Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 81-86

Henryk Duda

Lublin

KOTLICA, KOCICA CZY KOCUDZA?

PRZYCZYNEK DO BADAÑ

POLSKO-¯YDOWSKICH KONTAKTÓW JÊZYKOWYCH

Polsko-¿ydowskie zwi¹zki kulturalne nie s¹ jeszcze w wystarcza-

j¹cym stopniu zbadane i opisane. Dotyczy to tak¿e polsko-¿ydowskich

kontaktów jêzykowych. Stosunkowo du¿o, dziêki monografii Marii Brze-

ziny (1986) wiemy o tym, jak literatura wykorzystuje zasoby polszczyzny

¯ydów w celach stylizacyjnych oraz jak tê odmianê jêzyka polskiego

parodiowano. Polszczyzna ¯ydów mieszkaj¹cych obecnie w Polsce oraz

polszczyzna tekstów pisanych przez ¯ydów – wspó³czeœnie czy w prze-

sz³oœci – czeka jeszcze na przebadanie. W³aœciwoœci tej polszczyzny to

tylko jeden z aspektów z³o¿onego bloku zagadnieñ zwi¹zanych z kontak-

tami polszczyzny i jêzyków u¿ywanych przez ¯ydów (jidysz i hebrajski).

W poni¿szym przyczynku, dotycz¹cym nazwy jednej z miejscowoœci po-

jawiaj¹cej siê w utworach I. B. Singera, rzecz idzie nie o to, czy w prze-

k³adzie powieœci pt. Der sotn in goraj (Szatan w Goraju) na jêzyk polski

jedna z wsi w okolicach Janowa Lubelskiego powinna siê nazwaæ Kot-

lica, Kocica czy te¿ Kocudza, gdy¿ ju¿ kilkanaœcie lat temu miejscowoœæ

tê dobrze zlokalizowa³a M. Karpluk (1982: 115). Moim celem jest tylko

zwrócenie uwagi na jeden z wielu problemów, jakie napotyka t³umacz

literatury ¿ydowskiej na jêzyk polski a po wielekroæ równie¿ badacz po-

dejmuj¹cy zagadnienie „jêzyków w kontakcie”,

1

w tym wypadku rzecz

idzie o jidysz, jêzyk angielski i wspó³czesn¹ polszczyznê.

Szatan w Goraju to pierwsza powieϾ Isaaka Bashevisa Singera.

Ukaza³a siê najpierw w wydawanym w Warszawie w jidysz piœmie „Glo-

bus” (1933), w wersji ksi¹¿kowej dwa lata póŸniej równie¿ w War-

szawie. Nieco zmieniona wersja Szatana w Goraju ukaza³a siê w 1943 r.

w Ameryce, gdzie pisarz przebywa³ od 1935 r. Przek³ad angielski na

1

Nawi¹zujê tutaj do tytu³u klasycznej ju¿ pracy U. W e i n r e i c h a (1963) Lan-

guages in Contact (= Jêzyki w kontakcie).

82

HENRYK DUDA

podstawie wersji z 1943 r. ukaza³ siê w 1955 r. Na jêzyk polski powieœæ

t³umaczono dwukrotnie. J. Marzêcki i Sz. Sal prze³o¿yli Szatana w Go-

raju z jêzyka angielskiego (Singer 1992a).

2

Przek³ad ten ukaza³ siê nak³a-

dem wydawnictwa Sagittarius. M. Adamczyk-Garbowska i Ch. Shmeruk

prze³o¿yli powieœæ z jidysz. Ukaza³a siê w Wydawnictwie Dolnoœl¹skim

trzy lata póŸniej (Singer 1995).

W rozdziale 7. czêœci 2. swojej powieœci I. B. Singer pisze o klê-

skach, jakie spad³y na mieszkañców po³o¿onej ok. 20 km na wschód od

Janowa Lubelskiego wsi Goraj i okolic. Mowa tu zarówno o klêskach

¿ywio³owych, które nawiedzi³y tamte strony, jak i o towarzysz¹cych im

zjawiskach nadprzyrodzonych, duchach, demonach, dybukach etc. oraz

o zabiegach magicznych, które maj¹ od nich ustrzec. O jednym z takich

zabiegów czytamy (w przek³adzie M. Adamczyk-Garbowskiej i Ch. Shme-

ruka):

W wiosce Kocica gospodarze zakopali ¿ywcem wiedŸmê, a ¿eby nie mog³a

uciec z grobu, przykuto jej do lewej stopy podkowê i wype³niono makiem

usta. (Singer 1995: 137)

Pod³ug wczeœniejszego t³umaczenia tej samej powieœci sporz¹dzonego

dla wydawnictwa Sagittarius przez J. Marzêckiego i Sz. Sala zdarzenie to

nie zasz³o „w wiosce Kocica”, lecz w Kotlicy:

W Kotlicy gospodarze pogrzebali ¿ywcem czarownicê… (Singer 1992a: 128)

M. Adamczyk-Garbowska i Ch. Shmeruk przek³adaj¹ z jidysz na polski.

J. Marzêcki i Sz. Sal t³umacz¹ utwór Singera nie z orygina³u w jidysz,

lecz z przek³adu angielskiego. Ró¿nica co do miejscowoœci (Kocica

a. Kotlica), w której tak brutalnie rozprawiono siê z wiedŸm¹, nie wynika

jednak z tego, ¿e inny tekst by³ podstaw¹ t³umaczenia. W dostêpnym

mi przek³adzie tej powieœci na jêzyk angielski mowa o wsi Kotzitza

(= Kocyca) (Singer 1981: 118). Tak samo nazywa siê ta wieœ w oryginale

w jidysz:

...AcjcOq PrOd Njx

(w translit.: In dorf kocica…, Singer

1972: 139) oraz w przek³adzie na jêzyk niemiecki (In dem Dorf Kocica,

Singer 1980: 133). Nazwê Kotlica przyjdzie wiêc uznaæ za pomy³kê

t³umaczy. W niewielkim szkicu pt. O Szatanie w Goraju i jego twórcy

M. Adamczyk-Garbowska bardzo krytycznie oceni³a przek³ad Marzêc-

kiego i Sala:

2

Pod³ug M. A d a m c z y k - G a r b o w s k i e j (1994: 164) „jest to nie przek³ad,

lecz raczej adaptacja”.

KOTLICA, KOCICA CZY KOCUDZA?

83

Ksi¹¿ka, choæ pisana dobr¹ polszczyzn¹, zarówno pod wzglêdem stylu, jak

i treœci, ma niewiele wspólnego z pierwowzorem. Wiele zdañ i fraz umknê³o

z niewiadomych powodów autorom przek³adu. Niekiedy na ich miejsce

wprowadzono fragmenty bêd¹ce wytworem fantazji t³umaczy lub stanowi¹ce

wynik niezrozumienia tekstu w jêzyku angielskim. (Adamczyk-Garbowska

1995: 21)

Wytyka im te¿, delikatnie mówi¹c, nonszalancki stosunek do nazw w³as-

nych:

Modliborzyce zamieniaj¹ siê w Borkowice, a Iwan w Macieja, chocia¿ s¹ to

tereny zasiedlone g³ównie przez Rusinów.(ib.)

3

Problem dotyczy nie tylko tego utworu. Nazwy miejscowe sprawiaj¹

k³opoty wszystkim t³umaczom utworów I. B. Singera. Czêœæ rozdzia³u

pt. „Powrót Baszewisa” w swojej ksi¹¿ce Polska Isaaka Bashevisa

Singera (1994) M. Adamczyk-Garbowska poœwiêci³a tej w³aœnie kwestii

(zob. s. 155-68). Tu m.in. czytelnik znajdzie mapê II Rzeczypospolitej

z ¿ydowskimi nazwami najwa¿niejszych miejscowoœci, które wystêpuj¹

na kartach powieœci Singera (s. 167). Tu te¿ bardzo krytycznie autorka

wypowiada siê o nazewnictwie w przek³adach jego utworów.

¯ydzi ci [bohaterowie utworów Singera – H.D.], a tak¿e ich polscy s¹siedzi,

mieszkaj¹ czêsto w miejscach o egzotycznie brzmi¹cych nazwach, których

pró¿no szukaæ na mapie Polski, zarówno obecnej, jak i przed- czy poroz-

biorowej: Ger, Kuzmir, Gorszków, Sandzer, Secymin, Izbice, W³odowo,

Turbin. Chodz¹ tam po ró¿nych dziwnych ulicach, jak ulica Lewertowa czy

Synagogi. (M. Adamczyk-Garbowska 1994: 159)

Choæ w pe³ni zgadzam siê z krytycznymi uwagami tej badaczki twór-

czoœci I. B. Singera i t³umaczki jego utworów na jêzyk polski wobec

przek³adu J. Marzêckiego i Sz. Sala, na nazwê Kocica w Szatanie w Go-

raju zgodziæ siê nie mogê.

W artykule Polskie nomina loci w utworach I. B. Singera (na mar-

ginesie ¿ydowsko-polskich kontaktów jêzykowych) M. Karpluk, o czym

3

Co do uwagi o Rusinach – warto by siê pokusiæ o analizê stosunków narodowoœcio-

wych na pograniczu polsko-ruskim (szczególnie polsko-ukraiñskim) w œwietle utworów

I.B. Singera i innych pisarzy ¿ydowskich, jako œwiadków w konflikt polsko-ukraiñski

bezpoœrednio nie zaanga¿owanych. W Szatanie w Goraju np., ¿ydowskie kobiety rozma-

wiaj¹ z ch³opami „na po³y po ¿ydowsku, na po³y po rusku”. Oto przyk³adowa wypowiedŸ

„po rusku”:

vjOvvu An tvkm sjherF ...ebeu An qjvv jnmeu

[…]

vdOFsOh ,OhOrd

–

...!vxvvOlOh

[Droho, Hospodu! […] Temni wik na tebe… prehis mchot na twoju holo-

wu!…] (S i n g e r 1972: 34). M. Adamczyk-Garbowska i Ch. Shmeruk t³umacz¹ to miej-

sce: „– Droho, hospodu! [¼] Temni wik na tebe¼ Plagi faraona na twoju ha³owu!…”

(S i n g e r 1995: 41).

84

HENRYK DUDA

ju¿ wspomina³em, zlokalizowa³a poprawnie tê miejscowoœæ. Nazwa

Kocudza pojawia siê tu tylko raz w wykazie polskich nazw miejscowych

wystêpuj¹cych w utworach Singera:

Kocyca…: in … Kocica Pa 138, in the village of Kotzitza Sat 79; – Kocu-

dza, gr. w b. pow. janowskim. (Karpluk 1982: 115)

4

W komentarzu gramatycznym autorka pisze bardzo lapidarnie:

Równie¿ i (y) wystêpuje w miejscu pol. u, np. Kocyca, Ridnik […]

(ib., s. 122),

ale przynajmniej jêzykoznawcy nie ma potrzeby wyjaœniaæ, ¿e Kocyca to

Kocudza z y w miejscu polskiego u. Myœlê, ¿e nie tyle niezrozumienie

tego artyku³u M. Karpluk by³o przyczyn¹ b³êdu kilku t³umaczy utworów

Singera, co nonszalancki stosunek do nazw miejscowych (przek³ad J. Ma-

rzêckiego i Sz. Sala) lub przeoczenie problemu (przek³ad M. Adamczyk-

-Garbowskiej i Ch. Shmeruka). O to ostatnie w przypadku Kocudzy nie-

trudno, jeœli wzi¹æ pod uwagê fakt, ¿e miejscowoœæ ta wspomniana jest

w Szatanie w Goraju tylko okazjonalnie – w d³u¿szym opisie klêsk jakie

spad³y na œwiat w roku, w którym rozgrywa siê akcja powieœci. I zdaje

siê, ¿e zast¹pienie tej nazwy jak¹kolwiek inn¹ nie ma wiêkszego zna-

czenia, jeœli idzie o wymowê tego miejsca utworu i ca³ej powieœci.

Na wszelki wypadek dodam do wyjaœnienia M. Karpluk, ¿e nie

tylko i (y) w miejscu polskiego u jest poœwiadczone w polszczyŸnie

¯ydów, lecz równie¿ c w miejscu polskiego dz. Jest to przejaw wahania

dŸwiêczna // bezdŸwiêczna w tej odmianie polszczyzny (por. Brzezina

1986: 192-94, tam¿e na s. 193 piêkny przyk³ad mieszania jêzyka pol-

skiego, bia³oruskiego i jidysz: OpowiedŸ mnie, Lejbu, ¿ycie [‘¯ydzie’]

kachany [‘kochany’, z bia³oruskim akaniem nieakcentowanego o]

NIEŒW 132 […]). Same argumenty jêzykowe oczywiœcie nie wystarcz¹,

by dowieœæ, ¿e w inkryminowanym miejscu obu przek³adów powinna

byæ Kocudza. Jeœli wzi¹æ pod uwagê okolicznoœci powstania powieœci

i generalnie stosunek Singera do nazw w³asnych (M. Adamczyk-Garbow-

ska pisze o „pieczo³owicie odtwarzanej topografii”, 1995: 13), bêdziemy

mieli wystarczaj¹co du¿o przes³anek, by …

AcjcOq PrOd Njx

prze³o¿yæ

W wiosce Kocudza…

Cytowany tu ju¿ artyku³ M. Karpluk skierowa³ moja uwagê na

jeszcze jeden utwór Singera. Pod³ug tej uczonej (por. wy¿ej) w anglo-

jêzycznym zbiorze opowiadañ autora Szatana w Goraju pt. Passions

4

Pa – Passions, N. Y. 1976; Sat – Satan in Goray, N. Y. 1958. Skróty M. Karpluk.

KOTLICA, KOCICA CZY KOCUDZA?

85

Kocica (in … Kocica Pa 138) to Kocudza. W przek³adzie na jêzyk polski

tom nosi tytu³ Namiêtnoœci (Singer 1992b). Wszystkie opowiadania z te-

go tomu prze³o¿y³a El¿bieta Petrajtis O’Neil. T³umaczka tego utworu

najprawdopodobniej nie zna artyku³ów M. Karpluk (1979, 1982), nie zna

ksi¹¿ki M. Adamczyk-Garbowskiej (1994) ani – co gorsza – nie do-

strzega problemu, gdy¿ umieszcza akcjê opowiadania Wiejski nauczyciel

(s. 166-79) w… Kocicy: „W koñcu roku 1922, a mo¿e na pocz¹tku 1923,

zaproponowano mi pracê nauczyciela w wiosce Kocica” (pierwsze zdanie

utworu). A za tym, ¿e wystêpuj¹ca w tekœcie angielskim Kocica to Kocu-

dza przemawiaj¹ nie tylko wzglêdy lingwistyczne. Znajdziemy bowiem

w Wiejskim nauczycielu – inaczej ni¿ w Szatanie w Goraju

–

wiele infor-

macji wskazuj¹cych na miejscowoœæ po³o¿on¹ blisko Bi³goraja i Janowa

Lubelskiego:

1) Bohater opowiadania mieszka u dalekich krewnych w Bi³goraju.

Jego dziadek by³ tu rabinem.

2) St¹d saniami, by obj¹æ swoj¹ nauczycielsk¹ posadê. „Po godzinie

drogi dojechaliœmy do Kocicy, wioski ci¹gn¹cej siê przez kilka

kilometrów” (s. 167).

3) O tych stronach mówi: „nasz rejon – Bi³goraj, Janów, Zamoœæ

i Tomaszów” (ib.).

4) Z Bi³goraja, Zamoœcia i Janowa przyje¿d¿aj¹ do „Kocicy” komu-

nistyczni agitatorzy. Jeden z nich zosta³ aresztowany i przebywa

w wiêzieniu w Janowie (zob. s. 177).

5) Naftali Tereszpoler wozi ¿onê do mykwy w Bi³goraju (s. 178-79).

* * *

Powy¿sze uwagi prowadz¹ do kilku wniosków. Polsko-¿ydowskie

kontakty kulturalne, w tym i jêzykowe, s¹ bardzo z³o¿one. W wytworach

kultury i w jêzyku odbijaj¹ siê ca³e wieki wzajemnych kontaktów. T³u-

maczenie dzie³ pisarzy ¿ydowskich wymaga wiêc nie tylko znajomoœci

jêzyka przek³adanych utworów. Wa¿na jest tak¿e znajomoœæ kultury

¯ydów polskich, kontaktów i interferencji jêzykowych etc. Niekiedy, jak

w wypadku omówionej tu nazwy, wystarczy³aby uwa¿na lektura prac

jêzykoznawczych. T³umacz, by poprzestaæ na problematyce nazewniczej,

nie musi byæ uczonym-onomast¹. Powinien siê jednak orientowaæ w jej

podstawowych problemach. Co wiêcej, k³opoty t³umaczy z Baszewisow¹

Kocic¹ pokazuj¹ równie¿, ¿e nazwom miejscowym nale¿y przygl¹daæ siê

bardzo uwa¿nie, nawet jeœli na pierwszy rzut oka nie stwarzaj¹ ¿adnych

problemów. Nie przypadkiem swojsko brzmi¹ca Kocica usz³a uwadze

86

HENRYK DUDA

najlepszych, moim zdaniem, t³umaczy Singera na jêzyk polski – M. Adam-

czyk-Garbowskiej i Ch. Shmeruka. Dziœ dla wiêkszoœci Polaków ¯ydzi

i ich œwiat to ju¿ historia. Tylko przez nieustanne jej zg³êbianie mo¿na

unikn¹æ wielu pomy³ek.

BIBLIOGRAFIA

A d a m c z y k - G a r b o w s k a, M. 1995. O Szatanie w Goraju i jego twórcy. W: S i n -

g e r I. B., Szatan w Goraju, 7-21. Wroc³aw: Wydawnictwo Dolnoœl¹skie.

A d a m c z y k - G a r b o w s k a, M. 1994. Polska Isaaca Bashevisa Singera. Rozstanie

i powrót. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej.

B r z e z i n a, M. 1986. Polszczyzna ¯ydów. Warszawa: Pañstwowe Wydawnictwo Na-

ukowe.

K a r p l u k, M. 1979. O jêzyku ¯ydów w opowiadaniach I. B. Singera. „Jêzyk Polski”

LIX, 193-195.

K a r p l u k, M. 1982. Polskie nomina loci w utworach I. B. Singera (na marginesie

¿ydowsko-polskich kontaktów jêzykowych). „Onomastica” XXVII, 109-126.

S i n g e r, I. B. 1972. Der Sotn in Goray. Jerozolima.

S i n g e r, I. B. 1980. Satan in Goraj. Prze³. z ang. na niem. U. H e n g s t. Berlin

[Wschodni]: Verlag Volk und Welt.

S i n g e r, I. B. 1981. Satan in Goray. Prze³. z jid. na ang. J. S l o a n. Harmondsworth:

Penguin Books.

S i n g e r, I. B. 1992a. Namiêtnoœci. Prze³. E. P e t r a i t i s - O’ N e i l, Gdañsk: Wydaw-

nictwo Atext (Wyd. 2. Gdañsk: Wydawnictwo Atext; Wydawnictwo Marabut,

1996).

S i n g e r, I. B. 1992b. Szatan w Goraju. Prze³. J. M a r z ê c k i i Sz. S a l. Warszawa:

Wydawnictwo Sagittarius.

S i n g e r, I. B. 1995. Szatan w Goraju. Prze³. M. A d a m c z y k - G a r b o w s k a

i Ch. S h m e r u k. Wroc³aw: Wydawnictwo Dolnoœl¹skie.

S t a n k i e w i c z, E. 1990. [Rec.]: B r z e z i n a M., Polszczyzna ¯ydów, Warszawa

1986. „Jêzyk Polski” LXX, 138-143.

W e i n r e i c h, U. 1963. Languages in Contact. The Haque; Paris: Mouton & Co.