56 Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1997

T

eorie Lwa Dawidowicza Lan-
daua stanowià podstaw´ XX-
wiecznej fizyki materii skon-

densowanej. Jego prace dotyczy∏y m.in.
nadciek∏oÊci, nadprzewodnictwa, fizy-
ki czàstek elementarnych, astrofizyki
i wielu innych dziedzin nauki. Pozio-
my Landaua, diamagnetyzm Landaua,
widmo Landaua, teoria Landaua–Gin-
zburga i inne jego odkrycia pozostajà
do dzisiaj wa˝nymi narz´dziami fizy-
ki. Na jego podr´cznikach wykszta∏ci-
∏o si´ ju˝ kilka pokoleƒ fizyków: w bi-
bliotece Harvard University znajduje
si´ cztery razy wi´cej ksià˝ek Landaua
ni˝ znanego amerykaƒskiego fizyka
Richarda Feynmana.

W 1962 roku Landau otrzyma∏ Na-

grod´ Nobla za swoje osiàgni´cia w fi-
zyce. Jego wielbiciele widzieli w nim
teoretyka z wie˝y z koÊci s∏oniowej –
Êmia∏ego, bezczelnego, czarujàcego, ale
trzymajàcego si´ z daleka od codzien-
nych spraw. Ignorowali w ten sposób
pewne istotne wydarzenia w jego ˝yciu
zwiàzane z politykà: pod koniec lat
trzydziestych Landau sp´dzi∏ rok w
stalinowskim wi´zieniu, a w 10 lat póê-
niej przyczyni∏ si´ na rozkaz dyktato-
ra do budowy broni jàdrowej.

Dopiero dziÊ wiadomo, ˝e Landau wy-

znawa∏ poglàdy polityczne, za których
przyczynà dla KGB

1

by∏ on zawsze oso-

bà podejrzanà. Ujawniono to w∏aÊciwie
przez przypadek. W 1989 roku ukaza∏o
si´ czwarte wydanie biografii Landaua
napisanej przez Maj´ Besserab, siostrze-
nic´ jego ˝ony. Autorka twierdzi∏a, ˝e
dzi´ki nowej polityce g∏asnosti mog∏a
wreszcie przedstawiç ca∏à prawd´ o przy-
czynach aresztowania Landaua w 1938
roku. Besserab napisa∏a, ˝e niejaki
Leonid Piatigorski, student, który mia∏
do Landaua pretensje, oskar˝y∏ go o
szpiegostwo na rzecz Niemiec. Dzia∏o
si´ to w okresie stalinowskiej wielkiej
czystki, kiedy miliony ludzi zosta∏o bez-
podstawnie skazanych na Êmierç.

Na nieszcz´Êcie dla Besserab okaza-

∏o si´, ˝e Piatigorski jeszcze ˝yje. Rze-
czywiÊcie, Landau wyrzuci∏ go kiedyÊ
ze swojej grupy teoretyków w charkow-
skim Instytucie Fizyczno-Technicznym.
„Dau”, jak zwali wielkiego uczonego
uwielbiajàcy go studenci, bywa∏ dla nich
bardzo surowy, na drzwiach jego gabine-
tu wisia∏ napis: „Ostro˝nie! Gryzie!” Pia-
tigorski mimo wszystko w dalszym cià-
gu podziwia∏ Landaua i – oburzony
oskar˝eniami Besserab – latem 1990 roku
wytoczy∏ jej spraw´ o znies∏awienie.

S´dzia, któremu powierzono t´ spra-

w´, zwróci∏ si´ do KGB o sprawdzenie
zawartoÊci teczki Landaua. Nie znala-
z∏a si´ w niej ˝adna wzmianka o Piati-
gorskim, wobec czego Besserab musia-
∏a go publicznie przeprosiç. Moim
zdaniem przy tej okazji KGB stwier-
dzi∏o, ˝e uczony, z którego by∏a dum-
na ca∏a radziecka nauka, nie by∏ wcale
niewinnà ofiarà stalinowskiego sza-
leƒstwa, lecz prawdziwym antyradziec-
kim przest´pcà politycznym. W 1991
roku KGB opublikowa∏o niemal ca∏à
zawartoÊç teczki Landaua w Biulety-
nie Komitetu Centralnego Komunistycz-
nej Partii, piÊmie, które ukazywa∏o si´
bardzo krótko i mia∏o s∏u˝yç realiza-
cji polityki g∏asnosti.

W gmachu KGB

Tak si´ z∏o˝y∏o, ˝e mog∏em przejrzeç

teczk´ Landaua na kilka tygodni przed
opublikowaniem jej zawartoÊci.
Wkrótce po tym, kiedy pod koniec lat
osiemdziesiàtych rozpocz´∏a si´ piere-
strojka, uda∏o mi si´ dostaç prac´ w In-
stytucie Historii Nauki i Techniki
w Moskwie. Dyrektorem instytutu by∏
syn by∏ego ministra obrony Dmitrija
Ustinowa. Zdawa∏em sobie spraw´, ˝e
jego nazwisko mo˝e mi pomóc w po-
konaniu ogromnych przeszkód, i po-
stanowi∏em spróbowaç, czy uda mi si´
dotrzeç do archiwów KGB.

Z ogromnà starannoÊcià u∏o˝y∏em

list, w którym wskaza∏em, ˝e niemal
nic nie wiadomo o losach wielu wybit-
nych fizyków radzieckich, którzy zo-
stali aresztowani w latach trzydzie-
stych. Wyliczy∏em dwadzieÊcia par´
nazwisk i zapyta∏em, czy historycy mo-
gliby uzyskaç dost´p do teczek tych
osób. Po dwutygodniowym namyÊle
Ustinow podpisa∏ mój list; na szcz´-
Êcie (jak si´ póêniej dowiedzia∏em) tra-
fi∏ on na biurko wyjàtkowo liberalne-
go zast´pcy przewodniczàcego KGB.

Dwa miesiàce póêniej poinformo-

wano mnie, ˝e mog´ zapoznaç si´
z teczkami uczonych w g∏ównej kwa-
terze KGB na ¸ubiance, gdzie niezli-
czeni wi´êniowie sp´dzali pierwsze,
pe∏ne strachu godziny po aresztowa-
niu. Przy wejÊciu poddano mnie ˝enu-
jàco intymnej rewizji osobistej, po
czym zosta∏em wprowadzony do ma-
∏ego pokoju dla rodzin wi´êniów. To-
warzyszàcy mi urz´dnik oznajmi∏, ˝e
by∏oby mi bardzo trudno pracowaç
w pokoju pe∏nym p∏aczàcych ludzi,
i zaprowadzi∏ mnie do gabinetu, które-
go w∏aÊciciel by∏ akurat chory. Niewy-
kluczone, ˝e to w tym w∏aÊnie poko-
ju, z boazeriami z lat trzydziestych,
przes∏uchiwano Landaua. Przez okno
widzia∏em wewn´trzny gmach wi´zie-
nia, gdzie go przetrzymywano.

Ja równie˝ zosta∏em przes∏uchany.

Dwaj funkcjonariusze chcieli wiedzieç,
dlaczego moim zdaniem teczki dawno
zmar∏ych uczonych mogà zawieraç coÊ
interesujàcego. Odpowiadajàc na ich
pytania, zastanawia∏em si´, czemu
w ogóle wpuszczono mnie do siedziby
KGB. Z pewnoÊcià przes∏uchujàcy mnie
funkcjonariusze wiedzieli, ˝e moi ro-
dzice – ˚ydzi – w∏aÊnie wyjechali do
USA. Czy˝by usi∏owali zastawiç na
mnie pu∏apk´? Dopiero po pewnym
czasie uspokoi∏em si´ i doszed∏em do
wniosku, ˝e KGB po prostu próbuje po-
prawiç swój publiczny wizerunek. Gdy

ÂciÊle tajne ˝ycie

Lwa Landaua

Dokumenty z archiwów KGB Êwiadczà, ˝e geniusz radzieckiej fizyki by∏

wspó∏autorem antystalinowskiego manifestu

Gennady Gorelik

Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1997 57

na koniec spytali mnie, czy Andriej Sa-
charow by∏ rzeczywiÊcie dobrym fizy-
kiem, czy tylko przereklamowanym dy-
sydentem, uzna∏em, ˝e to pytanie po-
dyktowa∏a im zwyk∏a ciekawoÊç.

Po kilku godzinach zostawili mnie sa-

mego z pi´cioma teczkami na biurku. Do-
kumenty pochodzi∏y z lat 1930–1952; za-
wartoÊç niektórych akt by∏a zupe∏nie
przypadkowa. Teczka Landaua, którego
aresztowano pod koniec wielkiej czyst-
ki, gdy minà∏ ju˝ okres najwi´kszych
ekscesów, by∏a starannie uporzàdkowa-
na. W pierwszej chwili zastanawia∏em
si´, czy jej zawartoÊç nie zosta∏a sprepa-
rowana w latach dziewi´çdziesiàtych.
Ostatecznie doszed∏em do przekonania,
˝e wszystkie dokumenty, w tym rów-
nie˝ te, które zosta∏y sfabrykowane, po-
chodzà z lat trzydziestych. Niestety nie
by∏o mo˝liwoÊci skopiowania ich, mo-
g∏em co najwy˝ej r´cznie je przepisaç.

Tej samej nocy co Landau zostali rów-

nie˝ aresztowani fizycy Jurij B. Rumer
i Moisiej Korec. Rumer by∏ jednym z pio-
nierów chemii kwantowej. Korec, cho-
cia˝ sam nie zalicza∏ si´ do s∏awnych
uczonych, by∏ bliskim przyjacielem Lan-
daua i s∏u˝y∏ mu cz´sto radà w ró˝nych
praktycznych sprawach ˝yciowych.

W teczce Rumera znalaz∏em trzy ra-

porty bezimiennych informatorów. Au-
tor jednego z nich, dziwacznego mel-
dunku bez daty donosi∏, ˝e pewien
znajomy Rumera jest synem rabina,
mieszka w Berlinie i wspó∏pracuje z ge-
stapo. Drugi donos, z marca 1938 roku,
zawiera∏ opis rozmowy mi´dzy Rume-
rem i Landauem o radzieckich oficje-
lach. Landau mia∏ w niej wyraziç opi-
ni´, ˝e nie mo˝na oczekiwaç niczego
dobrego po osobnikach, którzy z uro-
dzenia sà podludêmi. Trzeci informa-
tor, w raporcie z 19 kwietnia, donosi∏,
i˝ Rumer i Landau wiedzieli o antyra-
dzieckiej ulotce, którà przygotowano do
rozpowszechnienia. Oryginalna, r´cz-
nie pisana ulotka jest podobno w teczce
Koreca, która – jak mi powiedziano –
znajduje si´ w biurze prokuratora gene-
ralnego. Natomiast w teczce Landaua
by∏a kopia przepisana na maszynie.

Ulotka mia∏a byç powielona i dyskret-

nie rozprowadzana podczas pochodu
pierwszomajowego. Oto jej treÊç:

Towarzysze!
Wielka sprawa rewolucji paêdzierniko-

wej zosta∏a nikczemnie zdradzona(...) Milio-
ny niewinnych ludzi wtràcono do wi´zieƒ
i nikt nie wie, kiedy przyjdzie jego kolej(...)

Czy nie widzicie, towarzysze, ˝e stali-

nowska klika dokona∏a faszystowskiego za-
machu stanu! Socjalizm pozosta∏ tylko na
stronicach gazet, ca∏kowicie wype∏nionych
k∏amstwami. Stalin, który wÊciekle niena-
widzi prawdziwego socjalizmu, jest taki sam

jak Hitler i Mussolini. Aby utrzymaç si´
przy w∏adzy, Stalin niszczy kraj i zmienia go
w ∏atwy ∏up bestialskiego niemieckiego
faszyzmu(...)

Proletariat naszej ojczyzny, który obali∏

w∏adz´ cara i kapitalistów, zdo∏a równie˝
obaliç faszystowskiego dyktatora i jego
klik´.

Niech ˝yje 1 maja, dzieƒ walki o socja-

lizm!

Antyfaszystowska Partia Robotnicza.

O ile mi wiadomo, manifest ten to

jeden z trzech dokumentów jawnie
pot´piajàcych Stalina, sporzàdzonych
przez radzieckich obywateli w latach
wielkiej czystki. Drugi to opublikowa-
ny w 1939 roku list otwarty radzieckie-
go dyplomaty, który uciek∏ do Pary˝a
i wkrótce zmar∏ w tajemniczych okolicz-
noÊciach. Trzeci to notatka w dzienni-
ku W∏adimira Wiernadskiego, dyrekto-
ra Instytutu Radowego. Napisanie takiej
ulotki, i to z zamiarem jej rozpowszech-
nienia, wymaga∏o niezwyk∏ej odwagi,
a mo˝e nawet szaleƒstwa. Aby zrozu-
mieç, dlaczego sprawcy tego czynu nie
zostali natychmiast rozstrzelani przez
KGB, musimy zapoznaç si´ z t∏em tych
wydarzeƒ.

Ideologiczna impertynencja

Landau urodzi∏ si´ 22 stycznia

1908 roku w Baku, oÊrodku wydobycia
i rafinacji ropy naftowej w Azerbejd˝a-
nie. Jego rodzice byli ˚ydami. Ojciec
pracowa∏ jako in˝ynier w miejscowym
przemyÊle naftowym, matka by∏a lekar-
kà. Gdy w 1917 roku wybuch∏a rewolu-
cja, Landau mia∏ dopiero dziewi´ç lat.
W wieku 14 lat podjà∏ studia na uniwer-
sytecie w Baku, a dwa lata póêniej prze-
niós∏ si´ na Uniwersytet Leningradzki.
Po ukoƒczeniu studiów w 1927 roku
rozpoczà∏ prac´ w leningradzkimi In-
stytucie Fizyczno-Technicznym, b´dà-
cym kolebkà radzieckiej fizyki.

W 1929 roku Landau otrzyma∏ stypen-

dium na wyjazd za granic´, w celu od-
wiedzenia zachodnich instytutów nauko-
wych. Przez rok pracowa∏ pod kierun-
kiem s∏ynnego wspó∏twórcy mechaniki
kwantowej Nielsa Bohra, którego zaczà∏
uwa˝aç za swego mistrza. W Cambridge
pozna∏ Piotra Kapic´, wp∏ywowego ra-
dzieckiego fizyka doÊwiadczalnego, któ-
ry od roku 1921 pracowa∏ w Cavendish
Laboratory. W odpowiedzi na jedno z
pytaƒ postawionych przez Kapic´ Lan-
dau opracowa∏ teori´ diamagnetyzmu
elektronów w metalach; by∏o to jego
pierwsze powa˝ne osiàgni´cie naukowe.

W 1932 roku przeniós∏ si´ do Charko-

wa, gdzie zosta∏ kierownikiem wydzia∏u
teoretycznego Ukraiƒskiego Instytutu Fi-
zyczno-Technicznego. Tam rozpoczà∏

LEW LANDAU (powy˝ej) i jego kole-
dzy na schodach Ukraiƒskiego Insty-
tutu Fizyczno-Technicznego w Char-
kowie. Zdj´cie pochodzi z 1934 roku.
Wkrótce póêniej Landau popad∏
w k∏opoty, gdy próbowa∏ ocaliç dzia∏
fizyki teoretycznej instytutu.

Za zgodà GENNADY’EGO GORELIKA

swoje donios∏e badania przemian
fazowych drugiego rodzaju, sub-
telnych zmian stanu uk∏adu, któ-
rym – w przeciwieƒstwie do za-
mra˝ania wody – nie towarzyszy
uwolnienie lub absorpcja ciep∏a.
Zajmowa∏ si´ równie˝ ferroma-
gnetykami, materia∏ami, z których
robi si´ magnesy.

Jako utalentowany i pe∏en za-

pa∏u nauczyciel Landau, wspól-
nie ze swym studentem, Jewgie-
nijem Lifszycem, rozpoczà∏ prac´
nad dziewi´ciotomowym pod-
r´cznikiem zatytu∏owanym Fizyka teo-
retyczna (wyd. polskie 1958–1961). Jego
instytut wkrótce zyska∏ reputacj´ kuê-
nicy fizyków Êwiatowej klasy, zdolnych
do rozwiàzania niemal ka˝dego proble-
mu fizyki teoretycznej.

Hendrik Casimir, fizyk, który pozna∏

Landaua w Kopenhadze, zapami´ta∏ go
jako zagorza∏ego komunist´, dumnego
ze swoich rewolucyjnych korzeni. Entu-
zjazm, z jakim Landau budowa∏ radziec-
kà nauk´, wyp∏ywa∏ z jego ˝arliwego
stosunku do socjalizmu. W 1935 roku
Landau opublikowa∏ dziwny artyku∏
zatytu∏owany „Bur˝uazja a fizyka
wspó∏czesna”; ukaza∏ si´ on w Izwie-
stiach, jednym z czo∏owych radzieckich
dzienników. Landau zaatakowa∏ w nim
bur˝uazj´ za uleganie religijnym przesà-
dom i w∏adzy pieniàdza oraz wychwa-
la∏ „bezprecedensowe mo˝liwoÊci roz-
woju fizyki w naszym kraju, jakie
stworzy∏a partia i rzàd”. Jako nami´tny
klasyfikator Landau uzna∏ siebie i swo-

ich przyjació∏ za „komunistów”, tych
zaÊ, których nienawidzi∏, okreÊli∏ mia-
nem „faszystów”, a starszych profeso-
rów nazwa∏ po prostu ˝ubrami.

Mimo swej wiary w radziecki ustrój

Landau musia∏ znosiç ataki partyjnych
pismaków. Pod koniec lat dwudziestych
okaza∏o si´, ˝e w rozpadach beta na po-
zór nie jest spe∏niona zasada zachowania
energii, co wzbudzi∏o du˝e poruszenie
wÊród fizyków. Landau i inni fizycy po-
czàtkowo poparli Bohra, który uwa˝a∏,
˝e w tym doÊwiadczeniu rzeczywiÊcie
energia nie jest zachowana. Póêniej Lan-
dau przekona∏ si´ jednak, ˝e ta hipoteza
jest sprzeczna z ogólnà teorià wzgl´d-
noÊci Einsteina i odrzuci∏ koncepcj´ Boh-
ra.

2

(Ostatecznie okaza∏o si´, ˝e popraw-

ne jest wyjaÊnienie zaproponowane
przez Wolfganga Pauliego – brakujàcà
energi´ unosi nie znana wczeÊniej czàst-
ka neutralna, nazwana póêniej przez En-
rica Fermiego „neutrino”.) Niestety, Fry-
deryk Engels, wspó∏twórca marksizmu,

pod koniec XIX wieku stwierdzi∏, ˝e za-
sada zachowania energii zawsze b´dzie
podstawà fizyki, i Landau zosta∏ ostro
skarcony w lokalnych gazetach za swà
ówczesnà herezj´.

Niezale˝nie od tego ju˝ wkrótce spo-

∏eczne i polityczne poglàdy Landaua mia-
∏y ulec przemianie fazowej. W 1934 ro-
ku nasta∏ nowy dyrektor charkow-
skiego instytutu. Jego zadaniem mia∏a
byç zmiana kierunku badaƒ – tak by od-
tàd uczeni zajmowali si´ zagadnienia-
mi o znaczeniu wojskowym i fizykà sto-
sowanà. Landau zaciekle walczy∏ o
ocalenie czystej nauki. Zaproponowa∏,
˝eby instytut podzieliç i w jednej jego
cz´Êci dalej prowadziç badania z zakre-
su fizyki teoretycznej. ˚ywa dyskusja
na temat przysz∏oÊci instytutu toczy∏a
si´ równie˝ na tablicy og∏oszeniowej.
G∏os zabra∏ m.in. Korec, który wystàpi∏
w obronie planów Landaua. Piatigor-
ski, który nie wiedzia∏, ˝e sprzeciw
wobec oficjalnych dyrektyw zostanie
uznany za sabotowanie radzieckich
przygotowaƒ wojennych, potwierdzi∏
istnienie tego planu wobec funkcjona-
riusza KGB (w∏aÊnie za to wykroczenie
Landau wyrzuci∏ go z grupy teoretycz-
nej). W listopadzie 1935 roku Korec zo-
sta∏ aresztowany.

Landau dzielnie próbowa∏ broniç

przyjaciela, odwo∏ujàc si´ do ukraiƒ-
skiego szefa KGB. Zdumiewajàce, ˝e
w tych czasach Korec zosta∏ zwolniony
„z braku dowodów winy”. (Kilka mie-
si´cy póêniej pewien funkcjonariusz
KGB z Charkowa zastrzeli∏ si´. Mo˝e

58 Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1997

WYWROTOWA ULOTKA napisana w 1938 roku przez Landaua i Moisieja Koreca sta∏a si´

powodem ich aresztowania i przes∏uchaƒ. W 1991 roku KGB opublikowa∏o wydrukowanà

wersj´ ulotki (z lewej) i nakaz aresztowania. Po dwóch miesiàcach sp´dzonych w wi´zie-

niu Landau z∏o˝y∏ pisemne przyznanie si´ do winy (z prawej), wyk∏adajàc w szczegó∏ach

przyczyny swego rozczarowania do radzieckiego ustroju. W 1991 roku KGB przekaza∏o

redakcji pisma Priroda zdj´cie wi´zienne Landaua en face (poni˝ej); odmówi∏o jednak do-

starczenia fotografii z profilu t∏umaczàc, ˝e jest ona zbyt przygn´biajàca.

Wszystkie dokumenty za zgodà GENNADY’EGO GORELIKA

by∏ jednym z wielu idealistów, którzy
nie potrafili znieÊç coraz bardziej oczy-
wistej przepaÊci mi´dzy komunistycz-
nymi idea∏ami i rzeczywistoÊcià.) Jed-
nak w teczce Koreca pozosta∏a notatka
s∏u˝bowa, zalecajàca nadzorowanie je-
go dzia∏alnoÊci, bo choç „jego wina nie
zosta∏a wykazana”, to „by∏ on cz∏on-
kiem kontrrewolucyjnej, destrukcyjnej
organizacji kierowanej przez Landaua”.

W 1937 roku KGB aresztowa∏o kilku

niemieckich fizyków pracujàcych w
Charkowie i wielu innych uczonych.
Zanim przyjaciele Landaua, Lew Szub-
nikow i Lew Rozienkiewicz zostali roz-
strzelani, „zeznali”, i˝ Landau kierowa∏
kontrrewolucyjnà organizacjà. Landau
uzna∏, ˝e lepiej b´dzie schroniç si´ w
jakieÊ inne, bezpieczniejsze miejsce.
Kapica zaoferowa∏ mu stanowisko kie-
rownika oddzia∏u teoretycznego w In-
stytucie Problemów Fizycznych w Mo-
skwie. Landau przeniós∏ si´ tam w
lutym, a wkrótce po nim do Moskwy
przyjecha∏ równie˝ Korec. (Rumer pra-
cowa∏ tam ju˝ wczeÊniej.) Po up∏ywie
roku, 28 kwietnia 1938, Landau i jego
dwaj przyjaciele zostali aresztowani.

W wi´zieniu

Studentów i kolegów Landaua, któ-

rzy wystàpili w jego obronie, pot´pio-
no za wspieranie koncepcji „sprzecz-
nych z materializmem dialektycznym,
a nawet z zasadà zachowania energii”.
Byli oni przekonani, ˝e na Landaua do-
niós∏ ktoÊ z nieprzyjaznych mu ludzi,
ura˝ony jego zuchwa∏oÊcià. Landau
z pewnoÊcià mia∏ wielu wrogów, gdy˝
lubi∏ nadeptywaç innym na odciski. Na
przyk∏ad któregoÊ roku na prima apri-
lis wywiesi∏ na tablicy og∏oszeƒ w char-
kowskim instytucie rzekomo oficjalnà
notatk´, która zawiera∏a klasyfikacj´
pracowników pod wzgl´dem ich zdol-
noÊci naukowych i nowà tabel´ p∏ac,

zgodnà z tà klasyfikacjà. ˚art Landaua
nie przypad∏ kierownictwu do gustu.

Jednak Landau zosta∏ oskar˝ony

o znacznie powa˝niejsze przest´pstwa
ni˝ naukowa herezja. Zarzucono mu kie-
rowanie kontrrewolucyjnà organizacjà;
KGB uzna∏o za wystarczajàce „dowody”
zeznania wymuszone na jego kolegach.
Ulotka mia∏a wp∏yw wy∏àcznie na ter-
min aresztowania – par´ dni przed trady-
cyjnym pochodem pierwszomajowym.

Jak si´ okaza∏o, Rumer nie mia∏ nic

wspólnego z ulotkà, co potwierdzili za-
równo Landau, jak i Korec, dzi´ki cze-
mu uwolniono go od tego zarzutu. Za to
w wyniku fa∏szywych oskar˝eƒ o szpie-
gostwo na rzecz Niemiec Rumer musia∏
sp´dziç dziesi´ç lat w szaraszce – wi´-
ziennym instytucie naukowym.

Landau trafi∏ na ¸ubiank´. Z po-

Êpiesznie nabazgranej notatki sporzà-
dzonej zapewne przez funkcjonariusza
KGB i znajdujàcej si´ w jego teczce wy-
nika, ˝e Landaua zmuszano, by sta∏ sie-
dem godzin dziennie, i gro˝ono mu
przeniesieniem do jeszcze ci´˝szego
wi´zienia, Lefortowa. Po dwóch miesià-
cach Landau za∏ama∏ si´ i spisa∏ szeÊcio-
stronicowe przyznanie si´ do winy; jest
to zapewne najd∏u˝szy dokument, jaki
odr´cznie napisa∏. (Wychodzàc z wi´-
zienia, ka˝dy zwolniony musia∏ podpi-
saç zobowiàzanie do zachowania w ta-
jemnicy wszystkiego, co go spotka∏o.
Landau nigdy nie mówi∏ o tym okresie
swojego ˝ycia.)

W swych zeznaniach Landau pisa∏:

„W poczàtkach 1937 roku doszliÊmy do
wniosku, ˝e partia uleg∏a degeneracji
i rzàd radziecki nie dzia∏a ju˝ w intere-
sie robotników, lecz wàskiej grupy rzà-
dzàcej oraz ˝e dobro kraju wymaga oba-

lenia istniejàcego rzàdu i utworzenia
w ZSRR paƒstwa, w którym zachowane
by∏yby ko∏chozy i paƒstwowa w∏asnoÊç
przemys∏u, ale jednoczeÊnie obowiàzy-
wa∏yby zasady paƒstw demokracji bur-
˝uazyjnej.”

Z uwagi na to, ˝e zeznania zosta∏y wy-

muszone, nie nale˝y ich braç szczegól-
nie powa˝nie, ale to stwierdzenie jest tak
niezwyk∏e, ˝e wydaje mi si´ prawdziwe.
Wi´kszoÊç radzieckich obywateli potrze-
bowa∏a jeszcze pi´çdziesi´ciu lat, by zgo-
dziç si´ z wnioskiem, do którego doszli
ci dwaj fizycy. To Korec przekona∏ Lan-
daua o koniecznoÊci podj´cia praktyczne-
go dzia∏ania i to jego pismem zosta∏a spo-
rzàdzona ulotka, ale autorem zawartej
w niej politycznej diagnozy by∏ Landau,
znany powszechnie ze swej „grafofobii”.
Wi´kszoÊç jego prac w rzeczywistoÊci
napisali koledzy, w tym równie˝ s∏ynny
podr´cznik fizyki teoretycznej. Dwaj kon-
spiratorzy podpisali ulotk´ nazwà nie
istniejàcej organizacji, poniewa˝ mieli
nadziej´, ˝e dzi´ki temu ludzie powa˝niej
jà potraktujà.

Korec sp´dzi∏ w gu∏agu 20 lat.

W 1958 roku powróci∏ do Moskwy, gdzie
rozmawia∏em z nim kilka razy, przed je-
go Êmiercià na raka w 1984 roku. By∏ en-
tuzjastà nauki, pracowa∏ w redakcji popu-
larnego czasopisma naukowego. Mimo
swych ci´˝kich prze˝yç by∏ cz∏owiekiem
bardzo ˝ywym i pe∏nym energii; opo-
wiedzia∏ mi wiele historyjek na temat
Landaua, ale nigdy nie wspomina∏, w ja-
kich okolicznoÊciach zostali aresztowa-
ni. Korec nigdy nie zosta∏ zrehabilito-
wany (to znaczy, oficjalnie uznany za
ofiar´ nieuzasadnionych oskar˝eƒ). Su-
geruje to, ˝e w przeciwieƒstwie do wi´k-
szoÊci ofiar wielkiej czystki aresztowa-
no go z jakichÊ rzeczywistych przyczyn.

Landaua uratowa∏ Kapica. Jako wy-

nalazca nowej metody produkcji tlenu
potrzebnego w metalurgii, a tym samym
w ca∏ym przemyÊle, Kapica wyrobi∏ so-

Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1997 59

WSPÓ¸PRACOWNICY I PRZYJACIELE
Landaua, Korec (z lewej) i Jurij B. Rumer
(poni˝ej), zostali aresztowani tej samej no-
cy co on. Korec sp´dzi∏ w gu∏agu 20 lat; Ru-
mer pozostawa∏ przez 10 lat w szaraszce,
karnej instytucji, gdzie wi´êniowie prowa-
dzili badania naukowe. Piotr Kapica (z pra-
wej) ocali∏ Landaua, twierdzàc, ˝e tylko on
mo˝e wyjaÊniç jego nowe, wielkie odkry-
cie – nadciek∏oÊç.

Za zgodà GENNADY’EGO GORELIKA

Za zgodà GENNADY’EGO GORELIKA

AIP EMILIO SEGR

É

VISUAL ARCHIVES

bie bardzo dobre stosunki z w∏adzami.
Wykazywa∏ niezwyk∏y talent w kontak-
tach z radzieckimi dygnitarzami; w cià-
gu swego ˝ycia napisa∏ do w∏adców na
Kremlu ponad sto listów, w których po-
rusza∏ zagadnienia polityki naukowej
i wyst´powa∏ w obronie fizyków, takich
jak W∏adimir Fock, teoretyk zajmujàcy
si´ kwantowà teorià pola.

W 1938 roku „zniknà∏” ówczesny

przewodniczàcy KGB i jego miejsce zajà∏
¸awrentij Beria. Po trwajàcej dwa lata
rzezi Stalin osiàgnà∏ swój cel – zniszczy∏
wszystkich rywali, rzeczywistych i uro-
jonych. Wyczuwajàc okazj´, Kapica napi-
sa∏ do premiera Wiaczes∏awa Mo∏otowa,
˝e w∏aÊnie dokona∏ wa˝nego odkrycia
w „najbardziej zagadkowej dziedzinie
wspó∏czesnej fizyki” i ˝aden teoretyk
oprócz Landaua nie zdo∏a go wyjaÊniç.

W 1939 roku, na dzieƒ przed 1 maja, po
rocznym pobycie w wi´zieniu Landau
zosta∏ warunkowo zwolniony. Kilka mie-
si´cy póêniej wyjaÊni∏ zaobserwowanà
przez Kapic´ nadciek∏oÊç, opierajàc si´
na swojej teorii przemian fazowych dru-
giego rodzaju. Kilkadziesiàt lat póêniej
obaj, Landau (w 1962 roku) i Kapica
(w 1978 roku), otrzymali Nobla.

W 1939 roku Landau o˝eni∏ si´ z K.T.

Drobanzewà; w 1946 roku urodzi∏ si´ im
syn Igor. Ich ma∏˝eƒstwo by∏o doÊç nie-
zwyk∏e. Najwyraêniej Landau wierzy∏
w wolnà mi∏oÊç i namawia∏ do jej prak-
tykowania swoich studentów, a tak˝e
w∏asnà zdezorientowanà nieco ˝on´.

Kilka lat po zwolnieniu Landaua

z wi´zienia Stalin zarzàdzi∏ rozpocz´-
cie realizacji radzieckiego projektu bu-
dowy broni jàdrowej; ruszy∏a ona pe∏-

nà parà po zrzuceniu bomby na Hiro-
szim´. Równie˝ instytut Kapicy bra∏
udzia∏ w pracach nad skonstruowaniem
bomby. Z polecenia Stalina Beria nad-
zorowa∏ przebieg realizacji ca∏ego pro-
gramu. Kapica nie by∏ pacyfistà, ale nie
chcia∏ pracowaç pod kierunkiem g∏ów-
nego stalinowskiego ˝andarma, w at-
mosferze supertajnoÊci, wobec czego na-
pisa∏ do Stalina list, w którym stwierdzi∏,
˝e Beria nie nadaje si´ do kierowania
programem atomowym.

Bomba wodorowa

To by∏ nadzwyczaj ryzykowny krok.

Zaprzyjaêniony z Kapicà genera∏ Andriej
Chru∏ow opowiedzia∏ mu rozmow´, któ-
rà pods∏ucha∏, mi´dzy Berià i Stalinem.
Beria domaga∏ si´ g∏owy Kapicy, ale Sta-
lin zgodzi∏ si´ tylko na zwolnienie uczo-
nego ze wszystkich zajmowanych stano-
wisk. Stalin zapewne mia∏ na wzgl´dzie
Êwiatowà s∏aw´ Kapicy, który by∏ m.in.
cz∏onkiem British Royal Society.

Kapica uniknà∏ egzekucji, ale do Êmier-

ci Stalina przebywa∏ w swojego rodzaju
areszcie domowym, Landau natomiast
bra∏ udzia∏ w realizacji ÊciÊle tajnego pro-
gramu budowy bomby. Zajmowa∏ si´ ra-
czej obliczeniami numerycznymi, a nie
zagadnieniami fizyki teoretycznej. Wraz
ze swymi podw∏adnymi Landau obliczy∏
przebieg wybuchu pierwszej radzieckiej
bomby termojàdrowej, zbudowanej
wed∏ug koncepcji „przek∏adaƒca”, z wy-
korzystaniem deuterku litu. (Zdaniem
Hansa Bethego, jednego z twórców ame-
rykaƒskiej bomby, w USA rozwa˝ano
wykorzystanie tego zwiàzku w bombie
zbudowanej wed∏ug planu okreÊlanego
jako „budzik”, analogicznego do „prze-
k∏adaƒca”. W odró˝nieniu od Landaua
Amerykanie nie potrafili jednak przewi-
dzieç mocy wybuchu.)

Cz´Êç prac matematycznych Lan-

daua, które powsta∏y w zwiàzku z pro-
gramem jàdrowym, zosta∏a odtajniona
i opublikowana podczas pierwszej od-
wil˝y atomowej

3

w 1958 roku. Artyku∏

o numerycznych metodach ca∏kowania
sprawia troch´ dziwne wra˝enie w to-
mie Prac zebranych Landaua, który po-
za tym zawiera wy∏àcznie prace fizycz-
ne. W tomie tym mo˝na równie˝
znaleêç jednà z jego najwa˝niejszych
publikacji, którà napisa∏ wspólnie z Gin-
zburgiem w 1950 roku, podczas pracy
nad budowà bomby. Artyku∏ ten zawie-
ra prostà i bardzo ogólnà teori´, pozwa-
lajàcà opisaç wiele ró˝nych uk∏adów fi-
zycznych – nadprzewodniki, czàstki
elementarne, mieszaniny chemiczne itd.
Teoria Landaua– Ginzburga by∏a anty-
cypacjà ogólnej koncepcji spontanicz-
nego ∏amania symetrii; zjawisko to ma

60 Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1997

Dokonania Landaua

P

ierwszym wa˝nym pomys∏em naukowym Landaua by∏o wprowadzenie w 1927 ro-
ku macierzy g´stoÊci, która umo˝liwia opis uk∏adu reprezentowanego przez mie-

szanin´ stanów kwantowych. Nast´pnie Landau opisa∏ w∏asnoÊci magnetyczne elek-
tronów w metalu; stwierdzi∏ wtedy, ˝e elektrony w polu magnetycznym poruszajà
si´ po orbitach ko∏owych i zajmujà dyskretne poziomy energii, dziÊ zwane pozioma-
mi Landaua. W astrofizyce wprowadzi∏ koncepcj´ istnienia neutronowych jàder
gwiazd, które póêniej sta∏y si´ znane jako gwiazdy neutronowe. RównoczeÊnie z fi-
zykami amerykaƒskimi wyjaÊni∏, jak promieniowanie kosmiczne powoduje kaskady
elektronowe.

Najwi´kszym osiàgni´ciem naukowym Landaua by∏a analiza przemian fazowych

drugiego rodzaju. Podczas tego rodzaju zmiany stanu uk∏ad przechodzi od fazy upo-
rzàdkowanej do nieuporzàdkowanej, nie absorbujàc ciep∏a. Przyk∏adem takiej prze-
miany jest przejÊcie helu od stanu normalnego do nadciek∏ego. Landau wyjaÊni∏
nadciek∏oÊç, wprowadzajàc poj´cie rotonu, elementarnego wzbudzenia, którego
istota pozostaje tajemnicà. Zaproponowa∏ równie˝ poj´cie parametru uporzàdkowa-
nia. W przypadku nadciek∏ego helu parametr uporzàdkowania opisuje zachowanie
atomów we wspólnym stanie kwantowym; w przypadku nadprzewodnictwa para-
metr uporzàdkowania opisuje przep∏yw pràdu w polu magnetycznym; poj´cie to sto-
suje si´ równie˝ w opisie helu 3.

W roku 1950, razem ze swym studentem Witalijem Ginzburgiem, Landau opraco-

wa∏ teori´ pozwalajàcà opisaç zjawisko spontanicznego ∏amania symetrii za pomo-
cà parametru uporzàdkowania. Spontaniczne ∏amanie symetrii powoduje m.in., ˝e
kwarki majà niezerowà mas´.

Landau bada∏ równie˝ proces powstawania domen w ferromagnetykach – materia-

∏ach, z których zrobione sà zwyk∏e magnesy. Zajmowa∏ si´ fizykà plazmy, a w 1956 ro-

ku opracowa∏ teori´ cieczy Fermiego, sk∏a-
dajàcej si´ z silnie oddzia∏ujàcych czàstek
podobnych do elektronów. Interesowa∏ si´
równie˝ teorià czàstek elementarnych: opra-
cowa∏ statystycznà teori´ jàdra atomowego,
wprowadzi∏ zasad´ zachowania symetrii kom-
binowanej i wskaza∏ na niespójnoÊç elektro-
dynamiki kwantowej. Lista ta nie wyczerpuje
wszystkich jego dokonaƒ.

Scientific American

DZIESI¢å PRZYKAZA¡ LANDAUA – wy-
ryta w kamieniu lista jego najwi´kszych osià-
gni´ç naukowych, sporzàdzona przez studen-
tów w 1958 roku z okazji 50 urodzin wielkiego
fizyka. Landau stworzy∏ „szko∏´” fizyki – spo-
sób opisywania Êwiata przyrody – w której
wychowa∏o si´ wielu znanych uczonych.

Za zgodà GENNADY’EGO GORELIKA

bardzo du˝e znaczenie m.in. w fizyce
czàstek elementarnych.

Na ironi´ zakrawa fakt, ˝e za swój

wk∏ad w budow´ bomby jàdrowej i wo-
dorowej Landau dwukrotnie otrzyma∏
Nagrod´ Stalinowskà, w 1949 i w 1953
roku. W 1954 roku nadano mu tytu∏ Bo-
hatera Pracy Socjalistycznej. W 1957 ro-
ku Landau zwróci∏ si´ do Komitetu
Centralnego KPZR o zgod´ na wyjazd
za granic´. Na ˝àdanie Komitetu KGB
dostarczy∏o zapisy rozmów Landaua
z kolegami z lat 1947–1957. KGB opie-
ra∏o si´ na donosach informatorów i ra-
portach uzyskanych za pomocà „tech-
nik specjalnych”. Dokument
ten, odnaleziony w archiwum
KPZR, ujawnia wiele faktów.

Wed∏ug zapisów Landau

okreÊla∏ siebie jako „uczonego-
niewolnika”. JeÊli wziàç pod
uwag´ jego buntowniczà natu-
r´, takie stanowisko nie powin-
no nas dziwiç; oprócz tego
prze˝ycia z lat trzydziestych
sprawi∏y, ˝e sta∏ si´ przeciwni-
kiem Stalina. Z dokumentów wy-
nika jednak, ˝e Landau przeszed∏
g∏´bszà politycznà przemian´.
KiedyÊ jeden z jego znajomych
powiedzia∏, ˝e gdyby Lenin nagle
o˝y∏, by∏by przera˝ony tym, co by
ujrza∏. „Lenin stosowa∏ dok∏adnie takie
same represje” – odparowa∏ Landau.

Nieco póêniej Landau wyrazi∏ nast´-

pujàcà opini´: „W 1937 roku doszed∏em
do przekonania, ˝e nasz ustrój to re˝im
zdecydowanie faszystowski, który nie
mo˝e sam si´ zmieniç w ˝aden prosty
sposób (...) Uwa˝am, ˝e dopóki ustrój
ten istnieje, by∏oby Êmieszne liczyç, i˝
przeobrazi si´ w coÊ przyzwoitego (...)
Pytanie o pokojowà likwidacj´ nasze-
go ustroju to pytanie o przysz∏oÊç ludz-
koÊci (...) Bez faszyzmu nie b´dzie woj-
ny.” Landau powiedzia∏ na koniec: „To
ca∏kiem oczywiste, ˝e Lenin by∏ pierw-
szym faszystà.”

Poglàdy Landaua by∏y w owych cza-

sach zupe∏nie niezwyk∏e. Trzeba pami´-
taç, ˝e niemal wszyscy jego koledzy by-
li zaprzysi´g∏ymi zwolennikami ra-
dzieckiego systemu. Takie poglàdy g∏o-
sili m.in. Igor Jewgieniewicz Tamm,

pierwszy radziecki fizyk, który otrzy-
ma∏ Nagrod´ Nobla, oraz Andriej Sa-
charow, pierwszy radziecki laureat Po-
kojowej Nagrody Nobla. Ci, którzy
dostrzegali grzechy Stalina, uwa˝ali go
za zbrodniarza i zdrajc´ sprawy Leni-
na. Sam Lenin pozosta∏ jednak dla nich
bohaterem.

O ile mi wiadomo, tylko dwaj fizycy

wyra˝ali niech´ç do pracy nad budowà
stalinowskiej bomby. Jeden to Landau,
drugi – Michai∏ Leontowicz, który od 1951
roku kierowa∏ teoretycznymi badania-
mi syntezy jàdrowej. Landau bra∏

udzia∏ w pracach nad budowà bomby, po-
niewa˝ zapewnia∏o mu to bezpieczeƒstwo,
ale stara∏ si´ ograniczyç swojà rol´. Kie-
dyÊ sklà∏ Jakowa Zeldowicza („ta dziw-
ka”) za próby doprowadzenia do rozbu-
dowy programu. KGB pilnie odnotowa∏o
s∏owa Landaua, który tak skomentowa∏
Êmierç Stalina wobec swego przyjaciela
i ucznia Izaaka M. Cha∏atnikowa: „No, na-
reszcie. Umar∏. Ju˝ si´ go nie boj´ i nigdy
wi´cej nie b´d´ pracowa∏ [nad bronià jà-
drowà].” Landau rzeczywiÊcie wycofa∏ si´
z programu badaƒ nad budowà bomby.

Nasuwa si´ jednak oczywiste pytanie.

Skoro Landau tak niech´tnie uczestni-
czy∏ w tym programie, dlaczego wniós∏
tak du˝y wk∏ad w jego rozwój? Cha∏at-

nikow, dyrektor utworzonego w 1965 ro-
ku Instytutu Fizyki Teoretycznej imienia
Landaua, powiedzia∏ mi, ˝e uczony ten
po prostu nie umia∏ êle pracowaç.

Landau by∏ postacià wyjàtkowà, po-

niewa˝ potrafi∏ we w∏aÊciwy sposób oce-
niç prawdziwà natur´ radzieckiego sys-
temu i by∏ doÊç odwa˝ny, by wyraziç
swojà opini´. Jego pozycja wÊród radziec-
kich fizyków budujàcych bomb´ by∏a
szczególnie trudna, Landau bowiem
Êwietnie zdawa∏ sobie spraw´, w czyje
r´ce dostanie si´ ta pot´˝na broƒ.

W 1962 roku Landau uleg∏ wy-

padkowi samochodowemu. Prze-

˝y∏, ale powa˝ne uszkodzenia

mózgu mia∏y tragiczne skutki –

spowodowa∏y zmian´ jego oso-

bowoÊci i pozbawi∏y go nauko-

wego geniuszu. Landau zdawa∏

sobie z tego spraw´. Zmar∏

1 kwietnia 1968 roku. Jego stu-

dent Aleksander I. Achiezer

wspomina, ˝e gdy o tym us∏y-

sza∏, uzna∏, ˝e to kolejny dow-

cip primaaprilisowy Daua.

Po dwóch tygodniach bada-

nia teczek KGB mia∏em ju˝

doÊç. Dowiedzia∏em si´ z nich,

ilu ludziom z∏amano ˝ycie,

i by∏o to dla mnie zbyt du˝ym

obcià˝eniem emocjonalnym. Po rozpa-
dzie ZSRR w 1991 roku KGB zosta∏o zre-
organizowane i – o ile mi wiadomo – od
tej pory ˝aden historyk nie uzyska∏ zgo-
dy na systematyczne badania archiwal-
ne. Niewàtpliwie archiwa kryjà jeszcze
wiele fascynujàcych historii – kto wie,
mo˝e sà tam i inne materia∏y o tym nie-
zwyk∏ym fizyku.

T∏umaczy∏

Piotr Amsterdamski

Przypisy:

1

KGB (Komitet Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego przy

Radzie Ministrów ZSRR) zosta∏o utworzone w 1954
roku. W Rosji od 1917 roku, a w ZSRR od 1934 do
1946 roku dzia∏a∏o NKWD (Ludowy Komisariat
Spraw Wewn´trznych) – przyp. red.

2

Stwierdzenie autora jest raczej zagadkowe, gdy˝

trudno zrozumieç, jak tak lokalny kwantowy efekt
móg∏by byç sprzeczny z klasycznà teorià wzgl´d-
noÊci – przyp. t∏um.

3

W sierpniu 1955 roku w Genewie odby∏a si´ mi´-

dzynarodowa konferencja na temat pokojowego
wykorzystania energii atomowej, a w kwietniu 1956
Kurczatow wyg∏osi∏ w Harwell dwa wyk∏ady –
o energetyce jàdrowej i radzieckich pracach doty-
czàcych kontrolowanej syntezy termojàdrowej –
przyp. t∏um.

Â

WIAT

N

AUKI

Paêdziernik 1997 61

ÂCIÂLE TAJNA NOTATKA, w której Lan-
dau prosi Igora E. Tamma o dostarczenie da-
nych na temat pr´dkoÊci czàstek, potrzeb-
nych w obliczeniach pierwszej radzieckiej
bomby wodorowej.

Informacje o autorze

GENNADY GORELIK jest pra-

cownikiem naukowym w Center

for Philosophy and History of

Science w Boston University. Ty-

tu∏ doktora otrzyma∏ w 1979 roku

w Instytucie Historii Nauki i Tech-

niki Rosyjskiej Akademii Nauk.

Obecnie pracuje nad monografià

Andrieja Sacharowa, korzystajàc

ze stypendium fundacji Guggen-

heima i MacArthura.

Literatura uzupe∏niajàca

LANDAU, THE PHYSICIST AND THE MAN: RECOLLECTIONS OF L.D. LANDAU

. Red. I.M. Khalatnikov; Pergamon

Press, 1989.

KAPITZA IN CAMBRIDGE AND MOSCOW: LIFE AND LETTERS OF A RUSSIAN PHYSICIST

. Red. J.W. Boag, P.E. Rubinin

i D. Schoenberg; North-Holland, 1990.

MATVEI PETROVICH BRONSTEIN AND SOVIET THEORETICAL PHYSICS IN THE THIRTIES

. Gennady E. Gorelik i Viktor

Ya. Frenkel; Birkhauser, Basel and Boston, 1994.

STALIN AND THE BOMB: THE SOVIET UNION AND ATOMIC ENERGY

, 1939–1956. David Holloway; Yale Universi-

ty Press, 1994. Wydanie polskie: Stalin i bomba, przek∏ad P. Amsterdamski, Prószyƒski i S-ka, Warsza-

wa 1996.

„MEINE ANTISOWJETISCHE TAETIGKEIT...”: RUSSISCHE PHYSIKER UNTER STALIN

. Gennady Gorelik; Vieweg, Braun-

schweig, 1995.

Za zgodà GENNADY’EGO GORELIKA