1

* ÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE *

Acta Archaeologica Lodziensia Nr 54

ód! 2008

89

Zabawka czy or"# $wiczebny?

Przyczynek do bada% nad problematyk& drewnianych

na'ladownictw 'redniowiecznych mieczy

Piotr N. Kotowicz

W trakcie bada% 'redniowiecznych stanowisk

archeologicznych, na których zaistnia(y warunki do
dobrego zakonserwowania si" przedmiotów drew-
nianych, stosunkowo cz"stymi znaleziskami s&
wykonane z tego surowca na'ladownictwa broni,
w szczególno'ci za' mieczy

1

. Zabytki takie znane

s& w(a'ciwie na ca(ym terytorium pó(nocnej cz"'ci
naszego kontynentu i co interesuj&ce, wyst"puj& w
szerokim przedziale chronologicznym: pocz&wszy
od VIII, a ko%cz&c na XV w.

2

Szczególnie licznie

odkrywane s& na stanowiskach archeologicznych
w Rosji i Bia(orusi, znane s& tak#e z bada% na
otwie, Finlandii, w Polsce, Czechach, Niemczech,
Holandii, a nawet w Irlandii i na Grenlandii. Ogó-
(em znanych jest oko(o 200 zabytków tego typu

3

.

1

Oprócz drewnianych na'ladownictw mieczy, w materiale archeolo-

gicznym wyst"puj& równie# inne zabytki „uzbrojenia” takie jak topory,
w(ócznie, no#e-sztylety, miniaturowe kusze, (uki i strza(y. Obowi&-
zuj&ca w literaturze interpretacja tych zabytków jako zabawek dzie-
ci"cych, podobnie jak w przypadku mieczy, nie zawsze jest tak jed-
noznaczna, jednak ze wzgl"du na rozmiary i g(ówny cel niniejszego
tekstu szczegó(owe rozwa#ania nad tymi przedmiotami nale#y od(o#y$
na przysz(o'$.

2

Znane s& te# zabytki tego typu o starszej chronologii. Drewniany

miecz, d(ugo'ci ok. 80 cm, datowany na pó!n& epok" br&zu znaleziono
w Grotsetter na Orkadach – R.B.K. Stevenson, A Wooden Sword of the
Late Bronze Age, „Proceedings of the Antiquary Society of Scotland”
91, 1960 (1957–58), s. 191-192, pl. XXVIII; K. Kristiansen, The tale of
the sword – swords and swordsfi ghters in Bronze Age Europe, „Oxford
Journal of Archaeology”, t. 21/4, 2002, s. 326, przyp. 4. Niewykluczo-
ne, #e z tym okresem wi&za$ te# nale#y, odkryty w 2007 r., ca(kowicie
zachowany miecz (d(. 47,7 cm) z Bolken w Szwajcarii – Bolken SO/
Inkwil BE, Inkwilersee, „Jahrbuch Archäologie Schweiz”, t. 91, 2008,
s. 171, Abb. 56. Fragmentarycznie zachowane, do'$ wierne na'ladow-
nictwo miecza pochodzi te# ze stanowiska z doby late%skiej w Kolo-
nii, w Niemczech - M. Tomášek, D ev!ný me" ze st edov!ké #áslavi.
Nálezy d ev!ných p edm!t$ podobných chladným zbranim a jejich
interpretace, „Archeologické rozhledy”, t. 57, 2005, s. 569, obr. 9:1.
Zabytki takie znane s& te# z okresu wp(ywów rzymskich. Drewniany,
zakrzywiony miecz (tzw. Sica) d(ugo'ci 46,5 cm odkryto w rzymskim
obozie w Oberaden, równie# na terenie Niemiec – S. von Schnurbein,
Eine hölzerne Sica aus dem Römerlager Oberaden, „Germania”, t. 57,
1979, s. 117-134.

3

Autor zdaje sobie spraw" z faktu, i# przedstawiony w niniejszej pracy

zasób !róde( nie jest kompletny i jego uzupe(nienie wymaga pog("-
bionej kwerendy w literaturze. Wydaje si" jednak, i# jest on na tyle
reprezentatywny, i# wnioski wyci&gni"te na podstawie analizy nie b"d&
odbiega$ w znacz&cym stopniu od obrazu zaistnia(ego po obj"ciu ba-
daniami innych zabytków tego typu.

W literaturze przyjmuje si" powszechnie, i#

interesuj&ce nas przedmioty

4

by(y niemal wy(&cz-

nie dzieci"cymi zabawkami. Teza ta, cho$ maj&ca
silne poparcie w materiale zabytkowym, nie wyklu-
cza jednak i innych mo#liwo'ci. Celem niniejszego
artyku(u jest próba zanalizowania imitacji mieczy
pod k&tem ich ewentualnego wykorzystania do
celów $wiczebnych, zarówno przez dorastaj&c&
m(odzie# jak i osoby doros(e. Podobne praktyki
obecne s& cz"sto w 'redniowiecznych i nowo#yt-
nych !ród(ach pisanych, ale taka interpretacja inte-
resuj&cych nas zabytków, w literaturze by(a niemal
nieobecna. Aby zwery kowa$ t" tez", musimy
przyjrze$ si" stopniowi wierno'ci tych przedmio-
tów w stosunku do ich #elaznych pierwowzorów, co
pomo#e nam stwierdzi$, czy przedmioty te wyko-
nywane by(y przez doros(ych, czy te# jedynie przez
dzieci. Nast"pnie przeprowadzimy porównanie
d(ugo'ci r"koje'ci oryginalnych, #elaznych mieczy
i ich drewnianych imitacji. Metoda ta pozwoli nam
stwierdzi$, czy rzeczywi'cie wszystkie zabytki
drewniane by(y dostosowane jedynie do d(oni
dziecka, czy te# mo#e odpowiadaj& jednak d(ugo'ci
oryginalnych okazów, a przez to mog(y by$ u#y-
wane przez doros(ych. Aby uwiarygodni$ przedsta-
wione ni#ej rozwa#ania nale#y najpierw przybli#y$
baz" !ród(ow& interesuj&cych nas zabytków.

4

Wa#nym problemem badawczym, który wymaga sprecyzowania

i wyja'nienia jest odró#nienie interesuj&cych nas przedmiotów od tzw.
mieczy tkackich. W niniejszym opracowaniu przyj"to zasad" wed(ug
której, za repliki broni uznano jedynie te zabytki, które posiadaj& wy-
ra!ne atrybuty mieczowe – chodzi g(ównie o obecno'$ g(owicy i jelca
(cho$ ten jest obecny znacznie rzadziej). Znane okazy mieczy tkackich
to przedmioty maj&ce jedynie wyodr"bnion& r"koje'$ - J. Bukowska-
Gedigowa, B. Gediga, Wczesno%redniowieczny gród na Ostrówku w
Opolu, Wroc(aw-Warszawa-Kraków-Gda%sk- ód! 1986, ryc. 10:7,
66:26, 84:6. Niewykluczone jednak, #e podzia( ten nie musia( by$
respektowany w omawianym przez nas okresie. Wskazuje na to zna-
lezisko fragmentu mieczyka „tkackiego” (?), wykonanego z ko'ci wie-
loryba, z wyobra#eniem sceny dwóch walcz&cych wojowników, po-
chodz&ce z farmy Austmannadalen 5 na Grenlandii – por. E. Østergård,
Woven into the Earth. Textiles from Norse Greenland, 2003, Aarhus,
s. 56-57, Fig. 24-25.

90

PIOTR N. KOTOWICZ

***

Zdecydowanie najwi"cej drewnianych miecz

odkryto na obszarze wczesno'redniowiecznej
Rusi. Najstarsze drewniane elementy „uzbroje-
nia” pochodz& z poziomów osadniczych wczesno-
'redniowiecznego grodziska w Starej adodze,
Rosja

5

. Wed(ug starszej tezy O.I. Davidana przed-

mioty te pochodz& ze Skandynawii i znalaz(y si"
w Starej adodze wraz przybyszami z zachodu

6

.

Ogó(em odkryto tutaj przynajmniej 38 zabytków
tego typu. Miecze pojawiaj& si" tutaj od razu w zna-
cz&cej liczbie ju# w horyzoncie osadniczym E

3

z lat

750-830 (19 sztuk) i stanowi& nadal wybijaj&c& si"
grup" zabytków w horyzoncie E

1-2

z lat 840-920 (17

sztuk). Po jednym zabytku odkryto w nawarstwie-
niach horyzontów E

1

z lat 870-920 i D z lat 930-

950. W'ród nich wyró#nia si" zachowane w ca(o'ci
(d(. ok. 51,3 cm) znalezisko na'ladownictwa mie-
cza typu B z warstw datowanych na lata 770-790.
Wed(ug opinii A.N. Kirpi)nikova prawdopodobnie
znajduje si" na nim wyryte na%ladownictwo napisu
w kszta(cie poprzecznych i pochy(ych linii

7

.

O ile zbiór interesuj&cych nas zabytków ze

Starej adogi mo#emy okre'li$ jako znacz&cy, to
licz&cy przynajmniej 116 egzemplarzy zespó( drew-
nianych mieczy z Nowogrodu Wielkiego, 'wiadczy
o niemal powszechnej ich znajomo'ci na obszarze
pó(nocnej Rusi

8

. Zabytki te, zachowane g(ównie

w postaci r"koje'ci (same g(ownie nie wyst"puj&
w'ród znalezisk) zosta(y odkryte w trakcie wszyst-
kich prowadzonych w Nowogrodzie bada%, g(ów-
nie w nawarstwieniach z X-XII w., ale by(y równie#
odkrywane w warstwach z XIII i XIV w. Podczas

5

Û. I. Štakel´berg, Igruše"noe oružie iz Staroj Ladogi, „Sovetskaâ

Arheologiâ” t. 2, 1969, s. 252-254.; O.I. Davidan, Contact between
Staraja Ladoga and Scandinavia, [w:] Varangian problems, Scando-
slavica – Supplementum 1, 1983, s. 89, Fig. 7; ten#e, StratigraÞ â ni-
žnego sloâ staroladožskogo gorodiš"a (voprosy datirovki), „Arheolo-
gi)eskij Sbornik” 17, 1976, s. 112-116, ris. 7:7-9, 8:13-14; I. Jannson,
E.N. Nosov, The way to the East, [w:] From Viking to Crusader. The
Scandinavians and Europe 800-1200, red. E. Roesdahl, D.M. Wilson,
København 1992, s. 82, kat. 279; E.A. Râbinin, „Derevânnyj mir”
rannesrednevekovoj Ladogi, [w:] Rannesrednevekovye drevnosti Rusi
i ee sosedej, Sankt-Petersburg 1999, s. 187-190, ris. 4; A.I. Volkovickij,
B.S. Korotkevi), S.L. Kuz´min, Material´naâ kul´tura drevnej Ladogi,
[w:] Staraâ Ladoga. Drevnââ stolica Rusi. Katalog vystavki, Sankt-
Peterburg 2003, s. 139, kat. 306-310.

6

O.I. Davidan, Contact..., s. 89. Ostro#niejsze podej'cie do tematu su-

geruje A. Stal´sberg (Stalsberg), O proizvodstve me"ej épohi vikingov,
„Vestnik Moskovskogo universiteta”, t. 8, Istoriâ 2, 1991, s. 78.

7

E.A. Râbinin, „Derevânnyj mir”..., s. 189, ris. 4:1.

8

B. A. Kolchin, Wooden Artefacts from Medieval Novgorod. Part I.

Text, Oxford 1989, s. 203-204; E.A. Rybina, Recent Finds from Exca-
vations in Novgorod, [w:] The Archaeology of Novgorod, Russia. Re-
cent Results from the Town and its Hilterland, red. M. A. Brisbane, Lin-
coln 1992, s. 173,175, Fig. V.6:1-6. A.S. Horošev wymienia “jedynie”
87 znalezisk tego typu - A.S. Horošev, Detskie igruški iz Novgoroda
(klassiÞ kacionnyj obzor arheologi"eskih nahodok), „Novgorod i No-
vgorodskaâ zemlâ. Istoriâ i arheologiâ”, t. 12, Novgorod 1998.

wykopalisk w Troitskim (wykopie) znaleziono 44
miecze. Ich chronologi" mo#na zamkn&$ mi"dzy X
a XII w.

9

Niestety tylko jeden egzemplarz zacho-

wany jest w ca(o'ci – d(ugo'$ jego g(owni wynosi
28 cm

10

. Fragmentarycznie zachowany drewniany

miecz znany jest te# z wykopalisk w Po(ocku

11

.

Jeden zachowany w ca(o'ci i 13 fragmentów

innych drewnianych mieczy z XII-XIII w. znanych
jest z terytorium Bia(orusi. G(owice tych zabytków
przybieraj& formy: trójk&tn&, pi"ciok&tn&, prosto-
k&tn& i pó(okr&g(&

12

. Cztery z nich odkryto w Grod-

nie, w trakcie bada% w 1949 r. Trzy maj& r"koje-
'ci zako%czone trójk&tnymi g(owicami i odkryte
zosta(y w warstwie datowanej na XII w. Czwarty
egzemplarz, bardziej masywny, wykonany zosta( z
twardego drewna i ma r"koje'$ o okr&g(ym prze-
kroju i pó(okr&g(ej g(owicy, pod któr& przewier-
cono otwór, s(u#&cy do podwi&zania sznurka

13

(temblak?). Kolejnych siedem, datowanych ogól-
nie na XII-XIII w., w tym ca(kowicie zachowany
okaz d(ugo'ci 86 cm, pochodz&cy z XII w. odkryto
w Brze'ciu. Zabytek ten ma schematycznie oddan&,
okr&g(& g(owic"

14

. Pojedyncze okazy o zró#nicowa-

nych g(owicach znane s& te# z Mi%ska (XII-XIII?
w.), S(onimia (XIII w.) i S(ucka (po(owa XIII w.)

15

.

Znaczn& grup& zabytków tego typu s& znalezi-

ska z terenu Polski (ryc. 1). W'ród nich najstarszy
jest jeden z dwóch mieczy z Wolina, pow. kamie%-
ski, stan. 4, zachowany w postaci r"koje'ci z wielo-
k&tn& g(owic&, odkryty w nawarstwieniach datowa-
nych na 1. po(ow" IX w.

16

Drugi mieczyk woli%ski,

zachowany w ca(o'ci, zdobiony jest na trójk&tnej
g(owicy rz"dem pionowych naci"$, a na r"koje-
'ci trzema równoleg(ymi pasmami, wype(nionymi
trójk&tami. G(owni" od r"koje'ci oddziela szeroki
jelec. Mieczyk datowany jest na XII w.

17

Dwie

9

E.A. Rybina, Recent..., s. 175.

10

A.S. Horošev, Detskie....

11

Drevnaâ Rus´. Byt i kul´tura, 1997, tabl. 80:2.

12

M.A. Plavìnskì, Mìlìtarnyâ cackì 12-13 stst. z tèrytoryì Belarusì (da

pastano&kì prablemy), „Gìstary)ny al´manah”, t. 5, 2001, tab. 1; ten#e,
Klìnkovaâ zbroâ X-XIII stst. na tèrytoryì Belarusì, Minsk 2006, s. 18.

13

N.N. Voronin, Drevnee Grodno (po materialam arheologi"eskih

raskopok 1932-1939 gg.), „Materialy i issledovaniâ po arheologii
SSSR”, t. 46, Moskva 1954, s. 64, ris. 27:4-7; A.A. Trusau, V.E. So-
bal´, N.Ì. Zdanovì), Stary Zamak u Grodne XI-XVIII st.st. Gìstoryka-
Arhealagì"ny narys, Mìnsk 1993, s. 72; Dziedzictwo archeologiczne
Podlasia i Grodzie'szczyzny, Bia(ystok 2006, s. 26-27; M.A. Plavìnskì,
Mìlìtarnyâ..., mal. 5:5-8, ten#e, Klìnkovaâ..., s. 18, mal. 23:2-4,7.

14

M.A. Plavìnskì, Mìlìtarnyâ..., mal. 6-7, ten#e, Klìnkovaâ, s. 18, mal.

23:8-14.

15

È. M. Zagorul´skij, Vozniknovenie Minska, Minsk 1982, s. 214, ris.

136; M.A. Plavìnskì, Mìlìtarnyâ..., mal. 3, 5:3-4, ten#e, Klìnkovaâ...,
s. 18, mal. 23:1,5-6.

16

M. Rulewicz, Wczesno%redniowieczne zabawki i przedmioty do gier

z Pomorza Zachodniego, „Materia(y Zachodniopomorskie”, t. 4, 1958,
s. 321-322, tabl. VII:1.

17

M. Rulewicz, Wczesno%redniowieczne..., s. 321, tabl. VII:2.

91

DREWNIANE NA*LADOWNICTWA *REDNIOWIECZNYCH MIECZY

Ryc. 1. Wybór mieczy drewnianych z Polski: 1-4 –
Gda'sk, pow. loco; 5-6 – Nak(o, pow. loco; 7-8 – Opole,
pow. loco; 9 – Wroc(aw – pow. loco; 10 – Szczecin,
pow. loco; 11-12 – Wolin, pow. Kamie'ski. Oprac.

P.N. Kotowicz.

r"koje'ci

18

odkryto w Nakle, pow. Wyrzyski, stan. 1.

Zabytki wyst&pi(y na terenie grodziska badanego w
latach 1963-1965 przez K. Przewo!n&, w II pozio-
mie osadniczym, datowanym na XI w

19

. Pierwszy z

mieczy ma sp(aszczon&, owaln& g(owic" i szeroki,
ale krótki jelec. Uformowanie g(owicy drugiego z
zabytków wskazuje na ch"$ ukazania jej podzia(u
na nak(adk" i podstaw". Fragment miecza drewnia-
nego wyst&pi( te# na poziomie konstrukcyjnym A

III

,

z po(owy XII w., w Opolu

20

. Zabytek ma zbli#on&

do pó(kolistej g(owic", jednak nie posiada jelca.
Mniej pewne s& kolejne dwa zabytki z tego stano-
wiska, które wyst&pi(y w inwentarzu warstwy D,
datowanej na 2. po(ow" XI w. Z jednego zachowa(
si" jedynie fragment sztychu; natomiast z drugiego

18

K. Przewo!na b("dnie okre'la je jako g(ownie - K. Przewo!na, Bada-

nia wykopaliskowe w Nakle nad Noteci) w latach 1963-1965, „Spra-
wozdania Archeologiczne”, t. 20, 1969, s. 209-210.

19

K. Przewo!na, Badania..., s. 209-210, ryc. 6:1-2; W. Hensel, Z.

Hilczer-Kurnatowska, Studia i materia(y do osadnictwa Wielkopol-
ski wczesnohistorycznej, Wroc(aw-Warszawa-Kraków-Gda%sk 1972,
s. 153, ryc. 76:1-2.

20

J. Bukowska-Gedigowa, B. Gediga, Wczesno%redniowieczny...,

s. 266, ryc. 112:9.

fragment r"koje'ci z okr&g(& g(owic&

21

. Cztery

drewniane miecze odkryto w trakcie bada% wcze-
sno'redniowiecznego Gda%ska. By(y one wcze-
'niej ró#norodnie datowane – od 1. po(owy XI po 2.
po(ow" XII w. W 'wietle nowych ustale%, opartych
na analizie dendrochronologicznej, nale#y przyj&$,
#e funkcjonowa(y one tutaj w 1. po(owie XII w.

22

Najstarszy, zachowany fragmentarycznie zabytek
ma oryginalnie uformowan& g(owic" i r"koje'$
zdobion& z jednej strony zygzakowatymi naci"-
ciami oraz krótki, rozszerzaj&cy si" jelec. Zabytek
wyst&pi( w poziomie osadniczym nr 14

23

, datowa-

nym na 1. dekad" XII w. Z poziomu osadniczego nr
11, z po(owy 2. dekady XII w., pochodzi 'wietnie
zachowany mieczyk (?) z d(ugim w&skim ostrzem i
rozszerzaj&c& si" ku ko%cowi r"koje'ci& bez wyod-
r"bnionej g(owicy. U nasady r"koje'ci schematycz-
nie zaznaczono jelec

24

. Kolejny zabytek tego typu

odkryty zosta( w obiekcie mieszkalnym nr 59, w
6 poziomie osadniczym datowanym na 2. $wier$
XII w. Miecz ten, zachowany niemal w ca(o'ci, ma
zbli#on& do trójk&ta g(owic", wyra!nie wyodr"b-
nion& r"koje'$ bez jelca i w&sk& g(owni"

25

. Ostatni

z gda%skich mieczy odkryto w wykopie VII, przy
konstrukcjach wa(ów grodu (stan. 4). Ten masywny
okaz, o niezbyt czytelnej formie g(owicy i krótkim
zaokr&glonym jelcu pochodzi z XIII w.

26

Pojedyn-

czy okaz o okr&g(ej g(owicy, lecz pozbawiony jelca
odkryto na Rynku Warzywnym w Szczecinie, pow.
loco. Jego chronologia okre'lana jest na koniec
XIII w.

27

Ostatnie znaleziska tego typu znane s& z

bada% na krakowskim Rynku G(ównym. Miecze
drewniane, z których jeden posiada w przybli#eniu
owaln& g(owic" oraz r"koje'$ pozbawion& jelca,
odkryte zosta(y w obr"bie nawarstwie% odpadko-
wych zalegaj&cych wewn&trz drewnianych kramów,
oraz w ich najbli#szej okolicy wraz z monetami
W(adys(awa okietka i Kazimierza Wielkiego

28

,

21

J. Bukowska-Gedigowa, B. Gediga, Wczesno%redniowieczny..., 154,

ryc. 59:8,15.

22

B. Ko'ci%ski, H. Paner, Nowe wyniki datowania grodu gda'skiego

– stanowisko 1 (wyk. I-V), [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od
wczesnego %redniowiecza do czasów nowo*ytnych, red. H. Paner, M.
Fudzi%ski, Gda%sk 2005, tab. 3.

23

. Kunicka-Okuliczowa, Wczesno%redniowieczne zabawki i gry

z Gda'ska, [w:] Gda'sk wczesno%redniowieczny, t. 1, red. J. Kami%-
ska, Gda%sk 1959, s. 109, 129, tabl. IX:6.

24

. Kunicka-Okuliczowa, Wczesno%redniowieczne..., s. 112, 129,

tabl. IX:3

25

. Kunicka-Okuliczowa, Wczesno%redniowieczne..., s. 120, 129, tabl.

IX:2.

26

Wed(ug tradycyjnego datowania - . Kunicka-Okuliczowa, Wcze-

sno%redniowieczne..., s. 124, 129-130, tabl. IX:1.

27

M. Rulewicz, Wczesno%redniowieczne..., s. 322, tabl. II:8.

28

E. Zaitz, Sprawozdanie z bada' archeologicznych prowadzonych

w Krakowie w 2004 r. przy przebudowie nawierzchni p(yty Rynku G(ów-
nego po zachodniej stronie Sukiennic, „Materia(y Archeologiczne”,
t. 36, 2006, s. 91, ryc. 57.

92

PIOTR N. KOTOWICZ

co pozwala datowa$ je na XIV w. Niewykluczone,
#e z fragmentem r"koje'ci miecza o okr&g(ej g(o-
wicy mamy równie# do czynienia w przypadku
znaleziska z lewobrze#nego Wroc(awia, pow. loco.
Domniemany miecz, wykonany z drewna sosno-
wego odkryto w warstwie B/4-3, datowanej na 3.
$wier$ XIII w.

29

Znaleziska drewnianych mieczy rejestrowane

s& cz"sto na terenie miast hanzeatyckich. W (otew-
skiej Rydze odkryto 12 fragmentów zabytków tego
typu. Wszystkie one wyst&pi(y w nawarstwieniach
z XII-XIV w. Trzy z nich maj& trójk&tne g(owice,
spo'ród których wyró#nia si" jedna zako%czona
okr&g(& wypustk& (imituj&c& nit?) i ozdobiona na
kraw"dziach ornamentem w postaci z&bków, imi-
tuj&cych podzia( nak(adki g(owicy

30

. Jeden z (otew-

skich mieczy ma dyskoidaln& g(owic", a kolejne
cztery zako%czone s& pó(owalnie

31

.

Trzy drewniane miecze, w tym dwa zachowane

fragmentarycznie – w postaci u(amków g(owni i
jeden w ca(o'ci, z(amany na pó(, odkryto w trakcie
bada% 'redniowiecznego Turku w Finlandii. Nie-
stety tylko fragment g(owni jednego z tych mieczy
znaleziono w kontek'cie archeologicznym, pozwa-
laj&cym datowa$ go na koniec XIV w. Pozosta(e
dwa to znaleziska lu!ne

32

.

Na pó!ne 'redniowiecze datowane s& te# mie-

cze z Republiki Czeskiej. Jeden z nich odkryto na
terenie dawnego miasta królewskiego +áslavia,
podczas bada% w 1995 r., w obiekcie 1513. Miecz
zalega( przy wej'ciu do obiektu i jak sugeruje M.
Tomášek zosta( on tutaj zdeponowany w schy(ko-
wym okresie u#ytkowania obiektu. Artefakt jest
wykonany z jod(owego drewna i ma d(. 86 cm.
Jego okr&g(a g(owica zdobiona jest z jednej strony
falistymi, poziomymi, rytymi liniami. Szczegó(owa
obserwacja okazu nie wykaza(a #adnych 'ladów
obecno'ci jelca, ani te# #adnych 'ladów uderzania
w inn& „bro%” tego typu. Obiekt, w którym wyst&-
pi( miecz przesta( funkcjonowa$ oko(o 1300 r.

33

Na

XIV – pocz&tki XV w. datowana jest studnia przy-
klasztorna z miejscowo'ci Brno-Komárov, gdzie
odkryto kolejne dwa fragmenty mieczy

34

. Dobrze

29

J. Ka!mierczyk, Wroc(aw lewobrze*ny we wczesnym %redniowieczu.

Cz+%, I, Wroc(aw-Warszawa-Kraków 1966, s. 157, ryc. 47:16 (tu jako
fragment (opatki).

30

M. R. Vilsone, Arheologi"eskie raskopki v gorode Rige, „Kratkie So-

obš)eniâ” 42, 1952, s. 127, ris. 43; A. Caune, Detskie derevannye igru-
ški Rigi XII-XIV vv., [w:] Ìstorìâ Rusì-Ukraïni (ìstoriko-arheologì"nij
zbìrnik), Kiïv 1998, s. 245-246, ris. 1:1-3.

31

A. Caune, Detskie..., s. 246-247, ris. 1:4-5,6,8-9,11.

32

K. Luoto, Artefacts and Enculturation – Examples of toy material

from the mediaval town of Turku, [w:] Hortus novus. Fresh appro-
asches to medieval archaeology in Finland, Turku 2007, s. 15.

33

M. Tomášek, D ev!ný..., s. 562-563, obr. 8.

34

D. Cejnková, Ran! st edov!ký výzkum v Brn!-Komárov! (okr. Brno-

m!sto), „P,ehled výzkum- 1975”, 1977, s. 66.

zachowany egzemplarz, pochodzi z Jihlavy i dato-
wany jest na 2. po(ow" XIII i 1. po(ow" XIV w.

35

U(amki interesuj&cych nas przedmiotów znane s&
te# z bada% na zamku w Jind,ichov. Hradci

36

.

Pó!no'redniowieczne miecze znane s& tak#e z

terenu Niemiec, gdzie wyst"puj& g(ównie na sta-
nowiskach miejskich. Jeden, zachowany niemal w
ca(o'ci zabytek (brak fragmentu sztychu) odkryto
we Freibergu. Miecz, wykonany z drewna 'wierka
lub jod(y, posiada okr&g(& g(owic", wydzielon&
r"koje'$ i d(ug& g(owni" o równoleg(ym przebiegu
kraw"dzi. Na „g(owni” zauwa#ono liczne karby,
wskazuj&ce na intensywne u#ytkowanie broni
przez, jak chce A. Niederfeilner, „ma(ego rycerza”.
Po u(amaniu si" sztychu miecz najprawdopodobniej
zosta( porzucony i znalaz( si" w warstwie z odpad-
kami. Horyzont, z którego pochodzi miecz, dato-
wany jest dendrochronologicznie na prze(om 1264
i 1265 r.

37

Ze stanowiska, na którym odkryto miecz

pochodz& równie# dwa fragmenty g(owni, wyko-
nane z drewna drzew iglastych. Jedn& z g(owni
odkryto w horyzoncie odpowiadaj&cym znalezisku
miecza, druga jest nieco m(odsza

38

. Sze'$ innych

drewnianych mieczy i jeden kord odkrytych w tym
mie'cie datowanych jest, na podstawie innych zna-
lezisk, na znacznie pó!niejszy okres - oko(o 1600
r. Wszystkie okazy pozbawione s& jelca, posiadaj&
wyodr"bnione r"koje'ci i zako%czone s& ró#nego
kszta(tu g(owicami: trójk&tnymi, owalnymi i trape-
zowatymi

39

. Wyró#nia si" w'ród nich okaz korda (?)

o owalnej g(owicy i jednosiecznej g(owni, którego
r"koje'$ wymodelowano dla lepszego uchwytu

40

.

Na 2. po(ow" XIII w. datowany jest miecz odkryty
w Brunszwiku

41

, inny, znaleziony w Passawie, ma

XV-wieczn& chronologi"

42

. Kolejny egzemplarz,

niestety z(amany znany jest z bada% w Wismarze

43

.

Na pozosta(ych obszarach podobne znaleziska

nale#& do du#o rzadszych. Miecze tego typu znane
s& ze znalezisk norweskich w Oslo i Bergen

44

.

35

M. Tomášek, D ev!ný..., s. 563, obr. 9:5.

36

M. Tomášek, D ev!ný..., s. 563.

37

A. Niederfeilner, Vom Dorf zur Metropole des Erzgebirges – die

Stadtkerngrabung „Theaterquartier“ in Freiberg/Sachsen, 2004, Tit-
tling, s. 68, 96, Abb. 29; ten#e, Die Ausgrabungen Freiberg „Theate-
rquartier”, „Arbeits- und Forschungsberichte zur Säschischen Boden-
denkmalpß ege”, t. 47, 2007 (za 2005 r.), s. 131-132, 164, Taf. 8:0198.

38

A. Niederfeilner, Vom Dorf..., s. 68.

39

V. Hoffmann, AllerayKurtzweil – Mittelalterliche und frühneizeitli-

che Spielzeugfunde aus Saschen, „Arbeits- und Forschungsberichte zur
Sächsische Bodendenkmalpß ege”, t. 38, 1996, s. 154-155, kat. 115-

117, 119, 121-123, Abb. 91:2-7,9.

40

V. Hoffmann, Alleray..., kat. 123, Abb. 91:7.

41

A. Niederfeilner, Die Ausgrabungen..., s. 132.

42

A. Niederfeilner, Die Ausgrabungen..., s. 132.

43

R. Buchholz, Die Holzfunde aus einer Schwindegrube beim Wisma-

rer Beguinenkonvent, „Wismarer Studien zur Archäologie und Ge-
schichte”, t. 4, 1994, s. 75, kat. 170, Abb. 12:g.

44

V. Hoffmann, Alleray..., s. 155.

93

DREWNIANE NA*LADOWNICTWA *REDNIOWIECZNYCH MIECZY

Wczesn& form" prezentuje zachowany fragmenta-
rycznie zabytek, pochodz&cy z Dublina, Irlandia.
Na, w przybli#eniu, trójk&tnej g(owicy wyra!nie
zaznaczono podzia( na podstaw" i nak(adk". Miecz
ten datowany jest na okres wiki%ski

45

. Niewyklu-

czone, #e z podobnym mieczem mamy do czynie-
nia równie# w przypadku kolejnego przedmiotu z
Dublina. W'ród prezentowanych przez J.T. Langa
zabytków znalaz( si", zachowany fragmentarycznie,
tzw. „miecz tkacki”, który jednak posiada wyra!nie
zaznaczon&, owaln& g(owic" i okr&g(y jelec. Oba
te elementy zdobione s& ornamentem nawi&zuj&-
cym do stylistyki Borre

46

. Fragment drewnianego

miecza o pi"ciok&tnej, zdobionej g(owicy odkryto
te# na wiki%skiej osadzie z XI w. w Narssaq na
Grenlandii

47

. Miecz drewniany odkryto równie# w

holenderskim Amsterdamie

48

.

***

Jak wspomniano wy#ej, omawiane tutaj na'la-

downictwa broni uwa#ane s& w(a'ciwie we wszyst-
kich cytowanych opracowaniach za zabawki

49

.

Wskazuje si" tutaj na ich niewielkie rozmiary, a
ró#nice w d(ugo'ci ich r"koje'ci t(umaczy si" g(ów-
nie tym, #e by(y przeznaczone dla dzieci w ró#nym
wieku

50

. Badacze twierdz& te#, #e ich obecno'$ na

stanowiskach archeologicznych 'wiadczy o na'la-
dowaniu zachowa% doros(ych, a przy tym nauce
pierwszych wojennych nawyków

51

.

Tymczasem !ród(a pisane, pocz&wszy od sta-

ro#ytno'ci, stosunkowo cz"sto wspominaj& drew-
niane miecze. Ich przeznaczenie jest jednak zgo(a
inne, s(u#& g(ównie do $wicze% szermierczych

52

.

Najbardziej znane przedmioty tego typu to rzym-
skie rudis, których do treningów u#ywali zarówno
m(odzi legioni'ci, jak i gladiatorzy. Pisz& o tym
poeci rzymscy – Horacy i Juvenal, a tak#e ówczesny
historyk wojskowo'ci – Flavius Vegetius Renatus.
Ten ostatni, w swym dziele De Re Militari, pisze o
stosowaniu w nauce w(adania broni&, drewnianego

45

J.T. Lang, Viking-Age Decorated Wood. A Study of its Ornament and

Style, Dublin 1988, s. 33, Þ g. 51.

46

J.T. Lang, Viking-Age..., s. 10, Þ g. 12:a.

47

W. Ziemacki, Osiedle z XI w. w Narssaq, „Z Otch(ani Wieków”,

t. 31/1, 1965, s. 70, ryc. 3.

48

V. Hoffmann, Alleray..., s. 155.

49

Takie przeznaczenie drewnianych mieczy potwierdza tak#e ikono-

graÞ a. Przyk(adem mo#e by$ tutaj drzeworyt Mistrza J.R. z oko(o 1600

r. przechowywany w Berlinie - V. Hoffmann, Alleray..., s. 154, Abb.
10.

50

N.N. Voronin, Drevnee..., s. 64; M.A. Plavìnskì, Klìnkovaâ..., s. 18.

51

Û.I. Štakel´berg, Igruše"noe..., s. 252; M. Rulewicz, Wczesno%re-

dniowieczne..., s. 322; Plavìnskì, Mìlìtarnyâ....

52

Wybór bogatego materia(u !ród(owego dotycz&cego tej problematy-

ki przedstawiony zosta( ostatnio przez J. Clementsa, ujmuj&cego pro-
blem na szerokim tle porównawczym - J. Clements, Get Thee a Waster,
2001, http://www.thearma.org/essays/wasters.htm.

miecza, o wadze dwukrotnie wy#szej od zwyk(ego,
#elaznego. Interesuj&ce, #e drewniane miecze wr"-
czano te# do'wiadczonym gladiatorom w momen-
cie ich wyzwolenia

53

.

*redniowieczne !ród(a pisane wielokrot-

nie wspominaj& u#ywanie drewnianych mieczy
zarówno do celów $wiczebnych, jak i pojedynków
s&downiczych. Najstarsze wzmianki dotycz&ce u#y-
wania drewnianej broni pochodz& z W(och, gdzie
przynajmniej od X w., w wielu spo(eczno'ciach,
rywalizuj&ce ze sob& grupy m(odzie%ców, uzbro-
jone w drewniane miecze i tarcze, 'ciera(y si" ze
sob& na otwartych polach. W 'redniowiecznej Pisie,
w tzw. giucco del mazzeascudo, udzia( brali wszy-
scy „kombatanci” (czasem te# w parach) uzbrojeni
w drewnian& bro% i he(my oraz stalowe napier'niki.
Pocz&wszy od XII w., w Bergamo, podczas $wicze%
piechoty, zwanych bitwami na ma(e tarcze tak#e
u#ywano drewnianej broni. W walkach tych udzia(
brali wszyscy ch"tni, a s"dziowie nak(adali wyso-
kie kary na tych, którzy zostali z(apani z #elazn&
broni&. Do XIV w. $wiczenia takie przybra(y form"
publicznej rozrywki, cz"sto przekszta(caj&cej si" w
burdy pomi"dzy m(odymi lud!mi.

Nie inaczej by(o te# w innych europejskich

krajach. W dziele Johna Stow’a pt. Survey of Lon-
don z 1598 r., wspomniane jest pod rokiem 1222,
#e miejscowi m(odzie%cy w dni 'wi&teczne, po
porannej modlitwie, spotykali si" pod drzwiami
swych mistrzów, by $wiczy$ si" w walce na drew-
niane miecze (wasters) i puklerze. Angielski anty-
kwariusz Samuel R. Meyerick, w swym dziele pt.
Antient Armour, przytacza równie# informacj" z
dokumentu wystawionego w 1455 r. w Tower of
London, gdzie mowa jest o o'miu drewnianych,
krótkich mieczach i jednym d(ugim, u#ywanych do
walki przez m(odego króla.

Walka na kije lub pa(ki by(a akceptowan& form&

pojedynku s&dowego w 'redniowiecznej Europie.
Pisz&cy w XV w. Olivier de la Marche wspomina
np. o pojedynku mi"dzy dwoma krawcami, uzbro-
jonymi w tarcze i pa(ki. Podobnych wzmianek jest
wi"cej. W 1455 r., we francuskim mie'cie Valen-
ciennes odby( si" pojedynek miedzy dwoma miesz-
czanami, którzy u#ywali rycerskich pa(ek równej
d(ugo%ci i puklerzy, malowanych na czerwono.

Wyra!nych dowodów na u#ywanie drewnia-

nych mieczy do fechtunku w 'redniowieczu dostar-
cza, pochodz&ce z 1434 r., Regimento króla portu-
galskiego Dom Duarte. W(adca pisze, #e mia( on

53

S. Wisdom, A. McBride, Gladiators 100 BC – AD 200, Series –

Warrior 39, Oxford 2001, s. 46-48; J. Clements, Get...; por te#. S. von
Schnurbein, Eine hölzerne..., s. 130.

94

PIOTR N. KOTOWICZ

Ryc. 2. Wybór mieczy drewnianych o d(ugich r+koje-
%

ciach (7,5-11,8 cm): 1 – Jihlava, Czechy; 2 – S(onim,

Bia(oru%; 3 – Wismar, Niemcy; 4-6 – Ryga, -otwa; 7 –
Grodno, Bia(oru%; 8-10 – Stara -adoga, Rosja. Oprac.

P.N. Kotowicz.

bro' wykonan) z dobrego *elaza dla innych ludzi, i
mia( on kopie i topory i drewniane miecze, i kiedy-
kolwiek chcia( ,wiczy,, zbroi( si+ w ci+*kie bronie,
wykonane dla nauki ró*nych metod obrony i ataku.
Dalej doradza: miej dodatkow) bro' i zbroj+ w
swym domu dla ka*dego, kto przyjdzie. Miej drew-
nian) bro', by bawi, si+ z nim. Kiedy sparujesz,
u*ywaj ci+*kiej broni. Sparowanie pomaga uczy,
ci si+ nowych technik od odpowiedniego partnera.
Je%li nikt nie przyjdzie trenuj z kimkolwiek mo*esz.

Drewnianej broni u#ywano tak#e w trakcie

rycerskich turniejów. Francuskiego rycerza z mie-
czem i na koniu przedstawia rycina z Traité de la
forme et devis d’un tournoi, autorstwa króla René
d’Anjou (Andegawe%skiego). Dodatkowo, do haka
umieszczonego na zbroi podwi&zano drewniany
miecz z wyodr"bnion& g(owic& i okr&g(ym jelcem,
którego g(ownia ma wielok&tny kszta(t

54

.

54

H. Seitz, Blankawffen I. geschichte und Typenentwicklung im euro-

Zachodnioeuropejskie, nowo#ytne !ród(a pi-

sane jeszcze wyra!niej podkre'laj& rol" drewnia-
nych mieczy w sztuce nauki fechtunku i co cha-
rakterystyczne odnosz& si" g(ównie do osób doro-
s(ych

55

. Wystarczy wspomnie$, i# drewnianych

tasaków (dussak), krótkiej, t"pej broni, u#ywano
do $wicze% we wroc(awskich Fechtschulen – szko-
(ach szermierczych

56

. Palcaty, czyli drewniane

miecze, wykorzystywane by(y te# na terenie Pol-
ski. Wspomina si" je ju# w 1561 r.

57

Walka na kije

(nie sprecyzowano bli#ej czy by(y one replikami
prawdziwej broni

58

) pomi"dzy dwoma ch(opcami

uznawana by(a w XVIII w. za: wielce potrzebn) dla
stanu osobliwie szlacheckiego, jako wprawiaj)ca
m(ód. do zr+cznego w swoim czasie u*ycia szabli,
któr) nasi przodkowie na wojnach najwi+cej doka-
zywali, co wspomina J. Kitowicz w swych opisach
obyczajów za panowania Stanis(awa Augusta. /e
nie by(a to tylko zabawa sugeruj& niemal wszyscy
ówcze'ni autorzy wspominaj&cy takie pojedynki.
Uczono w szko(ach jezuickich na rekreacyjach bi,
si+ w palcaty, umieli%my i umiemy przez to szabl)
macha, pisze K. Ko!mian. Z opisów tych wynika,
#e m(odzie# dochodzi(a cz"sto do wielkiej wprawy
we w(adaniu tak& broni&, tak, #e *aden *adnego
ani w g+b+, ani w g(ow+, ani po bokach nie móg(
dosi+gn),. Cz"sto stosowano zatem ró#ne, niedo-
zwolone z regu(y, podst"py i sztuczki, aby traÞ $

przeciwnika. F. Karpi%ski tak opisuje te nieczyste
zagrania: Wielu* to, bij)c si+ w kije [...] z r+ki dru-
giej piaskiem oczy zasypa(em, a potem przeciwnika
do woli kijem nat(uk(em. Odmowa wzi"cia udzia(u
w takich „zabawach” ko%czy(a si" w najlepszym
razie okazywaniem pogardy i ur&ganiem; w najgor-
szym, pobiciem delikwenta

59

. O drewnianych mie-

czach nie zapominano jeszcze w XX w., kiedy to do
treningów szermierczych u#ywa(o ich wojsko

60

.

päische Kulturbereich von der prähistorischen Zeit bis zum ende des
16. Jahrhunderts, Braunschweig 1968, s. 399, Abb. 304 – tutaj jako
rodzaj maczugi.

55

J. Clements, Get....

56

T. Maziarz, Wroc(awskie szko(y szermiercze (Fechtschulen) od %re-

dniowiecza do ko'ca wieku XVIII, 2004, s. 13 (artyku( dost"pny na:
http://www.arma.lh.pl/artykuly/artykuly.html).

57

A. Brückner, Encyklopedia staropolska, t. II: N-/, Warszawa 1939,

s. 68-69.

58

Nie by(y to jednak zwyk(e kije. J. Ochocki wspomina, #e w swych

dzieci"cych pojedynkach u#ywa( drewna okr"conego krajkami – za-
pewne dla nadania konstrukcji wi"kszej wytrzyma(o'ci – K. Kabaci%-
ska, Zabawy i zabawki dzieci+ce w osiemnastowiecznej Polsce, Pozna%
2007, s. 85. Podobnie sugeruj& A. Brückner i Z. Gloger, którzy pisz&,
#e za palcaty uwa#ano dopiero kije okr"cone prost& s(om&: a*eby
si+ nie uderza, niemi bole%nie - A. Brückner, Encyklopedia..., s. 69;
Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. II, Warszawa
1958, s. 316.

59

K. Karpi%ska, Zabawy..., s. 84-85, 130.

60

V. Hoffmann, Alleray..., s. 155.

95

DREWNIANE NA*LADOWNICTWA *REDNIOWIECZNYCH MIECZY

***

Wró$my jednak do naszych zabytków. Wypada

si" teraz zastanowi$,

w jakim stopniu drewniane

miecze na'ladowa(y oryginalne egzemplarze. Pyta-
nie to jest dla nas o tyle wa#ne, #e pozytywna na nie
odpowied!, mo#e sugerowa$, i# wytwórcy zale#a(o
na wiernym odwzorowaniu #elaznego orygina(u,
aby nada$ drewnianej imitacji walorów prawdzi-
wej broni. W takim przypadku staranne wykona-
nie drewnianej repliki musia(o wi"c le#e$ w kom-
petencjach osoby doros(ej, która nie tylko dba(a o
jej wizualn& opraw", ale równie# o odpowiedni&
wag", wp(ywaj&c& na przydatno'$ do $wicze% szer-
mierczych. Tymczasem w literaturze omawiane
zabytki uznaje si" za wykonane g(ownie przez same
dzieci

61

.

Ostatnio, M.A. Plavìnskì, nawi&zuj&c do wyra-

#onej wcze'niej opinii A. Stalsberg

62

, stwierdzi(,

i# szukanie szczegó(owych podobie%stw mi"dzy
drewnianymi imitacjami mieczy, a ich #elaznymi
pierwowzorami jest bardzo ryzykowne. Autor ten
uzna( jednak, #e na podstawie znalezisk z teryto-
rium Bia(orusi widoczny jest podzia( drewnianych
mieczy na wykonane przez same dzieci i na wyka%-
czane przez doros(ych, zaznajomionych z obróbk&
drewna

63

. Dla pierwszych charakterystyczna jest

du#a schematyczno'$ wykonywanych detali. W
tej schematyczno'ci i prymitywno'ci praktycznie
gubi& si" wszystkie istotne osobliwo'ci konstruk-
cji elementów r"koje'ci. Mo#na tylko wyznaczy$
pierwszorz"dne cechy (przy czym pierwszorz"dne
dla dzieci) dla wygl&du tej broni. Próby szukania
analogii mi"dzy takimi mieczami i istniej&cymi
typami jest bardzo problematyczne

64

. Inaczej

wygl&da sprawa z zabytkami wykonanymi przez
doros(ych

65

. Wykazuj& one znaczn& zgodno'$ cech z

orygina(ami i mog& mie$ du#e znaczenie dla rekon-
strukcji bia(ej broni tej epoki. Za taki okaz uzna(
autor jedynie drewnian& r"koje'$ z Mi%ska, któr&
identyÞ kuje z mieczami typu II wg A.N. Kirpi)ni-

kova. Negatywnie, odno'nie identyÞ kacji zabyt-

61

Û.I. Štakel´berg, Igruše"noe..., s 252-253; B. A. Kolchin, Wooden...,

s. 203.

62

A. Stal´sberg, O proizvodstve..., s. 77-78.

63

Opinie takie wyra#ano w literaturze ju# wcze'niej – por. M. Rule-

wicz, Wczesno%redniowieczne..., s. 322.

64

W swej pó!niejszej pracy nie jest jednak ju# tak tego pewien, sko-

ro jedn& z g(owic odkrytych w Brze'ciu, próbuje wi&za$ z typem Q
wg R.E. Oakeshotta, datowanym na koniec XIII – XIV w. – M.A.
Plavìnskì, Klìnkovaâ..., s. 18, mal. 23:10.

65

Mog& na to wskazywa$ np. wyobra#one na g(owniach znaki – na'la-

downictwa znaków p(atnerskich, jak w przypadku znaku pi"cioramien-
nej gwiazdy na okazie z Nowogrodu, czy wspomniany wy#ej „napis”
– por. B. A. Kolchin, Wooden..., s. 204.

ków z Rygi z #elaznymi mieczami, wypowiedzia(
si" natomiast A. Caune

66

.

Tymczasem inni badacze uznaj& do'$ zgodnie,

#e okazy drewniane dobrze na'laduj& formy #ela-
zne

67

, a wierno'$ na'ladownictwa okazów z Nowo-

grodu pozwoli(a nawet na wysuni"cie tezy o mo#li-
wo'ci rekonstruowania uzbrojenia tego o'rodka na
podstawie znalezisk drewnianych. W nawarstwie-
niach 'redniowiecznego Nowogrodu znaleziska
mieczy #elaznych s& bardzo rzadkie, dlatego seria
zabytków drewnianych odkrytych w w&sko datowa-
nych jednostkach stratygraÞ cznych mo#e, wed(ug

badaczy, wyjawi$ typologiczno-ewolucyjne zmiany
uzbrojenia 'redniowiecznych nowogrodzian, i co
istotne ich zestawienie z orygina(ami wskazuje, #e
chronologicznie i typologicznie w pe(ni odpowia-
daj& ogólnoeuropejskim standardom

68

. W'ród 116

zabytków wyró#niono pi"$ typów r"koje'ci: typ
I – z trójk&tnymi g(owicami, datowane na X-XI
w.

69

; typ II – z pó(kolist& g(owic&

70

; typ III – ma

rozcz(onkowan& g(owic", jak egzemplarze z X-XII
w.

71

; typ IV ma okr&g(& g(owic", która by(a u#ywana

w XII-XIV w.; typ V ma rozcz(onkowan& g(owic",
która pojawia si" w XIII w. i trwa do XIV w.

72

B.A.

Kol)in widzi w'ród nich np. miecze typu T2 i VI
wg A.N. Kirpi)nikova, czy typu B i X wg J. Peter-
sena

73

. W'ród zabytków ze Starej adogi wyró#-

niono dwa rodzaje mieczy, które wi&#e si" z #ela-
znymi orygina(ami typów B i H wg J. Petersena

74

,

niekiedy trudnymi do jednoznacznego rozró#nie-
nia. W czterech przypadkach r"koje'$ zako%czona
jest trójk&tn& g(owic& bez wydzielonej podstawki.
W'ród nich zwracaj& uwag": realistycznie oddany
okaz, datowany na l. 750-760 i zachowane w ca(o'ci
znalezisko z warstw datowanych na lata 770-790.
Wszystkie one uznawane s& za do'$ wierne na'la-
downictwa mieczy typu B

75

. Inne znaleziska drew-

nianych mieczy z g(owicami w kszta(cie niskiego
trójk&ta i wydzielon& podk(adk& wydaj& si" wier-
nym na'ladownictwem ogólnoeuropejskiego typu
H

76

. Jako miecz typu H okre'lany jest tak#e okaz

66

A. Caune, Detskie..., s. 247.

67

. Kunicka-Okuliczowa, Wczesno%redniowieczne..., s. 130; Û.I.

Štakel´berg, Igruše"noe..., s 253; E.A. Râbinin, „Derevânnyj mir”...,
s. 188; A.I. Volkovickij, B.S. Korotkevi), S.L. Kuz´min, Materia-
l´naâ..., s. 139, nr kat. 306-310.

68

A.S. Horošev, Detskie....

69

E.A. Rybina, Recent..., Fig. V.6:2,6.

70

E.A. Rybina, Recent..., Fig. V.6:1.

71

E.A. Rybina, Recent..., Fig. V.6:3-4.

72

E.A. Rybina, Recent..., Fig. V.6:5.

73

B. A. Kolchin, Wooden..., s. 203-204.

74

O.I. Davidan, StratigraÞ â..., s. 116.

75

E.A. Râbinin, „Derevânnyj mir”..., s. 188, ris. 4:1-2.

76

I. Jannson, E.N. Nosov, The way to the East..., kat. 279; E.A. Râbi-

nin, „Derevânnyj mir”..., s. 189.

96

PIOTR N. KOTOWICZ

z Irlandii

77

, a formy #elaznych mieczy wiki%skich

na'ladowa$ ma okaz woli%ski

78

.

Wydaje si" jednak, #e racj" w kwestii mo#liwo-

'ci identyÞ kacji okazów drewnianych z poszcze-

gólnymi typami mieczów, nale#y przyzna$ M.A.
Plavìnskìemu. Nie znaczy to jednak, #e okazy
wykonane z mniejsz& staranno'ci& nale#y automa-
tycznie przypisywa$ dzieciom, dla których drugo-
rz"dne szczegó(y mia(y by$ nieistotne. Szczegó(y te
nie by(y równie# istotne dla mieczy $wiczebnych.
Tutaj liczy(o si" przede wszystkim ukszta(towanie,
wywa#enie i d(ugo'$ ca(ego przedmiotu, oraz zbli-
#ona (a mo#e nawet przewy#szaj&ca) do #elaznego
orygina(u, waga. G(owica, czy jelec mog(y by$
wi"c uformowane w mniej pracoch(onny sposób

79

,

st&d mo#e du#a liczba zabytków o trójk&tnej g(o-
wicy, nawet w czasie, gdy jej pierwowzór wycho-
dzi ju# z u#ycia.

***

Jedynie w dwóch przypadkach badacze drew-

nianych mieczy sugerowali przeznaczenie, które
nie wi&#e si" z dzie$mi i zabaw&. Omawiaj&c
zabytki z Rygi, A. Caune zwróci( uwag" na egzem-
plarz, który ze wzgl"du na swoj& masywno'$, móg(
nale#e$ do doros(ego m"#czyzny i s(u#y$ do tre-
nowania m(odzie#y

80

. Podobn& hipotez" podniós(

ostatnio M. Tomášek, który analizuj&c miecz z
+áslavia zasugerowa(, i# jego d(ugo'$ ca(kowita
– przypomnijmy: 86 cm – jest zbyt wielka jak na
zabawk"

81

, i doskonale odpowiada d(ugo'ci orygi-

nalnych 'redniowiecznych mieczy. Autor stwier-
dzi(, i# mo#emy mie$ tutaj do czynienia z mieczem
$wiczebnym, s(u#&cym do nauki szermierki bia(&
broni&

82

. Zadziwiaj&ce, #e identycznych rozmia-

rów miecz pochodzi te# z bia(oruskiego Brze'cia

83

.

Nie podano niestety wagi zachowanych w ca(o'ci

77

J.T. Lang, Viking-Age..., s. 33.

78

M. Rulewicz, Wczesno%redniowieczne..., s. 322.

79

Podobnie: Û.I. Štakel´berg, Igruše"noe..., s 253.

80

A. Caune, Detskie..., s. 245, 247, ris. 1:8.

81

Znacznie krótsze s& równie# miecze uznawane w literaturze za pa-

chol"ce lub dzieci"ce. Por. np. miecz z Muzeum Narodowego we Wro-
c(awiu - d(. 74, 1 cm - M. G(osek, Miecze %rodkowoeuropejskie z X-XV
w., Wroc(aw 1984, s. 170. Miecz dzieci"cy, d(. 78,5 cm, wydobyto
równie# z Tamizy - Chr. Gravett, G. Turner, English Medieval Knight
1300-1500, Oxford 2002.

82

Za chybion& nale#y uzna$ przytaczan& przez Autora hipotez", su-

geruj&c& symboliczny wyd!wi"k omawianych zabytków, sk(adanych
jako wota. Kolejna propozycja, sugeruj&ca, i# zabytek z +áslavia mo#e
by$ drewnianym modelem-kopytem, na bazie którego produkowano
skórzane pochwy (fragmenty skóry odkryto w tym samym obiekcie)
dla oryginalnych egzemplarzy - M. Tomášek, D ev!ný..., s. 566-569
- cho$ niezwykle poci&gaj&ca jest równie# ma(o prawdopodobna. W
takim przypadku tak staranne opracowanie g(owicy by(oby zupe(nie
niepotrzebne, natomiast niezb"dny by(by jelec, na którym pochwa si"
opiera(a.

83

M.A. Plavìnskì, Klìnkovaâ..., s. 18, mal. 23:8.

zabytków. Trudno wi"c stwierdzi$, w jakim stopniu
drewniane imitacje odpowiada(y ci"#arem prawdzi-
wej broni. Nale#y si" jednak zgodzi$ z badaczem
czeskim, przypominaj&c ewidentnie dzieci"cy, ca(-
kowicie zachowany mieczyk z Nowogrodu, którego
g(ownia mia(a jedynie 28 cm d(ugo'ci.

Ze wzgl"du na tak fragmentaryczne dane doty-

cz&ce ca(ych egzemplarzy, próba odkrycia w ana-
lizowanym zbiorze okazów $wiczebnych, mo#e
by$ uwie%czona sukcesem jedynie w przypadku
potwierdzenia wyst"powania zabytków, posiada-
j&cych identyczne z oryginalnymi okazami, d(ugo-
'ci r"koje'ci. Problem d(ugo'ci r"koje'ci mieczy
drewnianych by( ju# podnoszony w literaturze. Û.I.
Štakel´berg zwróci( uwag" na fakt ich zró#nicowa-
nia, jednak uzna( to za przejaw stosowania „zaba-
wek” przez dzieci w ró#nym wieku i o ró#nych
rozmiarach d(oni. I tak, najwi"cej analizowanych
przez niego mieczy ze Starej adogi, mia(o r"ko-
je'$ d(ugo'ci 5,0-6,0 cm, przy szeroko'ci 1,5-2,0
cm, i te mia(y s(u#y$ dzieciom w wieku 6-10 lat. W
jednym przypadku d(ugo'$ r"koje'ci by(a jeszcze
mniejsza – 4,2 cm, ale niekiedy zdarza(y si" zabytki
wi"kszych rozmiarów – 8,0-9,0 cm, które przypi-
sano podrostkom w wieku 12-14 lat

84

. Opini" t"

popar( równie# A. Caune, który fakt zró#nicowania
d(ugo'ci r"koje'ci drewnianych mieczy t(umaczy(
ró#nym wzrostem i wiekiem u#ywaj&cych ich do
zabaw dzieci

85

.

Przyjrzyjmy si" zatem d(ugo'ci r"koje'ci ory-

ginalnych mieczy 'redniowiecznych. Do analizy
wybrano trzy monograÞ e, w których warto'ci te

zosta(y uj"te.

W pracy I. Peirce’a, dotycz&cej wybranych

egzemplarzy mieczy z epoki wikingów szczegó-
(owo omówiono 59 okazów

86

. Ponad po(owa z

nich ma r"koje'ci oscyluj&ce wokó( przedzia(u –
9,0-11,0 cm (35 egzemplarzy) i tylko jeden osi&ga
warto'$ wy#sz&. Pozosta(e miecze maj& mniejsze
r"koje'ci (g(ównie 8,5-8,9 cm). S& jednak w'ród
nich dwa okazy typu L wg J. Petersena (z Musée de
l’Armée w Pary#u i z Hurbuck w Wielkiej Brytanii,
przechowywany w British Museum w Londynie)
o r"koje'ciach d(ugo'ci 7,9 i 8,0 cm

87

. T" ostatni&

warto'$ maj& równie#: miecz typu C z Kilmain-
harn w Irlandii

88

oraz kolejny z mieczy z kolekcji

Musée de l’Armée w Pary#u

89

. Jedn& z najmniej-

szych r"koje'ci (7,4 cm) charakteryzuje si" miecz

84

Û.I. Štakel´berg, Igruše"noe..., s. 252, przyp. 3.

85

A. Caune, Detskie..., s. 245.

86

I. Peirce, Swords from the Viking Age, Woodbridge 2002.

87

Pierwszy z nich ma d(ugo'$ ca(kowita wynosz&c& 88,3 cm, drugi:

88,0 cm - I. Peirce, Swords..., s. 74, 76.

88

Zachowana d(ugo'$ ca(kowita: 82,0 cm - I. Peirce, Swords..., s. 39.

89

D(ugo'$ ca(kowita: 85,0 cm - I. Peirce, Swords..., s. 142.

97

DREWNIANE NA*LADOWNICTWA *REDNIOWIECZNYCH MIECZY

typu Z, z Vesilahti, Saikonen, Hukari w Finlandii z
po(owy XI w.

90

Monumentalna monograÞ a A. Geibiga, dotyczy

zabytków z terenu Niemiec (od VIII do XII w.) i
obejmuje 347 egzemplarzy mieczy, w'ród których
wymiary r"koje'ci podano dla 208 sztuk

91

. W'ród

nich ju# zdecydowanie przewa#aj& okazy o d(ugo-
'ciach w przedziale 9,0-11,0 cm (ok. 139 egzem-
plarzy), wi"kszy udzia( maj& te# miecze o d(u#-
szych r"koje'ciach (18 egzemplarzy). Pozosta(e to
zabytki maj&ce krótkie lub zachowane fragmen-
tarycznie r"koje'ci. Najkrótsz& r"koje'$ (6,4 cm)
ma fragmentarycznie zachowany miecz typu 15,
odmiany II, wydobyty z Menu, datowany na XII-
XIII w.

92

. Nieco d(u#sza (7,3 cm) jest r"koje'$ mie-

cza z miejscowo'ci nieznanej (Schleswik-Holstein),
który sklasyÞ kowano jako typ 7

93

. Miecz typu 11 z

Haddebyer Noor (1. po(owa X w.) ma r"koje'$ d(u-
go'ci 7,6 cm

94

, natomiast okaz typu 13, wariant I, z

Bruckberg (koniec IX – X w.) – 7,9 cm

95

. Granic"

8,0 cm osi&ga miecz z Eppingen sklasyÞ kowany

jako typ 17, odmiana 1 (2. po(owa XI w.)

96

.

Ostatnia z monograÞ i, praca autorstwa M.

Aleksi$a zestawia 411 egzemplarzy mieczy z XII
-XV w., jednak tylko przy 55 podano d(ugo'ci ich
r"koje'ci

97

. W'ród nich zdecydowan& przewag"

maj& okazy o d(ugo'ci przekraczaj&cej 11,0 cm – a#
35 zabytków. S& tutaj jednak te# miecze, których
r"koje'ci oscyluj& wokó( warto'ci 8,0 cm. D(ugo'$
tak& maj&: fragmentarycznie zachowany miecz typu
Xa?/B/1 wg E. Oakeshotta z Vojlovicy w Serbii (2.
po(owa XI – 1. po(owa XII w.)

98

oraz okaz z miej-

scowo'ci nieznanej w Bo'ni, typu X/B/1, z oko(o
XI w.

99

Najkrótsz& r"koje'$ (7,5 cm) ma jednak

zabytek z twierdzy Pernik w Bu(garii, sklasyÞ ko-

wany jako Xa/R1b/1 i datowany na XII w.

100

Jak wida$ z tego przegl&du, grupa mieczy #ela-

znych, które posiadaj& bardzo krótkie r"koje'ci,
jest stosunkowo du#a. Jeszcze wi"ksza jest grupa

90

D(ugo'$ ca(kowita: 87,2 cm - I. Peirce, Swords..., s. 127.

91

A. Geibig, Beiträge zur morphologischen Entwicklung des Schwertes

des Mittelalter. Eine Analyse des Fundmaterials vom ausgehenden 8.
bis zum 12. Jahrhundert aus Sammlungen der Bundesrepublik Deut-
schalnd, Neumünster 1991.

92

A. Geibig, Beiträge..., kat. 138, Taf. 88:1.

93

Zachowana d(ugo'$ ca(kowita: 68,5 cm - A. Geibig, Beiträge..., kat.

332, Taf. 165:1-2.

94

A. Geibig, Beiträge..., kat. 273, Taf. 155:1-2.

95

D(ugo'$ ca(kowita: 79,2 cm - A. Geibig, Beiträge..., kat. 2, Taf. I.

96

D(ugo'$ ca(kowita: 84,4 cm - A. Geibig, Beiträge..., kat. 75, Taf.

53.

97

M. Aleksi$, Mediaeval Swords from Southeastern Europe. Material

from 12th to 15th century, Belgrad 2007.

98

M. Aleksi$, Mediaeval..., s. 165, kat. 228.

99

Zachowana d(ugo'$: 89,0 cm - M. Aleksi$, Mediaeval..., s. 173, kat.

299.

100

D(ugo'$ ca(kowita: 105 cm (?) - M. Aleksi$, Mediaeval..., s. 162,

kat. 196.

mieczy, których r"koje'ci zamykaj& si" w prze-
dziale od 8,0 do 9,0 cm. Warto przy tym zauwa-
#y$, #e egzemplarze o najkrótszych r"koje'ciach
maj& rozmiary ca(kowite nie odbiegaj&ce od obo-
wi&zuj&cych w tym czasie standardów, co zdaje si"
negowa$ ich zwi&zek z dzie$mi. Wyp(ywa z tego
wniosek, #e zabytki drewniane, maj&ce r"koje'ci
d(u#sze ni# ok. 7,5 cm, mog(y by$ z powodzeniem
u#ywane nie tylko przez m(odocianych cz(onków
spo(eczno'ci, wykorzystuj&cych je do zabaw, ale i
przez m(odzie# oraz doros(ych m"#czyzn, w(a'nie
do $wicze% szermierczych. W'ród przytoczonych
wy#ej znalezisk omawianej kategorii !róde( odse-
tek takich okazów jest do'$ du#y (ryc. 2). Niestety,
w dost"pnych publikacjach interesuj&cy nas pomiar
jest rzadko podawany, st&d te# bazowa$ musimy na
przeliczeniach (czasem niezbyt dok(adnej) skali,
za(&czonej do rycin z mieczami.

G(ówn& rol" w niniejszych rozwa#aniach

odgrywa wspomniany wy#ej, ca(kowicie zacho-
wany (d(. 86 cm) miecz z Brze'cia na Bia(orusi

101

.

Jego r"koje'$ d(ugo'ci ok. 10 cm i masywny kszta(t
(a zatem i znaczna waga) oraz szeroka g(ownia
(ok. 6,0 cm) wskazuj& wyra!nie na u#ytkowy ($wi-
czebny) charakter zabytku. Podobnie wygl&daj&
kolejne dwa miecze: z czeskiej Jihlavy i niemiec-
kiego Wismaru

102

. R"koje'$ pierwszego z nich jest

do'$ krótka (7,5 cm), ale du#a g(owica i szeroka
g(ownia (a# 6,5 cm) dodaj& zabytkowi masywno'ci
i solidno'ci. Miecz z Wismaru ma r"koje'$ d(ugo-
'ci 9,5 cm przy szeroko'ci g(owni wynosz&cej ok.
6,0 cm. Inaczej jest natomiast w przypadku miecza
z +áslavia

103

. D(ugo'$ jego r"koje'$ wynosi jedy-

nie 6,4 cm co - mimo szerokiej g(owni (6,0 cm)
- raczej uniemo#liwia wykorzystanie zabytku do
$wicze%, chyba #e przyjmiemy, i# d(o% szermierza
mog(a opiera$ si" cz"'ciowo na g(owicy. Funkcja
przedmiotu, zwa#ywszy na jego d(ugo'$, pozostaje
zatem niewyja'niona. Równie problematyczny jest
miecz z Einbeck

104

, który mimo do'$ d(ugiej r"ko-

je'ci (8,3 cm) ma niezwykle w&sk& g(owni" (ok. 2,5
cm), która z pewno'ci& nie wytrzyma(aby przeci&-
#e% dzia(aj&cych na przedmiot w trakcie szermierki.
Inne zabytki, ze wzgl"du na fragmentaryczny stan
zachowania, mimo do'$ d(ugich r"koje'ci, tylko
hipotetycznie zaliczy$ mo#na do mieczy $wiczeb-
nych. Kolejne trzy zabytki bia(oruskie: z Brze'cia,
Grodna i S(onima

105

maj& r"koje'ci d(ugo'ci od

8,7 do ok. 9,5 cm. Tak#e w'ród znalezisk ze Sta-

101

M.A. Plavìnskì, Klìnkovaâ..., mal. 23:8.

102

R. Buchholz, Die Holzfunde..., Abb. 12:g; M. Tomášek, D ev!ný...,

obr. 9:5.

103

M. Tomášek, D ev!ný..., obr. 8.

104

M. Tomášek, D ev!ný..., obr. 9:2.

105

M.A. Plavìnskì, Klìnkovaâ..., mal. 23:1-2,9.

98

PIOTR N. KOTOWICZ

rej adogi

106

znalaz(y si" miecze, których r"koje'ci

maj& od 7,5 do ok. 9,4 cm d(ugo'ci. Najd(u#szymi
r"koje'ciami charakteryzuj& si" okazy z Rygi

107

– od ok. 9,5 do 11,8 cm. Do'$ d(ug& r"koje'$ ma
równie# domniemany miecz z Irlandii

108

– 10,5

cm. Tylko jeden zabytek z terenu Polski (Opole)
ma zachowan& r"koje'$ (9,0 cm) odpowiadaj&c&
wyznaczonej przez nas granicy

109

.

***

Przeprowadzony przegl&d drewnianych mieczy

wskazuje, #e ich dotychczasowa identyÞ kacja jako

zabawek nie jest we wszystkich przypadkach tak
pewna i jednoznaczna. W zgromadzonym materiale
daje si" wyró#ni$ zabytki o zdecydowanie dzieci"-
cych wymiarach, zarówno r"koje'ci jak i ogólnych,
jednak znaczna grupa imitacji nie pasuje do tego
obrazu. Masywne, d(ugie g(ownie, r"koje'ci odpo-
wiadaj&ce oryginalnym egzemplarzom #elaznym,
wyra!nie wskazuj& na mo#liwo'$ wykorzysta-
nia drewnianych mieczy w celach treningowych.
Mo#emy wi"c ostro#nie stwierdzi$, #e postawiona
na wst"pie hipoteza jest bardzo prawdopodobna.
Oczywi'cie, w kontek'cie tym rodzi si" ca(a seria
kolejnych pyta%, na które odpowiedzi da$ mo#e
jedynie gruntowna analiza zachowanych okazów,
poparta seri& dok(adnych pomiarów i analiz spe-
cjalistycznych. Szczególnie dotkliwie odczuwa si"
brak pomiarów ci"#arów poszczególnych egzem-
plarzy, a tak#e analiz surowcowych drewna wyko-
rzystanego do produkcji analizowanych zabytków.
Egzemplarze, dla których mamy takie analizy, to
okazy wykonane wy(&cznie z gatunków iglastych
– sosny, 'wierka i 'wierka/jod(y, charakteryzuj&-
cych si" stosunkowo ma(& odporno'ci& na z(ama-
nie. Zastanawia równie# inny podzia( omawianych
zabytków – na okazy z jelcem i okazy bez jelca.
Czy te drugie posiada(y pierwotnie jelce monto-
wane oddzielnie, czy te# wykonywano je z innych
surowców? Du#e znaczenie dla wyja'nienia pro-
blemu mog& mie$ równie# eksperymenty przepro-
wadzone przy pomocy dok(adnych kopii zabytków.
Pozwol& one stwierdzi$ wytrzyma(o'$ drewna na

106

O.I. Davidan, StratigraÞ â..., ris. 7:8; E.A. Râbinin, „Derevânnyj

mir”..., ris. 4:5-6.

107

A. Caune, Detskie..., ris. 1:6,8-9.

108

J.T. Lang, Viking-Age..., Þ g. 12:a.

109

J. Ka!mierczyk, Wroc(aw..., ryc. 47:16.

zadawane ciosy oraz zaobserwowa$ ró#nice mi"-
dzy walk& drewnem a #elazem. Tylko w ten sposób
b"dziemy mogli, cho$ w ma(ym stopniu, zrozumie$
cele, jakie przy'wieca(y 'redniowiecznym adeptom
sztuki wojennej, gdy zamiast po bro% #elazn&, si"-
gali po drewno. Nie musia(y wcale (&czy$ si" one
jedynie z dost"pno'ci& #elaza i jego cen&.

Summary

A toy or a fencing weapon?

Suplement to study on wooden imitations of

medieval swords

During archeological excavations of medieval sites,

on which existed convenient conditions for preserving
wooden items, mostly occuring artefacts were made
from this material’s imitation of weapon, mainly swords.
These kind of artefacts are known on the whole territory
of the northern part of Europe, worth interesting is fact
that wooden swords occur in wide chronological period:
from VIIIth to XVth century. Total number of known
artefacts is 200.

In the literature it’s commonly known that these

tools were mainly used as children toys. However, in
some written sources beginning of ancient period (e.g.
Roman – rudis), wooden swords were treated as training
weapon. An accurate analysis of available artefacts con-
Þ rms that only some of them have size and weight adju-

sted to child’s hand. Massive, long blades and hilts which
correspond with original iron specimens, clearly indicate
that wooden swords were used in teaching fencing.

The main role of interpretation of these artefacts,

due to lack of greater number of preserved, intact speci-
mens, perform lenght’s measurements of hilts of wooden
swords and their comparison with iron specimens. The
artefacts indicate that those, which lenght of hilts is 7.5
cm or longer, as well as their iron equivalents, could be
used by adults.

To support this thesis it’s necessary to conduct more

analyses and specyÞ c studies. It’s also very important to

make use of experiments which were perfomed on accu-
rate copies of artefacts. Examining these factors, it will
lead to Þ nd the endurance of wood and tell the differen-

ces during Þ ghts, between wooden and iron swords. This

is the only way to understand why adepts of medieval art
of war used wooden weapons instead of iron.

Translated by Iwona Kotowicz