ale cynizm
nazywa przyzwoitością, nie chce się przyznać do
porażki swoich ideałów mimo obciążenia odpowiedzialnością za śmierć robot-
ników, na ostrzeżenia żony, że istnieje "granica, za którą nie wolno przejść,
za którą przestaje się być sobą", reaguje agresją. Symbol, sprawiedliwość
wymierza mu Justyna, która wdarłszy się do gabinetu oblewa twarz Z. żrącym
płynem -ociemniały i skompromitowany popełnia samobójstwo strzałem z
rewolweru.
Ziemia obiecana (1899) - powieść > W. Reymonta, w której przedstawiona
została panorama życia w rozwijającej się u schyłku XIX w. Łodzi. Dzieje
spółki trzech gł. bohaterów: Polaka - inżyniera Karola Borowieckiego, Niemca
Maksa Bauma i Żyda Moryca Welta, obrazują dążenia typowe dla zbiorowości tego
miasta. Molochowi miejskiemu, dominującemu nad człowiekiem, przeciwstawia
pisarz sielską wieś Kurów, gdzie mieszkają ojciec i narzeczona Borowieckiego.
Przewrotne jest nazwanie miasta-demona "ziemią obiecaną", która wabi
kandydatów na milionerów możliwościami szybko rozwijającego się przemysłu
bawełnianego i dość często niszczy, zbiorowisko różnych narodowości i kultur
nie tworzy całości, jej mieszkańcy niezależnie od statusu materialnego czują
się samotni. W pogoni za pieniądzem ludzie gotowi są wyrzec się wyznawanych
wartości, rodzą się społ. patologie, dla fortuny poświęcił Borowiecki miłość i
zbyt późno spostrzegł, że pieniądze nie uczyniły go szczęśliwym. Zerwał z
narzeczoną An-ką, romans z Zukerową doprowadził do tajemniczego pożaru nowo
zbudowanej fabryki, nagłe zmarł na serce ojciec, ze spółki odchodzą dwaj
przyjaciele, z ruiny finansowej ratuje go stary Muller za cenę małżeństwa z
jego córką Madą. Borowiecki staje się faktycznym właścicielem ogromnej
fabryki, ale w przypad-


Ziemia Uiro
518
kowym spotkaniu z dawną narzeczoną wyznaje: "Mam to, czego chciałem...
Chciałem milionów - mam, a że mi do życia nie wystarczają - to moja wina. Tak,
to moja wina, że zdobyłem w tej ziemi obiecanej wszystko - prócz szczęścia".
Powieść kończy się naturalistycz-nym opisem miasta-potwora czyhającego na
śmiałków, którzy realizując wielkie ambicje stawali się jego kolejnymi
zdobyczami. Ekr. w reż. A. Wajdy 1975.
Ziemia Uiro (1977) - zbiór esejów > Cz. Miłosza rozwijających tezę o ocala-
jącej roli kultury w świecie zach. cywilizacji, w którym zawiodły nauka, reli-
gia, polityka, a człowiek nie potrafi uzasadnić sensu swojego istnienia
(wpisane w jego życie cierpienie i śmierć pozbawiają go wiary w ład i logikę
bytu). Tylko kultura dostarcza mu niezbędnych do życia "odniesień i
orientacji". Tytuł zbioru zaczerpnął Miłosz od ang. poety, W. Blake'a: Uiro -
kraina duchowych cierpień. Tłem do rozważań o E. Swe-denborgu, W. Blake'u, O.
Miłoszu, > A. Mickiewiczu, F. Dostojewskim są fragm. poświęcone > J.
Przybosiowi (wierzącemu w cywilizację), > S. I. Witkiewiczowi (twórcy
katastroficznej wizji przyszłości, pozbawionej kultury duchowej i
indywidualizmu) i > W. Gombrowiczowi (widzącemu szansę człowieka w osiąganiu
coraz większej samoświadomości). Refleksji ogólnej towarzyszy autorefleksja
(książkę otwierają wspomnienia z dzieciństwa i wyznania osobiste autora). Z U.
jest próbą wskazania szansy dla współcz. cywilizacji.
Zimorowic Szymon, pierwotne nazwisko Ozimek (ok. 1609-29) - poeta. Mie-
szczanin. Kształcił się w rodzinnym Lwowie. Ostatni rok życia spędził w
Krakowie - pochowany w kościele dominikanów. Autor jednego dzieła: zbioru
liryków > Roksolanki. Twórca "poezji światowych rozkoszy" (określenie > Cz.
Hernasa), posługujący się delikatnym, eleganckim, ale błyskotliwym stylem.
Z lasu (1944) -jeden z ostatnich wierszy > K. K. Baczyńskiego, oparty na
ostrym kontraście wizji dziejącej się Apokalipsy i obrazu młodych żołnierzy.
Wizja zagłady przypomina senny koszmar: rosnący nocą las, piętrząca się
ziemia, kolumny mroku, otwarta otchłań, krzyk. Na tym tle zostali ukazani
żołnierze (jasne twarzyczki, chłopcy) bezradni wobec dziejącego się zła.
Zdolni do prometejskiej ofiary, potrafią przeciwstawić zagładzie tylko miłość
i własną śmierć. To nie wystarcza. Wiersz kończy się obrazem spełnionej
Apokalipsy.
Zły (1955) - powieść > L. Tynnanda łącząca wątki sensacyjno-kryminalne ż
bogactwem obserwacji socjol.-obycz. życia Warszawy w 1954 r. Rozgrywające się
zdarzenia pozwalają poznać półświatek tego miasta, knajpki i bazary, galerie
postaci bliskich aferzystom, całą skalę codzienności. Niezwykle barwnie
nakreśleni zostali aferzysta Merynos i bandzior Kudłaty, tropiący sensacje
�dziennikarz Kolanko i aktywny porucznik Dziarski, oczywiście uwagę czytelnika
skupia anonimowy mściciel Zły, będący rodzimym wydaniem Świętego, który w owym
czasie robił już światową karierę. Zasadnicze wątki akcji związane są z
zamiarem aferzystów zrobienia niezwykłego interesu przy sposobności
organizowanego meczu Polska-Węgry, utrudnia ich podejrzane działania nie
policja, ale tajemniczy mściciel, działający w pojedynkę, nieuchwytny ani dla
przestępców, ani dla dziennikarzy, ani .też dla organów ścigania. Motyw walki
�dobra ze złem, często i różnie wykorzy-
519
"Znak"
stywany w lit., staje się w tej powieści b. ważnym elementem pobudzającym
ciekawość czytelnika, książka nie jest jednak tylko prostym kryminałem, jej
niewątpliwy walor stanowi dobrze nakreślona panorama Warszawy.
Zmierzch (1895) - opowiadanie S. Że-romskiego, którego tematem jest obraz
niedoli bezrolnego chłopa w Królestwie pod koniec XIX w. Nowy dziedzic prze-
stawia zdewastowany folwark na gospodarstwo kapitalistyczne, podejmuje
eksploatację torfu i planuje założenie stawów rybnych, postępując zgodnie z
pozytywist. hasłami > pracy organicznej. Tym światłym zamysłom przeciwstawia
autor losy Walka Gibały, chłopa, który miał po reformie uwłaszczeniowej być
równoprawnym obywatelem, a jest strzępem człowieka, zdegradowanym niemal do
zwierzęcia. Ten wyrobnik godzi się na morderczą pracę przy wydobywaniu torfu
za zmniejszoną stawkę wynagrodzenia tylko dlatego, aby nie umrzeć śmiercią
głodową w zimie. Nieludzkie warunki życia odebrały Gibałom wrażliwość na zło i
krzywdę najbliższych, on gotów jest w razie nieposłuszeństwa w pracy zabić,
ona bojąc się jego gniewu nie śmie przeznaczyć chwili czasu dla pozostawionego
samotnie cały dzień w domu małego dziecka. Z niedolą ciężko pracującej pary
zharmonizowany jest krajobraz, tak samo szary i smutny, a zapadający zmierzch
nie zwalnia z dalszej pracy, w ten sposób pisarz jeszcze wyraziściej eksponuje
krzywdę chłopa. Temu celowi służą też naturalistyczne opisy pracy i symbolika
przeżyć łącząca człowieka z przyrodą.
Zmory. Kronika z zamierzchłej przeszłości (1935) - powieść > E. Zegadłowicza
wyd. jako cz. 2 autobiograficznego cyklu Żywot Mikołaja Srebrempisa-nego.
Akcja zdarzeń rozgrywających się w typowym galicyjskim miasteczku Wołkowice
(pierwowzorem rodzinne Wadowice) odnosi się do lat dojrzewania bohatera cyklu
- Mikołaja Srebrem-pisanego. Autor ośmieszył obyczajowość prowincjonalną,
system szkolny, nie cofnął się przed akcentami antykle-rykalnymi i odważną
erotyką, co złożyło się na odebranie mu tytułu honorowego obywatela Wadowic.
Glosą wyjaśniającą intencje pisarza miały być jego dramat Pokój dziecinny
(1936) oraz wybór listów otrzymanych od czytelników tej powieści Piszemy listy
(1937), nie zmieniły one jednak opinii skandalisty. Ekr. w reż. M.
Marczewskiego 1979.
"Znak" (1946-53, 1957-) - katol. miesięcznik kult., dużo uwagi poświęcający
literaturze. Swój program sformułował w pierwszym numerze: "Z podłoża naj
autentyczniej szego i najpełniejszego katolicyzmu chcemy wywieść człowieka
zdolnego dzisiejszej rzeczywistości podołać, jej napór wytrzymać i zwycięsko
poddać ją próbie". Zgodnie z nim zawsze podkreślał rolę jednostki jako
podmiotu działań (ks. Michalskiego Dokąd idziemy, J. Turowicza W stronę
uspołecznienia). Od początku był otwarty na dialog z innymi światopoglądami.
Inicjatorem pisma był J. Radkow-ski, a kolejnymi redaktorami > H. Ma-lewska
(1946-53, 60-73), S. Stomma (1946-53), J. Woźniakowski (1957-60), B. Cywiński
(1973-77), S. Wilkano-wicz (1978-96) i J. Gowin (od 1996). W skład zespołu
redakcyjnego wchodzili m.in. S. Skwarczyńska, J. Turo-wicz, J. Zawieyski.
Pismo podejmuje szeroką tematykę humanist. (filoz., teologiczną, etyczną,
hist., lit., religioznawczą). Reaktywowane w 1957 r., mocniej zaangażowało się
w politykę.


Z nie odbytej wyprawy w Himalaje
520
521
"Zwrotnica"
Swoje utwory drukowali w nim m.in. M. Białoszewski, J. Błoński, A. Golu-biew,
Z. Herbert, K. Wojtyła, T. Kubiak, H. Malewska, J. Parandowski, S. Pigoń, J.
J. Szczepański, J. Zawieyski. "Z." przygotował numery specjalne, poświęcone
m.in. C. Norwidowi (nr 73-74) i Z. Krasińskiemu (nr 244), oraz Religie Wschodu
(nr 65), Wielkie religie świata wobec problemów współczesności (nr 75) i
Afryka na przełomie (nr 178-179). Pismo dba o wysoki poziom i częsty kontakt z
czytelnikami.
Z nie odbytej wyprawy w Himalaje -
wiersz > W. Szymborskiej z tomu Wo-lanie do Yeti (1957), w którym z per-
spektywy antropologicznej spogląda na porządek świata. Autorka uświadamia
czytelnikowi, że codzienność składająca się z pozornie tuzinkowych sytuacji
jest swoistym cudem i może nas zadziwiać daleko bardziej niż metafizyczne
zaświaty. Intrygująca artystów od wieków tajemnica kosmosu nie zasługuje na
szczególną uwagę, natomiast niżej stale dzieją się rzeczy ciekawe, co poetka
glosi tajemniczemu Yeti: "Yeti, niżej jest środa, /abecadło, chleb / i dwa a
dwa cztery, / i topnieje śnieg". Człowiek zostaje usytuowany w wymiarze
historii naturalnej i natura sprawdza jego człowieczeństwo. Zostaje w pewnym
stopniu zrehabilitowany, o czym świadczy kolejny zwrot bezpośredni:
"Yeti, nie tylko zbrodnie / są u nas możliwe. / Yeti, nie wszystkie słowa /
skazują na śmierć".
Zniewolony umyśl (1951) - esej > Cz. Miłosza, próba pokazania na przykładzie
4 pisarzy, ukrytych pod czytelnymi kryptonimami: Alfa (> J. Andrzejew-ski).
Beta ( > T. Borowski), Gamma (> J. Putrament) i Delta (> K. I. Gal-
czyński), mechanizmów skłaniających
wielu twórców do wyrzeczenia się prawdy i służenia piórem ideologii mar-
ksistowskiej. Autor mówi o strachu (zaczyna od okupacyjnych losów artystów),
Mickiewiczowskim motywie "łudzenia despoty", o zachowaniach obronnych:
ukrywaniu własnych poglądów i mówieniu językiem propagandy lub przyjęciu Nowej
Wiary i odwróceniu się od rzeczywistości. W rozdziale Ketman przypomina
podobne praktyki w starożytnej Persji. Z. u. był pierwszą w lit. pol. analizą
działania systemu stalinowskiego i postaw pisarzy w czasach zniewolenia.
Z Tatr wiersz > J. Przybosia z t. Równanie serca (1938), opatrzony dedyka-
cją: "Pamięci taterniczki, która zginęła na Zamarłej Turni". Klamrę utworu
tworzy motyw ciszy - na początku groźnej, zapowiadającej dramat (typowa dla
Przybosia figura eksplozywna, ukazująca tkwiącą potencjalnie w przedmiotach
energię), na końcu - po dokonanej tragedii. Spiętrzone metafory, oksymoro-ny,
zdania eliptyczne, kontrastowanie długości wersów dramatyzują utwór. Środkowa
część wiersza to przedstawienie wspinaczki i śmierć taterniczki (obraz
kreacjonistyczny). W ostatnim wersie poeta wykorzystuje dwuznaczność słowa
"Zamarła", odnosząc je zarówno do bohaterki wiersza, jak i miejsca tragedii. Z
T. to przykład zastosowania awangardowej poetyki Przybosia: zasady "najmniej
słów" i ekwiwalentyzacji uczuć (obraz, metafora stają się ekwiwalentami nie
wypowiedzianych wprost emocji).
Związek Literatów Polskich, ZLP -
stowarzyszenie twórcze mające na celu ochronę moralnych i materialnych inte-
resów pisarzy oraz wpływanie na kształt kultury naród. Zał. z inicjatywy > S.
Że-romskiego w Warszawie (1920) jako Związek Zaw. Literatów pol. i pod taką
nazwą funkcjonował do 1949 r. Kolejno funkcje prezesów pełnili: S. Żeromski,
W. Sieroszewski, A. Strug, J. Kaden-Ban-drowski, F. Goetel, po wojnie J.
Przyboś, K. Czachowski, L. Kruczkowski, A. Slo-nimski, J. Iwaszkiewicz, J. J.
Szczepański. Powojenny okres autonomii organizacyjnej i światopoglądowej
został wyraźnie zamknięty wraz z uchwałą Zjazdu ZLP w Szczecinie (I 1949),
odzyskana w 1956 względna niezależność trwała krótko, lata 60. i 70. to liczne
kompromisy wobec władzy. Zjazd w grudniu 1980 r. w pełni potwierdził możliwość
niezależnego funkcjonowania, jednak wraz ze stanem wojennym (1981) działalność
zawieszono, a w VIII 1983 formalnie rozwiązano struktury nadając nazwę ZLP
stowarzyszeniu utworzonemu w tym roku pod kontrolą władz (prezesi H. Auderska
1983-86, W. Żukrow-ski 1986-89, P. Kuncewicz od 1990). Część środowiska
pisarskiego powołała
> Stowarzyszenie Pisarzy Polskich.
Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie - żal. w Londynie (1945), prowadzi
działalność kulturalną, wydawniczą, organizuje pomoc materialną dla pisarzy,
zajmuje stanowisko w kwestiach funkcjonowania lit. (m.in. sprzeciw wobec
ograniczeń wolności słowa w 1947 i 1956 w kraju), od 1976 r. wydaje "Pamiętnik
Literacki"
Zwierzocztekoupiór (1969) - powieść
> T. Konwickiego rzekomo adresowana do dzieci. Bohater, Piotruś, mieszkający
w Warszawie (zabawny obraz wspólcz. rodziny), przenosi się w wyobraźni
(poetyka snu) w świat dzieciństwa autora. Obdarzony świadomością
doświadczonego przez los dorosłego (język na pół dziecięcy, na pół uczony),
spotyka zwierzoczlekoupiora, czyli "to coś, które nas przez cale życie osacza"
(metafizyczny czy egzystencjalny lęk). Konwicki wykorzystał konwencję powieści
science fiction. Stworzył tekst na pół żartobliwy, na pół melancholijny, łą-
czący różne nastroje. Zaprojektował 3 zakończenia: złe, dobre i bardzo złe -
wszystko okazuje się fantazją umierającego na leukemię chłopca.
"Zwrotnica" (1922-23, 1926-27) -najbardziej reprezentatywne pismo mię-
dzywojennej awangardy. I seria (6 numerów) była dziełem > T. Peipera
(przejściowy współudział futurystów). Znaczący tytuł ujawniał intencje twórców
pisma: miało być zwrotem w sztuce, "wszyć człowieka w nerw teraźniejszości".
Peiper umieścił w "Z." swoje najważniejsze prace teoretyczne: Miasto. Masa.
Maszyna i Metafora rzeczywistości. Drukował liczne przekłady lit. wł., franc.,
roś. oraz reprodukcje dzieł malarzy kubistów i formistów. W l. 1923-25 wokół
pisma skonsolidowała się grupa, tzw. > awangarda krakowska. II seria (też 6
numerów) była jej dziełem. Nosiła podtytuł "Miesięcznik". Otworzyła łamy
wszystkim twórcom awangard. - współpracowali z nią m.in. Witkacy i W.
Strzemiński. Umieszczenie w piśmie programowego artykułu > J. Przybosia
Chamuly poezji (atak m.in. na > J. Kasprowicza) stało się przyczyną bojkotu
pisma, a co za tym idzie - trudności finansowych, pogłębionych rozdźwiękiem
wewnątrz zespołu red. Efektem było zamknięcie pisma w VI 1927 r.


z
Zwierciadle albo Kstalt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawom
jako we zwierciadle przypatrzyć
(1568) - dzieło > M. Reja reprezentujące traktat renes., zawierające utwory
wydane niezależnie, m.in. > Żywot człowieka poczciwego, ponadto znalazły się
w nim traktaty Spoinę narzekanie wszej korony na porządną niedba-fość nasze.
Zbroja pewna każdego rycerza krześcijańskiego, cykle wierszy
Apoftegmata, to jest Krótkie a roztropne powieści... oraz lir. Zegnanie ze
światem, całość zamyka wierszowany Żywot i sprawy ... Mikołaja Reja z Nagłowić
pióra A. Trzecieskiego. Na wyraźną różnorodność tematyczną i gatunkową całości
składają się: rodzaj biografii poczciwego szlachcica o powieściowym
charakterze, rozważania i proroctwa natury polit., refleksje społ. zapisane w
formie znanego wcześniej dialogu.
Z
Żabczyńska Róża - tytułowa postać z powieści M. Kuncewiczowej > Cudzoziemka,
skłócona z życiem i otoczeniem, kapryśna, złośliwa egocentrycz-ka, wyobcowana
w społeczeństwie, ale też i we własnej rodzinie. Dzieciństwo spędziła w Rosji,
dokąd zesłani zostali jej dziadkowie, gdy miała 16 lat, do kraju przywiozła ją
ciotka, po ukończeniu pensji rozpoczęła naukę gry na skrzypcach w warszawskim
konserwatorium. Znajomość z Michałem Bądskim - synem jej nauczyciela, pierwsze
uniesienia miłosne, zawody i poczucie zdrady po jego ożenku z inną stają się
trwałym elementem życiowych wspomnień Róży, małżeństwo z niekochanym Adamem
traktuje jako rodzaj pokuty. Powtórnie znalazła się w Rosji, w Sarato-wie
urodziła troje dzieci, z których syn Kazimierz zmarł w dzieciństwie, a Wła-
dysław i Marta stali się przedmiotem jej walki z mężem. Po powrocie do Polski
niezrealizowane własne ambicje przelała na córkę, żądając od niej ćwiczenia
głosu i doprowadzając do jej kariery. Terroryzowała cały dom, była nieprze-
widywalna w towarzystwie (m.in. skandal na przyjęciu dyplomatycznym we
Włoszech), wpływała na wszystkie decyzje dorosłych dzieci, znajdowała
upodobanie w dręczeniu najbliższej rodziny, nie wierzyła w bezinteresowną
dobroć, "wiecznie węszyła podstęp i przeszpiegi". Bezskutecznie poszukiwała w
synowskiej miłości zadośćuczynienia za utracone w młodości uczucie,
a w talencie muzycznym córki wynagrodzenia za własne zmarnowane zdolności.
Okrucieństwo swego postępowania zrozumiała w czasie wizyty u doktora Gerhardta
w Królewcu, który na zakończenie wizyty powiedział: "Następnym razem proszę
przyjść uśmiechniętą: dla pani uśmiech - to życie". Na koniec życia wyzbyła
się nienawiści i pretensji do wszystkich, a ważną prawdę przekazała w
ostatnich słowach córce: "Ani ambicja, ani sztuka, ani podróże, ani bogactwo -
uśmiech jest niezbędny do życia".
Zagary (awangarda wileńska) - grupa poetów w obrębie > drugiej awangardy (m.
in. > T. Bujnicki, > Cz. Miłosz, > J. Zagórski, > A. Rymkiewicz, > J.
Putrament), studentów U. Wił., skupionych przy Kole Polonistów. Po raz
pierwszy wystąpili na wieczorze poetyckim "Najmłodsze Wilno literackie" (I
1931). W IV 1931 r. założyli pismo "Zagary". Program grupy wyrastał z
krytycznej oceny rzeczywistości. Literatura - zdaniem żagarystów - powinna być
narzędziem przebudowy świata przez organizowanie psychiki człowieka i
społeczeństwa ( J. Zagórski: "przekształcać rzeczywistość zastaną w rze-
czywistość następną"; Cz. Miłosz:
"Urobić taki typ człowieka, jaki ze względów społecznych jest w najbliższej
przyszłości potrzebny"). Estetyczne aspekty sztuki schodziły w programie Z. na
drugi plan. Zagaryści wpro-


ial
524
525
Zeromski Stefan
wadzali do poezji problematykę społ., polit. i ekonomiczną. Rezygnowali z
emocjonalności na rzecz "dyktatury intelektu" (Cz. Miłosz). Sięgali po pu-
blicystyczne środki wyrazu, zbliżali język poezji do języka prozy. Ich kryty-
cyzm wobec współczesności ujawniał się często w postawach katastroficznych, a
radykalizm poglądów polit.-społ. decydował o odrzuceniu poezji > Skamandra.
Za najbliższą sobie, ale już niewystarczającą tradycję uznali twórczość >
awangardy krakowskiej. Akceptowali jej racjonalizm, zasadę dyscypliny i
rygoru, ale odrzucali przyznanie pierwszeństwa problemom artyst. In-
strumentalne traktowanie poezji prowadziło do poetyki konkretu, mówienia
wprost. Z upływem czasu coraz wyraźniej ujawniała się niejednolitość grupy.
Tworzący ją poeci odwoływali się do różnych tradycji (klasycyzm, romantyzm,
symbolizm), prezentowali różne orientacje społ.-polit. - szczególnie po r.
1939.
Żal - wiersz -^ J. Czechowicza z tomu nuta człowiecza (1939), w którym po-
czucie tragizmu historii i narastającej grozy dziejowej tworzą atmosferę nie-
pokoju. M. Sprusiński w tomie Liryka polska pisze, że jest to głos poety
"zwracającego się do słuchaczy, a jednocześnie włączającego się pośród
uczestników nadchodzącego dramatu". Obok jasnej dla wszystkich grozy wojny
pojawia się w wierszu klimat niepokoju moralnego o przyszłość powojennego
świata, możliwość zahamowania instynktów i namiętności rozpętanych przez
faszystowską propagandę. Wiersz oparty jest na paralelizmach, "głowa, która
siwieje" i "wieczór świata tego" są zjawiskami równoległymi w czasie,
biologiczny zmierzch życia łączy się ze zmierzchem kultury, sielski pejzaż
skontrastowany został z pejzażem spoL:
"potrzaskane szyby synagog". Wszyscy są ofiarami "żniw huku i blasków" i po-
zostaje niepewność, w jakim czasie i czy w ogóle "zdąży kręta rzeka z bra-
terskiej krwi odrdzawieć", pesymistyczny ton kończy wiersz lokując go w nurcie
poezji katastroficznej.
Żeglarz (1925) - dramat > J. Szaniaw-skiego, rozważający problem funkcjono-
wania mitu w społeczeństwie. Legenda o kapitanie Nucie jest wyrazem marzeń
mieszkańców miasteczka o barwnym życiu, dalekich podróżach, niezwykłych
przygodach. Autor prezentuje też innych bohaterów wykorzystujących mit dla
prywatnych korzyści i Jana - obrońcę prawdy, potwierdzonej pojawieniem się
Nuta. Wobec faktu, że mit stal się wartością samą w sobie dla tych, którzy w
niego uwierzyli, pisarz zadaje pytanie: czy ludziom bardziej potrzebne jest
marzenie czy bezwzględna prawda. Choć Jan nie burzy legendy, na pytanie to nie
pada jednoznaczna odpowiedź. Szaniawski broni prawa do marzeń, ale pokazuje
też fałszywość mitu. Dramat interpretowano również w kontekście polit. (m.in.
stosunku do naród, tradycji). W 1947 r. krakowski oddział ZLP zorganizował
dyskusję - tzw. sąd nad kapitanem Nutem.
Żeleński Tadeusz, pseud. Boy (1874-1941) - krytyk lit. i teatralny, publicy-
sta, tłumacz, satyryk, syn kompozytora Władysława, cioteczny brat poety > K.
Przerwy-Tetmajera. Studiował medycynę na UJ, specjalista w dziedzinie pedia-
trii, w czasie rocznego pobytu na stypendium w Paryżu zainteresował się lit.
franc. Debiutował cyklem sonetów w tygodniku "Świat" (1895). Przedstawiciel
krakowskiej cyganerii okresu Młodej Polski, współautor programów
kabaretu > Zielony Balonik, felietonista i recenzent teatralny "Kuriera Pol-
skiego". Członek PAL (od 1933), wykładowca lit. franc. na uniwersytecie we
Lwowie, rozstrzelany przez hitlerowców. Twórczość Boya składa się z wielu form
i gatunków lit., sławę zdobył > Słówkami (1913), jednym z 11 tomików wierszy
kabaretowo-satyr. Recenzje teatr. ukazały się w 10-tomowym zbiorze -> Flirt z
Melpomeną (1920-32). Obfita twórczość publicyst. zebrana została w 10 tomach
felietonów społ.-obycz., m.in. Brewerie (1926), Dziewice konsystorskie (1929),
Piekło kobiet (1930). Przemilczane fakty z biografii m.in. Mickiewicza ukazał
Boy w portretach Ludzie żywi (1929) oraz > Brązownicy
(1930). Ż. był też autorem wybitnej książki z zakresu hist. lit. > Obrachunki
fredrowskie (1934), monografii Ma-rysieńka Sobieska (1937), szkiców m.in. o
Wyspiańskim, wspomnień Plotki, plotki (1927) i Znaszli ten kraj?
(1931) oraz antologii poetyckiej Młoda Polska (1939). Istotne znaczenie w jego
twórczości miała działalność przekładowa. Pod nazwą Biblioteka Boya ukazało
się ponad 100 tomów najwybitniejszych pozycji lit. franc.: prawie cała Komedia
ludzka H. Balzaka, kompletna twórczość Moliera, Pieśń o Ro-landzie, dzieła
m.in. B. Pascala, D. Diderota, Woltera, M. Prousta i Stendhala. Ż. opublikował
też Antologię literatury francuskiej (1922), zbiór studiów Mózg i pleć (t. 1-
3, 1926-28) oraz monografie Molier (1924) i Balzac (1934). Za zasługi w
twórczości przekładowej został odznaczony palmami Akademii Francuskiej (1914)
i krzyżem kawalerskim Legii Honorowej (1922). Wyróżniony nagrodą przyznawaną
krytykom przez Polskie Towarzystwo Wydawców (1928) i nagrodą lit. m. Warszawy
(1933).
Żeńcy - sielanka > Sz. Szymonowica pochodząca ze zbioru wyd. w 1614,
ukazująca dzień powszedni pracujących w polu chłopów pańszczyźnianych.
Wiejskie dziewczyny, Oluchna i Pietru-cha, pracując przy żniwach skarżą się na
swój ciężki los i bezwzględność nadzorującego pracę Starosty. Opis chłopskiej
niedoli skontrastowanej z uporządkowanym światem przyrody, w którym jest czas
na spokojny oddech, nabiera dramatyzmu człowieczego. Dialog pracujących kobiet
przepleciony został pieśnią Pietruchy adresowaną do słoneczka, która zgodnie z
konwencją gatunku ma charakter osądu okrutnego Starosty. Rezygnacja z
idealizacji obrazu, pogodnego nastroju, szczęśliwości - czyli elementów
typowych dla sielanki - ukształtowała pojęcie sielanki realist. lub anty-
sielanki.
Zeromski Stefan, pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla (1864-1925) - pisarz,
publicysta i dramaturg. Współtwórca i pierwszy prezes ZZLP (1920), założyciel
pol. oddziału PEN Ciubu. Uczeń Kieleckiego Miejskiego Gimnazjum, które opisał
później w > Syzyfowych pracach, gdzie patronem jego pierwszych prób lit. był
polonista A. G. Bem. Trudna sytuacja materialna po wczesnej śmierci rodziców i
kłopoty zdrowotne uniemożliwiły ukończenie nauki, nie uzyskał matury, szybko
też przerwał studia w Szkole Weterynaryjnej, zamieszkał w Nałęczowie i utrzy-
mywał się z korepetycji. W 1892 r. odbył pierwsze podróże zagraniczne, po raz
pierwszy krótko przebywał na kuracji w Zakopanem, ożenił się i objął posadę
zastępcy bibliotekarza w Muzeum Naród. pol. w Rapperswilu (w Szwajcarii),
poznał tam wielu emigracyjnych działaczy społ. i polit., po powrocie (1897-
1903) pracował w Bibliotece


Zmichowska Narcyza
526
Ordynacji Zamoyskich w Warszawie. Pisarstwo długo nie dawało mu zabez-
pieczenia, dopiero wydanie Popiołów stworzyło niezależność materialną.
Twórczość lit. rozpoczął Opowiadaniami (1895), m.in. > Doktor Piotr, >
Zmierzch, > Ananke, > Silaczka oraz > Rozdziobią nas kruki, wrony (1895).
Tematyka wyrażała niepokoje moralno-spol. spowodowane krzywdą i zacofaniem,
ukazywała problem obowiązku i wyboru moralnego w kreacji bohaterów walczących
ze złem, ich męstwo w walkach niepodległościowych. Narodziny świadomości spoi.
i niepokoje światopoglądowe młodego pokolenia, przyjaźnie i pierwsze miłości
są zobrazowane w powieści > Syzyfowe prace (1897). Z dużym uznaniem spotkała
się jego powieść > Ludzie bezdomni (1899), będąca prezentacją nowej prozy i
ukazująca realia pol. życia. Znaczenie Ż. w lit. potwierdziła powieść hist. z
czasów napoleońskich > Popioły (1904), oba utwory określają główne tendencje
tematyczne twórczości, tragizm jednostki w jej walce ze złem. Polskie dramaty
walk o niepodległość to temat noweli > Echa leśne (1905) oraz opowieści >
Wierna rzeka (1912). Ważną pozycją w twórczości Ż. jest proza poet. o tematyce
historiozoficznej, m.in. Sen o szpadzie (1905), Duma o hetmanie (1907), oraz
poematy prozą, m.in. Wista (1918) i Puszcza jodłowa (1925). Pisze także
dramaty, m.in. Róża (1909), Ponad śnieg bielszym się stanę (1921), Turoń
(1923), > Uciekła mi przepióreczka (1924). Kolejne powieści Ż. to społ.-
obycz. o złu tkwiącym w człowieku > Dzieje grzechu (1908), współczesna
autorowi Uroda życia (1912), trylogia > Walka z szatanem (1916-19) oraz
rozrachunek z nadziejami wynikającymi z uzyskanej niepodległości państwa >
Przedwiośnie (1924).
W ostatnim okresie twórczości ukazały się bogate zbiory publicystyki, m.in.
Początek świata pracy (1919), > Snobizm i postęp (1923), Bicze z piasku
(1925), wydarzeniem lit. stały się > Dzienniki 1882-1891 (t. 1-3, 1953-56).
Typowany do Nagrody Nobla w 1924 r., stracił szansę m.in. wskutek wrogich
głosów niem. po opublikowaniu cyklu o pol. dziejach walki o dostęp do morza
Wiatr od morza (1922).
Zmichowska Narcyza, pseud. Gab-ryella (1819-76) - powieściopisarka, poetka,
pedagog. Inicjatorka i organizatorka ruchu kobiet związanych z demokratyczną
konspiracją polit. zw. > entuzjastkami, za co została aresztowana, kilka lat
więziona, a potem otrzymała nadzór policyjny. Pierwszy tom poezji i prozy
Wolne chwile Gabryelli ukazał się w 1845 r. Najwybitniejszy utwór Ż. to
powieść > Poganka (l 846) - wnikliwa analiza psychologii uczuć na tle życia
salonów. Kolejne pozycje to Książka pamiątek (1847-48), Dwoiste życie (1849,
wyd. 1929), Czy to powieść? (1875-76). Biała róża - pesymistyczna powieść o
walorach poznawczych w swojej psychol. obserwacji oraz dydaktyczne opowiadanie
Stary dwór w Świerszczowej ukazały się jako Nieznane pisma bezimiennej autorki
w Pismach Gabryelli (t. 4, 1861). Ż. jest autorką prac dydaktyczno-pedag.,
podręczników oraz przekł. t. 6 i 9 Dziejów Anglii T. Macaulaya. Cennym doku-
mentem epoki zawierającym wątki autobiograficzne stała się bogata kore-
spondencja, prowadzona przez autorkę całe życie.
Żołnierz polski - wiersz > W. Bro-niewskiego z tomu Bagnet na broń (1943),
powst. we wrześniu 1939, stanowi wierny obraz przeżyć świadków
527
Zukrowski Wojciech
klęski. Tragiczna postać pokonanego żołnierza przedstawiona została na tle
zwycięskich wojsk wroga i skontrasto-wana z pięknem pol. krajobrazu: "Ze
spuszczoną głową, powoli / idzie żołnierz z niemieckiej niewoli. / Dudnią
drogi, ciągną obce wojska, / a nad nimi złota jesień polska". Uczucie
bezsilności i rozpaczy podkreślają przywołane fragmenty walki bez szans:
"szedł z bagnetem na czołgi żelazne", obrazy zniszczonego kraju: "potem szedł.
Przez ruiny. Przez zgliszcza", utrata broni, orła na czapce, ziemi-matki.
Utwór jest bliski sposobem obrazowania pieśni lud., co znalazło wyraz w
układzie stro-ficznym (dystych), dużej oszczędności w operowaniu środkami
wyrazu poet., wyeksponowana została jedynie uperso-nifikowana brzoza, która
stała się wyra-zicielką uczuć i myśli żołnierza.
Żona modna - satyra > I. Krasickiego zamieszczona w zbiorze Satyry (1779),
świetny obrazek obycz. z życia XVIII
-wiecznej szlachty pol. Poeta przedstawił w niej zderzenie dwóch światów:
dawnego staropolskiego i nowego, wytworzonego przez napływającą obyczajowość
franc. i ang. Gl. bohaterami są: pan Piotr
- reprezentant szlachty przywiązanej do tradycji (religijny, skromny, naiwny)
i jego przyszła małżonka, szlachcianka przejawiająca upodobanie do wszystkie-
go, co obce (rozrzutna, pretensjonalna, egoistyczna). Pana Piotra autor
traktuje z pogodnym humorem i tylko z lekką ironią, bardziej mu współczując
niż kpiąc, natomiast w konstrukcji portretu szlachcianki posłużył się
karykaturą piętnując w ten sposób bezmyślne naśladowanie obcych wzorów. Świat
przedstawiony tworzą i prezentują bohaterowie posługujący się dwiema dramat,
formami podawczymi: dialogiem w ekspozycji i monologiem w akcji właściwej.
Zukrowski Wojciech (1916-2000) -prozaik, autor reportaży oraz książek dla
dzieci i młodzieży, współpracownik wielu czasopism. Studiował polonistykę na
UJ, ukończył ją po wojnie we Wrocławiu, w czasie wojny żołnierz AK, współred.
konspiracyjnego "Miesięcznika Literackiego". Po wojnie współprac. redakcji
"Odry", korespondent w czasie wojny w Wietnamie, był też w Laosie i Chinach; w
l. 1956-59 radca ambasady PRL w Indiach; prezes ZLP (1985-89). Debiutował
tomem poezji Rdza (1943). Sprawność warsztatu lit., przejrzystość i ekspresja
języka, wyrazistość rysunku bohaterów, bogactwo przeżyć, uroda świata,
odczucie związków człowieka z przyrodą stanowią o wartości i popularności
pisarstwa Z. Tematykę wojenną poruszał w zbiorach opowiadań Z kraju milczenia
(1946) i W kamieniołomie (1954) oraz powieściach Ręka ojca (1949) i Dni klęski
(1952). Czas powojennych konfliktów na Dolnym Śląsku opisał w pozycji Skąpani
w ogniu (1961). Kolejne zbiory opowiadań to m.in. Piórkiem flaminga (1947),
Słoneczne lato (1952), Okruchy weselnego tortu (1958), Szczęściarz (1967).
Dużą popularnością cieszyły się powieści Z., m.in. Kamienne tablice (1966,
ekr. 1986). Poczytne książki dla dzieci to opowiadania Porwanie w Tiu-
tiurlistanie (1946), Poszukiwacze skarbów (1953), Mój przyjaciel słoń (1957).
Pobyty w Azji zaowocowały reportażami, m.in. Dom bez ścian (1954), W
królestwie miliona słoni (1961), oraz zbiorami legend i baśni, m.in. Nieśmiały
narzeczony (1964). Z. jest również autorem gawęd o książkach i pisarzach W
głębi zwierciadła (1973), Rozmowy o książkach (1989) oraz zbioru felietonów
Karambole (1973). Wyróżniany licznymi nagrodami, w tym nagrodą państwową I st.
(1978).


Żuławski Jerzy.
528
Żuławski Jerzy (1874-1915) - poeta, prozaik, dramaturg, krytyk lit. Studiował
na politechnice z Zurychu i uniwersytecie w Bernie (doktorat z filozofii). Po
powrocie do kraju pracował jako nauczyciel w Jaśle i Krakowie. Od 1902r.
poświęcił się wyłącznie literaturze. Publikował w pismach krakowskich (m.in. w
> "Życiu" i "Krytyce"), warszawskich (w > "Chimerze") i lwowskich (w "Słowie
Polskim"). Od 1910 r. mieszkał w Zakopanem. Był współtwórcą Tatrzańskiego
Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. W czasie I wojny światowej - żołnierz
Legionów Piłsudskiego, redaktor legionowego pisma "Do broni". Debiutował w
Młodej Polsce wierszami katastroficznymi, w których winił Boga za zło świata
(Dies irae). Uprawiał lirykę intelektualną, erudycyjną (wpływ filozofii F.
Nietzschego i A. Schopenhauera) i patriotyczną (Stonce o pieśni, 1897; Z domu
niewoli, 1902;
poezja legionowa, np. wiersz Do moich synów). Jest znany gł. jako autor fanta-
styczno-nauk. trylogii powieściowej {Na srebrnym globie. Zwycięzca, Stara
ziemia, 1903-10), w której wybór między prawami materii i ducha uznał za
decydujący o przyszłości świata. Z. był autorem popularnych dramatów (m.in.
Dyktator, 1903; Eros i Psyche, 1904;
Gry, 1906; Za cenę leź, 1909), licznych opowiadań, esejów (m.in. Przed zwier-
ciadłem prawdy, 1914; Miasta umarłe, 1918) oraz przypowieści filoz. (Bajka o
człowieku szczęśliwym, 1910; Kuszenie Szatana, 1910).
"Życie" krakowskie (1897-1900) -czasopismo założone przez L. Szcze-pańskiego.
Początkowo chciało zapisywać najważniejsze przejawy życia społ. i
kulturalnego. Publikowali w nim po-zytywiści (m. in. > A. Asnyk i �> M.
Konopnicka) oraz moderniści (prawie
wszyscy). W 1898 r. redakcję objął > S. Przybyszewski (wrócił w tym celu z
Berlina) - zlikwidował dział społ. i uczynił "Ż." jednym z najważniejszych
pism lit.-artyst. młodego pokolenia. Tu ukazały się manifesty modernistów (>
Confiteor Przybyszewskiego i > Młoda Polska A. Górskiego), ich utwory (np. >
Warszawianka S. Wyspiańskiego i Hymny J. Kasprowicza) oraz liczne tłum. poezji
zach.europ. Szatą graficzną zajmował się > S. Wyspiański. Dzięki niemu
ukazały się w piśmie liczne reprodukcje współcz. obrazów.
"Życie" warszawskie (1887-91) - czasopismo założone przez > Z. Przesmyckiego-
Miriama. Miało charakter eklektyczny. Jego program to "otwarcie okien Europy",
czyli nadrobienie za-późnień wobec lit. zach.europ. (zwł. franc.). Dostarczało
informacji o nowych prądach w sztuce, publikowało przekl. z lit. obcych oraz
utwory pol. pisarzy.
"Życie Literackie" (1951-90) - krakowski tygodnik społ.-kult., wychodził w
Krakowie, w 1951-52 - dwutygodnik. Red. naczelni: > H. Markiewicz, W.
Machejek (od 1952). Do 1957 r. organ krakowskiego i katowickiego oddziału ZLP.
Tematycznie najsilniej związane z Krakowem, miało zasięg ogólnopolski.
Żywe kamienie (1918) - powieść > W. Berenta, apoteoza sztuki i artysty. Do
średniow. (XIV w.) miasta, pogrążonego w marazmie, żyjącego w poczuciu ładu
opartego na hierarchii społ. oraz spokoju płynącego z materialnego dostatku,
wkracza barwna trupa artystów. Nie mają imion - są określani funkcjami w
kulturze (goliard, baletnica-skocz-ka). Wnoszą chęć tworzenia, dążenie do
ideału (poszukiwacze św. Graala), po-
529
Żywot człowieka poćciwego
czucie osobistej wolności. Po ich stronie staną starzy mistrzowie: płatnerz,
ilumi-nator rękopisów, uczony. Powieść ukazuje tragizm artystów próbujących
zmienić świat: goliard i płatnerz umierają, a wraz z nimi ginie wielka,
bezinteresowna sztuka. Pozostali wykorzystają swój talent, by zarabiać na
życie. Berent rozumie ich, ale wie, że nie oni, lecz zmarli stworzyli dzieło,
które powinno się odradzać w następcach - takie jest przesłanie autora dla
współczesności. Barwny, plastyczny obraz życia średniow. miasta, łączenie
liryki z epiką i dramatem, uroczystego stylu z ruba-sznością, średniow.
alegorii z nowoczesną symboliką to walory Ź. k.
Żywot czlowieka poćciwego (poczciwego) - utwór parenetyczny > M. Reja, opubl.
jako jedna z siedmiu części > Zwierciadła albo Kstaltu, w którym każdy stan
snadnie się może swym sprawom jako we zwierciadle przypatrzyć (1568). Utwór
przedstawia życie szlachcica-ziemianina na tle cyklu przemian przyrody, całość
podzielona została na 3 księgi odpowiadające kolejnym etapom życia człowieka,
niezależnie wprowadził autor podporządkowanie porom roku. Rozważania o
zasadach obowiązujących w życiu poczciwym rozpoczynają refleksje natury teol.,
z których wynika, że człowiek obdarzony przez Boga rozumem jest cząstką
ogólnego porządku świata, dlatego jego
młodość, wiek dojrzały i starość są regulowane prawami natury. Utwór ukazuje
ideał - wzorzec osobowy człowieka umiejącego żyć w zgodzie z tymi prawami,
szanującego swoje pochodzenie i miejsce na ziemi. Rej dalej dowodzi, że
akceptacja tych zasad może stać się źródłem radości człowieka, a jeśli
połączona zostanie z cnotą i "poćciwo-ścią" - postawą nacechowaną satysfakcją
czerpaną z uczciwej pracy, pokorą w codziennym życiu wywodzącą się z wiary i
umiejętnym korzystaniem z przyjemności, to może przysporzyć uroku całemu życiu
oraz zapewnić spokojną starość. Renes. pochwała uroków życia znalazła wyraz w
niezwykle sugestywnych opisach codziennych zajęć wyraźnie podporządkowanych
porom roku, obrazowym języku odwołującym się do przykładów, licznych zdrobnie-
niach sygnalizujących pozytywne emocje piszącego. Autor chce dotrzeć ze swymi
wywodami i nauką do odbiorcy, temu celowi służą bezpośrednie pytania i zwroty
adresowane do czytelnika. Utwór napisany rok przed śmiercią Reja jest
podsumowaniem jego życiowych obserwacji i doświadczeń, zawiera wiele rad i
pouczeń podanych z dużą dozą życzliwości. Ź. cz. p., adresowany do szlachty
gospodarującej na swych dobrach, był obok > Dworzanina polskiego Ł.
Górnickiego ważnym zapisem wyobrażeń ludzi renesansu o wzorcach osobowych
epoki.


o
MIMUWUUlIFdWIEfC l PIIWSTOIU PBliSIl" IZMEl
POLAŃSiCI
jlohn Parker ; l
Barwna opowieść o niezwykłym życiu "potwora", ąroganta i oryginała, którego
styl bycia stanowi nieustająca pożywkę dla massniediów;
twórcy wyznającego zasadę, ze film ma być forma rozrywki dla widza-
podglądacza. Zdaniem ][acka Nicholsona. ..jego sytuacja była bardzo ;
interesującym, modelowym wręcz przykładem tego. co może zrobić rozgłos. Został
ekskomunikowany ze wspólnoty Hollywoodu, ponieważ jego żona wykazała brak
gustu, dając się zamordować i stajać;
się pożywka roku dla gazet". : ���,:� , , ;
150 x226 mm, oprawa twarda, mat, 16 s. ilustracji, 312 s.:: ;
O JERUZALEM!
Dominiaue Lapicrre, Larry Collins
Monumentalna opowieść ó Mieście Pokoju i izraelskiej walce :
o tożsamość. Autorzy, wybitni reporterzy, starają się obiektywnie :
opisać konflikt izraelsko-arabski. Akcja w tej książce rozwija się ;
szybko, jej tempo potęgują na przemian wątki tragiczne i komediowe. Czytelnik
musi przerywać czytanie... by złapać dech w piersiach. :
Według Ryszarda Kapaścińskiego to klasyczna pozycja literatury faktu. 150 x
226 mm, oprawa twarda, mat, 556 s.
SPIELBEBC
Nie autoryzowana biografia. ; : :
John Baxter
Książka o filmowcu wszech czasów, który w niebywały sposób potrafi połączyć
komercje ze sztuką. Zdaniem Baxtera to: "Goliat światowego;
kina, który paradoksalnie czerpie siłę z traumatycznego;dzieciristwa".
Biografia reżysera, który boi się ciemności, z wyjątkiem mroku sali kinowej...
Obowiązkowa pozycja na półce każdego fana E.T.. Indiany ;
fonesa. Parku jurajskiego. Szczęk czy Szeregowca Rydna.
150 x 226 mm. oprawa twarda, folią, 24 s. ilustracji. 592 s. ;
i : 50-011Wrocław, �dl. Kościuszki 35, tel./faks (071) 346 30 10;: ;
www.wydawnictwo-eiaiopa.pl ; e-inail: [e-mail]
: . ,MAŁY WIELKI SWIAX^^^^ Helena Saniewska
To powieść śmieszna i poważna, zwariowana i refleksyjną, książka o dorastaniu
i o sile naszych marzeń; o życiu w sż&fe i rodzinie, wreszcie o władzy - tej
zwyczajnej, jaką każdy z nas sprawuje nad innymi i tej zupełnie nam nieznanej
i niezwykłej. To opowieść dynamiczna, pełna zdarzeń i emocji, ale też ciepła i
poetycka, zbuntowana i oskarżyciełska... zaskakująca.
EUROEA,
g WYDAWNICTWO^
50-011 Wrocław, ul. Kościuszki 35 :
: tel./faks(071)3463010 ; ' www.wydawnictwo-europa.pl e-mail:
[e-mail]
Książka niezwykle atrakcyjna w odbiorze, wciąga fascynującą fabułą, po ludzku
wzrusza. Polszczyzna piękna, twórcza, operująca przebogatą, skrzącą humorem
frazeologią, nawiązującą do tradycji największych mistrzów pióra. :,.�",:. : ;
:
.-.,,�,�1; �.. ^.y'.... . ., �� :.:'.:�,,' � . '.'�.'�: ..:'; :..:.:!��!: prof.
Jan Miodek


ISeria|::MAD0żG.,Ś1rI^:.;;:, : -..' �� ,/" ' ';�',:
Skarbnica myśli i liryki. Myśli wielkich filozofów i uczonych, ludzi ,' sztuki
i kultury. Każda strona porusza i zaskakuje mądra refleksja i trafna, puentą.
Staranny wybór sentencji, wierszy i aforyzmów został dodatkowo:
ozdobiony przepiękną, oryginalną szatą graficzną. Klasycznie piękny prezent
dla siebie, najbliższych i przyjaciół. 123 x 193 mm. oprawi twarda, skóra
Mundior + wklejka, tłoczenit ziotcm;
druk sepia, papier Chamois. 16& S. : -^
: : : -: : : ^SWT0^
1SBN 83-85336.86-9;
Mądrość świata
Złota księga aforyzmów.
, ISBN 83-85336-83^ �
Sztuka życia,;;""
W poszukiwaniu własDej: drogi,
ISBN 83-85336-25-7 "��1 '
Niejedno ma imi;
^Aforyzmy o miłości.
ISBN 83.85336-7+5 ; .,:.-.. . : .
My rządzimy światem
O mężczyznach. ;'
1SBN 83-85336-bó.-l
Jaką jesteś...
O kobiecie.
ISBN 83 . ;27
"We dwoje
Klucz do szczęścia.
Seria wyróżniona przez Polskie Towarzystwo Wydawców Książek w konkursie
Najpiękniejsze Książki Roku.
ISBN 83-85336-91-5 :' : :
Radość tworzenia
Co z głowy, co z serca.
:��KBN83-853^6.e:'
JEcce iKMBOSt
O człowieliu.::::81
�'lIBS 83-85336.54-0 "�'�l
TtrBkkural E
Święta księga 'Indii.
ISBN 83-85336.22 2
Tylko miłość
Najpiękniejsze wiersze.
ISBN 83-85336-62.1 ;
Wszyscy ludzie filnro
Myśli, powiedzenia, cytatyi ,
EUROE^
tWY DA'^VN I C T W O ~S
Boska pieczęć Jiil
Mądrości Talmudu. �. � ;� �� � pł\,;y.,: . : \
Wybór i przekład 2 hebrajskiego !!
Aleksander Klugman ?
Staranny wybór sentencji, aforyzmów i przypowieści ;;
przekazywanych od tysięcy lat z pokolenia na pokolenie ' : | ! przez żydowskich
mędrców. Stanowią one podwaliny ;:' ; ;
filozofii, religii i kultury żydowskiej. Na przestrzeni ;;;
wieków Domagały utrzymać trwałość kulturową narodu " :: ;
żydowskiego w wielowiekowej tułaczce. : ^ ; :
Wybrane i tłumaczone bezpośrednio z języka hebrajskie! , | go. Wiele z nich
zostało po raz pierwszy przedstawione :
polskiemu czytelnikowi. ;
: 50-011 Wrocław, ul. Kościuszki 35 ;
tcl./faks (071) 3-16 30 10 , www.wydawnictwo-europa.pl. e-mail:
:curopa@'wyciawolctwo-eitr0)3



:.
ISBN 83 85336.85-S,
Słowniki Encyklopedyczne EUROPY
- DOBRZE WIEDZIEĆ!
Atrakcyjna seria zawierająca zasób wiedzy potrzebny każdemu wykształconemu :
człowiekowi. Prezentuje wszystkie dziedziny nauki w uporządkowanej czytelnej
formie. Ze względu na przystępny ^ęzyk oraz aktualny stan wiedzy chętnie
korzystaj ;:
z niej nic tylko uczniowie i studenci, ale również wszyscy ci, którzy chcą być
zawsze ; , "w czołówce". Słowniki te uwzględniała najnowsze zmiany programowe.
Zostały ,". Opracowane przez cenionych specjalistów i metodyków poszczególnych
dziedzin. :
Każdy tom to około 5000 haseł. Są cennym uzupełnieniem podręczników. Niezbędne
przy powtórkach i egzaminach. Przygotowują do olimpiad. Niezastąpione w
codzienne} pracy nauczyciela, ucznia gimnazjum i liceum oraz studenta.
Systematyzują, utrwalają \ i poszerzają wiedzę z danej dziedziny. Uczą
samodzielności i dyscypliny w nauce. ;
Wiedza, po którą zawsze można i warto sięgnąć. ;
H3 x 205 mm, oprawa twarda, szycie nićmi, folia, kolorowe ilustrącye, objętość
do 71& s.
]SBN:83-a7977-2(l-9 :;';:�:;:
ibiolutna MWOJC: zawiera integrację międii/priedniioTOiD.t
ISBN 83.8533&-W5 :
ISBN a3-8S33i.l7.fc:.
!SBN 83.85336-31-1
uwiera teluł lunityiugi RP
PRZY ZAMÓWIENIU CAŁEJ SERII 10% RABATU!
ISBN 83.87977-15-2
ISBN 83-85336.39.7
ISBN 83.87977.17-9
auTor: prof. Zbigniew Icw-STai-oinki!
Także:
�Literatura polska
�Słownik poprawnej ? polszczyzny
�Słownik ortografiez-no-gramatyczny
�Słownik wyrazów obcych
EUROB\
f w Y pTły NI c T w o A
50-011 Wrocław, ul. Kościuszki 35 tel/faks (071) 346 30 10 www.wydawnictwo-
europa.pl e-mafl: [e-mail]


::lgl
ZAPRASZAMY DO ODWIEDZENIA NASZYCH STRON!
www.wydawnjctwo-europa.pl
POLECAMY:
� pefny katalog: literatura, książki edukacyjne i prezentowe
� sklep internetowy - wygodny sposób dokonania zamówienia
� atrakcyjne ceny
� upusty i oferty specjalne, cotygodniowe promocje l informacje o autorach i
recenzje
� ciekawe linki związane z rynkiem wydawniczym
� wykaz księgarni i hurtowni, w których dostępne są nasze książki
Wydawnictwo EUROPA 50-011 Wrocław, ul. Kościuszki 35 tel./fax [phone]
europafiwydawnictwo-europa.pl
na życzenie przesyłamy bezpłatny, kolorowy katalog z niespodzianka.
nasz serwis iiiternetowf prowadzi ^pSS"ns www.ie.coni.pl
EUROPA W NA.II FP!!7YM WYnflmil