Trzech panów na włóczędze

Jerome K. Jerome

Published by ziegmar

2015

JEROME K. JEROME

TRZECH PANÓW NA WŁÓCZĘDZE

Przełożył Leszek Muszyński

Tytuł oryginału Three Men on the Bummel

Wydanie oryginalne 1900

Wydanie polskie 2011

ROZDZIAŁ 1.

Trzej panowie potrzebują zmiany - Anegdota pokazująca zły skutek oszustwa - Moralne
tchórzostwo George’a - Pomysł Harrisa - Historyjka Starego Marynarza i
Niedoświadczonego Żeglarza - Załoga - Niebezpieczeństwa żeglugi, kiedy wiatr wieje od
lądu - Niemożność żeglowania, kiedy wiatr wieje od morza - Gadatliwość Ethelberthy -
Wilgoć od rzeki - Harris sugeruje wycieczkę rowerową - George myśli o wietrze - Harris
proponuje Szwarcwald - George myśli o wzgórzach - Plan podjazdów na wzgórza
poprawiony przez Harrisa - Pani Harrisowa przerywa naradą.

– JEDYNE, czego nam trzeba - powiedział Harris - to odmiany.
W tej samej chwili otworzyły się drzwi i pani Harrisowa zajrzała do pokoju.

Powiedziała, że Ethelbertha poleciła jej, aby mi przypomnieć, że nie możemy się spóźnić
do domu ze względu na Clarence’a. Skłonny jestem myśleć, że Ethelbertha niepotrzebnie aż
tak się przejmuje, jeśli chodzi o dzieci. Dziecku w istocie nie działo się nic złego. Tego
ranka dzieciak wyszedł ze swoją ciotką na spacer i kiedy patrzył pożądliwie na wystawę
cukierni, cioteczka weszła z nim do środka, kupiła mu tyle ciastek z kremem i babeczek, aż
wreszcie stwierdziła, że ma dosyć, i grzecznie, ale stanowczo, odmawia zjedzenia
czegokolwiek więcej. Oczywiście potem w czasie obiadu ledwie skubnął puddingu, a
Ethelbertha zaraz myśli, że dziecko jest na coś chore. Pani Harrisowa dodała, że dla nas też
lepiej będzie pójść wkrótce na górę, i to o własnych siłach, bo inaczej ominie nas herbatka
u Szalonego Kapelusznika rodem z Alicji w Krainie Czarów w wykonaniu panny Muriel.
Muriel to młodsza córka Harrisów - ma osiem lat, jest bystrym, inteligentnym dzieckiem,
ale osobiście wolę ją w poważniejszym repertuarze.

Obiecaliśmy, że przyjdziemy natychmiast, jak tylko skończymy palić, prosząc

jednocześnie, żeby nie pozwoliła zaczynać Muriel, dopóki nie dotrzemy. Obiecała
powstrzymać dziecko tak długo, jak to możliwe, i wyszła. Kiedy drzwi się zamknęły,
Harris podjął przerwaną wypowiedź:

– Wiecie, co mam na myśli - powiedział. - Całkowitą zmianę. Pytanie tylko, jak to

zrobić.

George zasugerował „wyjazd w interesach”. Była to propozycja całkowicie w jego

stylu. Jako kawaler uważa, że zamężna kobieta nie ma dość rozumu, żeby zejść z drogi
walcowi drogowemu. Znałem kiedyś młodego inżyniera, który postanowił pojechać do
Wiednia „w interesach”. Jego żona chciała jednak wiedzieć, „w jakich interesach”.
Oznajmił, że został zobowiązany do odwiedzenia kopalni wokół stolicy Austrii i ma
napisać sprawozdanie. Zaproponowała więc, że będzie chodzić razem z nim - to był ten typ
żony. Próbował jej to odradzić. Mówił, że kopalnia to nie miejsce dla pięknej kobiety.
Oznajmiła, że dobrze to wie i dlatego nie zamierza towarzyszyć mu w głąb szybów.
Pożegna go rano, a do jego powrotu obejdzie wiedeńskie sklepy i kupi kilka rzeczy, które
się jej spodobają. On zaś, zacząwszy realizować pomysł, nie umiał się z tego wyplątać.
Przez dziesięć długich, letnich dni wizytował kopalnie w okolicach Wiednia, a wieczorami

pisał raporty, które żona posyłała do jego biura, a których wcale tam nie potrzebowali.

Byłbym zasmucony, gdyby Ethelbertha czy pani Harrisowa należały do żon tego typu;

nie wolno przesadzać z „interesami” - lepiej stosować ów wybieg tylko w nagłych
przypadkach.

– Nie - powiedziałem. - Rzecz ma być uczciwa i załatwiona po męsku. Powiem

Ethelbercie, iż doszedłem do wniosku, że mężczyzna nigdy nie ceni szczęścia, które ma na
wyciągnięcie ręki.

Powiem, że zamierzam opuścić ją i dzieci na co najmniej trzy tygodnie, aby nauczyła się

doceniać moje zalety, tak jak powinna. Powiem jej - ciągnąłem, zwracając się do Harrisa -
że to ty właśnie uświadomiłeś mi moje obowiązki w tym względzie i że to właśnie dzięki
tobie powinniśmy…

Harris odstawił pospiesznie swój kieliszek.
– Jeśli nie masz nic przeciwko, stary - przerwał - to raczej ja bym tak powiedział,

chyba że ty chcesz to zrobić. Twoja żona będzie to omawiała z moją, i wiesz, będę się czuł
niezręcznie, przypisując sobie czyjeś zasługi.

– Niepodobnego - nalegałem. - To była twoja sugestia.
– Ale to ty podsunąłeś mi ten pomysł - Harris znów mi przerwał. - Pamiętasz,

powiedziałeś kiedyś, że nie ma nic gorszego dla mężczyzny, jak popaść w rutynę, bo wtedy
niezłomne domatorstwo doprowadzi go do przesytu.

– Mówiłem tak ogólnie - wyjaśniłem.
– Uderzyło mnie, jakie to trafne - powiedział Harris. - Chcę to powtórzyć Klarze. Ma

dobrą opinię o twoim rozsądku. Jestem pewien, że jeżeli…

– Za duże ryzyko - przerwałem. - To delikatna sprawa, ale widzę wyjście z tej sytuacji.

Powiemy, że to George podsunął ten pomysł.

Czasami George jest tak nieużyty, że aż mnie to irytuje. Pomyśleć, że mógłby z radością

pomóc dwom starym przyjaciołom w rozwiązaniu dylematu, a zamiast tego staje się
nieprzyjemny.

– Tylko spróbujcie - zaoponował George - a wtedy powiem im obu, że mój plan polegał

na wydaniu przyjęcia dla dzieci i dorosłych. Chciałem zaprosić też moją ciotkę i oznajmić,
że zamierzamy wynająć uroczy, stary domek, który widziałem w Normandii, na wybrzeżu,
gdzie klimat jest szczególnie korzystny dla chorowitych dzieci, a takiego mleka jak tam nie
dostanie się w całej Anglii. Dodam, że odrzuciliście ten pomysł, stwierdzając, że wolicie
jechać sami.

Z takim egoistą jak George nic nie wskórasz uprzejmością, musisz być stanowczy.
– Sam chciałeś - powiedział Harris. - Ja się wycofuję. Zaraz wynajmiemy ten domek.

Zaprosisz swoją ciotkę - dopilnuję tego - i będziemy tam przez cały miesiąc. Dzieci cię
bardzo lubią, a nas nie będziesz mógł nigdy znaleźć. Obiecałeś nauczyć Edgara łowić ryby.
I to ty będziesz udawał dzikie zwierzęta. Od zeszłej niedzieli Dick i Muriel nie mówią o
niczym innym, jak tylko o hipopotamie w twoim wykonaniu. Będziemy urządzać pikniki w
lesie - będzie nas tylko jedenaścioro, a wieczorami będziemy muzykować i słuchać
recytacji. Muriel doskonale umie już na pamięć sześć kawałków, a jak może wiesz, inne

dzieci też pilnie się uczą.

George wycofał się - nie jest zbyt odważny - i zrobił to bez wdzięku. Powiedział, że

skoro jesteśmy tak podli, tchórzliwi i obłudni, żeby zniżyć się do takiej marnej sztuczki, to
on już nic na to nie może poradzić. Dodał, że jeśli nie mam zamiaru sam skończyć całej
butelki wina, ośmiela się mnie prosić o nalanie mu kieliszka. Dodał także, nieco bez sensu,
że to i tak nie ma znaczenia, albowiem Ethelbertha i pani Harrisowa są zbyt mądrymi
kobietami, aby choć przez chwilę uwierzyć, że propozycja wyszła od niego.

Kiedy to mieliśmy już z głowy, pozostało pytanie: jakiego rodzaju miała być ta zmiana.

Harris jak zwykle głosował za morzem. Powiedział, że słyszał o idealnym jachcie, z
którym dalibyśmy sobie sami radę - bez próżniaczej gromady majtków zwiększającej
koszty wyprawy i odbierającej jej cały romantyzm. Wystarczy zręczny chłopak, a jacht sam
pożegluje. Znaliśmy ten jacht i powiedzieliśmy mu to - byliśmy kiedyś na nim z Harrisem.
Zęza cuchnęła zepsutą wodą i zatruwała powietrze zgnilizną. Żadne zwykłe morskie
powietrze nie mogło dać jej rady. Jeżeli chodzi o smród, równie dobrze można spędzić
tydzień w Limehouse Hole. Na tym jachcie nie ma żadnego schronienia przed deszczem;
salonik ma dziesięć stóp na cztery, a połowę z tego zajmuje piec, który rozpada się na
kawałeczki, kiedy próbujesz go rozpalić. Kąpiel trzeba brać na pokładzie, a ręcznik
zwiewa ci za burtę, jak tylko wyjdziesz z wanny. Harris i chłopiec będą wykonywać
wszystkie interesujące prace - ciągnięcie i refowanie, sterowanie i zmuszanie do
posłuszeństwa, wszystkie tego rodzaju rzeczy - zostawiając mnie i George’owi obieranie
ziemniaków i zmywanie.

– No dobrze - powiedział Harris. - Wypożyczmy dobry jacht z szyprem i popłyńmy w

wielkim stylu.

Temu też się sprzeciwiłem. Znam tego szypra; w jego pojęciu żeglowanie polega na

dryfowaniu blisko brzegu, gdzie może mieć stały kontakt z żoną i rodziną, że nie wspomnę
o jego ulubionym domu publicznym.

Lata temu, kiedy byłem młody i niedoświadczony, sam wynająłem jacht. Trzy rzeczy

złożyły się na to, że uległem temu szaleństwu: miałem nieoczekiwanie szczęśliwą passę,
Ethelbertha wyraziła tęsknotę do morskiego powietrza, a zaraz następnego ranka
przypadkiem wziąłem do ręki egzemplarz „Sportsmana”, gdzie natrafiłem na ogłoszenie:

Dla żeglarzy - wyjątkowa okazja - „Hultaj”, 28-tonowa jolka - właściciel z powodu

nagłego wyjazdu jest skłonny wypożyczyć tego wspaniałego „charta morskiego” na czas
krótszy lub dłuższy. Dwie kabiny i salon, pianola Woffenkoff; nowy kocioł. Warunki: 10
gwinei na tydzień - zgłoszenia: Apply Pertwee & Co. 3A Bucklersbury.

Wyglądało to jak odpowiedź na moje modlitwy. „Nowy kocioł” mnie nie interesował.

Mała przepierka może poczekać - myślałem, ale „pianola Woffenkoffa” brzmiało ponętnie.
Przedstawiłem Ethelbercie obraz, jak wieczorem akompaniuje chórowi złożonemu z
członków załogi, a nasz ruchomy dom pędzi, jak chart” przez srebrzyste fale.

Wziąłem dorożkę i popędziłem prosto na Bucklersbury 3 A. Pan Pertwee wyglądał na

bezpretensjonalnego dżentelmena, ale jego biuro na trzecim piętrze było niezbyt wystawne.
Pokazał mi akwarelę, na której „Hultaj” żeglował pod wiatr.

Pokład był nachylony pod kątem 95 stopni do oceanu. Na pokładzie nie było żywego

ducha. Przypuszczam, że wszyscy zsunęli się do wody. Nie mam pojęcia, jak ktokolwiek
mógłby się tam utrzymać, chyba że przybity gwoździami. Wskazałem tę wadę agentowi,
który wyjaśnił mi, że obraz przedstawia „Hultaja” dublującego coś, czy jakoś tam, podczas
dobrze znanego zwycięstwa w regatach Medway Challenge Shield. Pan Pertwee założył, że
wiem wszystko o tym zdarzeniu, tak więc nie ma potrzeby zadawać żadnych pytań. Dwie
plamki blisko ramy obrazu, które początkowo wziąłem za mole, były statkami, które
zdobyły drugie i trzecie miejsce. Fotografia jachtu na kotwicy przy Gravesend była mniej
imponująca, ale dawała poczucie większej stabilności. Ponieważ odpowiedzi na wszystkie
moje pytania były zadowalające, wynająłem jacht na dwa tygodnie. Pan Pertwee
stwierdził, że dobrze się składa, iż chcę wynająć jacht tylko na dwa tygodnie - później
przyznałem mu rację - bo potem ma rezerwację na rzecz innego klienta. Gdybym upierał się
przy trzech tygodniach, byłby zmuszony mi odmówić.

Kiedy doszliśmy pod tym względem do porozumienia, pan Pertwee spytał, czy mam na

oku jakiegoś szypra. Nie miałem i jego zdaniem rzeczy układają się dla mnie bardzo
szczęśliwie, bo jest pewien, że nie mógłbym zrobić lepiej, niż nająć pana Goylesa -
obecnie na służbie - doskonałego szypra, człowieka, który zna morze jak mąż swoją żonę i
który nigdy nie pozwolił nikomu umrzeć na oceanie.

Ciągle jeszcze było wcześnie, a jacht stał przy Harwich. Złapałem pociąg o dziesiątej

czterdzieści pięć z Liverpool Street i już o pierwszej rozmawiałem na pokładzie z panem
Goylesem. Był stanowczym człowiekiem i miał ojcowskie podejście do ludzi.
Opowiedziałem mu o swoim pomyśle żeglugi na odległe holenderskie wyspy i trasie aż do
Norwegii. Odpowiedział „tak jest, tak jest” i wykazał pełny entuzjazm co do wycieczki.
Powiedział, że jego samego by to ucieszyło. Przeszliśmy do kwestii zaopatrzenia i wtedy
jego entuzjazm jeszcze wzrósł. Muszę przyznać, że ilość prowiantu sugerowana przez pana
Goylesa mnie zaskoczyła. Czyżbyśmy żyli za czasów Drake’a i Spanish Main? Zacząłem
się obawiać, że planuje coś nielegalnego. Jednakże on zaśmiał się po ojcowsku i zapewnił
mnie, że nie przesadziliśmy. Wszystko, co zostanie, załoga może podzielić między siebie i
zabrać do domu - wyglądało na to, że jest taki zwyczaj. Wydało mi się, że będę utrzymywał
ich do zimy, ale nie chciałem uchodzić za skąpca i umilkłem. Ilość niezbędnych napojów
także mnie zaskoczyła. Uzgodniłem zaopatrzenie w to, czego sami mogliśmy potrzebować,
a potem pan Goyles przemówił w imieniu załogi. Muszę stwierdzić, że dbał o swoich
ludzi.

– Nie potrzebujemy tu żadnych orgii, panie Goyles - powiedziałem.
– Orgii?! - zdumiał się pan Goyles. - Czemu nie mieliby wlać paru kropel do herbaty?
Wyjaśnił, że jego mottem jest „zatrudnij dobrych fachowców i traktuj ich dobrze”.
– Oni będą lepiej dla pana pracować i zawsze wrócą, kiedy będą potrzebni.
Osobiście nie odczuwam potrzeby ich powrotu. Poczułem do nich niechęć, zanim ich

zobaczyłem. Zacząłem ich uważać za chciwą i pijacką załogę. Ale pan Goyles był tak
radośnie stanowczy, a ja tak niedoświadczony, że znowu pozwoliłem mu postawić na
swoim. Obiecał, że osobiście dopilnuje, żeby wszystko było jak trzeba. Pozostawiłem mu

też sprawę zaangażowania załogi. Powiedział, że tylko dla mnie rzecz da się załatwić, i
faktycznie dała, przy pomocy dwóch ludzi i chłopca. Jeśli miał na myśli zaopatrzenie w
żywność i napoje, sądzę, że nie docenił problemu, ale, być może, miał na myśli żeglugę
jachtem.

W drodze do domu odwiedziłem krawca i zamówiłem strój żeglarski, łącznie z białym

kapeluszem; krawiec obiecał pospieszyć się i uszyć na czas. Potem poszedłem do domu i
opowiedziałem Ethelbercie o wszystkim, czego dokonałem. Jej zachwyt został przyćmiony
tylko przez jedno pytanie - czy krawcowa zdąży uszyć na czas jej żeglarski kostium. Jak to
kobieta.

Niedawno obchodziliśmy nasz miodowy miesiąc, a ponieważ musieliśmy go nieco

skrócić, zdecydowaliśmy się nie zapraszać nikogo i mieć jacht tylko dla siebie. Wdzięczny
jestem niebu, że tak zadecydowaliśmy.

W poniedziałek włożyliśmy nasze stroje i ruszyliśmy. Zapomniałem, co miała na sobie

Ethelbertha, ale cokolwiek to było, robiła ujmujące wrażenie. Mój uniform był ciemno-
błękitny, ozdobiony wąskim białym galonem, co wyglądało bardzo efektownie.

Pan Goyles przywitał nas na pokładzie i zaprosił na śniadanie. Muszę przyznać, że

zaangażował bardzo dobrego kucharza. Co do uzdolnień innych członków załogi - nie
miałem okazji ich sprawdzić. Jednakże, jeśli oceniać ich w stanie spoczynku, wydawali się
miłymi ludźmi.

Myślałem podnieść kotwicę, jak tylko załoga skończy obiad, a ja, paląc cygaro, z

Ethelberthą przy boku, przechylony przez reling, będę obserwować, jak białe klify
Ojczyzny znikają za horyzontem. Razem z Ethelberthą przeprowadziliśmy nasz punkt
programu i czekaliśmy, mając pokład tylko dla siebie.

– Nie wydają się spieszyć - zauważyła Ethelberthą.
– Jeśli w czasie dwóch tygodni - powiedziałem - zjedzą tylko połowę z tego, co jest na

statku, nie będą mieć dość czasu na każdy posiłek. Lepiej ich nie poganiać, bo nie zjedzą
nawet czwartej części.

– Musieli zasnąć - stwierdziła Ethelberthą. - Wkrótce będzie czas na herbatę.
Załoga zachowywała się bardzo cicho. Ruszyłem ostro i przywołałem kapitana do dołu

drabiny. Wołałem go trzy razy, zanim powoli wyszedł. Wydawał się cięższy i starszy, niż
kiedy go ostatnio widziałem. W jego ustach tkwiło zgasłe cygaro.

– Jeśli jest pan gotowy, kapitanie Goyles - powiedziałem - ruszajmy!
Kapitan Goyles wyjął z ust cygaro.
– Za pozwoleniem, nie dzisiaj, sir.
– Dlaczego nie dzisiaj, o co chodzi z tym dzisiaj? - zapytałem.
Wiedziałem, że żeglarze są przesądnym ludkiem. Myślałem, że, być może, poniedziałek

jest uważany za pechowy.

– Dzień jest w porządku - odpowiedział kapitan Goyles. - To wiatr. Myślę o wietrze.

Nie wygląda na to, żeby miał się zmienić.

– A czy potrzebujemy zmiany? - spytałem. - Do diabła! Wydaje mi się, że jest akurat

taki, jaki powinien być, całkiem z tyłu!

– Tak jest, tak jest - „do diabła”, to właściwe słowa, sir, możemy wszyscy się tam

znaleźć. Niech nas Bóg broni, jeśli dziś wypłyniemy. Widzi pan, sir - wyjaśnił w
odpowiedzi na moje zdziwione spojrzenie - wieje coś, co nazywamy „lądowym wiatrem”.
Wieje, można powiedzieć, prosto od lądu.

Kiedy już mogłem myśleć, przyznałem mu rację. Wiatr wiał od lądu.
– W nocy może się zmienić - powiedział z nadzieją kapitan Goyles. - Tak czy owak, nie

jest gwałtowny i bardzo dobrze.

Kapitan Goyles rozpalił cygaro, a ja wróciwszy na rufę, wyjaśniłem Ethelbercie powód

zwłoki, Ethelberta, która zdawała się w gorszym humorze, niż kiedy wstąpiliśmy na
pokład, chciała wiedzieć, dlaczego nie możemy żeglować przy wietrze od lądu.

– Gdyby nie wiało od lądu - powiedziała Ethelberthą - mogłoby wiać od morza i

spychałoby nas z powrotem na brzeg. Myślę, że to akurat jest taki wiatr, jakiego
potrzebujemy.

Wyjaśniłem jej:
– Nie mam doświadczenia, kochanie, to wygląda na taki wiatr, jakiego potrzebujemy,

ale tak nie jest. Teraz wieje coś, co nazywamy „lądowym wiatrem”, a lądowy wiatr jest
zawsze bardzo niebezpieczny.

Jej kłótliwość nieco mnie drażniła, choć, być może, i ja też byłem trochę rozeźlony.

Monotonne kołysanie małego jachtu na kotwicy osłabia płomiennego ducha.

– Nie mogę ci tego wyjaśnić - odpowiedziałem zgodnie z prawdą - ale stawianie żagli

na tym wietrze mogłoby być szczytem zuchwałej głupoty, a za bardzo mi na tobie zależy,
żeby wystawiać cię na niepotrzebne ryzyko.

Myślałem, że jest to raczej trafny wniosek, ale Ethelbertha zaledwie raczyła

odpowiedzieć, że w tych okolicznościach nie powinniśmy do wtorku wychodzić na pokład,
i zeszła na dół.

Rankiem wiatr zmienił się na południowy. Wstałem wcześnie i podzieliłem się tą

nowiną z kapitanem Goylesem.

– Tak jest, tak jest, sir - zauważył. - To bardzo nieszczęśliwie, ale co możemy na to

poradzić.

– Jak pan sądzi, czy to możliwe, żebyśmy dzisiaj wyruszyli? - zaryzykowałem.
Nawet się na mnie nie rozzłościł, roześmiał się tylko.
– Tak, sir - odparł. - Gdyby pan chciał płynąć do Ipswich, mógłbym powiedzieć, że nie

mogło być lepiej, ale naszym celem jest, jak wiadomo, wybrzeże Holandii - i tu jest pies
pogrzebany.

Podzieliłem się tą nowiną z Ethelbertha i postanowiliśmy spędzić ten dzień na brzegu.
Harwich nie jest zbyt wesołym miastem, a po spędzeniu tam czasu aż do wieczora

można je nazwać nudnym. Wypiliśmy herbatę w Dovercourt i wróciliśmy na nadbrzeże,
szukając kapitana Goylesa i łodzi. Czekaliśmy na niego godzinę. Kiedy się pojawił, był
bardziej radosny niż my i gdyby mi osobiście nie powiedział, że nigdy nie pije więcej niż
szklaneczkę gorącego grogu przed snem, mógłbym pomyśleć, że jest pijany.

Następnego ranka był wiatr północny, co raczej zaniepokoiło kapitana Goylesa.

Okazało się, że w tych warunkach równie niebezpieczna jest żegluga co i postój. Naszą
jedyną nadzieją była możliwość zmiany kierunku wiatru, zanim coś się stanie. Od tego
czasu Ethelbertha poczuła niechęć do jachtu. Stwierdziła, że osobiście wolałaby spędzić
tydzień w wannie z biczami wodnymi, bo wanna przynajmniej stoi nieruchomo.

Nazajutrz przenieśliśmy się do Harwich. Tej i następnej nocy (wiatr ciągle wiał na

południe) spaliśmy w King’s Head. W piątek wiatr powiał prosto ze wschodu. Spotkałem
kapitana Goylesa na nadbrzeżu i zasugerowałem, że w tych okolicznościach moglibyśmy
wyruszyć.

Mój upór go zirytował.
– Gdyby pan wiedział nieco więcej, sir - powiedział do mnie - sam by pan przyznał, że

to niemożliwe. Wiatr wieje prosto od morza.

– Kapitanie Goyles - zapytałem dobitnie - niech pan mi powie, czym jest ta rzecz, którą

wynająłem, jachtem czy łodzią mieszkalną?

Wydawał się zaskoczony moim pytaniem. Odpowiedział:
– To jest jolka.
– Chodzi mi o to - powiedziałem - czy to w ogóle może pływać, czy jest na stałe tu

umocowane. Jeśli jest zamocowane - ciągnąłem - niech mi pan szczerze powie. Postawimy
wtedy skrzynki z bluszczem pod iluminatorami, posadzimy trochę kwiatków, rozciągniemy
markizę nad pokładem i rzecz nabierze miłego wyglądu. Jeśli jednak to może się
poruszać…

– Ruszać?! - przerwał mi kapitan. - Jeśli tylko „Hultaj” złapałby właściwy wiatr…
– A jaki jest ten właściwy wiatr? - zapytałem.
Kapitan Goyles wyglądał na zakłopotanego.
– W tym tygodniu - kontynuowałem - mieliśmy wiatr z północy, południa, wschodu i

zachodu z różnymi odmianami. Jeśli ma pan na myśli jakikolwiek inny punkt kompasu, z
którego może wiać, niech pan powie - zaczekam. Jeśli nie i jeżeli kotwica nie wrosła w
dno oceanu, ruszamy dzisiaj i zobaczymy, co się stanie.

Zrozumiał, że jestem zdecydowany na wszystko.
– Tak jest, sir - zgodził się. - Pan rozkazuje, ja słucham. Dzięki Bogu mam tylko jedno

dziecko na utrzymaniu. Bez wątpienia wykonawcy pańskiego testamentu będą czuli się w
obowiązku, by zaopiekować się jedną starą wdową.

Jego uroczysta powaga zrobiła na mnie wrażenie.
– Panie Goyles - powiedziałem. - Niech mi pan powie uczciwie: czy jest jakaś

nadzieja, że przy jakiejkolwiek pogodzie ta łajba odpłynie z tej przeklętej dziury?

Radosna uprzejmość powróciła do kapitana Goylesa.
- Widzi pan, sir - wyjaśniał. - To jest bardzo szczególne wybrzeże. Byłoby w porządku,

gdybyśmy już raz wyruszyli, ale odpłynięcie od niego w takiej łódeczce jak ta - tak
szczerze mówiąc - wymaga pracy.

Zostawiłem kapitana, który zapewniał mnie, że będzie pilnował pogody jak matka

swoje śpiące dziecko. Było to jego własne porównanie i wydało mi się raczej
wzruszające. Zobaczyłem go znowu o dwunastej - obserwował pogodę z luku łańcucha

kotwicznego.

O piątej po południu zdarzył mi się szczęśliwy traf: na samym środku High Street

spotkałem kilku pływających jachtem przyjaciół, którzy musieli akurat zawinąć do portu z
powodu nadwerężonego steru. Opowiedziałem im moje perypetie, a oni zdawali się
bardziej rozbawieni niż zdziwieni. Kapitan Goyles i jego dwaj ludzie ciągle obserwowali
pogodę. Wpadłem do King’s Head i uprzedziłem Ethelberthę. We czwórkę podkradliśmy
się do nadbrzeża, gdzie stała nasza łódź. Na pokładzie był tylko chłopiec okrętowy. Dwóch
moich przyjaciół zajęło się jachtem i o godzinie szóstej mknęliśmy wesoło wzdłuż
wybrzeża.

Tej nocy zawinęliśmy do Aldborough, a nazajutrz do Yarmouth. Moi przyjaciele musieli

już odejść, więc opuściliśmy jacht. Wcześnie rano sprzedaliśmy na aukcji w Yarmouth
nasze zapasy żywności. Poniosłem stratę, ale miałem satysfakcję z wystrychnięcia na dudka
kapitana Goylesa. „Hultaja” zostawiłem pod opieką miejscowego marynarza, który za kilka
suwerenów zobowiązał się co do sekundy odstawić jacht do Harwich. Do Londynu
wróciliśmy pociągiem. Być może są inne jachty niż „Hultaj” i inni szyprowie niż pan
Goyles, ale to doświadczenie uprzedziło mnie do obu.

George także myślał, że jacht wiąże się ze zbyt wieloma obowiązkami, więc

zrezygnowaliśmy z tego pomysłu.

– A co myślicie o rzece? - zapytał Harris. - Nieźle się tam kiedyś bawiliśmy.
George, milcząc, palił cygaro, a ja rozłupałem następny orzech.
– Rzeka już nie jest taka jak kiedyś - powiedziałem. - Nie wiem czemu, ale jest coś -

jakby wilgoć w powietrzu nad rzeką, co mnie przyprawia o lumbago.

– Tak samo jest ze mną - przytaknął George. - Nie wiem dlaczego, ale teraz nigdy nie

mogę zasnąć w pobliżu rzeki. Na wiosnę spędziłem tydzień w miejscu Joe’ego i co dzień
budziłem się o siódmej, a potem nie mogłem już zmrużyć oka.

– To była tylko luźna sugestia - zastrzegł się Harris. - Osobiście myślę, że to też nie dla

mnie - powoduje nawroty mojej podagry.

– Coś, co mi najbardziej odpowiada - oznajmiłem - to górskie powietrze. Co byście

powiedzieli na pieszą wędrówkę po Szkocji?

– W Szkocji zawsze pada - sprzeciwił się George. - Dwa lata temu byłem w Szkocji

przez trzy tygodnie i ani jednego dnia nie byłem suchy - to nie ma sensu.

– Wystarczająco dobra jest Szwajcaria - stwierdził Harris.
– One nigdy się nie zgodzą, żebyśmy sami pojechali do Szwajcarii - sprzeciwiłem się. -

Wiecie, co się zdarzyło ostatnim razem. To musi być jakieś takie miejsce, gdzie żadna
delikatna kobieta czy dziecko nie może przebywać: kraj podłych hoteli i niewygodnych
podróży, w którym będziemy musieli zachowywać się ordynarnie, ciężko pracować, a być
może nawet głodować.

– Jasne - przerwał George - jasne, że tak. Jadę z wami.
– Mam - wykrzyknął Harris - wycieczka rowerowa!
George spojrzał nieufnie.
– Na wycieczce rowerowej jest zawsze dużo jazdy pod górę - stwierdził - i wiatr z

przodu.

– Ale jest też jazda w dół i z wiatrem - powiedział Harris.
– Nie zauważyłem tego - zaprzeczył George.
– Nie wymyślisz nic lepszego niż rajd rowerowy - upierał się Harris.
Byłem skłonny się z nim zgodzić.
– I powiem ci dokąd - kontynuował - do Szwarcwaldu.
– Choinka, to jest cały czas pod górę - zmartwił się George.
– Nie cały czas - sprzeciwił się Harris - powiedzmy, dwie trzecie. I jest jeszcze jedno,

o czym zapomniałeś.

Rozejrzał się ostrożnie dookoła i zniżył głos do szeptu.
– Są małe kolejki jeżdżące pod górę, takie z kołami zębatymi, które…
Drzwi się otworzyły i weszła pani Harrisowa. Powiedziała, że Ethelbertha nakłada już

beret, a Muriel odegrała Herbatkę u Szalonego Kapelusznika bez nas.

– Jutro o czwartej w klubie - szepnął do mnie Harris, wstając, a ja przekazałem to

George’owi, kiedy szliśmy na górę.

ROZDZIAŁ 2.

Delikatna sprawa - Co Ethelbertha powinna powiedzieć - Co ona powiedziała - Co
powiedziała pani Harris - Co powiedzieliśmy George ‘owi - Wyruszamy w środę - George
poprawia nam humory - Wątpliwości moje i Harrisa - Kto pracuje, jadąc na tandemie -
Opinia cyklisty z przodu - Co myśli ten z tyłu - Jak Harris zgubił żonę - Sprawa bagażu -
Mądrość wujka Podgera - Początek historii o człowieku z torbą.

ROZPOCZĄŁEM grę z Ethelberthą jeszcze tego samego wieczoru. Zrobiłem to, będąc

w trochę drażliwym nastroju. Chciałem, żeby Ethelbertha to zauważyła. Powinienem się do
tego przyznać i złożyć na karb podwyższonego ciśnienia płynów mózgowych. Miało to
naturalnie wywołać rozmowę o moim zdrowiu w ogólności i jego złym stanie, wobec
którego trzeba podjąć szybkie i energiczne kroki. Myślałem, że przy odrobinie taktu
potrafię sprawić, żeby propozycja wyszła od samej Ethelberthy.

Wyobraziłem sobie, że powie: „Nie, kochanie, potrzebujesz zmiany, kompletnej zmiany.

Daj się przekonać i wyjedź na miesiąc. Nie, nie proś, żebym z tobą jechała. Wiem, że
chciałbyś tego, ale ja nie pojadę. Potrzebne ci męskie towarzystwo. Spróbuj przekonać
George’a i Harrisa, żeby z tobą pojechali. Wierz mi, twój wrażliwy mózg wymaga czasem
odpoczynku od napięcia, jakie stwarza domowe otoczenie. Zapomnij na trochę, że dzieci
potrzebują lekcji muzyki, butów, rowerów i nalewki z rabarbaru trzy razy dziennie.
Zapomnij, że w życiu są takie rzeczy, jak kucharki, dekoratorzy wnętrz, psy sąsiadów i
rachunki od rzeźnika. Jedź na koniec świata, gdzie wszystko będzie dla ciebie nowe i
osobliwe i gdzie twój przemęczony umysł zazna spokoju i wylęgną się w nim nowe
pomysły. Odejdź na pewien czas, żebym za tobą zatęskniła i zachwyciła się twoją dobrocią
i cnotami, bo kiedy jesteś cały czas ze mną, mogę o nich po ludzku zapomnieć, jak ktoś, kto
nasycony obojętnieje na błogosławieństwa słońca i piękno księżyca. Odejdź i wróć
odświeżony na ciele i umyśle, radośniejszy i – jeśli to możliwe - lepszy niż przed
wyjazdem”.

Ale nasze marzenia nigdy nie spełniają się w taki sposób, w jaki byśmy sobie tego

życzyli. Przede wszystkim Ethelbertha nie zauważyła, że jestem rozdrażniony. Musiałem
zwrócić na to jej uwagę. Powiedziałem:

– Musisz mi wybaczyć, niezbyt dobrze się dzisiaj czuję.
– Och - odpowiedziała - nie zauważyłam żadnej różnicy, a co ci jest?
– Nie potrafię powiedzieć, co to jest - odrzekłem. - To trwa od tygodni.
– To od whisky - stwierdziła Ethelbertha. - Nigdy jej nie pijesz, tylko u Harrisów.

Wiesz, że ci szkodzi – nie masz zbyt mocnej głowy.

– To nie whisky - zaprzeczyłem. - To coś więcej. Myślę, że to jest bardziej psychiczne

niż cielesne.

– Znowu czytałeś te recenzje - powiedziała życzliwiej Ethelbertha. - Dlaczego nie

posłuchasz mojej rady i nie rzucisz ich do ognia?

– Nie chodzi o recenzje - zaoponowałem. - Jedna lub dwie były ostatnio całkiem

pochlebne.

– Dobrze, więc co to jest? - spytała Ethelbertha. - Musi być jakaś przyczyna, która to

wyjaśni.

– Nie ma - odpowiedziałem. - To nie jest normalne. Ten stan mogę opisać jako uczucie

ogarniającego mnie dziwnego niepokoju.

Ethelbertha spojrzała na mnie zdziwiona, ale ponieważ nic nie mówiła, ciągnąłem:
– Ta bolesna monotonia życia, te dni spokojnego, niezakłóconego szczęścia - to mnie

przeraża.

– Nie powinniśmy narzekać - powiedziała Ethelbertha. - Mogłoby nas spotkać coś

innego i wcale by się nam to nie spodobało.

– Nie jestem taki pewny - odpowiedziałem. - W życiu pełnym ciągłej zabawy, jak mi

się wydaje, ból przychodzi jako mile widziana odmiana. Zastanawiam się, czy święci w
niebie nie odczuwają czasem nieustannego ciężaru spokoju. Jeśli chodzi o mnie, czuję, że
życie w nieustannej błogości, bez żadnej przeciwwagi, być może doprowadziłoby mnie do
szaleństwa. Przypuszczam, że jestem dziwnym facetem, czasem nawet sam siebie nie
rozumiem. Są chwile, kiedy nienawidzę samego siebie.

Często niewielka wzmianka w tym stylu, sugerująca skrywane głęboko wielkie emocje,

poruszała Ethelberthę, ale dzisiaj wydawała się dziwnie obojętna. Jeśli chodzi o niebo i to,
jaki może wywrzeć na mnie skutek, zasugerowała, żebym się tym nie martwił, że to niezbyt
mądre kłopotać się czymś, co może nigdy nie nastąpi. Jeśli zaś chodzi o to, że jestem
dziwnym facetem, stwierdziła, że i tak nic na to nie poradzę i jeśli inni ludzie są skłonni
mnie znosić, to kończy sprawę. Monotonia życia, dodała, jest wspólnym doświadczeniem i
ona odczuwa ją również.

– Nie wiem, od jak dawna - powiedziała Ethelbertha - pragnę czasami odejść, nawet od

ciebie, ale wiem, że to się nigdy nie stanie, więc o tym nie rozmyślam.

Nigdy nie słyszałem, żeby Ethelbertha mówiła w ten sposób. Zdumiało mnie to i bardzo

zasmuciło.

– To niezbyt uprzejma uwaga z twojej strony - powiedziałem - nie w stylu dobrej żony.
– Wiem - odrzekła - i dlatego nigdy przedtem tego nie mówiłam. Wy, mężczyźni, tego

nie rozumiecie, że chociaż kobieta kocha mężczyznę, są chwile, kiedy ją nudzi. Nie masz
pojęcia, jak czasem pragnę włożyć beret i wyjść bez żadnych pytań, dokąd idę, dlaczego
idę, jak długo tam będę i kiedy wrócę. Nie masz pojęcia, jak czasem pragnę zadysponować
obiad taki, jaki lubię, taki, jaki dzieci by chciały, taki, na którego widok nałożyłbyś
kapelusz i poszedł do klubu. Nie wiesz, jaką mam czasem ochotę zaprosić tutaj jakąś
kobietę, którą lubię, a wiem, że ty nie, iść i spotkać się z ludźmi, których ja chcę zobaczyć,
położyć się spać, kiedy ja jestem zmęczona, i wstać, kiedy ja już odpocznę. Dwoje ludzi
żyjących razem jest zobowiązanych do poświęcania własnych pragnień dla tego drugiego.
Czasem dobrze jest dać sobie trochę swobody.

Kiedy przemyślałem słowa Ethelberthy, zdałem sobie sprawę z ich mądrości, ale wtedy,

przyznaję, byłem urażony i oburzony.

– Jeśli pragniesz - powiedziałem - pozbyć się mnie…

– Nie bądź głuptasem - przerwała mi Ethelbertha. - Chcę pozbyć się ciebie tylko na

małą chwilę, tylko na tak długo, żeby zapomnieć o jednej czy dwóch wadach, które czynią
cię niedoskonałym, tylko na tak długo, żeby przypomnieć sobie, jaki jesteś kochany pod
innymi względami, i wyczekiwać twojego powrotu, jak czekałam na ciebie dawniej, kiedy
nie widywaliśmy się tak często, a teraz stałam się może troszkę obojętna jak ktoś, kto
obojętnieje na wspaniałość słońca tylko dlatego, że co dzień jest na niebie.

Nie spodobał mi się ton, jakim mówiła Ethelbertha. Wydawał mi się trywialny,

nieodpowiedni dla tematu, w który zabrnęliśmy. Kobieta nie powinna radośnie oczekiwać
trzy- lub czterotygodniowej nieobecności swojego męża. Nie było to zbyt miłe, nie było
kobiece i zupełnie nie w stylu Ethelberthy. Zmartwiłem się. Czułem, że nie mam już wcale
ochoty na tę podróż. Gdyby nie George i Harris, zrezygnowałbym z niej. Nie widziałem
sposobu, żeby się rozmyślić z godnością.

– Bardzo dobrze, Ethelbertho - odpowiedziałem - będzie, jak chcesz. Jeśli pragniesz

odpoczynku od mojej obecności, będziesz go miała, ale jeśli to nie jest impertynencką
ciekawością ze strony męża, chciałbym wiedzieć, jakie masz plany na czas mojej
nieobecności.

– Wynajmę ten dom w Folkestone - wyjaśniła Ethelbertha - i pojadę tam z Kate. A ty,

jeśli chcesz zrobić przysługę Klarze Harris - dodała Ethelbertha - przekonasz Harrisa, żeby
pojechał z tobą, tak by Klara mogła się do nas przyłączyć. My we trójkę bawiłyśmy się
świetnie, zanim wy, mężczyźni, się zjawiliście, i byłoby cudownie przypomnieć sobie
dawne czasy. Jak myślisz - kontynuowała Ethelbertha - dasz radę przekonać Harrisa, żeby
jechał z tobą?

Powiedziałem, że spróbuję.
– Kochany chłopiec - ucieszyła się Ethelbertha. - Postaraj się. Powinieneś także

namówić George’a, żeby do was dołączył.

Odpowiedziałem, że nie będzie dużego pożytku z wyjazdu George’a, zważywszy na to,

że jest kawalerem i nikt za wiele nie skorzysta na jego nieobecności. Ale kobieta nigdy nie
rozumie żartu. Ethelbertha zauważyła tylko, że byłoby nieuprzejme pojechać bez niego.
Obiecałem, że mu to zaproponuję.

Po południu spotkałem się w klubie z Harrisem i spytałem, jak sobie poradził.
– Och, w porządku - odpowiedział - żadnych trudności z wyjazdem.
Jednak w jego głosie było coś, co wskazywało na niepełne zadowolenie, więc

nalegałem na szczegóły.

– Mówiąc o tym, była słodka jak miód - odrzekł. - Powiedziała, że George miał

wspaniały pomysł i że myśli, iż wyjazd dobrze mi zrobi.

– Brzmi świetnie - stwierdziłem. - Co w tym złego?
– W tym nie ma nic złego - odpowiedział - ale to nie było wszystko. Przeszła do

omawiania innych spraw.

– Rozumiem.
– Jej kaprysem jest teraz łazienka - ciągnął.
– Słyszałem o tym - powiedziałem. - Zaraziła Ethelberthę tym pomysłem.

– Miała mnie w ręku i musiałem się zgodzić. Nie miałem żadnych argumentów, kiedy

była taka miła co do innych rzeczy. Będzie mnie to kosztowało przynajmniej sto funtów.

– Aż tyle? - zdziwiłem się.
– Co do pensa - potwierdził Harris. - Sam kosztorys opiewa na sześćdziesiąt.
Zacząłem go żałować.
– Jest jeszcze piec kuchenny - kontynuował Harris.
– Wszystko, co przez ostatnie dwa lata poszło źle w domu, to wina pieca kuchennego.
– Wiem - przytaknąłem. - Od kiedy się pobraliśmy, mieszkaliśmy w siedmiu domach i

każdy następny piec kuchenny był gorszy od poprzedniego. Ten, który mamy teraz, jest nie
tylko kiepski, ale i złośliwy. Wie, kiedy wydajemy przyjęcie, i wychodzi z siebie, żeby je
zepsuć.

– My będziemy mieli nowy - powiedział Harris, ale w jego głosie nie było dumy. -

Klara sądzi, że to będzie duża oszczędność zrobić dwie rzeczy jednocześnie. Myślę -
podsumował Harris - że jeśli kobieta chce diamentową tiarę, zaraz ci wytłumaczy, że
zaoszczędzi w ten sposób na berecie.

– Ile taki piec będzie cię kosztował? - zapytałem, bo sam byłem zainteresowany tym

tematem.

– Nie wiem - odpowiedział Harris. - Sądzę, że ponad dwadzieścia.
Potem zaczęliśmy rozmawiać o pianinie.
– Czy kiedykolwiek zauważyłeś - zapytał Harris - jakąkolwiek różnicę pomiędzy

jednym pianinem a drugim?

– Niektóre z nich wydają się głośniejsze od innych - odpowiedziałem. - Ale są tacy,

którzy to lubią.

– Nasze ma złe soprany - poskarżył się Harris. - przy okazji, co to są soprany?
– Są na samym końcu - wyjaśniłem. - Błyskotliwa wiązanka zawsze kończy się popisem

w sopranach.

– Powinno mieć ich więcej - powiedział Harris. - Nasze stare pianino ma ich za mało.

Będę je musiał wstawić do dziecinnego pokoju, a nowe do salonu.

– Coś jeszcze? - spytałem.
– Nie - ucieszył się Harris. - Wydaje się, że Klara nie jest w stanie myśleć o niczym

innym.

– Kiedy wrócisz do domu - powiedziałem - przekonasz się, że pomyślała o jeszcze

jednej rzeczy.

– O czym? - zaniepokoił się Harris.
– O domku w Folkestone na letni sezon.
– Po co jej dom w Folkestone? - zaniepokoił się Harris.
– Żeby w nim mieszkać - zasugerowałem - przez letnie miesiące.
– Miała jechać do swoich krewnych w Walii - powiedział Harris - na wakacje z

dziećmi, byliśmy zaproszeni.

– Być może pojedzie do Walii przed Folkestone, a może pojedzie tam w drodze do

domu, ale jednak będzie chciała mieć na sezon dom w Folkestone. Może się mylę - na

twoje szczęście - ale mam przeczucie, że jednak nie.

– Wygląda na to - powiedział Harris - że nasza wyprawa będzie kosztowna.
– To był idiotyczny pomysł - zgodziłem się z nim - od samego początku.
– Byliśmy głupi, słuchając go - powiedział Harris. - Niedługo nas wpakuje w poważne

kłopoty.

– George zawsze wszystko poplącze - zgodziłem się.
– Taki uparciuch - dodał Harris.
W tym momencie usłyszeliśmy go w hallu, jak pytał o listy.
– Najlepiej nic mu nie mówić - zasugerowałem. - Za późno, żeby się teraz wycofać.
– To by nic nie dało - zgodził się Harris. - Teraz tak czy siak muszę zapłacić za to

pianino i łazienkę.

Wszedł George. Wyglądał bardzo radośnie.
– Więc? - zapytał. - Wszystko w porządku? Daliście sobie radę?
W jego głosie było coś, co mi się zupełnie nie spodobało. Zauważyłem, że Harris

odczuł to tak samo.

– Z czym? - zapytałem.
– No, z wyjazdem - powiedział George.
Czułem, że nadszedł czas, żeby wyjaśnić George’owi pewne rzeczy.
– W małżeństwie - odezwałem się - mężczyzna decyduje, a kobieta słucha. To jej

obowiązek. Cała religia o tym mówi.

George założył ręce i patrzył w sufit.
– Możemy opowiadać dowcipy i żartować z tego - ciągnąłem - ale w praktyce tak jest

zawsze. Wspomnieliśmy żonom, że wyjeżdżamy. Naturalnie, były zasmucone; wolałyby
jechać z nami, ale się nie zgodziliśmy. Wolałyby, żebyśmy zostali, ale oznajmiliśmy im
naszą wolę - i na tym się skończyło.

– Przepraszam, nie zrozumiałem - powiedział George. - Jestem tylko kawalerem. Ludzie

mówią to, śmo i owo, a człowiek słucha.

– I to twój błąd - odrzekłem. - Jeśli potrzebujesz informacji, przyjdź do mnie albo do

Harrisa, powiemy ci prawdę o tych sprawach.

George podziękował, a my wyszliśmy z tego z twarzą.
– Kiedy wyruszamy? - spytał George.
– Myślę - odpowiedział Harris - że im szybciej, tym lepiej.
Sądzę, że jego intencją był wyjazd, zanim pani Harris pomyśli o innych rzeczach.

Wyznaczyliśmy termin na najbliższą środę.

– Jaką trasę wybierzemy? - spytał Harris.
– Mam pomysł - powiedział George. - Zakładam, że wy, koledzy, pragniecie poprawić

sobie humory.

– Nie chcemy wyjść na potwory - odparłem. - W pewnym stopniu tak, jeśli obejdzie się

bez wielkich wydatków i bez osobistych kłopotów.

– Zgoda - powiedział George. - Znamy już Holandię i Ren. Sugeruję więc, żebyśmy

popłynęli do Hamburga, zwiedzili Berlin i Drezno i pojechali do Szwarcwaldu przez

Norymbergę i Stuttgart.

– Mówiono mi, że w Mezopotamii są ciekawe rzeczy do obejrzenia - zamruczał Harris.
George powiedział, że Mezopotamia jest za bardzo nie po drodze, ale trasa Berlin-

Drezno jest całkowicie wykonalna. Na dobre czy na złe - przekonał nas do tego.

– Co do pojazdów - ciągnął George-przypuszczam, że zrobimy tak jak poprzednio.

Harris i ja na tandemie, J….

– Nie chcę - zaprotestował stanowczo Harris. - Ty i J. na tandemie, ja na pojedynczym

rowerze.

– Mnie wszystko jedno - zgodził się George. - J. i ja na tandemie, Harris…
– Nie mam nic przeciwko wysiłkowi - przerwałem - ale nie zamierzam wozić George’a

całą drogę. Wysiłek powinien być podzielony.

– Bardzo dobrze - zgodził się Harris - podzielcie go. Ale trzeba jasno powiedzieć, że

on musi pracować.

– Że on co? - spytał George.
– Że on musi pracować - powtórzył dosadnie Harris. - W każdym razie pod górę.
– Święta Genowefo! - wykrzyknął George. - Czy mam ci przyłożyć?
To jest właśnie nieprzyjemne wjeździe tandemem. Jadący z przodu uważa, że ten z tyłu

nic nie robi, a równocześnie ten, który jedzie z tyłu, myśli, że sam wkłada w jazdę cały
wysiłek, podczas gdy ten przed nim tylko go markuje. Ta zagadka nigdy nie będzie
rozwiązana. Irytujące jest, kiedy roztropność szepcze ci po cichu, że nie warto się wysilać
i narażać na atak serca, a sprawiedliwość szepcze do drugiego ucha: po co się wysilasz, to
nie dorożka, on nie jest twoim pasażerem, by nagle usłyszeć:

– O co chodzi - odpadły ci pedały?
Harris, jako młody żonkoś, narobił sobie furę kłopotów przez to, że nie wiedział

właściwie, co robi osoba z tyłu.

Jechali z żoną przez Holandię. Droga była kamienista i tandem nieźle podskakiwał.
– Trzymaj się - powiedział Harris, nie odwracając głowy.
Pani Harris zrozumiała „wyskakuj”. Jak mogła pomyśleć, że powiedział „wyskakuj”,

gdy tymczasem rzeczywiście powiedział „trzymaj się” - żadne z nich nie potrafi wyjaśnić.

Pani Harris ujęła to w ten sposób: „Gdybyś powiedział »trzymaj się«, dlaczego

miałabym wyskakiwać?”.

A Harris twierdził: „Gdybym chciał, żebyś wyskoczyła, czemu miałbym powiedzieć

»trzymaj się«?”.

Gorycz minęła, ale sprzeczają się o to do dzisiaj. Jakkolwiek by tłumaczyć, nic nie

zmieni faktu, że pani Harris zeskoczyła z roweru, a on mocno pedałował dalej, mając
wrażenie, że ona wciąż za nim siedzi. Okazuje się, że początkowo myślała, iż mąż wjeżdża
na wzgórze tylko po to, żeby się popisać. Oboje byli wtedy jeszcze młodzi i robił czasem
takie rzeczy. Sądziła, że po dotarciu na szczyt wzgórza pochyli się przy rowerze w
niedbałej i pełnej wdzięku pozie, czekając na nią. Kiedy wbrew temu zobaczyła, jak mija
szczyt i zjeżdża szybko na dół długim i stromym stokiem, zaskoczona, oburzona i
przerażona zrozumiała, co się stało. Pobiegła na szczyt wzgórza, ale nawet nie odwrócił

głowy. Widziała go z odległości półtorej mili, znikającego w lesie, i wtedy usiadła i
zapłakała. Ponieważ rano mieli drobną sprzeczkę, zastanawiała się, czy nie wziął tego na
serio i nie planował jej porzucić. Nie miała przy sobie pieniędzy i nie znała
holenderskiego. Kiedy przechodzili jacyś ludzie i zdawali się jej żałować, próbowała im
pokazać, co się stało. Myśleli, że coś zgubiła, ale nie mogli się domyślić co. Zaprowadzili
ją do najbliższej wioski i skontaktowali z policjantem. Ten z jej pantomimy
wywnioskował, że ktoś ukradł jej rower. Puścili w ruch telegraf i dowiedzieli się, że w
wiosce o cztery mile dalej jakiś nieszczęśliwy chłopiec jedzie na starej damce. Odebrali ją
chłopcu, ale gdy się okazało, że tajemnicza kobieta nie chce ani jego, ani jego roweru,
zdezorientowani wypuścili chłopca, rezygnując z dalszych poszukiwań.

Tymczasem Harris, bardzo zadowolony, kontynuował jazdę. Wydawało mu się, że nagle

stał się silniejszym i ze wszech miar zdolniejszym rowerzystą. Powiedział do domniemanej
pani Harris:

– Od miesięcy mi się tak lekko nie jechało. To pewnie powietrze. Czuję, że mi dobrze

robi.

Potem dodał, żeby się nie bała, bo teraz pokaże jej, jak szybko można jechać. Pochylił

się nad kierownicą i włożył w pracę całe serce. Rower pędził po szosie; farmy i kościoły,
psy i kurczęta zjawiały się przed nim i znikały. Starzy wieśniacy stawali i przyglądali się
Harrisowi, a dzieci wiwatowały na jego cześć.

W ten sposób pędził wesoło przez jakieś pięć mil. Potem, jak wyjaśnił, zaczęło w nim

narastać poczucie, że coś jest nie tak. Nie dziwiło go milczenie; wiał silny wiatr i rower
nieźle turkotał. Jednak czuł za sobą dziwną pustkę. Wyciągnął rękę do tyłu, ale nie znalazł
nic w pustej przestrzeni. Zeskoczył czy raczej spadł z roweru i patrzył do tyłu. Za nim
rozpościerała się biała i prosta droga biegnąca przez las i nie było na niej widać nawet
żywej duszy. Wsiadł znowu i pojechał z powrotem. W dziesięć minut dojechał do miejsca,
gdzie droga rozdzielała się na cztery strony; tam zsiadł i usiłował przypomnieć sobie,
którędy jechał.

Kiedy rozstrzygnął ten problem, minął go siedzący bokiem na koniu mężczyzna. Harris

zatrzymał go i powiedział, że zgubił żonę. Nie wyglądało na to, żeby ten człowiek dziwił
się czy go żałował. Kiedy rozmawiali, zjawił się drugi farmer, któremu pierwszy
wyłuszczył sprawę, przedstawiając ją nie jako wypadek, ale dobre kłamstwo. Drugiego
mężczyznę najbardziej dziwiło, że Harris robił o to tyle szumu. Obaj wydawali się gadać
bez sensu, więc wskoczył znów na rower i spróbował pojechać środkową drogą.

W połowie drogi pod górę natknął się na piknik, który urządziły dwie młode kobiety z

młodym mężczyzną pośrodku. Wydawało się, że chcą mu pomóc. Zapytał ich, czy nie
widzieli jego żony. Nie znał na tyle holenderskiego, żeby ją dokładnie opisać. Zdołał tylko
powiedzieć, że jest bardzo piękną kobietą średniego wzrostu. Najwyraźniej to im nie
wystarczało. Opis był zbyt ogólny, każdy mógł tak ją określić i w ten sposób posiąść żonę,
która nie należała do niego. Zapytali go, jak była ubrana; za nic nie mógł sobie
przypomnieć. Wątpię, czy ktoś potrafiłby opisać, jak kobieta była ubrana w dziesięć minut
po tym, jak się rozstali. Przypomniał sobie niebieską spódnicę i coś, co miała na górze, aż

po szyję. Prawdopodobnie to mogła być bluzka. Zachował też w pamięci przyćmioną wizję
paska. Ale co to była za bluzka? Zielona, żółta czy niebieska? Miała kołnierz czy była
wykończona kokardą? Czy na kapeluszu były pióra czy kwiaty? I czy w ogóle miała na
głowie kapelusz? Nie śmiał nic mówić w obawie przed omyłką i możliwością odesłania,
po wrogim przyjęciu, na odległość całych mil. Dwie młode kobiety zachichotały, co -
zważywszy na stan jego umysłu - zirytowało Harrisa. Młody mężczyzna, który zdradzał
chęć pozbycia się go, zasugerował komisariat policji w pobliskim mieście. Harris tam
pojechał.

Policjant dał mu kartką papieru i kazał sporządzić pełny opis jego żony z

wyszczególnieniem, kiedy i gdzie ją zgubił. Nie wiedział, gdzie ją zgubił. Mógł im jedynie
wymienić nazwę wsi, gdzie jedli śniadanie. Wiedział, że był wtedy z nią i wyjechali
stamtąd razem. Policjanci patrzyli na niego podejrzliwie. Intrygowały ich trzy pytania: po
pierwsze - czy ona była naprawdę jego żoną, po drugie - czy naprawdę ją zgubił i po
trzecie - dlaczego ją zgubił? Przy pomocy hotelarza, który mówił trochę po angielsku,
pokonał ich skrupuły. Obiecali zadziałać i rzeczywiście: wieczorem przywieźli mu ją w
zakrytym wozie, razem z rachunkiem za poniesione koszty.

Spotkanie nie było czułe. Pani Harris nie jest dobrą aktorką i trudno jej przychodzi

maskowanie uczuć. Przy tej okazji nie zadała sobie nawet trudu, żeby je zamaskować.

Postanowiliśmy ruszyć na wyprawę. Wyniknął wieczny problem bagażu.
– Zwykła lista, jak przypuszczam - rzekł George, przygotowując się do pisania.
To była mądrość, której ich nauczyłem. Sam przejąłem ją, lata temu, od mojego wuja

Podgera. „Zawsze, zanim się zaczniesz pakować”, mawiał mój wujek, „zrób listę”. Był
metodycznym człowiekiem. „Weź kawałek papieru”, zawsze zaczynał od początku, „i
zapisz wszystko, czego będziesz prawdopodobnie potrzebował, a potem przejrzyj listę i
sprawdź, czy nie zawiera czegoś, bez czego możesz się obejść. Wyobraź sobie, że jesteś w
łóżku - co masz na sobie? Bardzo dobrze, zapisz to razem z kompletem na zmianę.
Wstajesz. Co robisz? Myjesz się. Czym się myjesz? Mydłem. Zapisujesz mydło. I tak aż do
końca. Potem zajmij się ubraniem. Zacznij od stóp. Co wkładasz na stopy? Buty, półbuty,
skarpetki - zapisujesz. Korkociąg - zapisujesz. Zapisz wszystko, a nie zapomnisz niczego”.

To był plan, który zawsze realizował. „Listę należy zrobić starannie i upewnić się, czy

się o czymś nie zapomniało”. Potem wracał do niej i wykreślał wszystko, bez czego można
się obejść. Potem gubił listę.

– Na rowery załadujemy tylko rzeczy potrzebne na dzień lub dwa - powiedział George.

- Całą resztę naszego bagażu musimy wysyłać z miasta do miasta.

– Powinniśmy uważać - powiedziałem - znałem kiedyś człowieka…
Harris spojrzał na zegarek.
– Słyszeliśmy o nim na łodzi - przerwał mi. - Za pół godziny spotykam się z Klarą na

stacji Waterloo.

– To nie zajmie pół godziny - powiedziałem. - To prawdziwa historia i…
– Nie marnuj jej - rzekł George. - Mówiono mi, że w Szwarcwaldzie zdarzają się

deszczowe wieczory, wtedy możemy spokojnie jej wysłuchać. Teraz musimy skończyć

listę.

Kiedy dziś o tym myślę, przypominam sobie, że nigdy nie opowiedziałem tej historii, a

ona faktycznie jest prawdziwa.

ROZDZIAŁ 3.

Pewien błąd Harrisa - Harris i anioł - Patentowa lampa rowerowa - Idealne siodło -
„Mechanik” - Jego sokole oko - Jego metoda - Jego radosne samozadowolenie - Jego
proste i niedrogie zachcianki - Pojawia się mechanik - Jak się go pozbyć - George
prorokiem - Delikatna sztuka robienia z siebie gbura w obcym języku - George studiuje
ludzką naturę - Proponuje eksperyment - Jego rozwaga - Harris na wszelki wypadek
zabezpiecza wsparcie.

W PONIEDZIAŁKOWE popołudnie przyszedł Harris. W ręku trzymał kolorową gazetę.

- Jeśli posłuchasz mojej rady - powiedziałem - zostawisz to w spokoju.

– Co zostawię w spokoju? - zapytał Harris.
– Nowiusieńkie, patentowe, rewolucyjne w kolarstwie, rekordowe, cymbalskie -

jakkolwiek je nazwać - reklamy, które trzymasz w ręku.

– No nie wiem, będą przecież jakieś strome wzgórza do pokonania. Myślę, że będziemy

potrzebowali dobrego hamulca - odpowiedział.

– Zgoda - powiedziałem. - Będziemy potrzebowali hamulca, ale nie mechanicznej

niespodzianki, której nie rozumiemy i która nigdy nie zadziała.

– To działa automatycznie - zaprotestował.
– Nie musisz mi mówić - odparłem. - Już widzę, jak to będzie. Pod górę będzie tak

skutecznie hamować, że rower trzeba będzie nieść, a na szczycie powietrze zadziała na
niego tak dobrze, że nagle się odblokuje. Jadąc w dół, zacznie rozważać niespodziankę,
jaka mu się przydarzyła. To go doprowadzi do wyrzutów sumienia, a w końcu do rozpaczy.
Wtedy powie sobie: „Nie nadaję się na hamulec, wcale nie pomagam tym facetom, tylko im
przeszkadzam. Jestem dla nich przekleństwem, oto czym jestem!”. I bez słowa ostrzeżenia
rzuci cały interes. Tak to będzie z tym hamulcem. Zostaw to. Jesteś porządnym facetem -
kontynuowałem - ale masz jedną wadę.

– Jaką? - zapytał oburzony.
– Jesteś zbyt łatwowierny. Wierzysz w każdą reklamę, którą przeczytasz.

Wypróbowujesz wszystko, co każdy głupiec wymyślił w związku z kolarstwem. Wydaje
się, że twój anioł stróż jest zdolnym i sumiennym duchem i dotychczas cię wspierał.
Posłuchaj mojej rady i nie posuwaj się za daleko. Odkąd zacząłeś jeździć na rowerze, musi
być cały czas zajęty. Uważaj, żeby nie oszalał.

– Jeśli każdy by tak myślał - odpowiedział - nie byłoby postępu w żadnej dziedzinie

życia. Jeśli nikt nigdy nie próbowałby nowych rzeczy, na świecie zapanowałby zastój. To
jest…

– Znam wszystkie argumenty, jakie możesz przytoczyć - przerwałem. - Zgadzam się, że

można eksperymentować do trzydziestego piątego roku życia, ale gdy człowiek przekroczy
ten wiek, powinien myśleć o samym sobie. Jeśli o to chodzi, ty i ja wypełniliśmy ten
obowiązek, a ty szczególnie. Wybuchła twoja lampa gazowa…

– Wiesz - powiedział - tak po prawdzie, myślą, że popełniłem błąd w obsłudze. Chyba

za mocno ją skręciłem.

– Jestem skłonny uwierzyć, że to była wina niewłaściwej obsługi. Powinieneś wziąć

pod uwagę te swoje skłonności - to też jakiś argument. Ja osobiście nie zauważyłem, co
zrobiłeś. Wiem tylko, że jechaliśmy miło i spokojnie wzdłuż Whitby Road, dyskutując o
wojnie trzydziestoletniej, kiedy twoja lampa skończyła żywot z hukiem jak wystrzał z
pistoletu. Na początek znalazłem się w rowie i ciągle jeszcze pamiętam wyraz twarzy
twojej żony, kiedy powiedziałem jej, że nic się nie stało i żeby się nie martwiła, bo
właśnie dwóch mężczyzn wnosi cię na górę, a lekarz z pielęgniarką będą za minutę.

– Żałuję, że nie pomyślałeś o tym, żeby podnieść lampę. Lubię dociekać przyczyn takich

usterek jak ta.

– Nie było czasu na podnoszenie lampy - powiedziałem. - Oceniam, że pozbieranie jej

zabrałoby ze dwie godziny. A co do jej zepsucia się, sam fakt reklamowania jej jako
„najbezpieczniejszej lampy, jaką kiedykolwiek wynaleziono”, każdemu oprócz ciebie
sugerowałby wypadek. Potem była elektryczna lampa…

– Dawała naprawdę piękne światło - odpowiedział. - Sam to przyznałeś.
– Dawała wspaniałe światło i na King’s Road spłoszyła konia. W momencie kiedy

wjechaliśmy w ciemności przy Kemp Town, oślepiła go i zmuszony byłeś jechać bez
światła. Chyba pamiętasz, że w słoneczne popołudnia miałeś zwyczaj jeździć z lampą
nastawioną na cały regulator. Kiedy przyszedł czas zapalania świateł, bateria była już
oczywiście wyczerpana.

– Była naprawdę irytująca - mruczał. - Pamiętam ją.
– Irytowała mnie - powiedziałem. - Ale dla ciebie to musiało być jeszcze gorsze.
– Potem przyszła kolej na siodełka - ciągnąłem, chcąc dać mu lekcję. - Czy jest jakieś

reklamowane siodełko, którego byś nie wypróbował?

– Chciałem znaleźć naprawdę dobre siodełko - zaprotestował.
– Zrezygnuj z tego pomysłu - powiedziałem. - Świat jest niedoskonały, a radość i

smutek są na nim przemieszane. Być może jest lepszy świat, na którym siodełka rowerowe
są zrobione z tęczy i wypchane mgłą, ale na tym świecie najprostsza rzecz jest zrobiona z
czegoś twardego. Pamiętasz pewne siodełko, które kupiłeś w Birmingham? Było
rozdzielone w środku i wyglądało jak para nerek.

– Masz na myśli to skonstruowane według zasad anatomicznych? - zapytał.
– Bardzo możliwe - odrzekłem. - Na pudełku, w którym je kupiłeś, był obrazek

przedstawiający siedzącego kościotrupa, a raczej tej jego części, na której siedział.

– Rysunek był całkiem poprawny - przekonywał mnie. - Przedstawiał prawdziwą

pozycję.

– Mniejsza o szczegóły - powiedziałem. - Ten obrazek zawsze wydawał mi się

niesmaczny.

– Z medycznego punktu widzenia był w porządku - zaprotestował.
– Możliwe - odpowiedziałem - dla kogoś, kto nie miał na sobie nic oprócz swoich

kości. Wiem tylko, że próbowałem na tym jechać, a dla kogoś, kto ma ciało, była to agonia.
Za każdym razem, kiedy najechało się na kamień albo koleinę - siodełko szczypało cyklistę.

Było to niczym jazda na rozzłoszczonym homarze. Wytrzymałeś przez miesiąc.

– Chciałem je tylko porządnie wypróbować - odpowiedział.
– Przy okazji porządnie wypróbowałeś rodzinę. Twoja żona powiedziała mi, że jeszcze

nigdy w czasie waszego małżeństwa nie widziała cię w takim złym humorze i nie
zachowywałeś się tak nie po chrześcijańsku jak w ciągu tego miesiąca. Dalej - chyba
pamiętasz inne siodełko, to ze sprężyną pod spodem.

– Masz na myśli - ze spiralą - sprostował.
– Mam na myśli to, które szarpało cię w górę i w dół, jak pajacyka w pudełku, i czasem

trafiało we właściwą wysokość, a czasem nie. Nie mówię o tych sprawach po to, by
przywołać bolesną pamięć, ale próbuję uświadomić ci całe szaleństwo eksperymentów w
porównaniu z długością życia.

– Wolałbym, żebyś nie rozwodził się tak na temat mego wieku. Mężczyzna w wieku

trzydziestu czterech…

– Ilu?
– Jeśli nie chcesz tego hamulca, to nie - powiedział. - Jeśli twój rower rozpędzi się z

tobą w dół wzgórza, a ty i George przelecicie przez dach kościoła, to nie wiń o to mnie.

– Nie mogę obiecywać za George’a - odpowiedziałem. - Jak wiesz, czasem mała rzecz

potrafi go zdenerwować. Jeżeli zdarzy się taki wypadek, jak sugerujesz, może być
wściekły, ale podejmuję się wyjaśnić mu, że to nie była twoja wina.

– Maszyna w porządku? - zapytał.
– Tandem jest w dobrym stanie - odparłem.
– Sprawdziłeś go gruntownie? - upewniał się.
– Nie sprawdziłem i nikt inny nie będzie tego robił. Rower jest sprawny i pozostanie

taki, dopóki nie wyruszymy.

Mam doświadczenie, jeśli chodzi o takie przeglądy. Był pewien człowiek z Folkestone.

Spotykałem go na Lees. Któregoś wieczoru zaproponował, żebyśmy następnego dnia
pojechali w dłuższą trasę. Zgodziłem się. Wstałem wcześnie jak na mnie. Sprężyłem się i
byłem z siebie zadowolony. Spóźnił się pół godziny. Czekałem na niego w ogrodzie. Był
piękny dzień.

– Twój rower dobrze wygląda - powiedział. - Jak chodzi?
– Och, jak większość z nich. Wystarczająco lekko rankiem, a po obiedzie trochę

sztywno.

Chwycił rower za widełki i przednie koło i gwałtownie potrząsał.
– Nie rób tego - zaprotestowałem. - Jeszcze go popsujesz.
Nie widziałem żadnego powodu, dla którego miałby nim potrząsać. Poza tym, jeśli już

trzeba było nim potrząsać, to tylko ja byłem właściwą osobą, która powinna to robić.
Czułem się tak, jakby zaczął grzmocić mojego psa.

– Przednie koło ma drgania - stwierdził.
– Nie ma, jeśli nim nie trzęsiesz - odpowiedziałem.
Faktycznie nie drgało, w każdym razie nie można tego było nazwać drganiami.
– To niebezpieczne. Masz klucz? - zapytał. Powinienem być stanowczy, ale pomyślałem,

że może rzeczywiście cokolwiek się na tym zna. Poszedłem do warsztatu zobaczyć, co
znajdę. Kiedy wróciłem, siedział na ziemi z przednim kołem między nogami. Bawił się
nim, kręcąc je palcami. Reszta maszyny leżała za nim, na żwirze.

– Coś się stało z tym twoim przednim kołem.
– Na to wygląda, nieprawdaż? - odpowiedziałem.
Ale on był tego rodzaju człowiekiem, który nie zna się na żartach.
– Wygląda mi na to, że łożyska są do niczego.
– Nie martw się o to - powiedziałem. - Tylko się zmęczysz. Załóżmy to z powrotem i

jedźmy.

– Teraz, kiedy jest zdjęte - odpowiedział - możemy zobaczyć, o co chodzi.
Stwierdził, że przypadkiem mogło wyskoczyć. Zanim zdążyłem go powstrzymać, coś

gdzieś odkręcił i na ścieżkę potoczyło się tuzin małych kulek.

– Łap je! - krzyczał. - Złap je, nie wolno nam żadnej zgubić!
Był bardzo ożywiony z ich powodu. Czołgaliśmy się z pół godziny i znaleźliśmy

szesnaście sztuk. Powiedział, że ma nadzieję, iż znaleźliśmy wszystkie, bo inaczej będzie
poważna różnica w działaniu koła. Oznajmił, że przy rozkładaniu roweru na kawałki nie
ma nic ważniejszego, jak dopilnować, żeby nie zgubić żadnej kulki. Wyjaśnił, że trzeba je
policzyć przy wyjmowaniu i sprawdzić, czy jest ich dokładnie tyle samo przy wkładaniu na
miejsce. Obiecałem, że zapamiętam jego radę, jak będę rozbierał rower.

Dla bezpieczeństwa włożyłem kulki do kapelusza, a kapelusz położyłem na progu.

Przyznaję, że to nie było rozsądne. Prawdę mówiąc, zrobiłem głupio. Z reguły nie jestem
półgłówkiem. Chyba on tak na mnie podziałał.

Potem powiedział, że jak już tu jest, to obejrzy łańcuch, i natychmiast zaczął zdejmować

przekładnię. Starałem się mu to wyperswadować. Powtórzyłem mu, co mi kiedyś
powiedział pewien doświadczony przyjaciel. „Jeśli dzieje się coś złego z przekładnią,
sprzedaj rower i kup nowy - taniej wyjdzie”.

– Tak mówią ludzie - odpowiedział - którzy kompletnie nie znają się na mechanice. Nie

ma nic łatwiejszego, jak zdjąć przekładnię.

Muszę przyznać, że miał rację. W mniej niż pięć minut przekładnia była już w dwóch

kawałkach, a on pełzał po ścieżce, szukając śrub. Stwierdził, że zawsze jest dla niego
tajemnicą, w jaki sposób znikają śruby.

Kiedy przyszła Ethelbertha, ciągle jeszcze szukaliśmy śrub. Wydawała się zdziwiona,

widząc nas tutaj, i powiedziała, że myślała, iż wyjechaliśmy całe godziny temu.

– Nie zabawimy tu długo - odrzekł mechanik. - Właśnie pomagam pani mężowi zrobić

przegląd roweru. To dobra maszyna, ale wszystkie one wymagają czasem przeglądu.

– Jeśli chcecie się umyć, jak skończycie, idźcie do letniej kuchni, jeśli nie macie nic

przeciw temu, bo dziewczęta właśnie wstały - oświadczyła Ethelbertha.

Powiedziała mi, że jeśli spotka Kate, prawdopodobnie pójdzie pożeglować, ale w

każdym razie wróci na obiad. Dałbym suwerena, żeby z nią iść. Byłem kompletnie chory,
stojąc i patrząc, jak ten głupiec psuje mój rower. Zdrowy rozsądek szeptał mi do ucha:
„Zatrzymaj go, zanim narobi więcej szkód. Masz prawo chronić swoją własność od

zniszczenia przez szaleńca. Chwyć go za kark i wykop za bramę”. Ale jestem za słaby, żeby
ranić uczucia innych ludzi i pozwoliłem mu brnąć dalej.

Zrezygnował z szukania reszty śrub. Powiedział, że śruby mają talent do pojawiania się,

kiedy człowiek najmniej się tego spodziewa, i że teraz zajmie się łańcuchem. Naprężył go
tak, że nie działał, a potem poluzował go dwa razy bardziej, niż był przedtem. Następnie
stwierdził, że lepiej założy przednie koło. Trzymałem rower za widełki, a on męczył się z
kołem. Po dziesięciu minutach zaproponowałem, żeby on trzymał widełki, a ja zajmę się
kołem, więc zamieniliśmy się miejscami. Po pierwszej minucie rzucił rower i zaczął
dreptać po trawniku z rękami zaciśniętymi między udami. Kiedy tak chodził, wyjaśnił, że
trzeba uważać, żeby nie wsadzić palców między widełki a szprychy koła.
Odpowiedziałem, że wiem z własnego doświadczenia, jak dużo prawdy jest w tym, co
powiedział. Zawinął palce w kilka ściereczek od kurzu i kontynuowaliśmy pracę. W końcu
umieściliśmy rzecz na miejscu. W momencie kiedy koło znalazło się w wycięciach
widełek, wybuchnął śmiechem.

– O co chodzi? - zapytałem.
– Ależ ze mnie dupa - odpowiedział.
To była pierwsza rzecz, jaką powiedział, która skłoniła mnie do szacunku. Spytałem, co

go przywiodło do takiego odkrycia.

– Zapomnieliśmy o kulkach.
Poszukałem kapelusza. Leżał odwrócony na środku ścieżki, a ulubiony pies myśliwski

Ethelberthy łykał kulki tak szybko, jak tylko potrafił.

– Zdechnie - stwierdził Ebbson. Nie spotkałem go już nigdy od tego dnia, dzięki Bogu,

ale myślę, że nazywał się Ebbson. - One są z litej stali.

– Nie martw się o psa - powiedziałem. - W tym tygodniu połknął już sznurowadło i

paczkę igieł. Natura jest najlepszym doradcą. Wydaje się, że szczeniak potrzebuje tego
rodzaju stymulacji. Bardziej mnie martwi mój rower.

Ebbson był w radosnym nastroju.
– Musimy włożyć z powrotem wszystkie, jakie znajdziemy, i zaufać Opatrzności -

powiedział.

Znaleźliśmy jedenaście. Włożyliśmy sześć po jednej i pięć po drugiej stronie i w pół

godziny potem koło tkwiło na swoim miejscu. Nie trzeba dodawać, że teraz naprawdę
drgało. Dziecko mogłoby to zauważyć. Ebbson powiedział, że zrobił to prowizorycznie.
Wyglądał na nieźle zmęczonego. Gdybym mu pozwolił, pewnie poszedłby do domu. Teraz
byłem stanowczy - musiał zostać i dokończyć pracę. Zrezygnowałem z myśli o jeździe.
Zniszczył całą moją dumę z posiadania roweru. Chciałem jednak zobaczyć, jak podskakuje
na wybojach. Podniosłem jego upadającego ducha szklanką piwa i pochwałą:

– Obserwowanie twojej pracy to dla mnie prawdziwa korzyść. Fascynują mnie nie

tylko twoje umiejętności i sprawność, ale również twoja radosna wiara w siebie i
niewytłumaczalna nadzieja, która podnosi mnie na duchu.

Zachęcony w ten sposób zabrał się do montażu przekładni. Postawił rower przy domu i

pracował po prawej stronie. Później oparł rower o drzewo i pracował z drugiej strony.

Potem ja trzymałem rower, a on leżał na ziemi z głową między kołami i naprawiając go od
spodu, wypuścił na siebie olej. Następnie odebrał mi rower i przewieszony przez siodełko
robił swoje, dopóki nie stracił równowagi i nie upadł głową w dół.

Potem powiedział trzy razy: „Dzięki Bogu, wszystko w porządku”. A później dwa razy:

„Niech mnie diabli, jeśli to wszystko!”. Trzeci raz powiedział coś, co próbuję zapomnieć.
Wreszcie stracił panowanie nad sobą i zaczął się znęcać nad maszyną. Patrzyłem z
zadowoleniem, jak rower pokazuje klasę; dalsze postępowanie przerodziło się w burzliwą
walkę między nim a maszyną. Chwilami rower był na ścieżce, a on na siodełku, za moment
zaś było odwrotnie - on na ścieżce, a rower nad nim. Kiedy stanął zarumieniony
zwycięstwem, rower utkwił mu między nogami. Ale jego triumf był krótki. Nagłym,
szybkim ruchem maszyna się uwolniła i skręcając obok niego, wyrżnęła go kierownicą w
głowę.

Za kwadrans pierwsza brudny i rozczochrany, pokaleczony i krwawiący powiedział:

„Myślę, że to wystarczy”. Podniósł się i otarł czoło.

Wyglądało na to, że rower też już ma dosyć. Trudno powiedzieć, kto poniósł większą

klęskę. Zaprowadziłem go do letniej kuchni, gdzie, na tyle, na ile było to możliwe bez sody
i odpowiednich przyrządów, umył się, i odesłałem go do domu.

Wziąłem rower do dorożki i zawiozłem do najbliższego warsztatu. Majster wyszedł i

popatrzył.

– Co ja mam z tym zrobić? - zapytał.
– Chciałbym - powiedziałem - żeby pan go naprawił.
– Trochę to zaszło za daleko, ale zrobię, co będę mógł.
Zrobił, co mógł, za dwa funty dziesięć, ale to już nigdy nie była ta sama maszyna i na

końcu sezonu zostawiłem ją na sprzedaż w rękach agenta. Nie chciałem, żeby kogokolwiek
oszukiwał. Pouczyłem go, żeby mówił, że ma już rok, lecz agent poradził mi, żeby w ogóle
nie wspominać o wieku.

– W tym interesie nie jest ważne, co jest prawdą, a co nie. Sprawa polega na tym, w co

ludzie wierzą. Tak między nami, on nie wygląda na roczny rower, wygląda na
dziesięcioletni. Nie powiemy nic o wieku, po prostu weźmiemy za niego, ile się da.

Zostawiłem sprawę w jego rękach, a on uzyskał pięć funtów, co, jak powiedział, było

kwotą większą, niż się spodziewał.

Są dwie rzeczy, które można zrobić z rowerem; można zrobić mu gruntowny przegląd

albo nim jeździć. Tak w ogóle, nie jestem pewien, czy człowiek, który znajduje
przyjemność w przeglądzie, nie dokonuje lepszego wyboru. Jest niezależny od pogody i
wiatru, nie obchodzi go stan dróg. Daj mu tylko śrubokręt, paczkę szmat, oliwiarkę i coś do
siedzenia, a będzie szczęśliwy przez cały dzień. Oczywiście musi znieść pewne
niedogodności, ale nie ma róży bez kolców. Wygląda zawsze jak druciarz, jego maszyna
wygląda jak kradziona, a on stara się to zamaskować. Ale ponieważ rzadko dociera za
rogatki, być może nie stanowi to wielkiego problemu. Niektórzy ludzie łudzą się, że mogą
mieć oba rodzaje radości z tego samego roweru. To niemożliwe - żadna maszyna nie
zniesie podwójnego obciążenia. Trzeba się zdecydować, czy chce się robić przegląd, czy

jeździć. Osobiście wolę jeździć i dlatego uważam, żeby nie mieć koło siebie nic, co by
popchnęło mnie do przeglądu. Jeśli cokolwiek stanie się maszynie - odprowadzam ją do
najbliższego warsztatu. Jeśli jestem zbyt daleko od wsi czy miasta, żeby iść piechotą,
siadam na poboczu i czekam na jakiś wóz. Głównym niebezpieczeństwem, jakie zawsze na
mnie czyha, jest wędrowny „mechanik”. Widok zepsutej maszyny jest dla niego pokusą nie
do odparcia i spada na nią z przyjacielskim okrzykiem triumfu. Z początku próbowałem być
uprzejmy. Mówiłem:

– Nic się nie stało, nie martw się. Jedź dalej i baw się dobrze. Błagam cię, odjedź,

proszę.

Jednak doświadczenie mnie nauczyło, że uprzejmość nie zda się na nic przy takiej

determinacji.

Teraz mówię:
– Odjedź i zostaw to w spokoju albo ci strącę ten głupi łeb!
I jeśli wyglądasz na zdecydowanego i masz w ręku mocną pałkę, na ogół możesz go

odpędzić. Później przyszedł George.

– Jak myślisz, czy wszystko będzie gotowe? - zapytał.
– Do środy wszystko będzie gotowe oprócz, być może, ciebie i Harrisa.
– Czy tandem jest w porządku? - zapytał.
– Tandem - odpowiedziałem - jest w porządku.
– Nie sądzisz, że wymaga przeglądu?
– Wiek i doświadczenie - odpowiedziałem - nauczyły mnie, że jest kilka spraw, z

którymi człowiek dobrze sobie radzi. Jest jednak parę pytań, na które nie znam
odpowiedzi. Jest także we mnie niezachwiana wiara, że tandem nie wymaga przeglądu.
Czuję, że jeśli mam zostać przy życiu, żaden człowiek, od teraz aż do środy, nie będzie
robił mu przeglądu.

– Na twoim miejscu bym tak nie mówił. Przyjdzie dzień, może już niedługo, kiedy ten

rower - będąc w odległości paru gór od warsztatu, pomimo twojego chronicznego
zmęczenia - będzie musiał przejść naprawę. Wtedy podniesiesz wrzawę, żeby ci
powiedzieć, gdzie położyłeś oliwiarkę i co zrobiłeś z kluczem. I wtedy, opierając rower o
drzewo, będziesz się domagał, żeby ktoś wyczyścił łańcuch i napompował tylne koło.

Czułem, że jest trochę prawdy w napomnieniach George’a, a może nawet coś z

proroczej mądrości.

– Wybacz mi, jeśli wydaję się obojętny. Prawda jest taka, że Harris kręcił się tutaj dziś

rano.

– Nic nie mów, rozumiem. Poza tym przyszedłem do ciebie z czymś innym. Spójrz na to.
Wręczył mi małą książeczkę oprawioną w czerwone płótno. Były to Rozmówki

angielskie dla niemieckich turystów. Zaczynało się od Na parowcu, a kończyło U doktora;
najdłuższy rozdział był poświęcony rozmowie w przedziale kolejowym pomiędzy
najwidoczniej kłótliwymi, źle wychowanymi i chorymi umysłowo ludźmi.

„Czy nie może się pan odsunąć, sir?”.
„To niemożliwe, proszę pani, mój sąsiad jest bardzo tęgi”.

„Czy nie możemy spróbować ułożyć naszych nóg?”.
„Proszę być tak dobrym i trzymać łokcie przy sobie”.
„Przepraszam panią za niedogodność, jeśli moje ramię pani przeszkadza”.
Albo następna uwaga, nie wiem, czy zamierzenie sarkastyczna; nie było żadnej

wskazówki:

„Bardzo panią proszę, żeby się pani trochę przesunęła, bo nie mogę oddychać”.
Być może pomysłem autora było to, że za chwilę całe towarzystwo znajdzie się

przemieszane na podłodze. Rozdział kończył się zwrotem: „Jesteśmy u celu, Bogu niech
będą dzięki! (Gott sei dank!)”.

Pobożny okrzyk, który w tych okolicznościach musiał przybrać postać chóru.
Na końcu książki był dodatek dający niemieckim turystom wskazówki dotyczące

zachowania zdrowia i komfortu w czasie pobytu w angielskich miastach; czołową radą
było to, żeby zawsze podróżować z zapasem proszku do dezynfekcji, zawsze zamykać
drzwi na noc i zawsze dokładnie przeliczyć drobne.

– To nie jest błyskotliwa publikacja - zauważyłem, oddając George’owi książkę. - To

nie jest książka, którą bym osobiście polecił jakiemukolwiek Niemcowi zwiedzającemu
Anglię - mógłby poczuć odrazę. Czytałem także książki wydane w Londynie dla użytku
Anglików podróżujących za granicę - każda była głupawa. Jakiś wykształcony kretyn,
kiepsko mówiący w siedmiu językach, zabrał się do pisania tych książek gwoli
dezinformacji i lichego przewodnictwa po współczesnej Europie.

– Nie możesz zaprzeczyć - powiedział George - że te książki świetnie się sprzedają. O

ile wiem, kupują je tysiące ludzi. W każdym mieście Europy muszą być ludzie mówiący
takie rzeczy.

– Być może - odpowiedziałem - ale na szczęście nikt ich nie rozumie. Sam kiedyś

widziałem ludzi stojących na peronie czy na rogu ulicy i czytających na głos z takich
książek. Nikt nie wiedział, w jakim mówią języku, nikt nie miał najmniejszego pojęcia, co
mówią. Na całe szczęście, być może, bo jak by ich zrozumiano, zostaliby pobici.

- Może i masz rację - przyznał George. - Mam zamiar sprawdzić, co się stanie, gdy

zostaną zrozumiani. Proponuję wczesnym rankiem ruszyć do Londynu i spędzić godzinę lub
dwie na zakupach, korzystając z tej książki. Jest jedna lub dwie rzeczy, których potrzebuję -
między innymi kapelusz i para pantofli. Nasz statek nie wyruszy przed dwunastą i akurat
będziemy mieli na to czas. Chcę wypróbować ten sposób rozmowy i dokładnie ocenić jej
efekty. Chcę sprawdzić, jak się czuje cudzoziemiec, kiedy rozmawia w ten sposób.

Potraktowałem to jako wyczyn sportowy. Porwany entuzjazmem zaproponowałem, że

będę mu towarzyszył i zaczekam na zewnątrz sklepu. Powiedziałem, że myślę, iż Harris
również w to wejdzie - czyli raczej zaczeka na zewnątrz.

George orzekł, że zaplanował to trochę inaczej. Zaproponował, żebyśmy Harris i ja

towarzyszyli mu wewnątrz sklepu. Z Harrisem, którego wygląd budzi grozę, a który będzie
go wspierał, i ze mną przy drzwiach, gotowym wezwać policję w razie potrzeby, jest
skłonny zaryzykować.

Poszliśmy do Harrisa i przedstawiliśmy swoją propozycję. Przestudiował książkę,

szczególnie rozdziały o kupowaniu butów i kapeluszy.

– Jeśli George będzie rozmawiał z szewcem czy kapelusznikiem w sposób, jaki tu

opisano, to nie będzie mu potrzebne wsparcie - będzie mu potrzebny transport do szpitala.

To rozgniewało George’a.
– Mówisz, jakbym był ryzykantem bez krzty rozumu. Wybiorę grzeczniejsze i mniej

irytujące rozmówki, opuszczę co bardziej obraźliwe.

Sprawa była jasna, Harris poparł projekt i postanowiliśmy wyruszyć wczesnym

rankiem w środę.

ROZDZIAŁ 4.

Dlaczego Harris uważa, że budziki są rodzinie niepotrzebne - Społeczne instynkty młodych
- Myśli dziecka o poranku - Stróż, który nie śpi - Jego tajemnica - Jego niepokój - Mocne
myśli - Praca przed śniadaniem - Złe i dobre owce - Wady cnotliwego życia - Kiepskie
początki nowego pieca - Wujek Podger wychodzi - Starszy mieszczuch szybkobiegaczem -
Przybywamy do Londynu - Mówimy językiem turystów.

GEORGE przyszedł we wtorek wieczorem do Harrisów i spał u nich. Myśleliśmy, że to

będzie lepsze niż jego propozycja, żebyśmy wstąpili po drodze i pomogli mu „się
pozbierać”. Pozbierać George’a rankiem znaczyło wyrzucić go najpierw z łóżka i obudzić -
wyczerpujący wysiłek, którym zacząłby się dzień. Pomaganie mu w odnalezieniu rzeczy i
dokończenie pakowania, czekanie na niego, kiedy je śniadanie - to dosyć nudna rozrywka z
punktu widzenia obserwatora, pełna męczących powtórek.

Wiedzieliśmy, że jeśli będzie spał na Beggarbush, wstanie na czas. Sam tam kiedyś

spałem i wiem, jak to wygląda. Mniej więcej w środku nocy, jak sądzisz, choć faktycznie
może trochę później, zostajesz wyrwany z pierwszego snu przez dźwięki przypominające
galop kawalerii przez korytarz, tuż za twoimi drzwiami. Twój na pół przebudzony umysł
waha się między włamywaczami, dniem sądu a wybuchem gazu. Podnosisz się z łóżka i
słuchasz uważnie. Nie musisz długo czekać, w następnej chwili trzaskają drzwi i ktoś albo
coś zjeżdża po schodach na tacy do herbaty.

- Mówiłem ci! - słyszysz głos na zewnątrz i natychmiast coś twardego, mógłbyś

przysiąc, że to czyjaś głowa, wali w twoje drzwi. W tym czasie kręcisz się po pokoju,
zbierając swoje ubranie. Nie leży tam, gdzie je położyłeś wieczorem, a najbardziej
potrzebne części garderoby zniknęły całkowicie; tymczasem to morderstwo, rewolucja,
albo cokolwiek to jest, trwa nieprzerwanie. Zatrzymujesz się na chwilę z głową pod
ubraniami, gdzie, jak myślisz, mogą być twoje pantofle, i słuchasz mocnego, monotonnego
walenia w odległe drzwi. Domyślasz się, że tam schroniła się ofiara, a to znaczy, że ją
dopadli i zaraz wykończą.

Czy zdążysz na czas? Pukanie ustaje i uspokajający głos o słodkim brzmieniu pyta

delikatnie:

– Tata, czy mogę wstać?
Nie słyszysz innego głosu, tylko odpowiedzi:
– Wcale nie, to była tylko wanna.
– Naprawdę, ona nie jest ranna, tylko mokra.
– Tak, mamo, powtórzę im, co mówisz.
– Nie, to był czysty przypadek.
– Tak, dobranoc, tato.
Potem rozlega się ten sam głos, wystarczająco donośny, by był słyszany w odległej

części domu:

– Idź na górę. Tata mówi, że jeszcze nie pora wstawać. Wracasz do łóżka i słyszysz

kogoś wciąganego na piętro, najwyraźniej wbrew jego woli. Pokoje gościnne w
Beggarbush są celowo umieszczone pod pokojami dziecinnymi. Stwierdzasz, że tego kogoś,
nadal opierającego się z całych sił, kładzie się do łóżka. Możesz iść o zakład z pewnością
wygranej, bo cały czas ktoś rzuca ciało na materac sprężynowy. Rama łóżka, akurat nad
twoją głową, wykonuje pewien rodzaj skoków. Za każdym razem, kiedy ciało odnosi
zwycięstwo w zmaganiach, jesteś tego świadomy, słysząc głuchy odgłos podłogi. Po jakimś
czasie zanikają odgłosy walki lub, być może, łóżko się załamuje, a ty odpływasz w sen.
Ale w następnej chwili albo wtedy, gdy ci się wydaje, że to następna chwila, budzisz się
pod wrażeniem czyjejś obecności. Drzwi są uchylone i cztery uroczyste twarze, jedna nad
drugą, spoglądają na ciebie, jakbyś był osobliwością trzymaną w tym szczególnym pokoju.
Właściciel górnej twarzy, widząc cię przebudzonym, podchodzi i siadając na łóżku,
demonstruje przyjazne nastawienie.

– Och - mówi - nie wiedzieliśmy, że już się pan obudził. Ja obudziłem się jakiś czas

temu.

– Muszę się pozbierać - odpowiadasz krótko.
– Tata nie lubi, kiedy budzimy się zbyt wcześnie - kontynuuje. - Mówi, że kiedy

wstajemy, to przeszkadzamy innym w domu. I oczywiście nie wolno nam tego robić.

Wygłasza to tonem łagodnej rezygnacji. Jest w tym wyraz cnotliwej dumy wynikający ze

świadomości własnej ofiary.

– Nie nazywasz tego wstawaniem? - pytasz.
– Och, nie; tak naprawdę to jeszcze nie wstaliśmy, bo wie pan, jeszcze nie jesteśmy

odpowiednio ubrani.

No, tak. To prawda.
– Rano tata jest zawsze bardzo zmęczony - ciągnie głos. - To oczywiście dlatego, że

cały dzień ciężko pracuje. A czy pan jest zawsze rano zmęczony?

Wtedy po raz pierwszy obraca się i spostrzega, że troje innych dzieci także weszło i

usiadło w półkolu na podłodze. Po ich nastawieniu jasno widać, że pomyliły to zdarzenie z
jakąś inną formą rozrywki, jakąś komiczną lekturą albo przedstawieniem z magicznymi
sztuczkami; czekają cierpliwie, aż wyjdziesz z łóżka i coś zrobisz. Myśl, że są w sypialni
dla gości, wstrząsa najstarszym. Stanowczo rozkazuje im wyjść. Nie odpowiadają mu, nie
sprzeczają się; zgodnie i w głuchej ciszy spadają na niego. Wszystko, co możesz widzieć z
łóżka, to falująca plątanina rąk i nóg, przypominająca odurzoną ośmiornicę próbującą
zagruntować. Nie słychać ani jednego słowa - wydaje się to ustalonym ceremoniałem. Jeśli
śpisz w pidżamie, wyskakujesz z łóżka i jesteś tylko zakłopotany. Jeśli natomiast masz na
sobie mniej nadającą się do pokazania część garderoby, zostajesz tam, gdzie jesteś, i
wykrzykujesz komendy, które są zupełnie ignorowane. Najgłupszym planem jest
pozostawienie sprawy najstarszemu chłopcu. Po chwili wyrzuca rodzeństwo i zamyka za
nim drzwi. Drzwi otwierają się natychmiast i jedno z dzieci, a dokładnie mówiąc Muriel,
wpada jak wystrzelone z katapulty z powrotem do pokoju. Przeszkadzają jej długie włosy,
którymi łatwo się posłużyć. Najwyraźniej świadoma tej naturalnej wady, trzyma je mocno
jedną ręką, a drugą rozdaje ciosy. Chłopiec znów otwiera drzwi i mądrze używa jej jako

tarczy przeciw reszcie. Daje się słyszeć głuchy huk, kiedy jej głowa wpada między nich i
ich rozdziela. Kiedy zwycięstwo jest całkowite, najstarszy wraca i znów siada na łóżku.
Nie ma w nim cienia goryczy. Już zapomniał o całym incydencie.

– Lubię poranki - mówi. - A pan?
– Niektóre poranki - zgadzam się - są w porządku, inne nie są takie spokojne.
Nie zwraca uwagi na twoją odpowiedź. Jego delikatna twarz ma nieobecny wyraz.
– Chciałbym umrzeć rankiem - mówi. - Wtedy wszystko jest takie piękne.
– Tak - odpowiadasz. - To może się stać, jeśli twój ojciec zaprosi kiedyś na nocleg

jakiegoś łatwo denerwującego się człowieka i nie uprzedzi, co go czeka.

Chłopiec otrząsa się z kontemplacji i znów staje się sobą.
– W ogrodzie jest tak miło - proponuje. - Czy nie chciałby pan wstać i zagrać w

krykieta?

To nie był pomysł, z którym kładłeś się spać, ale teraz, kiedy sprawy przyjęły taki obrót,

wydaje się to lepsze niż beznadziejne leżenie w łóżku, więc się zgadzasz.

Później, w ciągu dnia, dowiadujesz się, że wytłumaczenie twojego zachowania jest

takie, iż to ty, nie mogąc spać, wstałeś wcześnie rano i miałeś ochotę zagrać w krykieta.
Dzieci, nauczone grzeczności dla gości, czuły się w obowiązku ci dogodzić. Przy śniadaniu
pani Harris zwraca ci uwagę, że mógłbyś przynajmniej dopilnować, żeby się odpowiednio
ubrały, zanim zabrałeś je na dwór. Harris wytyka ci patetycznie, że przez przykład i zachętę
mogłeś zniszczyć jego paromiesięczny wysiłek wychowawczy.

W tę środę rano George, jak się wydaje, domagał się pobudki kwadrans po piątej i

namówił ich na lekcję sztuczek rowerowych dookoła grządek ogórków na nowym rowerze
Harrisów. Jednakże nawet pani Harris nie winiła George’a z tego powodu; instynktownie
czuła, że pomysł nie był całkiem jego.

To nie jest tak, że dzieci Harrisów mają nawet najsłabszy zamiar unikać kary na koszt

przyjaciela i towarzysza. Każde z nich i wszystkie razem uczciwie akceptują
odpowiedzialność za to, co przeskrobały. Po prostu tak się przedstawiały rzeczy w ich
rozumieniu. Kiedy im wyjaśnisz, że nie miałeś najmniejszej ochoty wstawać o piątej rano,
by zagrać na trawniku w krykieta albo odtwarzać wczesną historię Kościoła przez
strzelanie z kuszy do lalek przywiązanych do drzewa, co jest rzetelną prawdą, i gdyby to od
ciebie zależało, to mógłbyś spokojnie spać i, jak to jest w chrześcijańskim zwyczaju,
wstałbyś o ósmej na filiżankę herbaty, początkowo są zdziwione, potem przepraszają, a na
koniec okazują szczerą skruchę.

W tym wypadku, rezygnując z czysto naukowego rozważania, czy przebudzenie

George’a tuż przed piątą było spowodowane jego instynktem czy przypadkowym
wpadnięciem bumerangu domowej roboty przez okno jego sypialni, dzieci szczerze
przyznały się do winy. Najstarszy chłopiec powiedział:

- Powinniśmy pamiętać, że wujek George ma długi dzień przed sobą i powinniśmy

odradzić mu wczesnego wstawania, to moja wina.

Ale sporadyczna zmiana zwyczajów nikomu nie szkodzi, a poza tym Harris i ja

zgodziliśmy się, że to będzie dobry trening dla George’a. W Szwarcwaldzie powinniśmy

co rano wstawać o piątej -tak postanowiliśmy. Po prawdzie, George sugerował pobudkę o
wpół do piątej, ale Harris i ja argumentowaliśmy, że średnio o piątej będzie wystarczająco
wcześnie. To nam umożliwi do szóstej być już na rowerach i ruszyć w drogę, zanim zacznie
się spiekota. Czasami moglibyśmy wyruszyć trochę wcześniej, ale nie za często.

Sam wstałem tego rana o piątej. Było to wcześniej, niż zamierzałem. Idąc spać,

powiedziałem sobie: „dokładnie o szóstej”.

O ile wiem, są ludzie, którzy mogą obudzić się o każdej żądanej porze - co do minuty.

Kiedy kładą głowę na poduszkę, mówią do siebie dosłownie „czwarta trzydzieści” albo
„czwarta czterdzieści pięć” albo „piąta piętnaście”, zależnie od okoliczności, i kiedy zegar
pokaże tę godzinę - otwierają oczy. To jest cudowne i im bardziej się nad tym rozwodzić,
tym bardziej staje się tajemnicze. Jakieś nasze ego działa zupełnie niezależnie od naszej
świadomości. Bez wsparcia zegara, słońca czy jakiegoś innego środka znanego naszym
pięciu zmysłom trzyma straż w ciemnościach. We właściwym momencie szepcze: „Już
czas!” i budzimy się. Kiedyś rozmawiałem z pewnym starym rybakiem, który musiał
wstawać na pół godziny przed przypływem. Powiedział mi, że nigdy nie zaspał choćby o
minutę. Nawet u schyłku życia nie kłopotał się o to, czy się obudzi w porę. Mógł położyć
się zmęczony, spać kamiennym snem i każdego ranka o innej godzinie ten duchowy strażnik,
prawdziwy jak sam przypływ, cicho go wołał. Czy ludzki duch nawiedza w ciemności
błotniste rzeczne stopnie, a może miał tę wiedzę od samej Natury? Jakikolwiek jest to
proces, sam człowiek nie jest go świadomy.

W moim przypadku mój wewnętrzny stróż jest być może trochę niepraktyczny. Robi, co

może, ale jest przesadnie niespokojny, martwi się i gubi w obliczeniach. Mówię do niego
na przykład: „Piąta trzydzieści, proszę”, a on budzi mnie pierwszy raz o wpół do trzeciej.
Patrzę na zegarek, a mój stróż sugeruje, że być może zapomniałem go nakręcić. Przykładam
go do ucha - wciąż chodzi. Mój stróż sądzi, być może, że się zepsuł. Ufając tylko sobie,
myśli, że jest już wpół do szóstej, a nawet trochę później. Żeby go uspokoić, zakładam
kapcie i schodzę na dół sprawdzić czas na zegarze w jadalni. Co przydarza się
człowiekowi, który wędruje w środku nocy, odziany w szlafrok i parę kapci - nie trzeba
mówić. Większość ludzi zna to z własnego doświadczenia. Wszystko, a szczególnie
wszystko, co ma kanty, wpada w tchórzliwy zachwyt, mogąc mu przyłożyć. Kiedy masz na
nogach parę solidnych butów, przedmioty schodzą ci z drogi; kiedy ryzykujesz wędrówkę
między meblami w wełnianych kapciach bez skarpetek, one podkradają się do ciebie i
kopią.

Wracam zły do łóżka i odmawiam wiary w następną absurdalną sugestię mojego stróża,

że wszystkie zegary w domu zmówiły się przeciwko mnie. Potrzebuję pół godziny, żeby
znowu zasnąć. Od czwartej do piątej mój stróż budzi mnie co dziesięć minut. Żałuję, że
kiedykolwiek powiedziałem do niego choć jedno słowo o budzeniu. O piątej wyczerpany
sam zasypia, zostawiając wypełnienie obowiązku służącej, która robi to pół godziny
później niż zwykle.

W tę właśnie środę zmęczył mnie do tego stopnia, że wstałem o piątej tylko dlatego,

żeby się go pozbyć. Nie wiedziałem, co ze sobą zrobić. Nasz pociąg nie wyruszy do ósmej.

Wszystkie nasze bagaże zostały spakowane i razem z rowerami odesłane poprzedniej nocy
na dworzec przy Fenchurch Street. Poszedłem do gabinetu - myślałem, że popiszę z
godzinkę. Wczesny ranek, zanim się zje śniadanie, nie jest dobrą porą na literackie wysiłki.
Napisałem trzy wiersze opowiadania i przeczytałem je na głos. Wyrzuciłem je do kosza i
siedziałem, próbując sobie przypomnieć, jakie są, jeśli istnieją, charytatywne instytucje
wypłacające emerytury podupadłym pisarzom.

Żeby uciec od następstw tych rozmyślań, włożyłem do kieszeni piłeczkę do golfa i

wybrawszy kijek, spacerkiem poszedłem na pastwisko. Parę owiec, które skubały tam
trawę, zbliżyło się i okazało zainteresowanie tym, co robię. Jedna z nich ofiarowała mi
swoje współczujące towarzystwo. Nie sądzę, żeby rozumiała grę. Myślę, że ta moja
niewinna, poranna rozrywka przemówiła do niej. Każde uderzenie komentowała bekiem:
„dobrzeeeee, dobrzeeeeee, rzeeeeczywiścieee”. Wyglądała na tak zadowoloną, jakby sama
uderzała kijkiem.

Co do drugiej, była kłótliwą, nieprzyjemną staruchą, tak odpychającą, jak jej

przyjaciółka pomocną.

– Źleeeee, źleeeeee - komentowała prawie każde uderzenie.
Faktycznie, niektóre nie były doskonałe, ale ona robiła to tylko z przekory, żeby mnie

zdenerwować. To było widoczne.

Przez najbardziej godny pożałowania wypadek jedna z moich najszybszych piłek

uderzyła dobrą owcę w nos. Na to zła owca się zaśmiała. Śmiała się wyraźnie,
niewątpliwie ochrypłym, wulgarnym śmiechem, a w czasie gdy jej przyjaciółka stała
wrośnięta w ziemię, zbyt zdumiona, żeby się poruszyć, po raz pierwszy zmieniła ton i
beknęła:

– Dobrzeeeeee, baaaaardzooooo dobrzeeeeee, najleeeeeeeepszy strzaaaaaał.
Dałbym pół korony, żeby to w nią trafić, a nie w tę drugą. Tak jest zawsze na tym

świecie, kto jest dobry i miły - cierpi.

Na pastwisku straciłem więcej czasu, niż zamierzałem, i kiedy przyszła Ethelbertha,

żeby mi powiedzieć, że jest już wpół do ósmej i śniadanie na stole, przypomniałem sobie,
że się nie ogoliłem. Kiedy golę się szybko, wzbudza to złość Ethelberthy. Obawia się, że
dla osób postronnych wygląda to na bojaźliwą próbę samobójstwa, a w konsekwencji
rozejdą się plotki w sąsiedztwie, że nie jesteśmy razem szczęśliwi. Nie można też
lekceważyć następnego argumentu, że mój wygląd nie jest potem miły.

W ogóle byłem zadowolony, że nie ma już dużo czasu na długie pożegnanie z

Ethelbertha; nie chciałem ryzykować jej załamania. Wolałem skorzystać z okazji i dać
dzieciom parę pożegnalnych rad, szczególnie w kwestii mojej wędki, której one uparcie
używają do gry w krykieta, no i nienawidzę biec na pociąg.

Ćwierć mili od stacji dogoniłem George’a i Harrisa. Oni też biegli. W ich przypadku -

jak poinformował mnie Harris urywanym głosem, gdy biegliśmy obok siebie - winien był
nowy piec kuchenny. Był to pierwszy ranek, kiedy go próbowali i z tych czy innych
powodów wysadził ziemniaki w powietrze i poparzył kucharkę. Harris powiedział, iż ma
nadzieję, że do czasu naszego powrotu przyzwyczają się do niego.

Ledwie zdążyliśmy na pociąg. Siedzieliśmy w przedziale, łapiąc oddech, a ja

zastanawiałem się nad wydarzeniami poranka. Przed oczyma mojej wyobraźni zjawił się
obraz wujka Podgera, jak przez dwieście pięćdziesiąt dni w roku startuje z Ealing Common
na pociąg do Moorgate Street o dziewiątej trzynaście. Z domu wujka Podgera na stację
kolejową było piechotą osiem minut. Zawsze mówił:

– Przeznacz na to kwadrans, a zdążysz bez trudu.
Ale on zawsze startował pięć minut przed odjazdem i biegł. Nie wiem dlaczego, ale

najwyraźniej był taki zwyczaj na przedmieściu. Wielu tęgich dżentelmenów mieszkało
wówczas w Ealing - i, jak wierzę, mieszkają tam nadal; łapią poranny pociąg do miasta.
Wszyscy startowali spóźnieni. Wszyscy nieśli czarną teczkę i gazetę w jednej ręce, parasol
w drugiej, a ostatnie ćwierć mili do stacji pokonywali biegiem.

Ludzie niemający nic lepszego do roboty, głównie pielęgniarki i chłopcy na posyłki, a

od czasu do czasu również wędrowny kramarz, zbierali się w piękne poranki, by wspólnie
oglądać te biegi i wiwatować na cześć najbardziej zasłużonych.

To nie był pokazowy spektakl. Nie biegli dobrze ani nawet nie biegli szybko, ale byli

sumienni i robili, co mogli. Pokaz nie odwoływał się do niczyjego poczucia artyzmu, ale
raczej do naturalnego podziwu dla sumiennego wysiłku.

Czasami w tłumie zawierano niewinne zakłady.
– Dwa do jednego przeciw temu staremu w białym kołnierzyku!
– Dziesięć do jednego na starego Piszczela, że się nie przewróci do mety!
– Wszystkie pieniądze na Purpurowego Mola! - Takie przezwisko nadał pewien

młodzieniec gustujący w entomologii sąsiadowi wujka, emerytowanemu wojskowemu o
imponującym wyglądzie, kiedy trwał w bezruchu, mając do tego skłonności do
czerwienienia się podczas ćwiczeń.

Mój wujek i inni mogli napisać do „Ealing Press”, gorzko się skarżąc na obojętność

miejscowej policji, a wydawca mógł dołączać pełne werwy artykuły wstępne o upadku
obyczajów wśród niższych stanów, szczególnie na zachodnich przedmieściach. Ale nigdy
nic dobrego z tego nie wynikło.

Wszystko to nie było powodowane tym, że wujek nie wstawał wystarczająco wcześnie.

Tak się działo dlatego, że kłopoty dopadały go w ostatniej chwili. Pierwszą rzeczą, jaka go
spotykała po śniadaniu, było zgubienie gazety. Zawsze wiedzieliśmy, kiedy wujek Podger
coś zgubił, bo wyrażał wtedy pełne zdumienia oburzenie, które przy takich okazjach
dotyczyło świata w ogólności. Wujkowi Podgerowi nie zdarzyło się nigdy, żeby
powiedział sobie: „Jestem starym, nieuważnym człowiekiem. Gubię wszystko. Nigdy nie
wiem, gdzie co położyłem. Jestem całkowicie niezdolny do tego, żeby cokolwiek odnaleźć.
Pod tym względem muszę być ciągłym utrapieniem dla wszystkich. Muszę popracować nad
sobą i się poprawić”.

Przeciwnie, drogą jakiegoś szczególnego rozumowania był święcie przekonany, że jeśli

kiedykolwiek coś zgubił, była to wina wszystkich domowników, tylko nie jego.

„Miałem to w ręku minutę temu”, wykrzykiwał. Sądząc z jego tonu, można było

pomyśleć, że żył otoczony przez czarowników, którzy dematerializowali mu rzeczy spod

ręki tylko dlatego, żeby go zdenerwować.

– Może zostawiłeś ją w ogrodzie? - sugerowała ciotka.
– Po co miałbym zostawiać ją w ogrodzie? Nie potrzebuję gazety w ogrodzie.

Potrzebuję jej do pociągu.

– Czy nie włożyłeś jej do kieszeni?
– Niech cię Bóg błogosławi, kobieto! Czy myślisz, że stałbym tu za pięć dziewiąta,

szukając jej, gdybym miał ją cały czas w kieszeni? Czy ty masz mnie za głupca?

Wtedy ktoś mówił:
– A co to jest? - i wręczał mu wyjętą skądś starannie złożoną gazetę.
– Szkoda, że ludzie nie zostawiają w spokoju moich rzeczy - warczał, wyrywając ją

dziko. Otwierał teczkę, żeby ją tam włożyć, i zerkając na nią, nieruchomiał oniemiały z
poczucia krzywdy.

– O co chodzi? - pytała ciotka.
– Przedwczorajsza - odpowiadał zbyt zbolały, żeby krzyczeć, i rzucał ją na stół.
Jeśli czasem gazeta była wczorajsza, była to jakaś odmiana. Ale zwykle była

przedwczorajsza, chyba że we wtorek - wtedy była sobotnia.

W końcu ją znajdowaliśmy - przeważnie na niej siedział. Wtedy uśmiechał się, niezbyt

wesoło, zmęczonym uśmiechem człowieka, który czuje, że jakieś fatum rzuciło go między
bandę beznadziejnych idiotów.

– Cały czas, tuż przed waszymi nosami… - nie kończył zdania; był dumny ze swojej

samokontroli. Potem szedł do holu, gdzie zwyczajem wprowadzonym przez ciotkę Marię
zbierały się dzieci, aby go pożegnać. Moja ciocia nigdy nie opuściła domu, nawet jeśli szła
tylko po sąsiedzku, bez czułego pożegnania z każdym domownikiem.

„Nigdy nie wiadomo”, mawiała, „co się może zdarzyć”. Jedno z dzieci, oczywiście,

zawsze się gubiło i w momencie kiedy to zauważano, wszystkie sześć bez chwili wahania
rozbiegały się z krzykiem, by je znaleźć. Jak tylko się rozbiegły, zguba zjawiała się sama,
zawsze z sensownym wytłumaczeniem swojej nieobecności, i natychmiast pędziła do
innych z wyjaśnieniem, że się znalazła. W ten sposób mijało pięć minut na szukaniu jednych
przez drugich, który to czas był wystarczający, by wujek znalazł swój parasol i zgubił
kapelusz. Wreszcie cała grupa zbierała się w holu, a zegar w salonie obwieszczał
dziewiątą. Zegar wybijał przeraźliwie ostre kuranty, które zawsze wprawiały w zmieszanie
mojego wujka. Zdezorientowany całował niektóre dzieci dwa razy, inne wcale. Zapominał,
które pocałował, a które nie - i musiał zaczynać wszystko od nowa. Zwykł był mawiać, że
według niego mieszają się celowo, i jestem skłonny twierdzić, że oskarżenie nie było
całkiem bezpodstawne. Na domiar złego jedno dziecko miało zawsze lepką twarz, i to
właśnie dziecko było najbardziej czułe.

Jeśli sprawy szły zbyt gładko, najstarszy chłopiec wyskakiwał z opowieścią o tym, że

wszystkie zegary w domu późnią się o pięć minut i że przez to spóźnił się wczoraj do
szkoły. To powodowało, że wujek gnał gwałtownie do furtki, gdzie przypominał sobie, że
nie ma ani teczki, ani parasola. Wszystkie dzieci, których ciocia nie mogła zatrzymać,
biegły za nim, dwoje z nich, walcząc o parasol, inne, wywijając teczką. A kiedy wyszedł,

odkrywaliśmy w holu na stole najważniejszą rzecz, której zapomniał, i zastanawialiśmy
się, co o tym powie, kiedy wróci.

Przybyliśmy na Waterloo trochę po dziewiątej i natychmiast zaczęliśmy wprowadzać w

życie eksperyment George’a. Otworzywszy książkę na rozdziale „Na postoju dorożek”,
wsiedliśmy do kabrioletu, unieśliśmy kapelusze i przywitaliśmy woźnicę grzecznym „dzień
dobry”. Dorożkarz nie dał się prześcignąć w grzeczności przez żadnego obcokrajowca, czy
to prawdziwego, czy fałszywego. Zawołał do przyjaciela imieniem Karol, żeby
„przytrzymał rumaka”, wyskoczył ze swojego miejsca i oddał nam ukłon, którego by się nie
powstydził sam pan Turveydrop. Przemawiając, widocznie w imieniu narodu, powitał nas
w Anglii, dodając, że żałuje, ale Jej Wysokości nie ma akurat w Londynie. Nie mogliśmy
mu odpowiedzieć równie uprzejmie. Książka nie przewidywała niczego w tym rodzaju.
Nazwaliśmy go stangretem, na co skłonił się aż do chodnika, i zapytaliśmy, czy będzie tak
grzeczny i zawiezie nas do Westminster Bridge Road. Na to położył rękę na sercu i
powiedział, że cała przyjemność będzie po jego stronie.

Posługując się trzecim zdaniem z tego rozdziału, George zapytał o wysokość zapłaty.

Pytanie, jako wprowadzające brudny element do konwersacji, zdawało się ranić uczucia
dorożkarza. Powiedział, że nigdy nie bierze pieniędzy od wybitnych cudzoziemców.
Zasugerował pamiątkę - diamentową szpilkę, złotą tabakierkę, jakąś małą drobnostkę, która
pozwoliłaby mu nas zapamiętać. Ponieważ zebrał się mały tłumek i żart zaczął przebiegać
raczej na korzyść woźnicy, wspięliśmy się do środka i bez dalszej dyskusji odjechaliśmy
wśród owacji.

Zatrzymaliśmy dorożkę przy sklepie z butami, niedaleko za teatrem Astley, bo

wyglądało to na miejsce, jakiego szukaliśmy. Był to jeden z tych przepełnionych sklepów,
który rankiem, w chwili otwarcia okiennic, wylewa dookoła swoje towary. Pudełka z
butami stały zgromadzone na chodniku i w przeciwległym rynsztoku. Girlandy obuwia
wisiały w oknach i drzwiach. Zasłony z nich zwieszały się jak brudna winorośl obciążona
gronami czarnych i brązowych butów. Wewnątrz sklep przypominał altanę z butów. Kiedy
weszliśmy, jakiś mężczyzna uzbrojony w dłutko i młotek zajęty był otwieraniem nowej
skrzyni z obuwiem.

George uniósł kapelusz i powiedział: „Dzień dobry”. Sprzedawca nawet się nie

odwrócił. Od pierwszego wejrzenia zrobił na mnie nieprzyjemne wrażenie. Chrząknął coś,
co może brzmiało jak „dzień dobry”, a może nie - i dalej zajmował się swoją pracą.

– Mój przyjaciel, pan X, polecił mi pański sklep.
Powinien na to odpowiedzieć: „Pan X jest bardzo wartościowym dżentelmenem. To dla

mnie największa przyjemność służyć jego przyjaciołom”. Ale powiedział:

– Nie znam go, nigdy o nim nie słyszałem.
Było to niepokojące. Książka podawała trzy lub cztery metody kupowania butów.

George starannie wybrał jedną, która koncentrowała się na „panu X”, jako najbardziej
kurtuazyjną. Mówiłeś sporo o „panu X” ze sklepikarzem, a potem, kiedy w ten sposób
zadzierzgnęła się przyjaźń i zrozumienie, przechodziłeś z wdziękiem i w naturalny sposób
do właściwego celu twojego przybycia, to znaczy kupna butów „dobrych i tanich”. Ten zaś

gruboskórny materialista najwidoczniej zupełnie nie dbał o finezję transakcji. Z takim
typem konieczne było przejście do sprawy z brutalną bezpośredniością. George opuścił
„pana X” i wrócił do poprzedniej strony, czytając zdanie na chybił trafił. Nie dokonał
szczęśliwego wyboru - była to przemowa, zupełnie zbyteczna, do jakiegoś szewca. W
obecnych okolicznościach zagrożenia z każdej strony przez buty nabierała dostojeństwa i
zdecydowanej głupoty. Zdanie brzmiało: „Ktoś mi powiedział, że ma pan buty na
sprzedaż”.

Sprzedawca najpierw odłożył dłutko i młotek, a potem spojrzał na nas. Powiedział

powoli grubym i ochrypłym głosem:

– A niby po co trzymam te buty, żeby je wąchać?
Był jednym z tych ludzi, którzy kiedy poczują się skrzywdzeni, z początku spokojni,

poddają się złości, która rośnie w nich jak drożdże.

– Niby kto ja jestem? - ciągnął. - Kolekcjoner butów? Jak myślicie, po co ja trzymam

ten sklep - dla zdrowia? Myślicie, że tak kocham te buty, że nie mogę się rozstać z jedną
parą? Czy myślicie, że je tu powiesiłem, żeby na nie patrzeć? Czy nie jest ich
wystarczająco dużo? Jak wam się zdaje, gdzie jesteście, na międzynarodowej wystawie
butów? Co to niby ma być - zbiory muzealne? Czy kiedykolwiek słyszeliście, żeby
człowiek miał sklep z butami i nie sprzedawał ich? Myślicie, że udekorowałem nimi sklep,
żeby ładniej wyglądał? Za kogo mnie macie? Za kompletnego kretyna?

Zawsze utrzymywałem, że te rozmówki nie nadają się do praktycznego użytku.

Potrzebowaliśmy ekwiwalentu dobrze znanego niemieckiego idiomu: „Behalten Sie Ihr
Haar auf. Niczego w tym rodzaju nie można było znaleźć od początku do końca tej książki.
Muszę przyznać, że George wybrał najlepsze zdanie ze wszystkich możliwych i zastosował
je: „Przyjdę znowu, kiedy, być może, będzie pan miał więcej butów do pokazania. Na razie
żegnam”.

Z tymi słowami wróciliśmy do dorożki i odjechaliśmy, zostawiając sprzedawcę

stojącego w drzwiach obwieszonych butami, jak adresował do nas swoje uwagi. Nie
słyszałem, co mówił, ale gromadzący się przechodnie uznali to za interesujące.

George był za tym, żeby zatrzymać się przy innym sklepie z butami i eksperymentować

dalej. Powiedział, że naprawdę chce kupić parę rannych pantofli. Ale przekonaliśmy go,
żeby odłożył zakup do czasu przyjazdu do jakiegoś zagranicznego miasta, gdzie kupcy są
bez wątpienia przyzwyczajeni do tego rodzaju rozmów, a co więcej, bardziej przyjacielscy.
Jednakże co do kapelusza był stanowczy. Utrzymywał, że bez niego nie mógłby
podróżować, tak więc zatrzymaliśmy się przy małym sklepie na Blackfriars Road.

Właścicielem tego sklepu był miły, jasnooki, niski mężczyzna i raczej nam pomagał, niż

przeszkadzał. Kiedy George zapytał go słowami z książki: „Czy ma pan jakieś kapelusze?”,
wcale się nie rozzłościł, zatrzymał się i w zamyśleniu podrapał podbródek.

– Kapelusze - powiedział - niech pomyślę. Tak - tutaj uśmiech zadowolenia przemknął

przez jego wesołe oblicze. - Tak, kiedy o tym myślę, wiem, że mam kapelusz, ale niech mi
pan powie, dlaczego pan o to pyta?

George wyjaśnił mu, że chciałby nabyć czapkę, podróżną czapkę, a istotą transakcji

było to, że miała to być „dobra czapka”.

Sprzedawca się zachmurzył.
– Ach tak - zauważył - niestety, złapał mnie pan. Gdyby pan zechciał złą czapkę,

niewartą swojej ceny, czapkę niezdatną do niczego, jak tylko do czyszczenia okien,
mógłbym znaleźć dla pana coś odpowiedniego. Ale dobrą czapkę nie, nie mamy takich. Ale
niech pan zaczeka minutkę - kontynuował, widząc rozczarowanie na twarzy George’a -
niech się pan nie spieszy, mam tu czapkę - podszedł do szuflady i otworzył ją - to nie jest
dobra czapka, ale nie jest tak zła jak większość tych, które sprzedaję. Podsunął ją naprzód
rozciągniętą na dłoni.

– Co pan myśli ó tej? Mógłby pan ją nałożyć?
George nałożył czapkę przed lustrem i próbując następną uwagę z książki, powiedział:
– Ten kapelusz pasuje na mnie wystarczająco dobrze, ale niech mi pan powie, czy jest

mi w nim do twarzy?

Mężczyzna cofnął się o krok i spojrzał na niego.
– Szczerze mówiąc, nie bardzo - odpowiedział. Odwrócił się od George’a i zwrócił do

Harrisa i do mnie:

– Urodę waszego przyjaciela - wyjaśnił - określiłbym jako ulotną. Ma ją, ale łatwo ją

przeoczyć. Teraz, według mnie, w tej czapce - nie jest widoczna.

George pomyślał, że miał już wystarczająco dobrą zabawę z tym szczególnym

człowiekiem i zapytał:

– Ta jest w porządku. Nie chcemy się spóźnić na pociąg. Ile?
- Cena czapki, sir, moim zdaniem dwa razy większa niż jej wartość, wynosi cztery

sześć. Zapakować w brązowy papier czy biały?

George powiedział, że weźmie ją bez pakowania, zapłacił cztery szylingi i sześć

pensów w srebrze i wyszedł. Razem z Harrisem podążyłem za nim. Na Fenchurch Street
ułożyliśmy się z dorożkarzem na pięć szylingów. Złożył nam znowu dworski ukłon i błagał
nas o przekazanie jego uszanowania cesarzowi Austrii.

Już w pociągu, porównując wyniki, doszliśmy do wniosku, że przegraliśmy dwa do

jednego. George, najwyraźniej rozczarowany, wyrzucił książkę przez okno.

Na statku przekonaliśmy się, że nasze bagaże są bezpieczne i wraz z przypływem o

dwunastej ruszyliśmy w dół rzeki.

ROZDZIAŁ 5.

Konieczna dygresja - Wstęp do opowieści z morałem - Jeden z uroków tej książki - Gazeta,
która nie odniosła sukcesu - Jej chluba: instrukcje połączone z rozrywką - Problem: co
powinno zawierać instrukcje, a co być zajmujące - Popularna gra - Opinia eksperta o
prawie angielskim - Inny urok tej książki - Pospolita melodia - Trochę o trzecim uroku tej
książki - Rodzaj lasu, gdzie żyła panienka - Opis Szwarcwaldu.

OPOWIADANIE mówi o pewnym Szkocie, który kochając dziewczynę, zapragnął jej za

żonę. Ale był rozważny w konkurach. Zauważył, że w jego okolicy wiele skądinąd
obiecujących związków kończy się rozczarowaniem i konsternacją, często w wyniku
fałszywej oceny, jaką urabia sobie pan lub panna młoda na temat domniemanej
doskonałości drugiej strony. Postanowił, że w jego przypadku nie będzie o tym mowy.
Dlatego też jego oświadczyny przyjęły taką oto formę:

– Ja żem tylko prosty chłopak, Jenny. Nie mam srybra, żeby ci dać, ani nijakiej ziemi.
– Ach, ale ty masz siebie, Davie!
– Chciałby ja mieć cosik więcej, panienko. A ja żem tylko biedny, starawy głupek,

Jenny.

– No, no, jest kupe chłopaków, co się żenio, a gorzej wyglądaj o od ciebie, Davie.
– Ja żem żadnego takiego nie widział i już se tak myślę, żem wcale nie powinien się o

żadną starać.

– Lepszy prosty człowiek, na którym można polegać, niż jakiś doświadczony, jak chodzi

o kobity, jeszcze kłopoty na dom sprowadzi i tylko żone lekceważy.

– Nie powinnaś być tego pewna, Jenny. To nie był ten najprzystojniejszy Bubbly Jock,

co mu się najlepiej z dziewczynami udawało. Kiedyś tom był chłopak, co lata za
spódniczkami, to wiadomo. To pewno nie będzie ci pasowało, jak myślę.

– Ale masz dobre serce, Davie! I mnie szczerze kochasz. Ja żem tego pewna.
– Lubię cie wystarczająco szczerze, Jenny, chocia nie wiem, jak długo to będzie trwało.

Ja żem jest też dobry, póki mi nikt w drogę nie wchodzi, chyba że cosik się stanie, co mnie
wkurzy. Ja żem jest diabelnie gorączkowy, to ci może moja matka powiedzieć, rychtyk jak
mój bidny ociec, chyba lepiej trochu poczekać z żeniaczką.

– Chyba jesteś dla siebie za surowy, Davie. Tyś uczciwy chłopak. Znam cie lepiej niż ty

sam siebie. Ty będziesz dla mnie dobrym mężem.

– Możliwe, Jenny. Aleja mam swoje słabostki. To jezd okropna rzecz dla żony i dzieci,

jak dobry człowiek nie może się trzymać z dala od flaszki; jak mnie dojdzie zapach whisky,
to tak jak bym miał gardło łososia z Loch Tay, dudle i dudle, aż stracę czucie.

– Ale tyś dobry człowiek, kiedyś trzeźwy, Davie.
– Możebne, że taki będę, jak mi nikt nie będzie przeciwny.
– Ale ty zawsze będziesz ze mną i będziesz dla mnie pracować?
– Co bym miał z tobo nie być, Jenny, ale nie masz co klekotać do mnie o robocie, bo

tego nie lubie.

– Jednak zrobisz, co będziesz mógł, Davie? Tak jak pastor mówi, że żadne małżeństwo

się bez tego nie obejdzie.

– Bądź pewna, że zrobię, Jenny. Nie jezdem wcale pewny, czy nie będziesz tego miała

za dużo. Jesteśmy słabymi, grzesznymi stworzeniami, Jenny, i byłoby ci trudno znaleźć
człowieka słabszego i grzeszniejszego ode mnie.

– Tak, tak, ty mówisz ze mną szczerze, Davie. Wielu chłopaków tylko dużo obiecuje

biednej dziewczynie, a potem łamie jej serce. Ty mi mówisz prawdę, Davie, i myślę, że już
ci powiem „tak”, i zobaczymy, co z tego wyjdzie.

Jeśli chodzi o to, co z tego wyszło, opowieść milczy, ale jasne jest, że w żadnych

okolicznościach ta pani nie ma żadnego prawa skarżyć się na zawarty układ. Czy ona
kiedykolwiek to robiła, czy nie - język kobiety nigdy nie kieruje się żadną logiką, a w tych
sprawach również i mężczyzn - sam Davie musiał mieć satysfakcję, stwierdzając, że
wszystkie wyrzuty były niezasłużone.

Chcąc być zupełnie szczerym wobec czytelnika tej książki, postaram się sumiennie

uwypuklić jej wady. Nie chcę, by ktokolwiek mnie źle zrozumiał. W tej książce nie będzie
żadnych użytecznych informacji. Każdy, kto myślałby, że z pomocą tej książki będzie mógł
podróżować przez Niemcy i Szwarcwald, prawdopodobnie zabłądziłby, zanim by dotarł do
Nore. I byłaby to najlepsza rzecz, jaka mogłaby mu się przydarzyć. Im bardziej by się
oddalił od domu, tym większe byłyby jego trudności. Nie uważam przekazu użytecznych
informacji za moją mocną stronę. To przekonanie nie jest u mnie wrodzone, nabyłem je
wraz z doświadczeniem.

Kiedy byłem młodym dziennikarzem, pracowałem w gazecie, prekursorce wielu

dzisiejszych bardzo popularnych periodyków. Przechwalaliśmy się, że łączymy naukę z
rozrywką. Prawdę mówiąc, co miało być rozrywką, a co nauką - musiał rozstrzygnąć sam
czytelnik. Udzielaliśmy ludziom porad dotyczących zawarcia małżeństwa - długie,
sumienne wywody mogły wywołać, jeśliby ich posłuchano, zawiść całego małżeńskiego
świata z kręgu naszych czytelników. Mówiliśmy naszym prenumeratorom, jak zrobić
majątek, hodując króliki, przytaczając fakty i liczby. Ku ich zaskoczeniu my sami nie
rzuciliśmy dziennikarstwa i nie zajęliśmy się taką hodowlą. Czyż nie udowadniałem coraz
częściej, powołując się na autorytatywne źródła, że człowiek zaczynający hodowlę z
dwunastoma wyselekcjonowanymi królikami, przy odrobinie rozsądku, pod koniec
trzeciego roku musi osiągnąć dochód dwóch tysięcy rocznie, i to rosnący lawinowo?
Hodowca po prostu nie mógł nic na to poradzić. Mógł nie chcieć pieniędzy. Mógł nie
wiedzieć, co z nimi zrobić, jak je już dostanie. Ale one będą jego! Osobiście nigdy nie
spotkałem hodowcy królików, który miałby dwa tysiące rocznie, chociaż znałem wielu,
którzy zaczynali od niezbędnych dwunastu wybranych królików. Coś zawsze szło źle. Być
może to atmosfera króliczej farmy pozbawiała rozsądku.

Informowaliśmy naszych czytelników, ilu łysych żyło na Islandii i - o ile nam wiadomo,

podane liczby mogły być prawdziwe - ile wędzonych śledzi ułożonych rzędem zmieściłoby
się na dystansie z Londynu do Rzymu - gdyby ktokolwiek chciał je układać między
Londynem a Rzymem, miałby wtedy możliwość zamówienia dokładnej ich liczby, ile słów

dziennie mówi przeciętna kobieta i inne tego rodzaju informacje, przekazywane po to, by
nasi czytelnicy byli mądrzejsi i światlejsi niż czytelnicy innych dzienników.

Mówiliśmy im, jak leczyć wymioty u kotów. Osobiście nie wierzę, tak jak wtedy nie

wierzyłem, że można u nich wyleczyć wymioty. Gdybym miał kota skłonnego do
wymiotów, umieściłbym ogłoszenie, że go sprzedam, albo nawet bym go wydał. Ale
naszym obowiązkiem było dostarczanie żądanych informacji. Jakiś głupiec napisał do nas,
domagając się takiej wiadomości. Spędziłem cały ranek, szukając wiedzy na ten temat.
Znalazłem, co chciałem, opisane szczegółowo na końcu starej książki kucharskiej. Nigdy
nie będę w stanie zrozumieć, po co tego typu informację tam umieszczono. Nie miało to nic
wspólnego z właściwym tematem książki. Nie było żadnej wzmianki, że można zrobić
jakąś przystawkę z kota, jeśli się go wyleczy z wymiotów. Autorka dorzuciła ten rozdział z
czystej wielkoduszności. Mogę tylko powiedzieć, że wolałbym, aby go nie zamieszczała,
gdyż temat stał się powodem obfitej i pełnej złości korespondencji i naraził nas na stratę
czterech abonentów gazety, jeśli nie więcej. Pewien człowiek powiedział, że wskutek
pójścia za naszą radą był stratny dwa funty za rozbite naczynia kuchenne, wybite okno i
przypuszczalnie nabawił się posocznicy; na dodatek kocie wymioty były gorsze niż
przedtem. Na domiar złego był to niezwykle prosty przepis. Trzymałeś kota łagodnie
między kolanami, tak by go nie uszkodzić, i nożyczkami nacinałeś jego ogon. Nie odcinałeś
mu całkiem ogona, ale robiłeś tylko nacięcie.

Jak wyjaśniliśmy facetowi, najbardziej odpowiednim miejscem dla takiej operacji jest

ogród albo piwnica na węgiel; tylko idiota robiłby to w kuchni, i to bez pomocy.

Podpowiadaliśmy im również, jak się zachować. Mówiliśmy, jak zwracać się do

rówieśników, a jak do biskupów, jak jeść zupę. Pouczaliśmy młodych, nieśmiałych
mężczyzn, w jaki sposób zachować się z wdziękiem na salonach. Obie płcie uczyliśmy
tańca za pomocą rysunków. Rozwiewaliśmy ich wątpliwości religijne i dostarczaliśmy im
kodeks moralny, który zapewniłby im zasługi w niebiesiech.

Gazeta nie była finansowym sukcesem, wychodziła za wcześnie o kilka lat i wskutek

tego nasz personel był ograniczony. Mój dział, o ile pamiętam, zawierał „Rady dla matek”
- pisałem je w asyście mojej gospodyni, która po rozwodzie z mężem i śmierci czworga
dzieci była, jak sądziłem, godnym zaufania doradcą we wszystkich domowych sprawach.
Były tam „Wskazówki co do umeblowania i przystrajania domu - z projektami”, była
kolumna z poradami dla początkujących literatów. Szczerze wierzę, że moje porady
bardziej przydały się im niż mnie samemu; był też cotygodniowy artykuł: „Rozmowy z
młodymi mężczyznami” podpisane „wujek Henryk”. „Wujek Henryk” był dobrym, wesołym
starym kumplem z szerokim i różnorodnym doświadczeniem, przychylnie nastawionym do
młodego pokolenia. W swojej odległej młodości miał mnóstwo kłopotów i znał się na
wszystkim. Nawet po dziś dzień rady wujka Henryka ciągle wydaj ą mi się mądre i
rozsądne. Często myślę, że gdybym postępował według jego wskazówek, byłbym
mądrzejszy, popełniłbym mniej błędów i czuł większe zadowolenie z siebie niż teraz.

Cicha zmęczona kobiecinka, która wynajmowała pokój za Tottenham Court Road i która

miała męża w szpitalu dla obłąkanych, redagowała kolumnę z przepisami kulinarnymi.

Nasze pismo pełne było wskazówek „Jak się uczyć”, a półtorej strony zajmowały

„Wywiady o modzie” utrzymane W odpowiednio osobistym stylu, który jeszcze całkiem nie
zaniknął. Oto przykład informacji współczesnej dziennikarki: „Muszę ci powiedzieć o
boskiej sukience, którą widziałam w Glorious Goodwood w zeszłym tygodniu. Książę C. -
ale wiesz, nie mogę powtórzyć tych wszystkich głupstw, które mówił, jest zbyt szalony - i
droga hrabina, jak mi się zdawało, była bardzo zazdrosna” - i tak dalej. Biedna kobiecina!
Widzę ją teraz w zniszczonej alpace poplamionej atramentem. Być może dzień w Glorious
Goodwood lub gdziekolwiek indziej na świeżym powietrzu mógłby trochę zabarwić jej
policzki.

Nasz właściciel był najbezwstydniejszym ignorantem, jakiego kiedykolwiek spotkałem.

Pamiętam, jak całkiem poważnie informował kiedyś, że Bena Jonsona napisał Rabelais,
żeby zapłacić za pogrzeb swojej matki, i tylko śmiał się dobrodusznie, kiedy wytykano mu
jego pomyłki. Za pomocą taniej encyklopedii wypełniał strony poświęcone „Informacjom
ogólnym” i robił to całkiem dobrze. Nasz goniec, zaopatrzony w ogromną parę nożyczek,
był odpowiedzialny za dodatek „Dowcip i humor”.

Praca była ciężka, a pensja marna. Na duchu podtrzymywała nas świadomość, że

pouczaliśmy i poprawialiśmy naszych czytelników - kobiety i mężczyzn.

Ze wszystkich zabaw na świecie najpowszechniejsza i najbardziej popularna jest

zabawa w szkołę. Zbierasz sześcioro dzieci, sadzasz je na progu, a ty chodzisz tam i z
powrotem z książką i trzciną. Bawimy się w to jako dzieci, gramy jako chłopcy i
dziewczęta, gramy jako kobiety i mężczyźni, gramy, gdy pochyleni i w kapciach schodzimy
do grobu. To nigdy się nie znudzi i nigdy nas nie zmęczy. Tylko jedno psuje zabawę -
skłonność każdego i wszystkich pozostałych sześciorga dzieci do wrzasku, że teraz jest ich
kolej do chodzenia z książką i trzciną.

Jestem pewien, że powód, dla którego dziennikarstwo jest tak popularne, pomimo jego

wielu niedociągnięć, jest taki: każdy dziennikarz czuje się jak chłopiec chodzący z trzciną
tam i z powrotem. Rząd, klasy i masy, społeczeństwo, sztuka i literatura, a pozostałe dzieci
siedzą na progu. On ich poucza i poprawia.

Ale odbiegam od tematu. To miało usprawiedliwić moją obecną stałą niechęć do bycia

skarbnicą użytecznych informacji. Wracajmy do tematu. Ktoś, podpisujący się jako „Pilot
balonu”, pytał o sposób produkcji wodoru. W końcu nie tak trudno go produkować -
zebrałem informacje w British Museum i jeszcze ostrzegłem „Pilota”, kimkolwiek on był,
żeby przedsięwziął wszelkie środki ostrożności ze względu na możliwy wypadek. Co
więcej mogłem zrobić? Dziesięć dni później pewna zarumieniona pani zadzwoniła do
drzwi biura, prowadząc za rękę, jak wyjaśniła, swojego dwunastoletniego syna. Twarz
chłopca była pozbawiona wyrazu w znacznym stopniu. Matka, wypychając go naprzód,
zdjęła mu kapelusz i wtedy pojąłem przyczynę jej postępowania. Nie miał wcale brwi, a z
jego włosów pozostał krzaczasty kurz, nadając jego głowie wygląd jaja ugotowanego na
twardo i posypanego czarnym pieprzem.

– Był przystojnym chłopcem jeszcze tydzień temu, a jego włosy naturalnie falowały -

zauważyła dama łamiącym się głosem, sugerującym początek opowieści.

– Co mu się stało? - zapytał szef.
– Oto, co mu się stało - warknęła pani.
Wyciągnęła z mufki zeszłotygodniowy numer naszej gazety z zakreślonym ołówkiem

moim artykułem o wodorze i podstawiła mu przed oczy. Szef wziął gazetę i przebiegł ją
wzrokiem.

– To on był „Pilotem balonu”? - zdumiał się.
– On był „Pilotem balonu” - przyznała dama. - Biedne, niewinne dziecko, a teraz

spójrzcie na niego!

– Może mu odrosną - zasugerował.
– Może tak - odwarknęła dama coraz wyższym głosem - a może i nie! Chcę wiedzieć,

co zamierzacie dla niego zrobić!

Nasz szef zaproponował mycie włosów. Z początku myślałem, że dama go pobije, ale

chwilowo ograniczyła się do słów. Okazało się, że ma na myśli nie mycie włosów, ale
odszkodowanie. Pozwoliła też sobie na uwagi o ogólnym charakterze dotyczące naszej
gazety, o pożytku z niej, o potrzebie społecznego poparcia i o zdrowych zmysłach jej
współpracowników.

– W ogóle nie widzę w tym naszej winy - podkreślił szef; był on łagodnym, dobrze

wychowanym człowiekiem. - Pani syn prosił o informację i otrzymał ją.

– Niech pan nie próbuje z tego żartować - powiedziała kobieta (jestem pewny, że szef

w ogóle nie miał zamiaru żartować, nie był przecież lekkomyślny) - bo spotka pana coś,
czego się pan nie spodziewa, do licha! - Wykrzyknęła dama z gwałtownością, która
sprawiła, że obaj lataliśmy za naszymi krzesłami jak zranione kurczęta. - Jak się za was
wezmę, to wasze głowy będą takie same! - Rozumiałem, że miała na myśli głowę chłopca.
Pozwoliła sobie też na uwagę w kwestii osobistego wyglądu naszego szefa, co stanowczo
było w złym guście. Najwyraźniej nie była miłą kobietą pod żadnym względem.

Osobiście sądzę, że to, czym groziła, nie miało żadnego precedensu, ale nasz szef miał

doświadczenie prawnicze i zasadę, żeby zawsze unikać spraw sądowych. Słyszałem go,
jak mówił:

– Jeśli jakiś człowiek zatrzyma mnie na ulicy i zażąda mojego zegarka, powinienem mu

odmówić. Jeśli mi grozi, że zabierze go siłą, to chociaż nie jestem zbyt waleczny, będę się
bronił. Jeśli zaś wyrazi zamiar otrzymania go na drodze sądowej, powinienem wyjąć
zegarek z kieszeni, wręczyć mu go i cieszyć się, że wykpiłem się tanim kosztem.

Szef zakończył sprawę z rumianolicą damą za pomocą banknotu pięciofuntowego, co

stanowiło miesięczny dochód gazety, po czym dama odeszła, zabierając ze sobą
uszkodzoną latorośl. Kiedy już jej nie było, szef odezwał się do mnie uprzejmie:

– Nie myśl bynajmniej, że cię ganię. To nie twoja wina - to fatum. Trzymaj się porad

moralnych i krytyki - w tym jesteś wyraźnie dobry, ale nigdy więcej nie próbuj redagować
„Użytecznych informacji”. Jak już powiedziałem, to nie jest twoja wina. Twoje informacje
są wystarczająco poprawne, nie można o nich powiedzieć złego słowa, po prostu nie masz
do tego szczęścia.

Dobrze by było, gdybym posłuchał jego rady. Oszczędziłbym nieszczęść sobie i innym.

Nie widzę żadnego powoju, dla którego tak się dzieje, ale tak jest. Jeśli doradzam
czytelnikowi najlepszą trasę między Londynem a Rzymem, ten gubi swój bagaż w
Szwajcarii lub niemal się topi w katastrofie statku tuż za Dover. Jeśli doradzam komuś w
sprawie zakupu aparatu fotograficznego, jest ścigany przez niemiecką policję za
fotografowanie fortec. Kiedyś wpakowałem się w kłopoty, radząc pewnemu mężczyźnie,
jak poślubić siostrę jego zmarłej żony w Sztokholmie. Wyszukałem dla niego godziny
odejścia statku z Hull i najlepsze hotele, w których miał się zatrzymać. W moich
informacjach od początku do końca nie było żadnej pomyłki, nigdzie nie spotkał żadnej
przeszkody; jeszcze teraz się do mnie nie odzywa.

Oto powód, dla którego powstrzymuję swoją pasję dostarczania informacji. Dlatego na

tych stronicach nie będzie żadnych praktycznych danych, nie będzie opisu miast, żadnych
historycznych reminiscencji, żadnej architektury, żadnych morałów.

Zapytałem pewnego razu inteligentnego cudzoziemca, co myśli o Londynie. Powiedział:

„To bardzo duże miasto”.

– A co pana najbardziej w nim uderzyło? - dopytywałem się.
– Ludzie - odrzekł.
– A w porównaniu z innymi miastami? - spytałem. - Rzymem, Paryżem, Berlinem - co

pan o nim myśli?

Wzruszył ramionami.
– Jest większy - stwierdził. - Co jeszcze można powiedzieć?
Każde mrowisko jest do siebie bardzo podobne. Bulwary, szerokie lub wąskie, gdzie

małe stworzenia roją się w dziwnym zakłopotaniu, krzątają się w koło lub zatrzymują jedno
drugie.

Zmagania z wielkimi ciężarami, ale też i wygrzewanie się w słońcu. Tak wiele spiżarni

wypełnionych żywnością. Tak wiele komórek, gdzie małe stworzonka śpią, jedzą, kochają,
zaułek, gdzie leżą ich małe, białe kości. Ten rój jest większy, ten mniejszy. To gniazdo leży
na piasku, a inne pod kamieniem. To zostało zbudowane zaledwie wczoraj, a tamto
założono wieki temu, niektórzy mówią, że nawet zanim przyleciały jaskółki, kto wie?

Nie znajdziecie w tej książce folkloru czy historii. Każda dolina, gdzie stoją domostwa,

ma swoją pieśń. Zdradzę wam sekret - możecie ją zamienić w wiersz i dopisać do niego
własną muzykę. Tam żyło dziewczę i tam przepadł chłopiec, który kochał i odjechał
daleko. Jest to monotonna pieśń, pisana w wielu językach: młodemu człowiekowi wydaje
się, że jest wielkim podróżnikiem. W sentymentalnych Niemczech dobrze go pamiętają.
Także mieszkańcy gór Blue Alsatian pamiętają jego przybycie; również, o ile mnie pamięć
nie myli, podobno odwiedził brzegi Allan Water. Jest prawdziwym Żydem Wiecznym
Tułaczem, by - jak mówią - głupie dziewczęta słuchały zamierającego w oddali stukotu
kopyt.

Na tej ziemi ruin, które dawno temu były domami pełnymi głosów, pokutuje wiele

legend. Tutaj znowu, mówiąc w skrócie, zostawiam was, aby przygotować wam strawę.
Weź jedno lub dwa dobrane ludzkie serca, wiązkę człowieczych namiętności - nie ma ich
wiele, pół tuzina najwyżej - przypraw mieszaniną dobra i zła, podlej całość sosem śmierci

i podawaj to gdziekolwiek i kiedykolwiek zechcesz. Cela świętego, Nawiedzony dom,
Grobowiec, Skok kochanków. Nazwij to, jak chcesz, wyjdzie to samo.

I na koniec, w tej książce nie będzie żadnej scenerii. Nie jest to lenistwo z mojej strony

- to samokontrola. Nie ma nic łatwiejszego, niż opisać scenerię, i nic bardziej ciężkiego i
zbędnego w lekturze. Gdy Gibbon musiał zaufać opowieściom podróżników opisujących
Hellespont, a Ren był znany angielskim studentom głównie za pośrednictwem Komentarzy
Cezara, każdemu globtroterowi wypadało, niezależnie od odległości, opisać, najlepiej, jak
umiał, rzeczy, które oglądał. Dr Johnson, obeznany z widokiem okolic nie dalszych niż
koniec Fleet Street, mógł czytać opis wrzosowiska Yorkshire z przyjemnością i pożytkiem
dla siebie. Rodowitemu londyńczykowi, który nigdy nie widział niczego wyższego niż
Hog’s Back w Surrey, opis Snowdon musiał wydać się ekscytujący. Ale my, a raczej silnik
parowy i aparat fotograficzny, wszystko to zmieniliśmy. Człowiek, który co roku gra w
tenisa u podnóża Matterhornu i w bilard na szczycie Rigi, na pewno nie podziękuje za
skomplikowany i staranny opis Grampian. Dla przeciętnego człowieka, który widział tuzin
olejnych obrazów, sto fotografii, tysiąc obrazków w ilustrowanych gazetach i kilka
panoram Niagary, słowny opis wodospadu jest nudny. Pewien mój amerykański przyjaciel,
kulturalny dżentelmen, kochający na własny użytek poezję wystarczająco mocno,
powiedział mi, że znalazł bardziej poprawny i zadowalający obraz okręgu Wielkich Jezior
w albumie fotografii za osiemnaście pensów niż we wszystkich dziełach Coleridge’a,
Southeya i Wordswortha razem wziętych. Pamiętam także, jak mówił na temat scenerii w
literaturze, dziękując autorowi za elokwentny opis czegoś, co właśnie zjadł na obiad. Ale
to odnosiło się do innego argumentu, mianowicie właściwego miejsca każdej sztuki. Mój
przyjaciel utrzymywał, że tak jak płótno i kolor są niewłaściwymi środkami dla
opowiadania historii, tak opis słowny jest w najlepszym wypadku niezdarną metodą
przekazu wrażeń, które o wiele lepiej można przekazać, oddziałując na bodźce wzrokowe.

Jeśli chodzi o tę kwestię, bardzo wyraźnie pojawia się w mojej pamięci pewne gorące,

szkolne popołudnie. Była to lekcja literatury angielskiej i zaczęła się od czytania
przydługiego, choć nieskazitelnego wiersza. Ze wstydem przyznaję, że zapomniałem
nazwiska autora oraz tytułu poematu. Kiedy skończyliśmy czytać, zamknęliśmy książki i
nasz profesor, dobry, siwowłosy, starszy pan, zaproponował, żebyśmy własnymi słowami
opowiedzieli to, co właśnie przeczytaliśmy.

– Powiedz mi - zaproponował nieśmiało profesor - o czym jest ten poemat.
– Tak jest, proszę pana - powiedział pierwszy chłopiec. Mówił spode łba i z oczywistą

niechęcią, jakby przedmiot rozmowy był jedynym, o którym nigdy nie słyszał. - To jest o
panience.

– Tak - zgodził się profesor. - Ale chcę, żebyś mi to opowiedział swoimi słowami. Nie

mówimy panienka, jak wiesz - mówimy dziewczyna. Tak, to jest o dziewczynie. Mów
dalej.

– O dziewczynie - powtórzył chłopiec i to określenie wyraźnie wzmogło jego

zakłopotanie - która mieszkała w lesie.

– Jakiego rodzaju był ten las? - zapytał profesor.

Pierwszy chłopiec obejrzał dokładnie swój kałamarz, a potem poparzył w sufit.
– Słuchaj - odezwał się profesor z rosnącym zniecierpliwieniem - czytałeś o tym lesie

przez ostatnie dziesięć minut. Na pewno możesz mi coś o nim powiedzieć.

– Drzewa sękate, gałęzie ich poskręcane - zaczął chłopiec.
– Nie, nie - przerwał profesor. - Nie chcę, żebyś powtarzał wiersz. Chcę, żebyś mi

opowiedział własnymi słowami, jaki to był rodzaj lasu, w którym żyła dziewczyna.

Profesor tupał niecierpliwie nogą. Chłopiec wyrzucił z siebie:
– Tak jest, proszę pana, to był zwykły las.
– Powiedz mu, co to był za las - powiedział profesor, wskazując następnego chłopaka.
Drugi chłopiec dodał, że to był „zielony las”. To rozdrażniło profesora jeszcze bardziej.

Nazwał drugiego chłopca głupcem, zupełnie nie rozumiem dlaczego, i przeszedł do
trzeciego, który przez ostatnią minutę siedział jak na szpilkach, machając prawą ręką w
górę i w dół jak roztargniony semafor. Musiał to powiedzieć w następnej sekundzie,
niezależnie od tego, czy profesor go spyta, czy nie; był czerwony na twarzy, powstrzymując
w sobie tę wiedzę.

– Ciemny i ponury las! - krzyknął trzeci chłopiec, doznając znacznej ulgi.
– Ciemny i ponury las - powtórzył profesor z oczywistą aprobatą. - A dlaczego był

ciemny i ponury?

Trzeci chłopiec nadal korzystał z okazji.
– Bo słońce nie mogło się dostać do wnętrza.
Profesor czuł, że odkrył klasowego poetę.
– Bo słońce nie mogło się tam dostać, albo lepiej - bo promienie słoneczne nie mogły

go przeniknąć. A dlaczego promienie słońca nie mogły go przeniknąć?

– Tak jest, proszę pana, bo liście były zbyt grube.
– Bardzo dobrze - powiedział profesor. - Dziewczyna mieszkała w ciemnym i ponurym

lesie, pod pokrywą z liści, której nie mogły przeniknąć promienie słońca. A teraz, co rosło
w tym lesie - wskazał czwartego chłopca.

– Tak jest, proszę pana, drzewa, proszę pana.
– I co jeszcze?
– Muchomory, proszę pana - dodał po przerwie.
Profesor nie był całkiem pewien co do muchomorów, ale sprawdziwszy w tekście,

stwierdził, że chłopiec miał rację; była wzmianka o muchomorach.

– Całkiem dobrze - zgodził się profesor. - Rosły tam muchomory. I co jeszcze? Co się

znajduje w lesie oprócz drzew?

– Krzaki, proszę pana.
– Krzaki, bardzo dobrze. O to chodziło. W tym lesie były drzewa i krzaki. I co jeszcze?
Wskazał na małego chłopca z tyłu, który był przekonany, że las był zbyt daleko od niego,

żeby miał się tym dręczyć, i wykorzystywał ten czas na grę sam ze sobą w kółko i krzyżyk.
Zirytowany i oszołomiony, czuł się w obowiązku dodać coś do inwentarza i zaryzykował
jeżyny. Ale to była pomyłka. Poeta nie wspomniał o jeżynach.

– Oczywiście Klobstock myślał o czymś do jedzenia - skomentował profesor, czując

dumę ze swego dowcipu.

Wywołało to śmiech z Klobstocka, co spodobało się profesorowi.
– Teraz ty - kontynuował, wskazując chłopca na środku klasy. - Co jeszcze było w tym

lesie oprócz drzew i krzaków?

– Tam był jeszcze potok, proszę pana.
– Bardzo dobrze. I co robił ten potok?
– Bulgotał, proszę pana.
– Nie, nie, strumyki bulgoczą, a potoki?
– Huczą, proszę pana.
– Więc huczał - i co powodowało ten huk?
To była zagadka. Chłopiec - przyznaję, nie był najtęższą głową w naszej klasie -

zasugerował, że dziewczyna. Aby nam pomóc, profesor zapytał w innej formie:

– Kiedy huczał?
Trzeci chłopiec, przychodząc na ratunek, wyjaśnił, że potok huczał, spadając ze skał.

Myślę, że niektórzy z nas mieli niejasne wrażenie, że to musiał być tchórzliwy potok,
robiąc tyle hałasu o taki drobiazg. Czuliśmy, że śmielszy potok przepłynąłby, nie
wspominając o tym. Potok, który zawsze ryczał, spadając ze skały, wydawał nam się
małego ducha. Ale profesor był z tej odpowiedzi zupełnie zadowolony.

– A co żyło w tym lesie oprócz dziewczyny? - zadał następne pytanie.
– Ptaki, proszę pana.
– Tak, ptaki żyły w tym lesie. Co jeszcze?
Wydawało się, że ptaki wyczerpały naszą pomysłowość.
– Słuchajcie - powiedział profesor. - Co to za zwierzęta z ogonami, które biegają po

drzewach?

Milczeliśmy przez chwilę, a potem jeden z nas zaproponował koty. To był błąd - poeta

nie mówił o kotach. Wiewiórki - oto, co chciał usłyszeć profesor. Nie mogę sobie
przypomnieć wiele więcej szczegółów o tym lesie. Pamiętam tylko, że była tam jeszcze
mowa o niebie. W miejscach, gdzie otwierała się przestrzeń między drzewami, podnosząc
głowę, można było widzieć niebo nad sobą. Bardzo często na tym niebie były chmury i
czasem, o ile sobie przypominam, dziewczyna mokła.

Rozgadałem się o tym incydencie, bo wydaje mi się, że to przywodzi na myśl całe

zagadnienie opisów w literaturze. Nie mogłem wtedy, jak nie mogę i teraz, zrozumieć,
dlaczego streszczenie pierwszego chłopca nie było wystarczające. Z całym szacunkiem dla
poety, kimkolwiek on był, nie można uznać tego jego lasu za cokolwiek innego niż
„normalny las”.

Mógłbym zamieścić długaśny opis Szwarcwaldu, mógłbym przetłumaczyć dla was

Hebela - szwarcwaldzkiego poetę. Mógłbym zapisać całe stronice dotyczące jego skalnych
gardzieli, uśmiechniętych dolin, zboczy porośniętych sosnowym lasem, skalistych
szczytów, spienionych strumyków (tam, gdzie akuratny Niemiec nie zmusił ich, by płynęły
przyzwoicie w drewnianych korytach i rurach), jego białych wiosek i samotnie stojących
farm. Nawiedza mnie jednak podejrzenie, że mógłbyś, czytelniku, to wszystko opuścić. Czy

byłbyś wystarczająco sumienny - lub wystarczająco słaby - żeby tego nie zrobić?
Wszystko, co mógłbym powiedzieć i zrobić, to odnieść sukces, dostarczając wrażeń, które
znacznie lepiej oddają bezpretensjonalne słowa przewodnika:

„Malownicza, górzysta kraina, ograniczona od południa j zachodu przez dolinę Renu, ku

któremu dążą spiesznie jego dopływy- Geologiczna formacja składa się głównie z
barwnego piaskowca i granitu; niższe szczyty pokrywają rozległe lasy sosnowe. Teren jest
dobrze nawodniony przez liczne strumienie, gęsto zaludnione doliny są urodzajne i dobrze
uprawione. Hotele dobre, ale cudzoziemcy, częstowani miejscowym winem, powinni
zachować ostrożność”.

ROZDZIAŁ 6.

Dlaczego pojechaliśmy do Hanoweru - Coś, co lepiej robią za granicą - Sztuka grzecznej
rozmowy w obcym języku nauczana w angielskich szkołach - Prawdziwa historia, teraz
opowiedziana po raz pierwszy - Francuski żart jako rozrywka dla angielskiej młodzieży -
Ojcowskie instynkty Harrisa - Polewacz dróg jako artysta - Patriotyzm George’a - Co
Harris powinien zrobić - A co zrobił - Ocalamy życie Harrisowi - Bezsenne miasto - Koń
dorożkarski jako krytyk.

W PIĄTEK przybyliśmy do Hamburga gładko i bez zakłóceń, a z Hamburga

pojechaliśmy do Berlina przez Hanower. Nie jest to bezpośrednia trasa. Naszą wizytę w
Hanowerze mogę wyjaśnić tylko w ten sposób, w jaki zrobił to Murzyn, wyjaśniając
sędziemu swoje pojawienie się w kurniku Deacona:

– Tak, panie, to, co mówić policjant, to zupełna prawda, ja tam być.
– A więc przyznajesz się? I co, na miłość boską, robiłeś z workiem o dwunastej w nocy

w kurniku Abrahama Deacona?

– Ja przyszedł, żeby mówić jej, panie, tak, mówić. Ja przyjść do żony pana Jordana z

workiem melonów. Tak, panie, i pan Jordan być zgodliwy i zaprosić mnie do środka.

– Więc?
– Tak, panie, pan Jordan to bardzo zgodliwy człowiek. A potem my usiedli i

rozmawiali, rozmawiali…

– Bardzo możliwe. Ale chcemy tylko wiedzieć, co robiłeś w kurniku Deacona.
– Tak, panie. Właśnie chcę dojść do tego. Zrobiło się bardzo późno, zanim żem pójść od

państwa Jordan i takem sobie powiedział, lepiej Ulysses wyciągaj nogi, bo bedo kłopoty
ze starą. Ona być gadatliwa panie, kobieta, bardzo…

– Dobrze, mniejsza o nią. Są inni ludzie bardzo gadatliwi w tym mieście oprócz twojej

żony. Dom Abrahama Deacona jest pół mili z drogi od domu pana Jordana. Jak się tam
dostałeś?

– Toż to właśnie chciałżem wyjaśnić, panie.
– Bardzo się cieszę. W jaki sposób to wytłumaczysz?
– Więc, tak se myślę, panie, żem musiał trochu zboczyć.
My też trochę zboczyliśmy od tematu. Na początku, z tej czy innej przyczyny, Hanower

wydaje się miastem niezbyt interesującym, ale potem to się zmienia. W rzeczywistości są
dwa miasta: miejsce obszernych, nowoczesnych, ładnych ulic i gustownych ogrodów, a
obok nich szesnastowieczna starówka, gdzie sędziwe szachulcowe domy wychylają się nad
wąskimi uliczkami, gdzie przez niskie bramy można zajrzeć na okolone galeriami
podwórka, często zatłoczone gromadą koni albo zatarasowane ruiną poszóstnej karety
czekającej na swojego bogatego właściciela i jego otyłą, spokojną Frau. Teraz biegają tam
dzieci i kurczęta, a na rzeźbionych balkonach suszy się obskurna odzież. Szczególny
angielski nastrój unosi się nad Hanowerem, zwłaszcza w niedziele, kiedy zasłonięte
okiennicami wystawy sklepów i bijące dzwony dają złudzenie słonecznego Londynu.

Gdyby ten niedzielny, brytyjski nastrój był wyczuwalny tylko dla mnie, mógłbym przypisać
to wyobraźni, ale nawet George wyczuwał tę atmosferę. Harris i ja, wróciwszy z krótkiej
przechadzki, paląc cygara po lunchu w niedzielne popołudnie, zastaliśmy go drzemiącego
spokojnie na najwygodniejszym krześle w palarni.

- Przede wszystkim - powiedział Harris - jest coś w brytyjskiej niedzieli, co przemawia

do człowieka, w którego żyłach płynie angielska krew. Nowe pokolenie może sobie o tym
mówić, co chce, ale będzie smutno, kiedy to zupełnie przeminie.

Siadając na dwóch końcach obszernej kanapy, dotrzymaliśmy towarzystwa George’owi.
Mówią, że aby nauczyć się dobrze mówić po niemiecku, trzeba jechać do Hanoweru. To

tylko mała prowincja. Gorzej jest poza Hanowerem, gdzie nikt nie rozumie tego
najlepszego niemieckiego. Tak więc musisz się zdecydować, czy chcesz dobrze rozmawiać
po niemiecku i pozostać w Hanowerze, czy posługiwać się złym niemieckim i podróżować
po kraju. Niemcy przez tak wiele wieków podzielone na tuzin księstw na swoje
nieszczęście posługują się wieloma dialektami. Niemcy z Poznania, chcąc rozmawiać z
mieszkańcem Wirtembergii, muszą przeważnie rozmawiać po francusku lub angielsku, a
młode panie, które odebrały kosztowną edukację w Westfalii, zdziwiły i rozczarowały
rodziców, nie mogąc zrozumieć ani słowa z tego, co słyszały w Meklemburgii. Co prawda,
władający angielskim cudzoziemiec byłby równie zakłopotany, znalazłszy się na równinach
Yorkshire lub w Whitechapel, ale ten przykład nie oddaje sytuacji co do joty. W Niemczech
dialekty utrzymują się nie tylko w okręgach wiejskich i wśród ludzi niewykształconych.
Każda prowincja ma praktycznie własny język, z którego jest dumna. Wykształcony
Bawarczyk przyzna ci rację, akademicko mówiąc, że północny niemiecki jest bardziej
poprawny, ale nadal będzie mówił dialektem południowym i uczył go swoje dzieci.

Jestem skłonny myśleć, że w ciągu stulecia Niemcy rozwiążą ten problem, mówiąc po

angielsku. W Niemczech każdy chłopiec i dziewczyna ze stanu powyżej chłopskiego mówi
po angielsku. Może dlatego, że angielska wymowa jest mniej dowolna, nie ma najmniejszej
wątpliwości, iż w ciągu niewielu lat język angielski stanie się językiem światowym.
Wszyscy cudzoziemcy przyznają, że gramatycznie jest najłatwiejszy do opanowania.
Niemcy, porównując go ze swym własnym językiem, w którym każde słowo w każdym
zdaniu jest rządzone przynajmniej czterema odmiennymi regułami, twierdzą, że angielski
nie ma żadnej gramatyki. Całkiem sporo Anglików zdaje się dochodzić do tego samego
wniosku, ale się mylą. Mówiąc prawdę, istnieje angielska gramatyka i kiedy nasze szkoły
zrozumieją ten fakt, dotrze to do naszych dzieci i, być może, nawet do literackich i
dziennikarskich kręgów. Ale obecnie jesteśmy zmuszeni zgodzić się z cudzoziemcami, że
jest to wartość pomijalna. Angielska wymowa jest przeszkodą dla naszego postępu.
Angielska pisownia wydaje się zaprojektowana głównie dla ukrycia tej wymowy. To
sprytny pomysł obliczony na to, żeby sprawdzić założenie części obcokrajowców;
mianowicie takie, że język można opanować w ciągu roku. W Niemczech uczą języków w
inny sposób niż u nas. W konsekwencji, kiedy niemiecka młodzież opuszcza gimnazjum czy
liceum w wieku piętnastu lat, może rozumieć i mówić w języku, którego się uczyła.

W Anglii mamy metodę na otrzymanie jak najmniejszego skutku przy jak największym

wydatku czasowym i finansowym. Angielski chłopiec, który uczęszczał do dobrej szkoły
dla klas średnich, może rozmawiać z Francuzem, powoli i z trudnością, o ogrodniczkach i
ciotkach. Taka rozmowa na nic się nie przyda mężczyźnie, tylko go znudzi. Jeśli był
chlubnym wyjątkiem, będzie prawdopodobnie umiał zapytać o godzinę czy wypowiedzieć
parę uwag na temat pogody. Mógłby niewątpliwie wyrecytować z pamięci znaczną liczbę
czasowników nieregularnych, tyle że faktycznie niewielu cudzoziemców chciałoby słuchać
własnych czasowników nieregularnych recytowanych przez młodych Anglików. Podobnie
mógłby pamiętać pewien wybór groteskowo zastosowanych idiomów francuskich, o
których współczesny Francuz nigdy nie słyszał ani by ich nie zrozumiał, gdyby je usłyszał.

Tę sytuację wyjaśnia, w dziewięciu przypadkach na dziesięć, fakt, że przerabiał

francuski z podręcznika Ahna Pierwszy kurs. Pierwotnie książka została napisana jako żart
przez bystrego Francuza, który mieszkał przez parę lat w Anglii. Zamierzał ją wydać jako
satyrę na umiejętności konwersacji społeczeństwa brytyjskiego. Z tego punktu widzenia
książka była wybitnie dobra. Dostarczył ją do londyńskiego wydawnictwa. Kierownik był
bystrym człowiekiem. Przeczytał książkę. Potem posłał po autora.

– Pańska książka - powiedział mu - jest bardzo sprytna. Uśmiałem się przy niej do łez.
– Jestem zachwycony tym, co pan mówi - odpowiedział zadowolony Francuz. -

Próbowałem być prawdomówny, ale bez niepotrzebnej agresji.

– I to jest najzabawniejsze - przyznał kierownik. - jednak opublikowana jako

nieszkodliwy żart nie odniosłaby sukcesu.

Twarz autora się zachmurzyła.
– Jej humor - ciągnął kierownik - mógłby być zrozumiany jako wymuszony i

ekstrawagancki. Bawiłby myślących i inteligentnych, ale z handlowego punktu widzenia ta
część społeczeństwa nie jest warta zachodu. Mam jednak pewien pomysł - kontynuował
kierownik. Omiótł spojrzeniem pokój, żeby się upewnić, że są sami, i nachylając się, zniżył
głos do szeptu. - Możemy ją opublikować jako poważną pracę do użytku szkolnego.

Autor patrzył oniemiały.
– Znam angielskiego nauczyciela - powiedział kierownik. - Ta książka do niego

przemówi. Będzie dokładnie pasować do jego metody. Nigdy nie znajdzie nic głupszego,
nic bardziej bezużytecznego. Będzie cmokał nad tą książką jak szczeniak liżący czernidło.

Autor zgodził się, poświęcając sztukę dla chciwości. Zmienili tytuł, dodali słownik, a

resztę zostawili tak, jak było.

Rezultat jest znany każdemu uczniowi. Dzieło Ahna stało się podstawą angielskiej

edukacji filologicznej. Jeśli nie jest już wszechobecne, to dlatego, że znaleziono coś
jeszcze mniej odpowiedniego do tego celu. Ażeby, mimo wszystko, brytyjski uczeń nie
mógł opanować, nawet za pomocą czegoś takiego jak „Ahn”, śladowych podstaw
francuskiego, brytyjska metoda edukacji jeszcze bardziej mu to utrudnia przez dodanie mu
asysty kogoś, kto jest nazywany „miejscowym dżentelmenem”. Ten miejscowy francuski
dżentelmen, który, nawiasem mówiąc, na ogół jest Belgiem, bez wątpienia jest cenną osobą
i potrafi mówić we własnym języku ze znośną płynnością. Na tym się kończą jego
kwalifikacje. Niezmiennie jest on człowiekiem niezdolnym nikogo niczego nauczyć. W

rzeczywistości wydaje się zatrudniony nie tyle jako nauczyciel, ile w celu zabawiania
młodzieży. Jest zawsze komiczną figurą. Żaden Francuz z godną prezencją nie byłby
zaangażowany do angielskiej szkoły. Jeśli z natury ma parę nieszkodliwych cech,
odpowiednich, by wywołać rozbawienie, tym bardziej jest pożądany przez swoich
pracodawców. Klasa naturalnie widzi w nim obiekt żartów. Dwie do czterech godzin
tygodniowo są umyślnie marnowane na tę starożytną farsę, a chłopcy oczekują jej
niecierpliwie jako wesołego interludium w raczej monotonnej egzystencji. A kiedy dumny
rodzic zabiera swojego syna i spadkobiercę do Dieppe i odkrywa, że chłopiec nie potrafi
zawołać dorożki, nie wymyśla na system, ale na jego niewinną ofiarę.

Ograniczam swoje uwagi tylko do francuskiego, bo jest to jedyny język, jakiego

usiłujemy uczyć naszą młodzież. Angielski chłopiec, umiejący po niemiecku, byłby
poniżany za brak patriotyzmu. Nigdy nie byłem w stanie zrozumieć, po co marnujemy czas,
ucząc języka francuskiego tą metodą. Doskonała nieznajomość języka jest godna szacunku.
Ale nie biorąc pod uwagę dziennikarzy i powieściopisarek, dla których jest to niezbędne w
pracy, ta powierzchowna znajomość francuskiego, z której jesteśmy tak dumni, tylko nas
ośmiesza.

W niemieckiej szkole metoda jest nieco inna. Jedna godzina dziennie jest przeznaczona

na naukę języka. Pomysł polega na tym, żeby nie dać czasu młodzieńcowi na zapomnienie
tego, czego nauczył się na poprzedniej lekcji; idea polega na kontynuacji. Nie ma
komicznego cudzoziemca zatrudnionego dla rozrywki. Języka naucza niemiecki nauczyciel,
który zna go tak gruntownie jak własny. Być może ten system nie daje niemieckiej
młodzieży tak doskonałego akcentu, z którego jest znany brytyjski turysta za granicą, ale
daje za to inne korzyści. Chłopiec nie nazywa swojego nauczyciela „Żabojad” ani
„Kiełbaska”, ani nie przygotowuje na francuski żadnego żartu. On po prostu siada i
własnymi siłami próbuje nauczyć się obcego języka, mając z tym, jak każdy, lekkie kłopoty.
Kiedy kończy szkołę, potrafi mówić nie o scyzorykach, ogrodnikach i ciociach, ale o
polityce europejskiej, historii, Szekspirze czy o muzyce, zależnie od tego, jak potoczy się
rozmowa.

Patrząc na Niemców z anglosaskiego punku widzenia, muszę stwierdzić, iż może się

zdarzyć, że w tej książce znajdę okazję do tego, żeby ich krytykować, ale z drugiej strony
jest wiele rzeczy, których moglibyśmy się od nich nauczyć, a w sprawie zdrowego
rozsądku, z jakim podchodzą do nauki, jedną ręką biją nas dziewięćdziesiąt dziewięć razy
na sto.

Od południa i zachodu Hanower otacza piękny las Eilenriede. Tam właśnie rozegrał się

dramat, w którym Harris odegrał niemałą rolę.

W poniedziałkowe popołudnie jechaliśmy rowerami przez ten las, w towarzystwie

innych cyklistów, bo jest to ulubiona trasa hanowerczyków w słoneczne popołudnia i jego
cieniste ścieżki są wtedy wypełnione szczęśliwymi, beztroskimi ludźmi. Wśród nich na
nowej maszynie jechała młoda, piękna dziewczyna. Najwyraźniej była żółtodziobem, jeśli
chodzi o jazdę rowerem. Instynktownie czuło się, że przyjdzie moment, kiedy będzie
potrzebowała pomocy, i Harris powodowany swoją wrodzoną rycerskością sugerował,

żeby trzymać się blisko niej. Harris, jak to kiedyś wyjaśnił mnie i George’owi, ma córki
lub, mówiąc ściśle, córkę, która z biegiem lat wyrośnie bez wątpienia na piękną i
przyzwoitą młodą damę. To naturalnie sprawia, że Harris interesuje się wszystkimi
pięknymi dziewczynami aż do wieku trzydziestu pięciu lat lub coś koło tego; one, jak
mówi, przypominają mu dom.

Przejechaliśmy około dwóch mil, kiedy zauważyliśmy przed sobą, w miejscu gdzie

spotykało się pięć dróg, człowieka z wężem polewającego nawierzchnię. Rura
wzmocniona parą cienkich pierścieni na każdym złączu wiła się za nim zgodnie z jego
ruchami, udając wielkiego robaka, którego koniec mężczyzna mocno oburącz trzymał,
podnosząc go i obniżając. Z otwartej szyi robaka tryskał silny strumień wody o wydajności
około galona na sekundę.

– O wiele lepsza metoda niż nasza - entuzjazmował się Harris, który ma skłonności do

chronicznej nieufności wobec wszystkich brytyjskich instytucji. - O wiele prostsza, szybsza
i bardziej ekonomiczna! Popatrzcie, tą metodą jeden człowiek może w pięć minut polać
wodą taki odcinek ulicy, którego polanie zabrałoby naszym niezdarnym, powolnym wozom
pół godziny.

George, który jechał ze mną na tandemie, powiedział:
– Tak, i jest to też metoda, dzięki której jeden beztroski człowiek może polać dużo

więcej ludzi w dużo krótszym czasie, zanim zdążą zejść mu z drogi.

W przeciwieństwie do Harrisa George jest Brytyjczykiem do szpiku kości. Pamiętam,

jak bardzo był oburzony na Harrisa, który zasugerował wprowadzenie w Anglii gilotyny.

– To jest o wiele schludniejsze - stwierdził Harris.
– Nie obchodzi mnie, jakie jest - odparł George. - jestem Anglikiem, wieszanie jest dla

mnie wystarczająco dobre.

– Nasz beczkowóz ma swoje wady - ciągnął George -- ale może co najwyżej oblać ci

nogi, a i tego łatwo uniknąć. Woda z tego tutaj urządzenia może cię dosięgnąć za rogiem, i
to na piętrze.

– Fascynująca jest taka obserwacja - powiedział Harris. - Są tacy zręczni. Widziałem

człowieka na rogu zatłoczonego placu w Strasburgu, który polewał wodą każdy cal ziemi i
nawet nie zamoczył sobie troka od fartucha. Mają fantastyczne wyczucie odległości. Mogą
dotrzeć wodą do czubków twoich palców u nóg, a potem przenieść strumień ponad głową
tak, że spadnie koło twoich pięt. Mogą…

– Zatrzymajmy się na minutę - zaproponował George.
– Czemu? - zapytałem.
– Mam zamiar zsiąść i obserwować zza drzewa resztę widowiska. Mogą okazać się

wielkimi artystami w tym dziele, jak mówi Harris. Wydaje mi się, że temu właśnie coś
brakuje. Właśnie oblał psa, a teraz jest zajęty polewaniem drogowskazu. Chcę zaczekać, aż
skończy.

– Nonsens - powiedział Harris. - On cię nie zamoczy.
– To właśnie chcę sprawdzić - odrzekł George, zeskakując z roweru. Zająwszy pozycję

za okazałym wiązem, wyciągnął fajkę i zaczął ją nabijać.

Nie miałem zamiaru jechać w pojedynkę, więc zatrzymałem się i postawiwszy rower

przy drzewie, dołączyłem do niego. Harris krzyczał coś o przynoszeniu hańby ziemi, która
nas zrodziła, i pojechał dalej. W następnej chwili usłyszałem szloch kobiety. Rozglądając
się wokół drzewa, spostrzegłem, że płacz dochodził od młodej, eleganckiej damy, którą
widzieliśmy przedtem, a o której zapomnieliśmy zajęci przyglądaniem się mężczyźnie
polewającemu drogę. Kobieta skierowała swój rower pewnie i prosto pod obfity prysznic
z węża. Wydawała się zbyt sparaliżowana, żeby zsiąść lub skręcić rowerem w inną stronę.
Z każdą chwilą stawała się coraz bardziej mokra, a człowiek z wężem, który był chyba
pijany i ślepy, dalej oblewał ją wodą z kompletną obojętnością. Tuzin głosów, złorzecząc
mu, wrzeszczało, a on nie zwracał na to uwagi. Harris, którego do głębi poruszyły
ojcowskie uczucia, zrobił to, co w tych okolicznościach miał prawo i powinien zrobić. Czy
zadziałał z zimną krwią i trzeźwą oceną sytuacji, jak to potem przedstawiał, czy też
przeciwnie, odjechał ścigany przekleństwami i groźbami, jednakże od tej chwili jawił się
nam jako bohater godziny. Bez wahania wystartował do polewacza, zeskoczył na ziemię i
chwytając wąż za dyszę, usiłował przekręcić ją w inną stronę. To, co powinien zrobić, jak
każdy człowiek o zdrowym rozsądku, to wyłączyć zawór w chwili, kiedy przyłożył ręce do
węża. Później mógł grać z łobuzem w nogę albo w wolanta, a dwudziestu lub trzydziestu
ludzi, którzy rzucili się do pomocy, mogłoby tylko bić brawo. Jednakże, jak nam potem
wyjaśnił, jego pomysł polegał na odebraniu mu węża i skierowaniu wody na tego głupca.
Ale pomysł tego ostatniego był taki sam - chciał zachować wąż jako broń do polewania
Harrisa. Oczywiście rezultat był taki, że polali wszystko dookoła w promieniu
pięćdziesięciu jardów oprócz siebie.

Pewien rozwścieczony mężczyzna zbyt przemoczony, by dbać o to, co jeszcze się z nim

stanie, wskoczył na arenę i również chwycił za wąż. Teraz we trzech wymachiwali nim na
wszystkie strony. Trzymali go do góry, a woda ściekała na ludzi jak podczas burzy
równikowej. Kiedy trzymali dyszę w dół, woda płynęła strumieniami, które zwalały ludzi z
nóg albo oblewały ich w pasie i zginały na pół. Żaden z nich nie rozluźnił uścisku, żaden
nie pomyślał o wyłączeniu wody. Wydawało się, że zmagają się z jakąś pierwotną siłą
natury. W czasie czterdziestu pięciu sekund, jak powiedział George, który mierzył czas,
oczyścili teren z każdej żywej istoty, z wyjątkiem jednego psa, który ociekając wodą jak
nimfa, toczony siłą wody to w tę, to w tamtą stronę, ciągle dzielnie gramoląc się na nogi,
ujadał, rzucając wyzwanie czemuś, co najwyraźniej było puszczonymi wolno piekielnymi
mocami. Kobiety i mężczyźni zostawiali rowery na ziemi i biegli do lasu. Zza każdego
drzewa wyglądały wściekłe, mokre głowy.

W końcu na scenie znalazł się jeden rozsądny człowiek. Nie zważając na nic, podkradł

się do hydrantu, gdzie wciąż tkwił stalowy klucz, i zakręcił dopływ wody. I wtedy zza
czterdziestu drzew zaczęło podchodzić czterdzieści mniej lub bardziej przemoczonych
ludzkich istot, a każda miała coś do powiedzenia. Najpierw zacząłem się zastanawiać, czy
nosze albo kosz na bieliznę nie byłyby bardziej przydatne do przetransportowania
szczątków Harrisa do hotelu. Uważam, że w tej sytuacji szybkość George’a uratowała
Harrisowi życie. Był suchy, a tym samym mógł biec szybciej, dlatego był przy nim przed

tłumem. Harris zaczął coś wyjaśniać, ale George go powstrzymał:

- Siadaj - powiedział, podając mu rower - i jedź. Oni nie wiedzą, że jesteśmy razem, a

ty też nie zdradź tego sekretu. Będziemy się trzymać z tyłu i zatarasujemy drogę. Jedź
zygzakiem na wypadek, gdyby strzelali.

Chciałem, żeby ta książka była ścisłym zapisem faktów, nieskażonym przesadą, dlatego

pokazałem Harrisowi opis tego incydentu, żeby nic oprócz suchej relacji nie zakradło się
do niej. Harris utrzymuje, że wyolbrzymiłem całe zdarzenie, ale przyznaje, że dwoje lub
troje ludzi mogło „zostać skropionych”. Zaofiarowałem się skierować na niego strumień
wody z ulicznego węża z odległości dwudziestu pięciu jardów i spytać go później, czy
„skropienie” jest odpowiednim określeniem, ale odmówił poddania się tej próbie. Potem
upierał się, że tam nie mogło być więcej niż pół tuzina osób, a liczba czterdziestu ludzi jest
śmiesznym przekręcaniem faktów. Zaofiarowałem się wrócić z nim do Hanoweru, żeby
przeprowadzić proste dochodzenie w tej kwestii, ale również odmówił. W tych
okolicznościach twierdzę, że moje opowiadanie jest ścisłe i powściągliwe, a przez pewną
liczbę hanowerczyków wypadki te zostały zapamiętane z goryczą.

Opuściliśmy Hanower tego samego wieczoru i przyjechaliśmy do Berlina akurat w

porze kolacji i wieczornej przechadzki. Berlin rozczarowuje; jego centrum jest
przepełnione, a peryferie bez życia. Ma jedną słynną ulicę Unter den Linden, usiłującą być
połączeniem Oxford Street z Polami Elizejskimi, nieszczególnie interesującą, zbyt szeroką
w stosunku do innych wymiarów. Są tam teatry filigranowe i urzekające, gdzie kunszt
aktorski ma większe znaczenie niż scenografia lub strój, gdzie długie wystawianie
przedstawień jest nieznane. Sztuki mające powodzenie są grane wciąż na nowo, ale nigdy
raz za razem, tak więc przez cały tydzień można chodzić w Berlinie do tego samego teatru i
co wieczór widzieć inne przedstawienie. Gmach opery nie jest godny tej nazwy. Jego dwie
sale mają niepotrzebny rys wulgarności i pospolitości, są źle urządzone i zbyt wielkie, by
uznać je za komfortowe. W berlińskich kawiarniach i restauracjach panuje tłok od północy
do trzeciej rano.

Większość ludzi, którzy tam bywają, jest na nogach znowu od siódmej. Czyżby

berlińczycy rozwiązali wielki problem nowoczesnego życia: jak się obyć bez snu, a może
za Carlyle’em - wyglądają wieczności? Osobiście nie znam żadnego innego miasta, oprócz
Petersburga, w którym tak późne godziny byłyby modne. Ale mieszkańcy Petersburga nie
wstają tak wcześnie. W Petersburgu jest moda na salony muzyczne, w których trzeba bywać
po teatrze. Jazda do nich szybkimi saniami zabiera pół godziny - praktycznie nie zaczynają
przed dwunastą. Żeby przebyć Newę o czwartej rano, musisz się po prostu przepychać, a
ich ulubione pociągi odchodzą o piątej z rana. Te pociągi oszczędzają Rosjanom
wczesnego wstawania. Życzą przyjaciołom dobrej nocy i komfortowo jadąc po kolacji na
stację, unikają domowych kłopotów.

Poczdam, ten Wersal Berlina, jest pięknym miasteczkiem położonym wśród jezior i

lasów. Tutaj, na cienistych i spokojnych ścieżkach parku Sans-Souci, łatwo sobie
wyobrazić spacery przygarbionego, zatabaczonego Fryderyka z przenikliwym Wolterem.

Postępując według mojej rady, George i Harris zgodzili się nie pozostawać długo w

Berlinie, ale posuwać się naprzód do Drezna. Postanowiliśmy zadowolić się przejażdżką
po mieście głównie dlatego, że to, co widać w Berlinie, okazuje się piękniejsze gdzie
indziej. Portier z hotelu przedstawił nam dorożkarza, pod którego przewodnictwem, jak nas
zapewnił, powinniśmy zobaczyć wszystko, co godne obejrzenia, w jak najkrótszym czasie.
Człowiek, który przyjechał po nas o dziesiątej rano, był taki, jaki powinien być - bystry,
inteligentny i dobrze poinformowany. Jego niemiecki był łatwo zrozumiały i znał trochę
język angielski, którym się czasem posługiwał. Sam ten człowiek nie miał żadnych wad, ale
jego koń był najbardziej obojętnym bydlęciem, za jakim zdarzyło mi się siedzieć. Poczuł
do nas niechęć, kiedy tylko nas zobaczył. Po moim pierwszym wyjściu z hotelu zmierzył
mnie z góry na dół zimnym, szklanym wzrokiem, potem spojrzał na drugiego konia,
swojego przyjaciela, który stał naprzeciw. Wiem, co powiedział. Miał bardzo wyrazisty
łeb i nawet nie próbował ukryć swoich myśli. Oto, co powiedział:

– Zabawne rzeczy zdarzają się latem, prawda?
W następnej chwili wyszedł George i stanął za mną. Koń znowu odwrócił głowę i

popatrzył na nas. Nigdy nie widziałem konia obracającego głową jak ten. Widziałem
żyrafę, która zwracała uwagę, wyczyniając sztuczki ze swoją szyją, ale to zwierzę było
bardziej podobne do koszmaru sennego po zakrapianym dniu w Ascot, po obiedzie z
sześcioma starymi kumplami. Gdybym zobaczył jego oczy patrzące na mnie pomiędzy
tylnymi nogami, wątpię, czy byłbym zdziwiony. Wydawał się bardziej rozbawiony
George’em niż mną. Znowu obrócił się do przyjaciela.

– Nadzwyczajny, nieprawdaż - zauważył. - Przypuszczam, że gdzieś musi być miejsce

ich hodowli. - A potem zaczął liczyć muchy na swojej lewej łopatce. Zacząłem się
zastanawiać, czy czasem nie stracił w młodości matki i nie został wychowany przez kota.

George i ja wsiedliśmy do dorożki, czekając na Harrisa, przyszedł moment później.

Osobiście sądzę, że wyglądał raczej schludnie. Miał na sobie biały, flanelowy garnitur,
który przeznaczył specjalnie do jazdy na rowerze w gorące dni. Jego kapelusz mógł się
wydawać nieco niezwykły, ale dobrze chronił od słońca. Koń, spojrzawszy na niego,
powiedział: „Gott in Himmel” tak wyraźnie, jak tylko koń może powiedzieć, i ruszył
wzdłuż Friedrich Strasse szybkim kłusem, zostawiając Harrisa i dorożkarza na chodniku.
Jego właściciel wołał za nim, żeby się zatrzymał, ale koń nie zwracał na to uwagi. Biegli
za nami i dopędzili nas na rogu Dorotheen Strasse. Nie mogłem usłyszeć, co dorożkarz
powiedział do konia, bo rozmawiali szybko, ale złapałem kilka fraz takich, jak:

– Trzeba jakoś zarabiać na życie, prawda?
– A kto cię pytał o zdanie?
– Tak, nie dbasz o to, dopóki wszystkiego nie przepijesz.
Koń uciął dyskusję, skręcając z własnej inicjatywy w Dorotheen Strasse. Oto co - jak

myślę - powiedział:

– A więc do roboty, nie ma co tyle gadać, odwalmy robotę i jeśli to możliwe, trzymajmy

się bocznych ulic.

Naprzeciw Bramy Brandemburskiej nasz woźnica ściągnął lejce, wysiadł i obszedł

dorożkę, żeby nam objaśnić okolicę. Wskazał Thiergarten i zaczął wychwalać Reichstag.

Poinformował nas dokładnie w kwestii jego długości, szerokości i wysokości, zupełnie jak
przewodnik. Następnie zwrócił uwagę na bramę. Powiedział, że została zbudowana z
piaskowca jako imitacja „Prosylejów” w Atenach.

W tej chwili koń, który wypełniał wolny czas, liżąc swoje nogi, odwrócił głowę. Nie

powiedział nic, tylko spojrzał. Facet stał się znów nerwowy. Tym razem stwierdził, że to
była imitacja „Prontylejów”.

Teraz koń kroczył wzdłuż Unter den Linden i nikt by mu nie wyperswadował, że ma tego

nie robić. Jego właściciel czynił mu wymówki, ale on kłusował dalej. Po sposobie, w
jakim wzruszał ramionami, czułem, że mówi:

– Zobaczyli bramę, nieprawdaż? I bardzo dobrze, wystarczy im. A co do reszty, nie

masz pojęcia, o czym mówisz, a oni by cię nawet nie zrozumieli. Mów po niemiecku.

Ciągnęło się to przez całą długość Unter den Linden. Koń godził się stać nieruchomo

wystarczająco długo, by umożliwić nam rozejrzenie się na wszystkie strony i usłyszenie
nazw budynków. Wszelkie wyjaśnienia i opisy ucinał krótko, po prostu ruszając z miejsca.

– Wszystko, czego chcą ci ludzie - zdawał się mówić do siebie - to wrócić do domu i

opowiedzieć innym, że to widzieli. Jeśli jestem niesprawiedliwy wobec nich, jeśli są
bardziej inteligentni, niż na to wyglądają, mogliby uzyskać z przewodnika lepsze
informacje niż te, którymi ich częstuje ten mój stary głupiec. Kogo interesuje, jak wysoka
jest wieża. Zapomną o tym w pięć minut potem, jak to usłyszeli, a jeśli tak nie będzie, to
dlatego, że nic innego nie mają w głowie. On po prostu mnie męczy tym gadaniem.
Dlaczego się nie pospieszy i nie pozwoli nam wrócić do domu na lunch?

Zastanowiwszy się, nie jestem pewien, czy to białookie stare bydlę nie miało na swój

sposób racji. Tak czy owak, wiem, że kiedy byłaby okazja zwiedzania z przewodnikiem,
byłbym zadowolony z jego ingerencji. Ale niektórzy mają skłonność do „grzechu litości”,
jak mówią Szkoci, i tym razem przeklinaliśmy tego konia, zamiast go błogosławić.

ROZDZIAŁ 7.

Cuda George ‘a - Niemieckie umiłowanie rozkazów - Zespół Szwarcwaldzkie Kosy zagra
o siódmej - Porcelanowy pies - Jego wyższość nad wszystkimi innymi psami - Niemiec a
system słoneczny - Schludny kraj - Jaka powinna być górska dolina według Niemców - Jak
spływają wody w Niemczech - Skandal w Dreźnie - Harris daje przedstawienie -
Przedstawienie jest niedocenione - George i jego ciotka - George, poduszka i trzy
dziewice.

MIĘDZY Berlinem a Dreznem George, który przez ostatni kwadrans wyglądał oknem,

powiedział:

– Dlaczego Niemcy mają zwyczaj wieszania skrzynki na listy na drzewie? Dlaczego nie

umieszczą jej tak jak my, na drzwiach frontowych? Nie chciałbym wchodzić po list na
drzewo. Poza tym to nie jest w porządku wobec listonosza. Na dodatek jak bardzo
wyczerpujące musi być dostarczanie listów w wietrzne noce. Dla tęgiego mężczyzny musi
to być niebezpieczna praca. Jeżeli przytwierdzają je do drzewa, dlaczego nie zrobią tego
niżej? Dlaczego zawsze mocują je wśród górnych gałęzi? Ale, być może, źle oceniam ten
kraj - ciągnął, kiedy nowa myśl przyszła mu do głowy. - Być może Niemcy, którzy nas
wyprzedzają w wielu sprawach, udoskonalili gołębią pocztę. Ale nawet jeśli tak jest, nie
mogę oprzeć się myśli, że mogliby być mądrzejsi, przyuczając ptaki, aby dostarczały listy
bliżej ziemi. Wyjmowanie listów ze skrzynek musi być ciężką pracą, nawet dla
przeciętnego Niemca w średnim wieku.

Podążyłem za jego spojrzeniem i powiedziałem:
– To nie są skrzynki pocztowe, to budki dla ptaków. Musisz zrozumieć ten naród.

Niemcy kochają ptaki, ale lubią, kiedy są schludne. Ptak pozostawiony sam sobie buduje
gniazdo gdziekolwiek. Zgodnie z niemieckim kanonem piękna to nie jest miły obiekt. Nie
ma nigdzie na sobie ani łaty farby, ani plastra tynku, który wszystko zaokrągla, nie ma
nawet flagi. Zbudowawszy gniazdo, ptak żyje na zewnątrz. Upuszcza na trawę: gałązki,
resztki robaków i różne inne rzeczy. Jest niedelikatny. Uprawia miłość, sprzecza się z żoną
i karmi dzieci całkiem publicznie. Niemiecki właściciel nieruchomości jest wstrząśnięty.
Mówi do ptaka: „Lubię cię z wielu powodów. Lubię patrzeć na ciebie, lubię słuchać
twojego śpiewu. Ale nie lubię twoich zwyczajów. Weź tę skrzynkę i trzymaj swój śmietnik
wewnątrz tak, żebym go nie widział. Wychodź śpiewać, kiedy chcesz, ale twoje domowe
sprawy ogranicz do wnętrza budki. Weź tę skrzynkę i nie zaśmiecaj ogrodu”.

W Niemczech ludzie rodzą się z zamiłowaniem do porządku; dzieci odmierzają tam

czas grzechotkami, a niemiecki ptak musiał polubić skrzynkę i patrzeć z pogardą na kilku
niecywilizowanych wyrzutków, którzy nadal budują gniazda na drzewach i żywopłotach.
Należy ufać, że z biegiem czasu każdy niemiecki ptak zajmie właściwe miejsce w chórze.
To rozwiązłe i nieplanowane szczebiotanie musi być, jak mi się wydaje, irytujące dla
ścisłego, niemieckiego umysłu. Nie ma w tym żadnej metody. Kochający muzykę Niemcy
jakoś to zorganizują. Jakiś mocny ptak ze szczególnie dobrze rozwiniętym wolem zostanie

przeszkolony, by poprowadzić chór, i zamiast marnować się w lesie o czwartej rano, o
zapowiedzianej porze będzie śpiewać w ogródku piwnym przy akompaniamencie pianina.
Rzeczy idą ku temu.

Niemiec lubi naturę, ale jego pojęcie natury jest pochwałą Walijskiej Harfy. Bardzo

interesuje się swoim ogrodem. Sadzi siedem krzaków róż od północy i siedem od południa,
a jeśli nie urosną wszystkie do tej samej wysokości i nie osiągną takiego samego kształtu,
martwi się tym tak, że nie może spać po nocach. Każdy kwiat przywiązuje do palika. To
wprawdzie psuje mu wygląd kwiatu, ale ma satysfakcję, wiedząc, że on tam jest i
zachowuje się właściwie. Oczko wodne mieści się w cynkowanej wanience i niemiecki
ogrodnik raz na tydzień podnosi ją, dźwiga do kuchni i czyści. W geometrycznym środku
trawnika, który czasami jest tak duży jak obrus i przeważnie jest ogrodzony, umieszcza
porcelanowego psa. Niemcy bardzo lubią psy, ale z reguły wolą te z porcelany.
Porcelanowy pies nigdy nie wykopuje dziur na trawniku, żeby zagrzebać kości, i nigdy nie
niszczy rabatek tylnymi łapami. Z punktu widzenia Niemca jest idealnym psem. Zatrzymuje
się tam, gdzie go postawisz, i nigdy nie ma go tam, gdzie go nie chcesz. Możesz kupić
idealnego w każdym calu przedstawiciela jakiejś rasy, zgodnie z najnowszymi
wymaganiami Towarzystwa Kynologicznego, albo możesz puścić wodze fantazji i zdobyć
coś unikatowego. Nie jesteś zmuszony, jak to bywa z innymi psami, go wyhodować. Pies z
porcelany może być niebieski albo różowy. Wydawszy trochę więcej, możesz mieć psa z
podwójną głową.

Pewnego ustalonego dnia na jesieni Niemiec przygina swoje kwiaty i krzewy do ziemi i

przykrywa je chińską matą, a pewnego ustalonego dnia na wiosnę odkrywa je i prostuje.
Jeśli się zdarzy wyjątkowo piękna jesień lub wyjątkowo późna wiosna, tym gorzej dla
nieszczęsnej rośliny. Żaden prawdziwy Niemiec nie pozwoli zakłócać swoich planów
przez tak niesforną rzecz jak układ słoneczny. Nie mogąc regulować pogody, ignoruje ją.

Wśród drzew ulubienicą Niemca jest topola. Inne, nieporządne narody, mogą opiewać

uroki chropowatego dębu, rozłożystego kasztana lub falującego wiązu. Dla Niemca
wszystkie one z ich rozmyślnym, nieporządnym wyglądem są brzydactwami. Topola rośnie
tam, gdzie ją posadzono i tak, jak ją posadzono. Nie ma żadnych niewłaściwych, własnych
pomysłów. Nie chce falować ani się rozrastać. Po prostu rośnie prosto i pionowo tak, jak
niemieckie drzewo powinno rosnąć; w ten sposób, stopniowo, Niemiec karczuje wszystkie
inne drzewa i zastępuje je topolami.

Niemiec lubi wieś, ale woli ją na sposób pewnej damy, która myślała, że może

uszlachetnić dzikusa, ubierając go. Lubi spacer przez las - ale do restauracji. Ścieżka nie
może być zbyt stroma i musi mieć po jednej stronie ceglany rowek, żeby ją osuszyć, a co
dwadzieścia jardów lub coś koło tego musi mieć siedzisko, na którym mógłby odpocząć i
obetrzeć czoło. Twój Niemiec nie jest w stanie pomyśleć o siedzeniu na trawie, podobnie
jak angielski biskup nie marzyłby o stoczeniu się w dół One Free Hill. Lubi widok ze
szczytu wzgórza, ale chciałby znaleźć tam kamienną tablicę mówiącą, na co ma patrzeć, i
ławkę, na której mógłby usiąść i zjeść skromny posiłek z odrobiną piwa, które przezornie
wziął ze sobą. Jeśli w dodatku znajdzie na drzewie policyjną notatkę zabraniającą robienia

tego lub tamtego, ogarnia go poczucie komfortu i bezpieczeństwa. Niemiec nie jest
przeciwny dzikiej scenerii pod warunkiem, że nie jest zbyt dzika. W takim wypadku
zabiera się do pracy, żeby ją oswoić. Pamiętam, że w sąsiedztwie Drezna odkryłem
malowniczą i wąską dolinę wiodącą w dół do Łaby. Kręta droga biegła obok rwącego
potoku, który przez jakąś milę chlupotał i pienił się wśród skał i otoczaków między
zarośniętymi brzegami. Oczarowany szedłem wzdłuż niego, aż nagle za zakrętem spotkałem
gromadę osiemdziesięciu lub stu robotników. Byli zajęci porządkowaniem doliny,
regulując bieg strumienia. Wszystkie kamienie hamujące bieg wody wybierali ostrożnie i
wywozili daleko. Brzegi strumienia z obu stron brukowali i cementowali. Zwisające
drzewa i krzaki obrośnięte winem i pnączami wycinali i wydzierali z korzeniami. Trochę
później zobaczyłem efekt ich pracy - górską dolinę taką, jaka powinna być, zgodnie z
pomysłem Niemców. Obszerny, ospały strumień płynął płaskim, żwirowym łożyskiem
między dwiema ścianami zwieńczonymi kamiennymi ławami. Co sto jardów łagodnie
schodziły w dół trzy płytkie, drewniane podesty. Po obu stronach oczyszczono grunt i w
regularnych odstępach posadzono młode topole. Każde młode drzewko było chronione
tarczą plecionej łoziny i przywiązane do stalowego pręta. Lokalny komitet ma nadzieję
„skończyć” w ciągu paru lat dolinę na całej długości, przystosować ją do schludnych
umysłów miłujących naturę Niemców i uczynić odpowiednią do spacerów. Będą tam
miejsca do siedzenia co pięćdziesiąt jardów, komunikaty policji co sto i restauracje co pół
mili. Robią to samo od Kłajpedy do Renu. Oni po prostu sprzątają kraj.

Pamiętam dobrze Wehrthal. Kiedyś był tam najbardziej romantyczny wąwóz w

Szwarcwaldzie. Kiedy ostami raz nim szedłem, około setki włoskich robotników było
zajętych ciężką pracą, zmuszając mały, dziki Wehr, żeby płynął, tak jak powinien;
brukowali jego brzegi, wysadzali skały i budowali wzdłuż niego cementowe stopnie.
Dlatego w Niemczech nonsensem jest rozmowa o nieskrępowanej naturze. W Niemczech
natura musi się dobrze sprawować i nie dawać złego przykładu dzieciom. Niemiecki poeta,
gdyby zauważył wodę zachowującą się tak, jak to opisał Southey, nieco nieporządnie
płynącą w Lodore, byłby zbyt wstrząśnięty, żeby zatrzymać się i napisać o tym aliteracyjny
wiersz. Spiesznie odszedłby złożyć raport na policji. A wtedy pienienie się i bulgotanie
miałoby krótki żywot. „Co to wszystko znaczy?”, zapytałby wodę głos niemieckiej władzy.
„Nie możemy tolerować rzeczy tego rodzaju. Czyż nie możesz spływać spokojnie? Jak
myślisz, gdzie ty jesteś?”. I niemieckie władze lokalne poprowadzą te wody cynkowanymi
rurami, drewnianymi korytami, kręconymi stopniami i pokażą im, jak spływać sensownie,
po niemiecku.

Niemcy - to jest schludny kraj.
Drezno osiągnęliśmy w środę wieczorem i zostaliśmy tam do niedzieli. Jest to

prawdopodobnie najatrakcyjniejsze miasto w Niemczech. Ale lepiej tu mieszkać, niż je
zwiedzać. Jego muzea i galerie, pałace i ogrody, jego piękne i historyczne zabytki
dostarczają przyjemności na całą zimę, ale oszołamiają na tydzień. Drezno nie ma
przepychu Paryża czy Wiednia, który szybko nuży. Jego uroki są po niemiecku bardziej
solidne i dłużej trwają. To mekka muzyków. W Dreźnie za pięć szylingów możesz wynająć

fotel w operze, niestety z uczuciem niechęci, by kiedykolwiek zadać sobie trud
przesiadywania na występach jakiejś angielskiej, francuskiej czy amerykańskiej trupy.

Główny skandal Drezna to wciąż August Mocny - „grzeszny człowiek”, jak go nazywa

Carlyle, który, jak się powszechnie uważa, spostponował Europę ponad tysiącem
nieprawych dzieci. Jest tu zamek, gdzie więził odrzuconą kochankę (a raczej jedną z nich)
przez - jak mówią - czterdzieści lat, bo uparła się żądać lepszego tytułu, biedna kobieta.
Nadal pokazuje się wąskie pokoje, w których konała ze smutku i w których umarła. Pałace,
zhańbione przez te niesławne czyny, leżą rozrzucone w sąsiedztwie, jak kości na polu
bitwy. Większość opowieści z tego przewodnika jest tak szokująca, że lepiej, aby „młody
człowiek” wykształcony w Niemczech ich nie słyszał. Wierny portret króla wisi w pięknym
Zwinger. Zbudował je jako arenę dla dzikich walk, kiedy ludzie zmęczyli się nimi na rynku.
Człowiek o nastroszonych brwiach, czysty samiec, ale obdarzony kulturą i dobrym gustem,
kryjącymi się pod zezwierzęceniem. Nowoczesne Drezno, bez wątpienia, wiele mu
zawdzięcza.

Ale tym, na co obcy gapi się w Dreźnie, są elektryczne tramwaje. Te obszerne pojazdy

śmigają przez ulice od dziesięciu do dwudziestu mil na godzinę, biorąc zakręty na sposób
irlandzkiego dorożkarza. Wszyscy nimi podróżują, z wyjątkiem oficerów w mundurach,
którym tego nie wolno. Damy w wieczorowych sukniach jadące na bal do opery i portierzy
ze swoimi koszami siedzą tuż obok siebie. Tramwaje są na ulicach najważniejsze i
wszyscy spieszą się, by ustąpić im pierwszeństwa. Jeśli nie zdążysz uciec spod kół, ale
będziesz w stanie się pozbierać, w czasie leczenia zostaniesz ukarany grzywną za to, że nie
ustąpiłeś pierwszeństwa. To cię nauczy uważać.

Pewnego popołudnia Harris wybrał się sam na przejażdżkę. Wieczorem, kiedy

siedzieliśmy, słuchając orkiestry w Belwederze, Harris powiedział, zupełnie nie a propos:

– Ci Niemcy nie mają poczucia humoru.
– Dlaczego tak myślisz? - spytałem.
– Dziś po południu - odpowiedział - wskoczyłem do jednego z tych elektrycznych

tramwajów. Chciałem zobaczyć miasto, więc stałem na zewnątrz, na małym podeście -
jakże to oni nazywają?

– Stehplatz - zasugerowałem.
– Właśnie - powiedział Harris. - Wiecie, jak tam trzęsie i jak trzeba uważać na

zakrętach i pilnować się, kiedy tramwaj zatrzymuje się albo rusza?

Skinąłem głową.
– Stało nas tam z pół tuzina osób - ciągnął - a ja oczywiście nie miałem doświadczenia.

Tramwaj nagle ruszył, a mnie szarpnęło do tyłu. Wpadłem na tęgiego dżentelmena tuż za
mną. Ten nie stał zbyt pewnie i z kolei upadł na chłopca, który wiózł trąbkę w zielonym
futerale. Ani mężczyzna, ani chłopiec z trąbką nawet się nie uśmiechnęli. Stali tylko i
patrzyli z nadąsanymi minami. Chciałem ich przeprosić, ale zanim zdążyłem się odezwać,
tramwaj z jakiegoś powodu zwolnił, co oczywiście rzuciło mnie do przodu, i wleciałem na
siwowłosego, starszego pana, wyglądającego na profesora, a on nawet się nie uśmiechnął -
twarz mu nie drgnęła.

– Być może myślał o czymś innym - zasugerowałem.
– Ale nie mogło tak być ze wszystkimi - odpowiedział Harris. - W czasie tej podróży

musiałem wpaść na nich co najmniej po trzy razy. Widzisz, oni wiedzieli, kiedy będzie
zakręt i w jakim kierunku mieli się poddać. Ja, jako obcy, byłem naturalnie w gorszej
sytuacji. Sposób, w jaki zataczałem się na tej platformie, czepiając się dziko to tego, to
tamtego człowieka, musiał być naprawdę komiczny. Nie powiem, żeby to był humor
najwyższej klasy, ale mógł rozbawić większość ludzi. Ci Niemcy nie widzieli w tym nic
zabawnego. Byli trochę zaniepokojeni - to wszystko. Pewien człowiek niskiego wzrostu
stał oparty o hamulec. Wpadłem na niego pięć razy - liczyłem. Wydawałoby się, że za
piątym razem się roześmieje, ale nie. Spojrzał tylko zmęczony. Oni są strasznie nudni.

George też miał przygodę w Dreźnie. Był taki sklep koło Altmarkt - na wystawie miał

jakieś poduszki. Właściwie sprzedawano tam szkło i porcelanę. Poduszki pojawiły się w
ramach eksperymentu. To były bardzo piękne poduszki - ręcznie haftowane na atłasie.
Często przechodziliśmy obok tego sklepu. Za każdym razem George przystawał i oglądał
poduszki. Powiedział, że przypuszcza, iż jedna z nich podobałaby się jego ciotce.

W czasie podróży George był pełen atencji dla tej ciotki. Co dzień pisał do niej długie

listy i z każdego miasta, w którym się zatrzymywaliśmy, posyłał jej prezent. Moim zdaniem
przesadzał i kilka razy dałem mu to do zrozumienia. Jego ciotka będzie się spotykać z
innymi ciotkami i będzie z nimi rozmawiać i wszystkie staną się wymagające. Jako
siostrzeniec sprzeciwiłem się tym standardom, które George wprowadzał. Ale nie chciał
mnie słuchać.

Tak więc pewnej soboty opuścił nas po lunchu, mówiąc, że idzie do sklepu po poduszkę

dla swojej ciotki. Powiedział, że nie potrwa to długo, i zaproponował, żebyśmy na niego
zaczekali. Według mnie czekaliśmy raczej długo. Dołączył do nas z pustymi rękami i
wyglądał na zmartwionego. Spytaliśmy, gdzie jego poduszka. Powiedział, że jej nie ma, że
zmienił plany i że nie sądzi, aby jego ciotce zależało na poduszce. Najwyraźniej coś było
nie w porządku. Próbowaliśmy dotrzeć do sedna, ale nie był komunikatywny. Jego
odpowiedzi po naszym dwudziestym lub coś koło tego pytaniu były całkiem krótkie.
Jednakże wieczorem, kiedy zdarzyło się, że zostaliśmy sami - on i ja - sam poruszył ten
temat.

– Ci Niemcy są szczególni w pewnych sprawach.
– Co się stało? - zapytałem.
– Taaak - odpowiedział. - Chodzi o poduszkę, którą chciałem kupić.
– Dla ciotki - zauważyłem.
– Czemu nie - odpowiedział. Przez chwilę był rozdrażniony. Nigdy nie widziałem

człowieka tak drażliwego na punkcie ciotki. - Czemu nie miałbym posłać poduszki mojej
ciotce?

– Nie złość się - odrzekłem. - Nie mam zastrzeżeń i szanuję cię za to.
Odzyskał humor i kontynuował:
– Jak pamiętasz, na wystawie było ich cztery, zupełnie do siebie podobnych i każda

opatrzona metką na dwadzieścia marek. Nie mówią płynnie po niemiecku, ale przy

odrobinie wysiłku generalnie mogę się porozumieć, chwytam sens tego, co do mnie mówią,
pod warunkiem że nie trajkoczą. Wszedłem do sklepu. Podeszła do mnie młoda
dziewczyna, ładna, spokojna mała duszyczka, można powiedzieć - wstydliwa; zupełnie nie
w typie dziewczyny, po której spodziewałbyś się takich rzeczy. Jeszcze nigdy w życiu nie
byłem tak zaskoczony.

– Co cię tak zdziwiło? - zapytałem.
George zawsze zakłada, że znasz koniec opowieści w chwili, kiedy opowiada ci

początek - to jest irytujące.

– Co się stało - odpowiedział George - właśnie ci mówię. Ona się uśmiechnęła i

zapytała, czego sobie życzę. Zrozumiałem ją dobrze - nie ma co do tego wątpliwości.
Położyłem banknot dwudziestomarkowy na ladzie i powiedziałem: „Proszę o poduszkę”.
Gapiła się na mnie, jakbym prosił o piernat. Pomyślałem, że być może nie dosłyszała, więc
powtórzyłem to głośniej. Gdybym ją wziął pod brodę, nie byłaby bardziej zdziwiona i
oburzona. Powiedziała, iż myśli, że się pomyliłem. Nie chciałem zaczynać długiej
rozmowy i utknąć na mieliźnie. Odrzekłem, że się nie mylę. Wskazałem na banknot i
powtórzyłem po raz trzeci, że chcę poduszkę, „dwudziestomarkową poduszkę”. Podeszła
następna dziewczyna, starsza, a ta pierwsza powtórzyła jej, co powiedziałem. Wydała się
bardzo poruszona. Ta druga dziewczyna jej nie uwierzyła. Według niej nie wyglądałem na
człowieka, który chciałby poduszkę. Żeby się upewnić, zapytała mnie sama:

„Czy pan powiedział, że chce poduszkę?”.
„Mówiłem już trzy razy”, odpowiedziałem, „i powiem to raz jeszcze - chcę poduszkę”.

„Nie może jej pan kupić”.

Zezłościłem się. Jeśli rzeczywiście nie mogłem jej dostać, powinienem wyjść ze

sklepu. Ale te poduszki leżały na wystawie, wyraźnie na sprzedaż. Nie widziałem powodu,
dla którego nie mogłem jednej kupić. Powiedziałem więc:

„Kupię ją!”.
To proste zdanie. Wypowiedziałem je z determinacją. W tym momencie podeszła trzecia

dziewczyna, były ich już trzy, jak mi się zdawało, cały personel sklepu. Ta trzecia była
jasnooką, elegancką młodą kobietą. W każdej innej sytuacji uznałbym takie spotkanie za
całkiem miłe, ale wtedy jej przybycie tylko mnie zdenerwowało. Nie widziałem potrzeby,
żeby w tej transakcji obsługiwały mnie aż trzy dziewczyny. Pierwsza z dwóch dziewcząt
zaczęła wyjaśniać sytuację tej trzeciej i zanim doszła do połowy, zaczęła chichotać. Była
tego rodzaju dziewczyną, co chichocze z byle czego. Potem zaczęły paplać jak Jenny
Wrens, wszystkie trzy naraz, i co każde pół tuzina słów zerkały na mnie. Im więcej na mnie
patrzyły, tym bardziej ta trzecia chichotała, małe idiotki. Można by sądzić, że jestem
klaunem dającym prywatny występ. Kiedy uspokoiła się na tyle, że mogła się ruszyć,
podeszła do mnie, ciągle chichocząc, i zapytała:

„Jeśli ją pan dostanie, to pan wyjdzie?”.
Z początku nie zrozumiałem, więc powtórzyła:
„Tę poduszkę. Kiedy pan ją dostanie, czy pan odejdzie - od razu?”.
Byłem zbyt zaniepokojony, by wyjść. Powiedziałem jej to, ale zaznaczyłem, że nie

wyjdę bez poduszki. Zdecydowałem się, żeby kupić ją teraz, choćbym miał na nią czekać w
sklepie całą noc. Dołączyła do pozostałych dwu dziewcząt. Myślałem, że chce mi podać
poduszkę i zakończyć interes. Zamiast tego stała się rzecz przedziwna. Dwie pozostałe
dziewczyny stanęły za pierwszą dziewczyną i ciągle chichocząc, Bóg wie z czego,
popchnęły ją w moim kierunku. Zanim się spostrzegłem, co się dzieje, położyła mi ręce na
ramiona, stanęła na palcach i pocałowała mnie. Potem wybiegła, zasłaniając twarz
fartuszkiem, a za nią druga dziewczyna. Trzecia, otworzywszy mi drzwi, w najoczywistszy
sposób oczekiwała, że wyjdę, więc zakłopotany wyszedłem, zostawiając swoje
dwadzieścia marek. Nie mówię, że mam coś przeciwko całowaniu, chociaż nie
oczekiwałem tego, ale jednak chciałem dostać poduszkę. Nie chcę wracać do tego sklepu.
Zupełnie tego wszystkiego nie rozumiem.

– A o co ty prosiłeś?
– O poduszkę - odpowiedział.
– To jest to, co chciałeś kupić. Chodzi mi o to, jakiego niemieckiego słowa użyłeś.
– Kuss.
– Nie masz powodu się skarżyć. To jest coś, co wprawia w zakłopotanie. Kuss brzmi

tak, jak powinna brzmieć „poduszka”, ale nianie jest. Oznacza „pocałunek”, podczas gdy
kissen to poduszka. Poplątałeś dwa słowa - to się zdarza. Nie wiem zbyt wiele o tych
rzeczach, ale poprosiłeś o dwudziestomarkowy pocałunek i z twojego opisu tej dziewczyny
można przypuszczać, że cena była rozsądna. Tak czy owak, nie powiem o tym Harrisowi.
Jak pamiętasz, on też ma ciotkę.

George zgodził się ze mną, że tak będzie lepiej.

ROZDZIAŁ 8.

Pan i panna Jones - Korzyści z kakao - Aluzja do Korpusu Pokoju - Okno jako
średniowieczny argument - Ulubiony chrześcijański odpoczynek - Język przewodnika - Jak
naprawić zniszczenia czasu - George próbuje butelkę - Fatum ścigające niemieckiego
piwosza - Harris i ja postanawiamy zrobić dobry uczynek - Zwykły pomnik - Harris i jego
przyjaciele - Mdły Raj - Kobiety i miasta.

BYLIŚMY w drodze do Pragi. Czekaliśmy w ogromnej sali drezdeńskiego dworca,

dopóki nie wpuszczą nas na peron. George, który podszedł do stoiska z książkami, wrócił
do nas z dzikim spojrzeniem.

– Widziałem ich! - powiedział.
– Kogo widziałeś? - zapytałem.
Był zbyt poruszony, żeby mądrze odpowiedzieć.
– Są tutaj. Idą tu, we dwoje. Zaczekajcie, a zobaczycie sami. Wcale nie żartuję. Są

prawdziwi.

Jak zwykle w tym okresie pojawiają się w gazetach bardziej lub mniej poważne

publikacje dotyczące węża morskiego i przez chwilę myślałem, że mówi właśnie o tym.
Jednakże po namyśle doszedłem do wniosku, że tutaj, w środku Europy, trzy tysiące mil od
wybrzeża, coś takiego byłoby niemożliwe. Zanim zdążyłem dalej go wypytać, chwycił mnie
za ramię.

- Spójrz - powiedział. - Czyja przesadzam? Odwróciłem głowę i zobaczyłem coś, co,

jak sądzę, niewielu Anglików przedtem widziało - Anglika podróżującego z córką, w stylu
kontynentalnym. Szli w naszą stronę z ciałami i duszami, żywi i konkretni, chyba że nam się
przyśnili - angielski lord z angielską panienką - tacy jak od pokoleń byli przedstawiani w
kontynentalnej prasie komicznej i na deskach kontynentalnych teatrów. Byli doskonali w
każdym szczególe. Mężczyzna był wysoki i chudy, o rudawych włosach, z dużym nosem i
długimi bokobrodami. Na garniturze koloru pieprzu nosił lekki płaszcz sięgający mu
prawie do pięt. Jego biały hełm był ozdobiony zieloną woalką. Na szyi wisiała teatralna
lornetka, a w ręce w lawendowej rękawiczce trzymał czekan, nieco dłuższy od niego
samego. Jego córka była wysoka i kanciasta. Nie potrafię opisać jej sukienki; mój dziadek
nieborak być może byłby w stanie to zrobić. Dla niego taki widok byłby bardziej swojski.
Mogę tylko powiedzieć, że wydawała mi się niepotrzebnie skrócona, odsłaniała parę
kostek - jeśli mi wolno wspomnieć o tych szczegółach - które, z artystycznego punktu
widzenia, wołały raczej o ukrycie. Jej kapelusz skłonił mnie do myśli o pani Hemans;
zupełnie nie wiem dlaczego. Na nogach miała buty „prunelki” - sądzę, że tak brzmi ich
nazwa firmowa, na rękach „mitenki” i do tego pince-nez. Ona również dźwigała czekan (o
sto mil od Drezna nie ma żadnych gór) i czarną torebkę przywiązaną do pasa. Zęby
sterczały jej jak u królika, a figura przypominała materac na szczudłach.

Harris pognał po swój aparat fotograficzny, którego oczywiście nie mógł znaleźć; nigdy

nie może go odszukać, kiedy jest potrzebny. W takich chwilach widzimy Harrisa

rzucającego się jak wściekły pies i krzyczącego: „Gdzie jest mój aparat? Co ja, do diabła,
zrobiłem z aparatem? Czy żaden z was nie pamięta, gdzie położyłem aparat?”. Wtedy
wiemy, że pierwszy raz tego dnia zauważył coś wartego sfotografowania. Później
przypominał sobie, że aparat był w jego torbie, gdzie leżał, czekając na taką okazję jak ta.

Dziwna ta para nie zadowoliła się samym wyglądem. Zagrali rolę co do joty.

Spacerowali, gapiąc się dookoła za każdym krokiem. Dżentelmen trzymał w ręku otwartego
bedekera, a dama rozmówki. Mówili po francusku tak, że nikt nie mógł ich zrozumieć, a po
niemiecku oni nie mogli nic zrozumieć. Dżentelmen szturchnął czekanem urzędnika, żeby
zwrócić jego uwagę, a dama ze wzrokiem utkwionym w reklamę kakao powiedziała:
„Szokujące” i odwróciła się w inną stronę. Faktycznie było coś, co usprawiedliwiało jej
reakcję. Można zauważyć nawet w Anglii, ojczyźnie przyzwoitości, że dama pijąca kakao
wydaje się na plakacie potrzebować czegoś więcej, co najmniej jard muślinu więcej. Na
kontynencie, jak sądzę, pozbywa się każdej innej prozy życia. Kakao jest dla niej nie tylko
jadłem i napojem, ale również okryciem, według pomysłu twórcy reklamy. Ale to tak na
marginesie.

Oczywiście natychmiast stali się ośrodkiem zainteresowania. Dzięki temu, że mogłem

wyświadczyć im jakąś drobną przysługę, zyskałem z nimi pięć minut rozmowy. Byli bardzo
uprzejmi. Dżentelmen powiedział, że nazywa się Jones i przybywa z Manchesteru. Miałem
wrażenie, że nie wie, z jakiej dzielnicy ani gdzie ten Manchester leży. Spytałem go, dokąd
się udaje, ale także najwyraźniej nie wiedział. Powiedział, że to zależy. Spytałem, czy nie
wydaje mu się, że czekan jest raczej uciążliwym rekwizytem w wędrówce przez zatłoczone
miasto. Przyznał, że faktycznie czasem tak jest. Byłem ciekawy, czy woalka nie zasłania mu
widoku. Wyjaśnił, że nosi ją tylko wtedy, gdy muchy stają się dokuczliwe. Panią zapytałem,
czy nie wydaje się jej, że wieje zimny wiatr. Odpowiedziała, że zauważyła, szczególnie na
rogach ulic. Nie zadawałem tych pytań jedno po drugim, tak jak tu przedstawiam.
Wtrąciłem je w ogólnej rozmowie i rozstaliśmy się w dobrej komitywie. Dużo myślałem o
tych zjawach i wyrobiłem sobie o nich określoną opinię. Człowiek, którego spotkałem
później we Frankfurcie, a któremu opisałem tę parę, powiedział, że widział ją na własne
oczy w Paryżu trzy tygodnie po wydarzeniach w Faszodzie, natomiast podróżujący do
angielskich stalowni, którego spotkałem w Strasburgu, przypomniał sobie, że widział ich w
Berlinie w czasie napięcia wywołanego sprawą Transwalu. Wywnioskowałem, że byli to
bezrobotni aktorzy, którzy pracowali na rzecz międzynarodowego pokoju. Francuskie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych w intencji uśmierzenia gniewu paryskiego tłumu
domagającego się wojny z Anglią wynajęło tę zachwycającą parę i wysłało ją dookoła
miasta. Nie można równocześnie być ubawionym takimi ludźmi i chcieć ich zabić. Lud
francuski widział angielskiego obywatela i obywatelkę - nie karykatury, lecz żywe osoby -
i jego oburzenie eksplodowało śmiechem. Powodzenie podstępu podpowiedziało im
później, aby zaofiarować swoje usługi rządowi niemieckiemu, z dobrym skutkiem, jak
wszyscy wiemy. Nasz własny rząd mógłby się od nich uczyć. Mógłby trzymać blisko
Downing Street kilku małych, grubych Francuzów i rozsyłać ich po kraju, kiedy sytuacja by
tego wymagała. Wzruszaliby ramionami i wcinali kanapki z żabami. Można by także

wynająć kilku niechlujnych skąpo owłosionych Niemców, aby spacerowali i paląc długie
fajki, mówili „taaak”. Społeczeństwo śmiałoby się i wykrzykiwało: „Wojna z takimi - to
byłoby zbyt absurdalne!”.

Jeśli rząd tego nie wykorzysta, zgłoszę taki projekt w Korpusie Pokoju.
Byliśmy zmuszeni wydłużyć nieco naszą wizytę w Pradze. Praga jest jednym z

najbardziej interesujących miast w Europie. Jej kamienice są nasycone historią i
romantyzmem. Każde jej przedmieście musiało być polem bitwy. To miasto było
brzemienne reformacją i tu wykluła się wojna trzydziestoletnia. Ale, jak myślę, połowy
kłopotów Pragi można by uniknąć, gdyby jej okna były mniejsze i nie tak kusząco dogodne.
Pierwsza z potężnych katastrof wydarzyła się, kiedy wyrzucono z okien ratusza siedmiu
katolików na husyckie piki. Później sygnał do drugiego nieszczęścia dało wyrzucenie
cesarskich radców z okien Burgu na Hradczanach - druga defenestracja praska. Od tego
czasu o innych doniosłych sprawach zadecydowano w Pradze. Jedna z nich, która
zakończyła się bez przemocy, musiała być dyskutowana w piwnicach. Przypuszczam, że
okno jako argument musi zawsze okazać się zbyt silną pokusą dla każdego rodowitego
prażanina.

W Teynkirche stoi stoczony przez korniki pulpit, przy którym nauczał Jan Hus. Dzisiaj,

przy tym samym pulpicie, można słyszeć głos katolickiego księdza. W dalekiej Konstancji
surowy, kamienny blok, na wpół ukryty pod bluszczem, zaznacza miejsce, gdzie Hus
spłonął na stosie. Historia lubi nieco ironii. W tym samym Teynkirche pochowano Tychona
Brahe, astronoma uważnie obserwującego gwiazdy, który podzielał mylny pogląd o Ziemi
jako centrum wszechświata, z jej tysiącem i stu religiami i jedną ludzkością.

Poprzez brudne, obudowane pałacami praskie aleje musiał przeciskać się w pośpiechu

ślepy Żiżka i mądry Wallenstein - w Pradze ochrzczono go mianem bohatera. Miasto jest
naprawdę dumne, mogąc zaliczyć go do grona swoich obywateli. W jego ponurym pałacu
na placu Wallensteina pokazano nam święte miejsce - gabinet, gdzie się modlił. Odniosłem
wrażenie, że przekonują sami siebie, iż on naprawdę miał duszę.

Strome ulice Pragi musiały być barykadowane z tuzin razy. Raz przez lotne legiony

Zygmunta, mające za sobą dzikich zabójców - taborytów, a innym razem przez bladych
protestantów ściganych przez zwycięskich katolików Maksymiliana. To Saksończycy, to
Bawarczycy, to Francuzi, to święci Gustawa Adolfa, to stalowe maszyny bojowe
Fryderyka Wielkiego grzmiały w jej bramach i walczyły na jej mostach.

Żydzi byli zawsze ważną społecznością Pragi. Czasami pomagali chrześcijanom w ich

ulubionym zajęciu zabijania się nawzajem, a wielka flaga zezwalała na dawanie
świadectwa odwagi, z jaką wspierali katolickiego Ferdynanda przeciw protestanckim
Szwedom.

Praskie getto było jednym z pierwszych ustanowionych w Europie, a w maleńkiej,

ciągle jeszcze istniejącej synagodze prascy Żydzi modlili się przez osiemset lat. Ich kobiety
nabożnie słuchały modlitw przez otwory zrobione dla nich w grubych ścianach.

Żydowski cmentarz nieopodal - „Bethchajim”, czyli „Dom Życia” - wygląda, jakby

wybuchnął razem z umarłymi. Na tym wąskim cmentarzu było prawem wieków, że tu i teraz

muszą spoczywać kości Izraela. Tak więc zniszczone i rozbite nagrobki leżą zgromadzone
w wielkim nieładzie, przewrócone i obalone przez walczące zastępy.

Mury getta dawno zburzono, ale prascy Żydzi nadal trzymają się ich cuchnących

szlaków, które są szybko zastępowane przez ładne, nowe ulice, zmieniające tę dzielnicę w
najprzyjemniejszą część miasta.

W Dreźnie doradzono nam, żeby w Pradze nie mówić po niemiecku. Od lat animozje

między niemiecką mniejszością i czeską większością wzbudzają wściekłość wśród
Czechów. Na niektórych ulicach Pragi omyłkowe wzięcie za Niemca jest niewygodne dla
przybysza, który nie jest zbyt mocny w nogach. My jednakże rozmawialiśmy po niemiecku
na pewnych ulicach miasta. Chodziło o rozmowę po niemiecku albo niemówienie wcale.
Podobno język czeski jest bardzo stary. Jego alfabet składa się z czterdziestu dwóch liter,
co na pewno przemawia do cudzoziemca z Chin. Tego języka nie można się uczyć w
pośpiechu. Zdecydowaliśmy więc, że mniejszym ryzykiem było dla nas mówienie po
niemiecku. Rzeczywiście, nie spotkała nas z tego powodu żadna krzywda. Powodów mogę
się tylko domyślać. Prażanin jest nadzwyczaj bystrą osobą. Jakiś delikatny fałsz akcentu,
drobna gramatyczna nieścisłość, która mogła się zakraść do naszego niemieckiego, odkryła
fakt, że mimo wszystkich pozorów nie jesteśmy rodowitymi Niemcami. Nie podkreślam
tego, sugeruję tylko jako możliwość. Jednakże aby uniknąć niepotrzebnego
niebezpieczeństwa, zwiedzaliśmy miasto w towarzystwie przewodnika.

Żaden z oprowadzających mnie przewodników nie był doskonały. Ten miał dwie wady.

Jego angielski był zdecydowanie słaby. Właściwie trudno nazwać ten język angielskim.
Chyba to nie była jego wina. Uczył się angielskiego od szkockiej damy. Rozumiem szkocki
dość dobrze - jest konieczny, żeby orientować się w modnej angielskiej literaturze. Ale
żeby zrozumieć szkocki ze słowiańskim akcentem, czasami złagodzony przez niemieckie
wstawki, to przerasta moją inteligencję.

Przez pierwszą godzinę było mi trudno uwolnić się od przekonania, że przewodnik się

dusi. W każdej chwili oczekiwaliśmy, że umrze na naszych rękach. W ciągu poranka
przyzwyczailiśmy się do niego i uwolniliśmy się od chęci obalenia go na ziemię i zdarcia z
niego ubrania za każdym razem, kiedy otwierał usta. Później zaczęliśmy rozumieć część
tego, co mówił, i to przywiodło nas do odkrycia jego drugiej wady. Zdaje się, że wynalazł
środek na porost włosów, do którego reklamy przekonał miejscowego aptekarza. Połowę
czasu poświęcił nie urokom Pragi, ale zachwalaniu korzyści, jakie wynikną dla rodzaju
ludzkiego z użycia tej mikstury. Zamiast ze zwyczajowym zapałem wywołanym widokami i
architekturą spotykaliśmy się z entuzjazmem, który przejawiał do nieszczęśliwców
stosujących jego lekarstwo. Skutek był taki, że nie można go było utrzymać z dala od tego
tematu. Zrujnowane pałace i kruszejące kościoły zbywał lakonicznym stwierdzeniem jako
zwykłe błahostki, negując niezdrowy pociąg do ruin. Uważał, że jego obowiązkiem nie jest
mówienie nam o tym, co zniszczył czas, ale raczej skierowanie naszej uwagi na możliwości
naprawy. Co nam po bohaterach z rozbitymi głowami czy po łysych świętych. Nasze
zainteresowania powinny się koncentrować na świecie żywych, na pannach z pięknymi
warkoczami albo warkoczami, jakie mogłyby mieć dzięki rozsądnemu użyciu „Kophkeo”,

lub młodych mężczyznach z obfitymi wąsami, jak to pokazano na etykiecie.

W swoim umyśle nieświadomie dzielił świat na dwie części. Przeszłość („przed

użyciem”) - chorowity, nieprzyjemnie wyglądający, niezbyt interesujący świat. Przyszłość
(„po użyciu”) - tłusty, wesoły, błogosławiony przez Boga rodzaj świata. I to czyniło go
niezdolnym do roli przewodnika po średniowiecznej scenerii historycznej. Każdemu z nas
posłał rzeczoną butelkę do hotelu. Wydaje się, że w początkowym okresie naszej
znajomości nieświadomie prosiliśmy o to. Osobiście ani tego specyfiku nie chwaliłem, ani
nie krytykowałem. Długa seria rozczarowań zniechęciła mnie. Do tego trzeba dodać co
prawda słaby, ale nieustanny zapach parafiny, który zwracał uwagę, zwłaszcza jeśli chodzi
o żonatych. Obecnie nigdy nie używam nawet próbki. Swoją butelkę oddałem George’owi.
Prosił o nią, żeby wysłać ją znaj ornemu w Leeds. Dowiedziałem się potem, że Harris
oddał mu także swoją butelkę.

Apetyt na cebulę przyczepił się do naszej wycieczki, od kiedy opuściliśmy Pragę.

George też to zauważył. Przypisuję to upodobaniu do czosnku w europejskiej kuchni. W
Pradze Harris i ja zrobiliśmy coś dobrego dla George’a. Od jakiegoś czasu zauważyliśmy,
że George darzył zbyt dużą atencją piwo marki Pilzner. To niemieckie piwo jest
podstępnym napojem, szczególnie podczas upałów, i nie można go pochłaniać w dowolnej
ilości. Nie idzie do głowy, ale po pewnym czasie psuje talię pijącego. Wyjeżdżając do
Niemiec, mówiłem sobie: „Nie będę pił żadnego niemieckiego piwa. Tylko miejscowe,
białe wino z odrobiną wody sodowej, może sporadycznie Ems czy podpiwek. Ale piwo -
nigdy, a w każdym razie rzadko”.

To była dobra i mądra decyzja, którą zalecam wszystkim turystom. Chciałbym tylko

samemu jej się trzymać. Choć nalegałem, George odmówił poddania się tak ciężkim
ograniczeniom. Powiedział, że niemieckie piwo jest dobre, byle pić je z umiarem.

– Jedna szklanka rano, a jedna wieczorem, no może dwie. To nikomu nie zaszkodzi.
Być może miał rację. Ale to właśnie jego pół tuzina szklanek było tym, co niepokoiło

Harrisa i mnie.

– To dziedziczne, jak mi wyjaśnił. Wygląda na to, że jego rodzina zawsze była

spragniona.

– Jest jeszcze woda „Apollinaris” - odpowiedział Harris - która, jak sądzę, z małą

wyciśniętą cytryną jest praktycznie nieszkodliwa. Myślę o jego sylwetce. Straci całą
naturalną elegancję.

Omówiliśmy sprawę i - niech nam Bóg dopomoże - ułożyliśmy plan. Właśnie ustawiono

nowy pomnik celem przyozdobienia miasta. Zapomniałem już, kogo upamiętniał. Pamiętam
tylko najważniejsze, a mianowicie, że był to rodzaj zwykłego, ulicznego pomnika,
przedstawiający zwykłego mężczyznę ze zwykłą sztywną szyją, jadącego na zwykłym
koniu, który jak zwykle stoi na zadnich nogach, przednimi bijąc powietrze.

Ale w szczegółach pomnik był indywidualny. Zamiast zwyczajnego miecza czy buławy

mężczyzna trzymał w ręce powiewający kapelusz z piórami, a koń, zamiast zwykłej
kaskady ogona, miał jakiś mizerny dodatek, który zdawał się nie pasować do jego
ostentacyjnego zachowania. Czuło się, że koń z takim ogonem nie paradowałby w ten

sposób.

Pomnik stał na małym skwerku nieopodal mostu Karola, ale był tam tylko chwilowo.

Przed ostateczną decyzją, gdzie go postawić, ojcowie miasta bardzo rozsądnie
zdecydowali przeprowadzić praktyczną próbę, w którym miejscu będzie najlepiej
wyglądał. Jednocześnie zrobiono trzy kopie posągu - ładne, drewniane profile, które z
bliska nie wyglądały zbyt dobrze, ale jeśli patrzeć na nie z pewnej odległości, dawały
wszystkie niezbędne efekty. Jeden z nich ustawiono w pobliżu mostu Franciszka Józefa,
drugi na otwartej przestrzeni za teatrem, a trzeci w samym środku placu Wacława.

– Jeśli George o tym nie wie - powiedział Harris (od godziny spacerowaliśmy sami,

podczas gdy on został w hotelu, aby napisać list do cioci) - jeśli nie widział tych
pomników, to z ich pomocą możemy sprawić, by był lepszym i chudszym człowiekiem, i to
jeszcze dziś wieczorem.

W czasie obiadu wysondowaliśmy go i przekonaliśmy się, że nie ma o tym pojęcia.

Bocznymi ulicami powędrowaliśmy na plac, gdzie stał prawdziwy posąg. George
przechodził, patrząc na niego przelotnie, jak zwykle na pomniki, ale nalegaliśmy, żeby się
zatrzymał i obejrzał go sumiennie. Poprowadziliśmy go cztery razy dookoła i pokazaliśmy
mu posąg ze wszystkich możliwych stron. Sądzę, że raczej się tym znudził, chociaż nasz
obiekt miał zrobić na nim wrażenie. Opowiedzieliśmy mu historię człowieka, który
dosiadał tego konia, wymieniliśmy nazwisko artysty, który wyrzeźbił posąg, podaliśmy, ile
ważyło to dzieło i jakie było wysokie. Wpasowaliśmy ten pomnik do systemu.
Sprawiliśmy, że George wiedział o nim więcej niż o czymkolwiek innym. Nasączyliśmy go
tym posągiem i w końcu pozwoliliśmy odejść, pod warunkiem że przyjdzie tu z nami rano,
kiedy pomnik będzie lepiej widać, i w tym celu dopilnowaliśmy, żeby zapisał w notesie
miejsce, gdzie stoi. Potem poszliśmy z nim do jego ulubionej piwiarni, usiedliśmy i
opowiadaliśmy anegdoty o ludziach nieprzyzwyczajonych do niemieckiego piwa i pijących
go zbyt dużo, którzy odeszli w szaleństwie, ogarnięci morderczą manią. Opowiadaliśmy o
ludziach, którzy umarli młodo na skutek picia niemieckiego piwa, o kochankach, których
niemieckie piwo rozdzieliło na zawsze z pięknymi dziewczętami.

O dziesiątej wieczór ruszyliśmy spacerkiem do hotelu. Była burzowa noc, z ciężkimi

chmurami przepływającymi w świetle księżyca. Harris powiedział:

– Wracajmy inną drogą. Chodźmy nad rzekę. Tam jest pięknie przy księżycu.
Po drodze Harris opowiedział smutną historię o pewnym człowieku, którego znał, a

który teraz jest w domu dla obłąkanych. Stwierdził, że przypomniała mu się ta historia, bo
dokładnie w taką noc spacerował z tym biednym człowiekiem, kiedy widział go po raz
ostatni. Przechadzali się wzdłuż Tamizy i wtedy tamten go przeraził, mówiąc, że widział
posąg księcia Wellingtona na rogu Westminster Bridge, chociaż, jak wszystkim wiadomo,
stoi on na Piccadilly.

Działo się to dokładnie w momencie, kiedy podeszliśmy do pierwszej z tych

drewnianych kopii pomnika. Zajmowała środek małego, otoczonego poręczami skweru po
przeciwnej stronie drogi. George nagle przystanął i oparł się o ścianę nabrzeża.

– Co się stało? - spytałem. - Masz zawroty głowy?

– Troszkę - odpowiedział. - Odpocznijmy chwilę.
Stał z oczami utkwionymi w posąg. Odezwał się ochrypłym głosem:
– Jeśli już mówimy o pomnikach, to zawsze uderza mnie w nich to, że są do siebie tak

bardzo podobne.

Harris powiedział:
– Nie mogę się z tobą zgodzić - obrazy, owszem, niektóre obrazy są do siebie podobne,

ale z pomnikami to całkiem inna sprawa. Chociażby ten pomnik, który widzieliśmy
wcześniej dziś wieczorem - ciągnął Harris - zanim weszliśmy do sali koncertowej.
Przedstawiał mężczyznę siedzącego na koniu. W Pradze możesz zobaczyć inne posągi
mężczyzn na koniu, ale zupełnie niepodobne do tamtego.

– Tak, są podobne - upierał się George. - Wszystkie są podobne. Zawsze jest ten sam

koń i ten sam jeździec. One są wszystkie bardzo podobne. To nonsens mówić, że nie są.

Wydawał się rozgniewany na Harrisa.
– Dlaczego tak myślisz? - spytałem.
– Dlaczego? - odciął się George, tym razem zwracając się do mnie. - Spójrz na tę

przeklętą rzecz.

– Jaką przeklętą rzecz? - zapytałem.
– Na tę, tam - powiedział George. - Spójrz. To jest ten sam koń z połówką ogona,

stojący na zadnich nogach. Ten sam człowiek bez kapelusza, ten sam…

– Mówisz teraz o pomniku, który widzieliśmy na Ringplatz - odezwał się Harris.
– Nie, nie o tym - odpowiedział George. - Mówię o tym pomniku, tutaj!
– Jakim pomniku? - spytał Harris.
George patrzył na Harrisa, który potrafi, jeśli się postara, być niezłym aktorem. Jego

twarz wyrażała przyjazny smutek zmieszany z niepokojem. Wtedy George spojrzał na mnie.
Usiłowałem, na ile potrafiłem, naśladować wyraz twarzy Harrisa, dodając od siebie nutę
wyrzutu.

– Chcesz dorożkę? - powiedziałem najprzyjaźniej, jak umiałem. - Skoczę po nią.
– Po diabła mi dorożka?! - spytał niegrzecznie. - Czy wy nie znacie się na żartach?

Zupełnie jak stare baby. - To mówiąc, przebiegł przez most, zostawiając nas w tyle.

– Cieszę się, że to był tylko żart - powiedział Harris, kiedy go dogoniliśmy. -

Widziałem przypadek rozmiękczenia mózgu, który zaczął się…

– Och, jaki z ciebie mądrala - odciął się George. - Wiesz wszystko.
Zrobił się naprawdę nieprzyjemny. Poprowadziliśmy go za teatr na brzeg rzeki.

Powiedzieliśmy, że jest to najkrótsza droga i tak faktycznie było. Na placyku za teatrem
stała druga z drewnianych kopii. George spojrzał na nią i znowu go zamurowało.

– Co się stało? - zapytał uprzejmie Harris. - Chyba nie jesteś chory?
– Nie wierzę, że to jest najkrótsza droga - powiedział George.
– Zapewniam cię, że tak - perswadował Harris.
– A więc pójdę inną - odparł George.
Odwrócił się i odszedł, a my jak przedtem, podążyliśmy za nim.
Wzdłuż Ferdinand Strasse mówiliśmy o prywatnych zakładach dla obłąkanych, które,

jak twierdził Harris, nie były w Anglii dość dobrze prowadzone. Opowiadał o pewnym
swoim przyjacielu, pacjencie takiego zakładu, gdy George mu przerwał:

– Wydaje się, że masz sporo przyjaciół w domach wariatów.
Powiedział to najbardziej obraźliwym tonem, jakby chciał zasugerować, że właśnie tam

Harris znalazł najwięcej przyjaciół. Ale Harris nie rozzłościł się, tylko całkiem delikatnie
odpowiedział:

– To faktycznie dziwne, kiedy pomyśleć o tym, jak wielu z nich prędzej czy później tam

skończyło. Czasem się boję, że teraz…

Na rogu placu Wacława Harris, który był kilka stóp przed nami, zatrzymał się.
– To chyba dobra droga, nieprawdaż? - powiedział, wsadzając ręce do kieszeni i

patrząc z podziwem wzdłuż ulicy.

George i ja przystanęliśmy również. Dwieście jardów od nas na samym środku stał

trzeci upiorny pomnik. Myślę, że był najlepszy z trzech, najbardziej podobny i zwodniczy.
Stał, odcinając się od nieba: koń na tylnych nogach z ciekawie przyciętym ogonem,
jeździec z gołą głową, wskazujący zdobnym w pióra kapeluszem całkiem już widoczny
księżyc.

– Myślę, że jeśli nie macie nic przeciw temu - odezwał się George prawie patetycznie,

agresja całkiem mu minęła - podjedziemy dorożką.

– Sądzę, że wyglądasz dziwnie - powiedział uprzejmie Harris. - To coś z głową, czyż

nie?

– Przypuszczalnie tak - przyznał George.
– Zauważyłem, jak to się nasila - powiedział Harris - ale nie chciałem o tym mówić.

Wydaje ci się, że coś widzisz - mam rację?

– Nie, nie, to nie to - odrzekł szybko George. - Nie wiem, co mi jest.
– Ja wiem - stwierdził uroczyście Harris - i powiem ci. To niemieckie piwo, które

pijesz. Znam przypadek, kiedy pewien człowiek…

– Nie mów mi o nim teraz - przerwał mu George. - Myślę, że to prawda, ale jakoś nie

czuję się na siłach, żeby tego słuchać.

– Nie przywykłeś do pilznera - powiedział Harris.
– Zrezygnuję z piwa od dzisiaj wieczór - zgodził się George. - Myślę, że masz rację.

Jakoś do mnie nie pasuje.

Zabraliśmy go do domu i wsadziliśmy do łóżka. Był bardzo spokojny i okazywał

wdzięczność. Następnego wieczoru, po całodziennej jeździe, mając za sobą całkiem dobry
obiad, przy cygarach, usunąwszy luźne przedmioty z jego zasięgu, opowiedzieliśmy
George’owi o podstępie, jaki zaplanowaliśmy dla jego dobra. Kiedy skończyliśmy, spytał:

– Ile kopii tego pomnika widzieliśmy?
– Trzy - odpowiedział Harris.
– Tylko trzy? - zdziwił się George. - Jesteście pewni?
- Tak - odrzekł Harris. - A dlaczego pytasz? Sądzę, że niezupełnie uwierzył Harrisowi.
Z Pragi pojechaliśmy przez Karlsbad do Norymbergi. Podobno prawdziwi Niemcy, jak

umierają, mówią, że jadą do Karlsbadu, tak samo jak prawdziwi Amerykanie do Paryża.

Nie bardzo w to wierzę, zważywszy na to, że to zbyt małe miejsce i bez żadnych wygód dla
tłumu.

W Karlsbadzie wstaje się o piątej. Jest to modna godzina na przechadzkę, kiedy

orkiestra gra pod kolumnadą, a od szóstej do ósmej rano Sprudel jest wypełniony
stłoczonym, ściśniętym tłumem na całą milę. Można tu usłyszeć więcej języków, niż
odbijało się echem na wieży Babel. Polscy Żydzi, rosyjscy książęta, chińscy mandaryni i
tureccy paszowie, Norwegowie wyglądający, jakby wyszli ze sztuk Ibsena, kobiety z
Boulevardes, hiszpańscy grandowie i angielskie hrabiny, górale z Czarnogóry i milionerzy
z Chicago - wszystkich ich można spotkać co tuzin jardów. Karlsbad ma dla swoich gości
każdy luksus, wszystko z wyjątkiem pieprzu. Nie można go dostać za żadne pieniądze na
pięć mil od miasta. To, co możesz tu dostać bez pieniędzy, sprawia, że nie warto
wyjeżdżać. Dla czterech piątych karlsbadzkich kuracjuszy pieprz jest trucizną i dla dobra
kuracji został troskliwie usunięty z całej okolicy. Pieprzne grupy zbierają się w
Karlsbadzie celem podróży do jakiegoś miejsca bez tych ograniczeń i tam pozwalają sobie
na „pieprzne orgie”.

Norymberga rozczarowuje tych, którzy oczekiwali wyglądu średniowiecznego miasta.

Sporo tu osobliwych zakątków i malowniczych widoków, ale wszędzie otoczone są przez
wdzierającą się nowoczesność i nawet jeśli coś jest starożytne, nie jest tak stare, na jakie
wygląda. Mimo to Norymberga jest jak wciąż idealnie wyglądająca dama, w wieku nieco
trudnym, żeby zajść w ciążę, pokryta świeżą farbą i stiukami, lśniącymi w gazowych
płomieniach i elektrycznym świetle. Jednakże, patrząc uważniej, można dojrzeć jej
pomarszczone ściany i szare wieże.

ROZDZIAŁ 9.

Harris łamie prawo - Pomocny człowiek: niebezpieczeństwa, które go dręczą - Postępy
George ‘a na drodze zbrodni - Ci, do których Niemcy przybywają jako skarb i
błogosławieństwo - Angielski grzesznik: jego rozczarowania - Niemiecki grzesznik: jego
wyjątkowe korzyści - Coś, czego nie możesz zrobić z łóżkiem - Niedroga wada -
Niemiecki pies: jego głupia dobroć - Złe zachowanie chrząszcza - Ludzie, którzy
zachowują się tak, jak powinni - Mały niemiecki chłopiec - Jego umiłowanie legalności -
Jak zawieruszyć się z dziecięcym wózkiem - Niemiecki student: jego skarcona
premedytacja.

WSZYSCY trzej, w ten czy inny sposób, między Norymbergą a Szwarcwaldem,

narobiliśmy sobie kłopotów. W Stuttgarcie zaczął Harris, obrażając urzędnika.

Stuttgart jest uroczym miastem, czystym i jasnym, takim mniejszym Dreznem.

Dodatkową atrakcją jest to, że prawie nie trzeba zbaczać z drogi, żeby zobaczyć: średniej
wielkości galerię obrazów, małe muzeum starożytności i pół pałacu. Na tym kończysz
zwiedzanie i już możesz się bawić.

Harris nie wiedział, że obraża urzędnika. Wziął go za strażaka (wyglądał na niego) i

nazwał go dummer Esel.

W Niemczech nie wolno urzędnika nazwać głupim osłem, choć niewątpliwie ten

właśnie nim był. A oto, co się zdarzyło. W Stadtgarten Harris chciał wyjść i widząc przed
sobą otwartą bramę, przekroczył drut rozciągnięty w poprzek ulicy.

Harris utrzymuje, że nie zauważył tabliczki z napisem: „Durchgang verboten”, która

niewątpliwie wisiała na drucie.

Człowiek, który stał przy bramie, zatrzymał Harrisa i pokazał mu tabliczkę. Harris mu

podziękował i przeszedł. Mężczyzna poszedł za nim i wyjaśnił, że takie traktowanie
sprawy jest niedozwolone. Żeby wszystko było jasne, trzeba nadmienić, że Harris
powinien cofnąć się przez drut z powrotem do ogrodu. Harris powiedział urzędnikowi, że
napis głosi „przejście wzbronione” i dlatego, gdyby wszedł do ogrodu, złamałby prawo po
raz drugi. Ten sobie to przemyślał i zasugerował, że aby uniknąć kłopotu, Harris powinien
wrócić do ogrodu przez właściwe wejście, które było za rogiem, a następnie natychmiast
wyjść przez tę samą bramę. Wtedy Harris nazwał go głupim osłem. Kosztowało nas to
stracony dzień, a Harrisa czterdzieści marek.

Poszedłem w jego ślady w Karlsruhe, kradnąc rower. Nie chciałem ukraść roweru,

próbowałem tylko być usłużny. Pociąg zaczynał ruszać, kiedy zauważyłem, że rower
Harrisa jest ciągle w wagonie bagażowym - jak wtedy myślałem. Nikt mi nie pomógł.
Wskoczyłem do wagonu i wyciągnąłem go w ostatniej chwili. Prowadząc pojazd
tryumfalnie przez peron, zobaczyłem rower Harrisa stojący przy ścianie za jakimiś kankami
na mleko. Rower, który uratowałem, nie należał do Harrisa, ale do całkiem innego
człowieka. Byłem w niezręcznej sytuacji. W Anglii powinienem pójść do zawiadowcy i
wyjaśnić swoją pomyłkę. Ale w Niemczech nie zadowolą się wyjaśnieniem takiego

drobiazgu przez jednego człowieka. Ciągną cię, żebyś się tłumaczył przed pół tuzinem ludzi
i jeśli któregoś z tych pół tuzina nie ma pod ręką albo nie ma czasu cię wysłuchać, mają
zwyczaj zatrzymać cię na noc, żebyś wytłumaczył się następnego ranka.

Myślałem, że wystarczy usunąć rower z zasięgu wzroku, a potem bez żadnej

demonstracji czy zamieszania oddalić się spacerkiem. Znalazłem drewutnię, która
wydawała się odpowiednia, wprowadziłem do niej rower, kiedy niestety jakiś urzędnik
kolejowy w czerwonej czapce, z miną emerytowanego marszałka polnego, zauważył mnie i
wszedł do środka, po czym zapytał:

– Co pan robi z tym rowerem?
– Mam zamiar zostawić go w tej drewutni, żeby nie zawadzał - odpowiedziałem.
Próbowałem tonem głosu dać mu do zrozumienia, że przeprowadziłem przemyślaną i

potrzebną akcję, za którą władze kolei powinny mi podziękować, ale nie zareagował.

– Czy to pana rower? - zapytał.
– No… niezupełnie - odpowiedziałem.
– Czyj więc jest?! - zapytał ostro.
– Nie mogę panu powiedzieć - odrzekłem. - Nie wiem, czyj to rower.
– Skąd pan go zabrał? - padło następne pytanie. Jego ton był podejrzliwy i niemal

obraźliwy.

– Wziąłem go - odpowiedziałem z tak spokojną godnością, na jaką mogłem się w tej

chwili zdobyć - wziąłem go z pociągu. Faktem jest - kontynuowałem szczerze - że
popełniłem omyłkę.

Nie dał mi skończyć. Powiedział tylko, że też tak myślał, i dmuchnął w gwizdek.
To, co wydarzyło się potem, o ile pamiętam, nie było wcale zabawne. Przez cudowny

przypadek - można powiedzieć, że to Opatrzność czuwała nad nami - incydent zdarzył się
w Karlsruhe, gdzie miałem przyjaciela Niemca, urzędnika pewnej rangi. Gdybym miał
pecha i nie byłoby to w Karlsruhe albo mojego przyjaciela nie byłoby w domu… - nie chcę
się nad tym rozwodzić. Wyszedłem z tego - jak mówią - o mały włos. Chciałbym dodać, że
opuściłem Karlsruhe bez plamy na honorze, ale to nie byłaby prawda. W kręgach
policyjnych moje uwolnienie jest uważane za pewne naruszenie sprawiedliwości.

Ale wszystkie mniejsze grzechy bledną wobec grzechu bezprawia popełnionego przez

George’a. Incydent z rowerem zawstydził nas wszystkich, a w wyniku tego obaj zgubiliśmy
George’a. Później wyszło na jaw, że czekał na nas na zewnątrz posterunku, ale w tym
czasie tego nie wiedzieliśmy. Myśleliśmy, że być może pojechał sam do Baden-Baden.
Gorączkowo uchodząc z Karlsruhe i nie przemyślawszy sytuacji, wskoczyliśmy do
następnego pociągu i przeżyliśmy horror. Kiedy George zmęczony czekaniem wrócił na
stację, przekonał się, że odjechaliśmy, a razem z nami jego bagaż. Harris miał przy sobie
jego bilet. Ja służyłem za bankiera dla nas wszystkich, tak więc George mógł mieć w
kieszeni tylko trochę drobniaków. Później usprawiedliwiał się, że z tego powodu rozpoczął
karierę zbrodniarza, jak to bezdusznie stwierdzono w oficjalnym wezwaniu do sądu, w
związku z czym mnie i Harrisowi włosy stawały na głowach.

Trzeba wyjaśnić, że podróżowanie po Niemczech jest nieco skomplikowane. Kupujesz

bilet na stacji, z której wyjeżdżasz, do miejsca, do którego się udajesz. Mógłbyś myśleć, że
masz już umożliwioną podróż do celu, ale to nie wystarcza.

Kiedy twój pociąg nadjeżdża, usiłujesz się do niego wcisnąć, ale strażnik odprawia cię

machnięciem ręki. Gdzie są twoje listy uwierzytelniające? Pokazujesz mu swój bilet.
Wyjaśnia ci, że to cię jeszcze nie upoważnia do podróży. Zrobiłeś zaledwie pierwszy krok.
Musisz wrócić do okienka po dodatek, który nazywa się schnellzug bilet. Wracasz z tym
biletem, myśląc, że masz kłopoty za sobą. Pozwolono ci wsiąść i jak dotychczas wszystko
w porządku. Ale nie powinieneś siadać gdziekolwiek, nie powinieneś stać i nie
powinieneś chodzić. Musisz mieć następny bilet, tym razem tzw. platz bilet, który
upoważnia cię do przebywania w pewnej strefie. Często zastanawiałem się, co może
zrobić człowiek, który uparł się, że weźmie tylko jeden bilet. Czy wolno mu będzie biec za
pociągiem w odległości sześciu stóp? Albo może przyczepi sobie etykietę i wsiądzie do
wagonu towarowego? Albo znowu, co zrobią z człowiekiem, który mając schnellzug bilet,
stanowczo odmówi zakupu lub nie będzie miał pieniędzy na platz bilet. Czy pozwolą mu
leżeć na półce albo wisieć za oknem?

Wracając do George’a, miał tylko tyle pieniędzy, żeby kupić bilet trzeciej klasy na

osobowy do Baden-Baden - i to wszystko. Aby uniknąć dociekliwości konduktora, czekał,
aż pociąg zacznie ruszać i wtedy wskoczył do środka.

To był jego pierwszy grzech:
a) Wsiadanie do pociągu w biegu.
b) Po ostrzeżeniu przez urzędnika, żeby tego nie robił.
Drugi grzech:
a) Podróżowanie w wagonie wyższej klasy, niż opiewał na to posiadany bilet.
b) Odmowa zapłacenia różnicy w cenie, czego zażądał urzędnik. (George stwierdził, że

„nie odmówił”, tylko po prostu powiedział konduktorowi, że nie ma forsy).

Trzeci grzech:
a) Podróżowanie w wagonie wyższej klasy od tej, na którą opiewał bilet.
b) Odmowa zapłacenia różnicy w cenie, której zażądał urzędnik. (Znowu George

podaje w wątpliwość dokładność raportu. Wywrócił kieszenie i zaoferował konduktorowi
wszystko, co miał, to znaczy około ośmiu pensów w niemieckiej walucie. Wyraził również
chęć przesiadki do trzeciej klasy, ale w tym pociągu jej nie było. Zaofiarował się, że
pójdzie do wagonu bagażowego, ale oni tego nie słyszeli).

Czwarty grzech:
a) Zajęcie miejsca siedzącego bez zapłaty za nie.
b) Wałęsanie się po korytarzu. (Kiedy zabronili mu siedzenia bez zapłaty, a nie mógł

zapłacić, trudno powiedzieć, co właściwie miał robić).

Ale w Niemczech wyjaśnienie nie jest usprawiedliwieniem i jego podróż z Karlsruhe

do Baden-Baden była prawdopodobnie jedną z najdroższych, jakie zanotowano.

Zastanawiając się nad łatwością i częstością, z którą można w Niemczech wpaść w

kłopoty, trzeba stwierdzić, że ten kraj jest miły i błogosławiony dla przeciętnego, młodego
Anglika. Dla studenta medycyny, dla zjadacza obiadów w Temple, dla oficera na urlopie

życie w Londynie jest męczące. Zdrowy Brytyjczyk oddaje się przyjemnościom
bezprawnie, inaczej nie sprawia mu to satysfakcji. Nic, co może zrobić bez wysiłku, nie
sprawia mu żadnej przyjemności. Mieć jakiekolwiek kłopoty - oto, co budzi w nim
błogość. Obecnie Anglia daje mu mało okazji w tym względzie. Wpakowanie się w
kłopoty wymaga dużo uporu ze strony młodego Anglika.

Pewnego dnia rozmawiałem o tym z naszym starszym opiekunem kościelnym. Był to

ranek dziesiątego listopada i obaj przeglądaliśmy, nieco zaniepokojeni, doniesienia
policyjne. Jak zwykle, grupa młodych ludzi zakłóciła spokój nocy poprzedzającej
Criterion. Mój przyjaciel, opiekun kościelny, miał synów, a ja siostrzeńca, nad którym
roztaczam ojcowską opiekę, a który, jak sądzi jego kochająca matka, przebywa w Londynie
jedynie w celu studiowania inżynierii. Przez szczęśliwy przypadek nie znaleźliśmy na
liście żadnych znajomych nazwisk spośród zatrzymanych w areszcie i uspokojeni
zaczęliśmy moralizować na temat szaleństwa i deprawacji młodzieży.

– To bardzo znamienne - powiedział mój przyjaciel, opiekun kościelny - jak Criterion

zmusza do zachowania tradycji pod tym względem. Kiedy ja byłem młody, nigdy
wieczorem nie obyło się bez awantury w czasie Criterionu.

– Zupełny bezsens - zauważyłem.
– To takie monotonne - odpowiedział. - Nie mam pojęcia - ciągnął, a przez jego

pomarszczoną twarz przebiegł marzycielski uśmiech - jak można być niewymownie
zmęczonym spacerem z Piccadilly Circus na posterunek policji przy Vine Street. W końcu
co mieliśmy lepszego do roboty. Po prostu nic. Czasem mogliśmy zgasić lampę uliczną, a
ktoś mógł przyjść i zapalić ją znowu. Jeśli ktoś obrażał gliniarza, on po prostu nie zwracał
na to uwagi. Nawet nie wiedział, że jest obrażany, a jeśli wiedział, wydawał się o to nie
dbać. Mogłeś walczyć z portierem z Covent Garden, jeśli cię cieszyły takie rzeczy. Ogólnie
mówiąc, portier najlepiej na tym wychodził, a ciebie kosztowało to pięć szylingów, a kiedy
nie podał ceny, było to nawet pół korony. Nigdy nie uważałem tego sportu za szczególnie
pobudzający. Próbowałem kiedyś powozić dwukołową dorożką. Zawsze było to uważane
za szczyt nowoczesności. Kiedyś późno w nocy ukradłem ją sprzed jakiegoś domu
publicznego na Dean Street i pierwszą rzeczą, jaka mi się przytrafiła, było zatrzymanie
dorożki przez starszą panią z trojgiem dzieci na Golden Square. Dwoje z nich płakało, a
trzecie prawie spało. Zanim zdążyłem uciec, wrzuciła dzieciaki do dorożki, wzięła mój
numer, zapłaciła mi, jak powiedziała, szylinga ponad urzędową taryfę i skierowała pod
adres nieco poza miejsce, które nazwała północnym Kensingtonem. Bogiem a prawdą to
miejsce okazało się drugim końcem Willesden. Koń był zmęczony, a droga zabrała nam
ponad dwie godziny. Była to najpowolniejsza przejażdżka, w jakiej kiedykolwiek brałem
udział. Próbowałem raz czy dwa przekonać dzieci, że odwiozę je z powrotem do starszej
pani, ale za każdym razem kiedy otwierałem okienko w dachu, żeby z nimi pomówić,
najmłodszy chłopiec zaczynał płakać, a kiedy oferowałem innym woźnicom zamianę kursu,
większość odpowiadała mi słowami modnej wówczas piosenki: „Och, George, czy nie
myślisz, że posuwasz się trochę za daleko?”.

Jeden z nich zaofiarował się, że zawiezie mojej żonie moje ostatnie przesłanie. Inny

obiecał zorganizować ekspedycję celem odkopania mnie na wiosnę.

Kiedy wsiadłem na kozioł, wyobraziłem sobie, że zawiozę starego, surowego

pułkownika do jakiegoś pustego, pozbawionego dorożek rejonu, pół tuzina mil stąd, i tam
zostawię go klnącego na krawężniku. To mogłaby być dobra, sportowa zabawa albo i nie,
zależnie od okoliczności i pułkownika.

Pomysł wycieczki na odległe przedmieście w charakterze niańki całego przedszkola

bezradnych dzieci nigdy nie przyszedł mi do głowy. Londyn - ciągnął, wzdychając mój
przyjaciel, opiekun kościelny - wymaga wysiłków, dostarczając niewiele okazji
miłośnikom nielegalnych przedsięwzięć.

Z drugiej strony, teraz w Niemczech o kłopoty nie trzeba się prosić. Tu jest wiele

rzeczy, których nie wolno robić, a które są całkiem łatwe do zrobienia. Każdemu młodemu
Anglikowi tęskniącemu za kłopotami, których nie może zaznać we własnym kraju,
doradzałbym kupno biletu do Niemiec w jedną stronę, bo powrotny, leżąc miesiąc, mógłby
się zmarnować.

W policyjnym przewodniku po Vaterlandzie młody Anglik znajdzie listę występków,

których dokonanie podniecająco go zainteresuje. W Niemczech nie wolno wywieszać łóżka
za okno. Mógłby od tego zacząć. Bujanie łóżka za oknem wpędziłoby Anglika w kłopoty
jeszcze przed śniadaniem. W domu sam mógłby zwisać z okna i nikt nie miałby nic przeciw
temu, pod warunkiem że nie zasłaniałby komuś światła albo nie zerwałby się i nie zranił
jakiegoś przechodnia poniżej.

W Niemczech nie wolno chodzić po ulicach w przebraniu. Pewien mój znajomy szkocki

góral, który przyjechał spędzić zimę w Dreźnie, pierwszych kilka dni pobytu strawił,
dyskutując o tym z saskim rządem.

Zapytali, co robi w tym przebraniu. Nie był miłym rozmówcą. Powiedział, że je nosi.

Wtedy zapytali, dlaczego je nosi. Odpowiedział, że po to, żeby było mu ciepło.
Powiedzieli szczerze, że mu nie wierzą, i zakwaterowali w zamkniętym pomieszczeniu.
Konieczne było osobiste zeznanie angielskiego ministra, aby zapewnić władze, że szkocka
spódniczka jest zwyczajowym ubraniem wielu szanowanych, przestrzegających prawo
brytyjskich obywateli. Przyjęli do wiadomości to stwierdzenie jako notę dyplomatyczną,
ale pozostali przy swoim przekonaniu do dziś. Przyzwyczaili się do angielskiego turysty,
ale dżentelmen z Leicestershire, zaproszony na polowanie przez kilku niemieckich
oficerów, po wyjściu z hotelu został natychmiast odprowadzony z koniem i dobytkiem, aby
wytłumaczył się ze swojej frywolności.

Inną rzeczą, której nie wolno robić na ulicach miast niemieckich, jest karmienie koni,

osłów lub mułów, czy to swoich własnych, czy też należących do innych ludzi. Jeśli chwyci
cię nagła pokusa, żeby nakarmić czyjegoś konia, musisz dogadać się ze zwierzakiem, żeby
przyjął posiłek w jakimś odpowiednio zatwierdzonym miejscu.

Nie wolno ci rozbijać szkła lub porcelany na ulicy ani w żadnym innym miejscu

publicznym. Jeśli to zrobisz, musisz pozbierać wszystkie kawałki. Co masz zrobić z tymi
kawałkami, jak je już pozbierasz - nie umiem powiedzieć. O ile mi wiadomo, nie wolno ci
wyrzucić ich gdziekolwiek czy rozstać się z nimi w jakikolwiek sposób. Przypuszczalnie

oczekuje się, że będziesz je nosił ze sobą aż do śmierci, a potem będziesz z nimi zakopany;
być może jednak pozwolą ci je połknąć.

Na niemieckich ulicach nie wolno strzelać z kuszy. Niemiecki prawodawca nie

zadowala się przestępstwami przeciętnego człowieka - zbrodniami, które ktoś chce
popełnić, ale nie musi - dodatkowo martwi się wyobrażeniami tych wszystkich rzeczy,
które wędrowny maniak może chcieć zrobić.

W Niemczech nie ma paragrafu przeciwko ludziom stojącym na głowie na środku drogi:

na to jeszcze nie wpadli. Ale być może w najbliższym czasie jakiś niemiecki mąż stanu,
będąc w cyrku i widząc akrobatów, zastanowi się nad tym niedopatrzeniem. Wtedy
natychmiast zabierze się do pracy i naszkicuje klauzulę zabraniającą ludziom, pod karą
grzywny, stania na głowach na środku drogi.

Urokiem niemieckiego prawa jest ustalona cena za każde wykroczenie. Nie musisz jak

w Anglii nie spać po nocach, zastanawiając się, czy skończy się na grzywnie, powiedzmy,
czterdziestu szylingów, czy trafiając na sędziego w nieszczęśliwym dla siebie momencie,
dostaniesz siedem dni odsiadki. Tu wiesz dokładnie, ile cię będzie kosztować cała zabawa.
Możesz położyć pieniądze na stole, otworzyć policyjny przewodnik i zaplanować swoje
wakacje z dokładnością do pięćdziesięciu fenigów. Na rzeczywiście tani wieczór
polecałbym spacer niewłaściwą stroną chodnika po ostrzeżeniu, że tak nie można robić.
Obliczam, że wybierając swoją dzielnicę i trzymając się bocznych ulic, można spacerować
cały wieczór po złej stronie chodnika za nieco ponad trzy marki.

W niemieckich miastach nie wolno chodzić grupami „po zmroku”. Nie jestem całkiem

pewien, jak wielu ludzi tworzy grupę, i żaden urzędnik, z którym rozmawiałem na ten
temat, nie czuł się kompetentny, żeby określić dokładną liczbę osób.

Pewnego razu spytałem mojego niemieckiego przyjaciela, który wybierał się do teatru z

żoną, teściową, pięciorgiem swoich dzieci, siostrą, jej narzeczonym i z dwiema
siostrzenicami, czy nie sądzi, że ryzykuje podpadnięcie pod to prawo. Nie przyjął mojej
sugestii jako żartu. Rzucił okiem na całą grupę.

– Och, nie przypuszczam - powiedział. - Widzisz, my wszyscy jesteśmy jedną rodziną.
– W paragrafie brak wzmianki o tym, czy rodzina to też grupa - odpowiedziałem. -

Wspomina się po prostu o „grupie”. Nie mówię tego w jakimś niepochlebnym sensie, ale
ujmując to etymologicznie, osobiście jestem skłonny określić wasze zgromadzenie jako
„grupę”. Czy policja przyjmie taki sam punkt widzenia, czy nie, to się okaże. Tylko cię
ostrzegam.

Przyjaciel był skłonny zlekceważyć moje obawy, ale jego żona zdecydowała, że lepiej

będzie nie ponosić żadnego ryzyka rozbicia towarzystwa przez policję na samym początku
wieczoru, więc rozdzielili się, planując spotkanie wszystkich razem w holu teatru.

Inną pasją, którą musisz powstrzymać w Niemczech, jest wyrzucanie rzeczy przez okno.

Koty nie są żadnym usprawiedliwieniem. W czasie pierwszego tygodnia mojego pobytu w
Niemczech byłem ciągle budzony przez koty. Pewnej nocy ogarnęło mnie szaleństwo.
Zebrałem mały arsenał - dwa albo trzy kawałki węgla, kilka twardych gruszek, parę
ogórków, jakieś jajko, które znalazłem na kuchennym stole, butelkę po wodzie sodowej i

jeszcze kilka przedmiotów tego rodzaju - i otworzywszy okno, zbombardowałem miejsce,
skąd zdawał się dochodzić hałas. Nie przypuszczam, żebym w cokolwiek trafił. Nie znam
człowieka, który by trafił w kota, z wyjątkiem być może przypadku, kiedy celuje w coś
innego. Znałem snajperów, zdobywców nagrody królowej, ludzi tego rodzaju, którzy
strzelali do kotów z rewolwerów z odległości pięćdziesięciu jardów i nigdy nie trafili.
Często o tym myślałem. Nie ten jest strzelcem wyborowym, kto trafia byka między oczy lub
biegnącego jelenia, ale ten, kto mógłby się pochwalić, że zastrzelił kota.

Tak czy owak, przepłoszyłem je. Być może jajko je rozdrażniło. Kiedy je brałem,

zauważyłem, że nie wygląda na świeże. Potem wróciłem do łóżka, mając nadzieję, że
skończyłem sprawę.

Dziesięć minut później gwałtownie zadzwonił elektryczny dzwonek. Starałem się to

zignorować, ale dzwonił zbyt natarczywie, więc włożywszy szlafrok, zszedłem do bramy.
Stał tam policjant. Miał wszystkie rzeczy, które wyrzuciłem przez okno zebrane w stosik,
naturalnie z wyjątkiem jajka. Najwyraźniej je pozbierał.

– Czy te rzeczy są pańskie? - zapytał.
– Były moje, ale osobiście skończyłem z nimi. Każdy może je mieć - pan także.
Zignorował moją ofertę - powiedział:
– Pan wyrzucił te rzeczy przez okno.
– Ma pan rację - przyznałem. - Wyrzuciłem je.
– Dlaczego wyrzucił je pan przez okno? - zapytał.
Niemiecki policjant kieruje się swoistym kodem zadawania pytań, ułożonym specjalnie

dla niego; nigdy ich nie zmienia ani żadnego nie omija.

– Rzucałem przez okno w jakieś koty - odpowiedziałem.
– Jakie koty? - zapytał.
Takie pytanie mógł zadać tylko niemiecki policjant. Orzekłem z takim sarkazmem, jaki

udało mi się wyrazić swoim akcentem, że jest mi wstyd, ale nie potrafię mu powiedzieć,
jakie to były koty. Wyjaśniłem, że dla mnie osobiście były obce, ale jeśli policja zbierze
razem wszystkie koty na posterunku, zrobię przegląd i spróbuję rozpoznać je po wrzasku.

Niemiecki policjant nie zna się na żartach, chociaż wierzę, że jest wyznaczona spora

grzywna za żarty z niemieckiego munduru; nazywają to „znieważeniem urzędnika”.

Odpowiedział, że nie jest obowiązkiem policji pomagać mi w rozpoznaniu kotów. Jej

obowiązkiem jest tylko nałożenie na mnie grzywny za wyrzucanie przedmiotów z okna.

Zapytałem, co powinien w Niemczech zrobić człowiek budzony przez koty noc po nocy.

Wyjaśnił, że mógłbym złożyć skargę przeciw właścicielowi kota, a wtedy policja mogłaby
go upomnieć i, jeśli to konieczne, nakazać zlikwidowanie kota. Kto miałby zlikwidować
kota i co kot miałby robić w czasie procesu - nie wyjaśnił.

Poprosiłem, żeby zaproponował, jak miałbym znaleźć właściciela kota. Pomyślał

chwilę, a potem zasugerował, że mógłbym śledzić kota aż do domu.

Nie byłem skłonny dłużej się z nim sprzeczać, gdyż mógłbym powiedzieć coś, co tylko

pogorszyłoby sprawę. Tak czy owak, nocna zabawa kosztowała mnie dwanaście marek. Od
początku do końca żaden z czterech niemieckich urzędników którzy przesłuchiwali mnie w

tej sprawie, nie widział nic absurdalnego w tym postępowaniu.

Ale w Niemczech większość ludzkich wad i głupoty ginie jako błahostki w porównaniu

z ogromem winy, jaką stanowi chodzenie po trawie. Nigdzie, w żadnych okolicznościach i
nigdy nie możesz w Niemczech chodzić po trawie. Trawa jest tam prawdziwym fetyszem.
Położenie stopy na niemieckiej trawie może być tak wielkim świętokradztwem jak taniec
na mahometańskim dywaniku modlitewnym.

Prawdziwe psy szanują niemiecką trawę. Żaden niemiecki pies nie może marzyć o

położeniu na niej łapy. Jeśli w Niemczech widzisz psa pędzącego po trawie, z całą
pewnością jest to pies jakiegoś niezbyt obytego obcokrajowca.

W Anglii, kiedy nie chcemy wpuścić gdzieś psów, stawiamy drucianą siatkę wysoką na

sześć stóp, z kolcami na wierzchu. W Niemczech stawia się na środku tabliczkę z
ogłoszeniem: „Hunden verboten”, a pies, który ma niemiecką krew, patrzy na tę tabliczkę i
odchodzi daleko.

Pewnego razu widziałem w niemieckim parku, jak ogrodnik stąpał ostrożnie po trawie

w filcowych butach i przeniósł stamtąd chrząszcza, umieszczając go łagodnie, lecz
stanowczo na żwirze, po czym czuwał surowo nad owadem, patrząc, czy nie próbuje
wracać na trawę, a chrząszcz, który wyglądał na trochę zawstydzonego, szedł pospiesznie
rynsztokiem i skręcił na ścieżkę oznaczoną Ausgang.

W niemieckich parkach osobne drogi są przeznaczone dla różnych członków

społeczeństwa i żadna osoba, pod groźbą utraty wolności lub majątku, nie może chodzić po
drodze przeznaczonej dla innych.

Są specjalne ścieżki dla „rowerzystów” i specjalne ścieżki dla „pieszych”, aleje dla

„jeźdźców”, drogi dla ludzi w lekkich pojazdach i drogi dla ludzi w ciężkich pojazdach,
szlaki dla dzieci i „samotnych pań”. To, że nie ma jeszcze osobnych tras dla „łysych
panów” albo „nowoczesnych kobiet”, zawsze uderzało mnie jako przeoczenie.

W Grosse Garten w Dreźnie natknąłem się na starszą panią, oszołomioną i stojącą

bezradnie u zbiegu siedmiu szlaków. Każdy z nich był strzeżony przez groźny napis
ostrzegający wszystkich poza tymi, dla których był przeznaczony.

– Przepraszam, że pana fatyguję - odezwała się starsza pani, słysząc, że mówię po

angielsku i czytam po niemiecku - ale czy mógłby pan powiedzieć mi, kim jestem i którędy
mogłabym pójść?

Przyjrzałem się jej dokładnie. Doszedłem do wniosku, że jest „dorosła” i „piesza” i

wskazałem jej ścieżkę. Popatrzyła na nią i wydała się rozczarowana.

– Ale ja nie chcę tam iść - stwierdziła. - Czy nie mogę iść tamtędy?
– Wielkie nieba, skądże, proszę pani. Ta ścieżka zarezerwowana jest dla dzieci.
– Ale ja im nie zrobię żadnej krzywdy - powiedziała starsza pani z uśmiechem.
Nie wyglądała na taką, co mogłaby wyrządzić im jakąkolwiek krzywdę.
– Proszę pani - odpowiedziałem. - Gdyby to zależało ode mnie, zaufałbym pani i puścił

panią tą ścieżką, choćby mój pierworodny był na drugim jej końcu, aleja mogę tylko
poinformować panią co do praw, jakie obowiązują w tym kraju. Dla pani, dorosłej kobiety,
ryzykowanie spaceru po tej ścieżce prowadzi do pewnej grzywny, jeśli nie uwięzienia. Oto

jest pani ścieżka, wyraźnie oznakowana: „Nur für Fussgänger” i jeśli posłucha pani mojej
rady, uda się pani wzdłuż tej dróżki. Nie wolno pani tu stać i się wahać.

– Ale ona prowadzi trochę nie w tym kierunku, w którym chcę iść - zauważyła starsza

pani.

– Ona prowadzi w kierunku, w którym powinna pani chcieć iść - odpowiedziałem i się

rozstaliśmy.

W niemieckich parkach są specjalnie oznakowane siedzenia „Tylko dla dorosłych” (Nur

für Erwachsene) i mały niemiecki chłopiec, czytając napis, niepewny, czy może usiąść,
przeszedł, polując na miejsce, na którym dzieciom wolno odpoczywać. Dopiero tam
ostrożnie usiadł, nie dotykając stolarki zabłoconymi butami.

Wyobrażam sobie takie miejsce w parku Regent czy St. James oznakowane „Tylko dla

dorosłych”. Każde dziecko na pięć mil wokoło próbowałoby dostać się na to siedzenie,
wyrzucając z niego inne dzieci. Co do „dorosłych”, nigdy nie mogliby podejść bliżej niż na
pół mili od ławki z powodu tłumu dzieci.

Mały niemiecki chłopiec, który przypadkowo usiadłby na takim miejscu, nie czytając

napisu, zerwałby się zaraz po wytknięciu mu omyłki i odszedłby ze spuszczoną głową,
czerwieniąc się ze wstydu i żalu.

Nie to, żeby niemieckie dziecko było zaniedbane przez ojcowski rząd. W niemieckich

parkach i ogrodach publicznych są przewidziane dla niego specjalne miejsca (Spielplätze),
wszystkie zaopatrzone w stertę piachu. Tu może bawić się w robienie babek i budować
zamki z piasku, ile dusza zapragnie. Dla niemieckiego dziecka babka zrobiona z innego
błota niż to, jawi się jako coś niemoralnego - nie da mu żadnej satysfakcji, a jego dusza
zbuntowałaby się przeciw takiej nielojalności.

– Ta babka - mogłoby sobie powiedzieć - nie jest zrobiona z rządowego błota

specjalnie przeznaczonego do tego celu. Nie została wykonana w miejscu zaplanowanym i
ustanowionym przez rząd w celu robienia babek. Taka nielegalna babka nie przyniesie
błogosławieństwa.

I dopóki jego ojciec nie zapłaci odpowiedniej grzywny, a dziecko nie otrzyma

odpowiedniego lania, sumienie będzie je niepokoić.

Inną wspaniałą rzeczą, będącą w Niemczech przedmiotem zdenerwowania, jest

dziecinny wózek. To, co możesz robić z Kinderwagen, jak go nazywają, a czego ci nie
wolno, stanowi niemieckie prawo. Po przeczytaniu go dochodzisz do wniosku, że
człowiek, który pcha dziecięcy wózek przez niemieckie miasto, nie łamiąc przy tym prawa,
może być uważany za dyplomatę.

Nie powinieneś marudzić z wózkiem i nie powinieneś iść zbyt szybko. Nie wolno

zastępować nikomu drogi i jeśli ktoś idzie naprzeciwko, należy mu ustąpić. Jeżeli chcesz
się z wózkiem zatrzymać, musisz się udać na specjalne, wskazane miejsce, gdzie wózki
mogą się zatrzymywać, a jeśli tam dotrzesz, musisz się zatrzymać. Nie wolno ci z wózkiem
przekraczać drogi. Jeśli się zdarzy, że ty i twoje dziecko mieszkacie na drugiej stronie
ulicy, to wasza wina. Nie wolno ci nigdzie zostawiać wózka, a zabrać go ze sobą możesz
tylko do wyznaczonych miejsc. Trzeba powiedzieć, że w Niemczech możesz wyjść z

wózkiem i w ciągu pół godziny wpaść w kłopoty, które mogą trwać i miesiąc. Każdy młody
Anglik zabiegający o awanturę z policją nie może zrobić lepiej, jak przyjeżdżając do
Niemiec z dziecinnym wózkiem.

W Niemczech nie powinieneś zostawiać swoich drzwi frontowych nie zamkniętych na

klucz po dziesiątej wieczór i nie wolno ci we własnym domu grać na pianinie po
jedenastej.

W Anglii nigdy nie czułem ochoty do gry na pianinie ani nie słyszałem o nikim innym,

kto grałby po jedenastej wieczorem. Ale to zupełnie inna sprawa, kiedy ci mówią, że nie
wolno tego robić. Tu, w Niemczech, nigdy nie czułem, że zależy mi na pianinie aż do
jedenastej; po tej godzinie mógłbym siedzieć i z przyjemnością słuchać Modlitwy dziewicy
czy uwertury do Zampa.

Z drugiej strony, dla miłujących prawo Niemców muzyka po jedenastej w nocy

przestaje być muzyką – staje się grzeszną rozrywką i jako taka nie daje im zadowolenia.

W Niemczech jedynym indywidualistą, który marzy o przekroczeniu przepisów prawa,

jest niemiecki student, ale tylko do ściśle zdefiniowanej granicy. Zwyczajowo są dla niego
zarezerwowane pewne przywileje, ale nawet one są jasno określone i zrozumiałe.

Na przykład: niemiecki student może się upić i zasnąć w rynsztoku bez żadnej innej kary

niż wręczenie następnego ranka napiwku policjantowi, który go znalazł i zaniósł do domu.
Do tego celu musi jednak wybrać rynsztok na bocznej ulicy. Czując zbliżającą się utratę
świadomości, niemiecki student używa wszystkich pozostałych sił, by dostać się za róg,
gdzie może zwalić się na ziemię bez obawy.

W niektórych dzielnicach wolno mu dzwonić do drzwi. Czynsz za mieszkanie w tych

okolicach jest niższy niż w innych dzielnicach miasta. Pewną uciążliwością jest
konieczność ustalenia dla rodziny specjalnego kodu dzwonienia do drzwi, aby było
wiadomo, czy wezwanie jest prawdziwe, czy nie. Odwiedzając taki dom późno w nocy,
należy znać ten kod, gdyż dzwoniąc uporczywie, można oberwać wiadrem wody.

Niemieckim studentom wolno również gasić światła w nocy, ale ostrzega się przed

gaszeniem zbyt wielu świateł. Wesoły niemiecki student na ogół trzyma się limitu,
zadowalając się pół tuzinem świateł na noc.

Podobnie wolno mu krzyczeć i śpiewać, kiedy wraca do domu przed wpół do trzeciej, a

w pewnych restauracjach ma prawo objąć Fräulein ramieniem. Aby zapobiec wszelkim
sugestiom o nieprzyzwoitości, kelnerki w restauracjach, gdzie bywają studenci, są zawsze
troskliwie wybrane spośród statecznych i starszych kobiet, dzięki czemu niemiecki student
może cieszyć się flirtem bez strachu i bez wyrzutów z czyjejkolwiek strony.

Niemcy są ludźmi przestrzegającymi prawa.

ROZDZIAŁ 10.

Baden-Baden z punktu widzenia gości - Piękno wczesnego ranka z perspektywy
poprzedniego popołudnia - Odległość mierzona za pomocą cyrkla - I mierzona nogami -
George rozlicza się ze swoim sumieniem - Leniwy rower - Jazda na rowerze według
plakatu: jego relaksujące działanie - Rowerzysta na plakacie: jego strój i metoda - Gryf
jako zwierzę domowe - Pies z dobrą samooceną - Koń, który został zwymyślany.

POWAŻNĄ jazdę rowerami zaczęliśmy od Baden-Baden, o którym trzeba powiedzieć,

że jest równie przyjemne jak inne kurorty. Zaplanowaliśmy dziesięciodniową trasę, która
obejmuje Szwarcwald, oraz jazdę wzdłuż Donau-Thal, gdzie przez dwadzieścia mil od
Tuttlingen do Sigmaringen droga prowadzi chyba najpiękniejszą doliną w Niemczech.
Dunaj wije się tutaj w wąskim korycie wśród niezepsutych wiosek starego świata,
starożytnych klasztorów usadowionych na zielonych pastwiskach, gdzie wciąż jeszcze
bosonogi i goło-głowy zakonnik w krótkich, trykotowych spodniach, opasany sznurem,
prowadzi owce z kijem pasterskim w ręce, po stokach wzgórz, przez skalisty las, między
pionowymi ścianami klifu, którego każda wyniosła turnia jest uwieńczona ruinami fortecy,
kościoła czy zamku, razem z panoramą Wogezów, gdzie połowa ludności odczuwa gorzki
ból, kiedy rozmawiasz z nią po francusku, a druga połowa obraża się, kiedy mówisz do niej
po niemiecku, i wybucha pogardliwym oburzeniem na pierwszy dźwięk angielskiego. Jest
to stan rzeczy, który pokazuje, jak nerwowym zajęciem jest rozmowa z obcym
człowiekiem.

Realizacja w całości naszego programu nie została uwieńczona sukcesem, bo ludzkie

czyny opóźniają się zawsze w stosunku do zamiarów.

O trzeciej po południu łatwo powiedzieć, a nawet w to uwierzyć: „Wstajemy o piątej

rano, zjemy śniadanie o wpół do szóstej i o szóstej wyruszamy w drogę”. Należy
zauważyć, że w ten sposób przebędziemy już kawał drogi, zanim zaczną się najgorętsze
godziny dnia.

– O tej porze roku wczesny ranek jest najlepszą porą dnia, nieprawdaż? - dodaje ktoś.
– Och, niewątpliwie.
– Jest tak chłodno i świeżo.
– I półcienie są takie niezwykłe.
Pierwszego ranka dotrzymaliśmy obietnic. Towarzystwo zbiera się o wpół do szóstej.

Jest bardzo ciche, trzyma się osobno, jest nieco upierdliwe, skłonne do gderania
najedzenie, a także na większość innych rzeczy. Atmosfera nasyca się skondensowaną,
szukającą ujścia drażliwością.

Wieczorem słychać głos Kusiciela:
– Myślę, że jeśli wyruszymy punktualnie o wpół do siódmej, to wystarczy.
Głos Cnoty protestuje słabo:
– To by łamało nasze postanowienie.
Kusiciel odpowiada:

– Postanowienia są dla ludzi, a nie ludzie dla postanowień. - Diabeł umie sprofanować

Pismo Święte dla własnych celów. - Poza tym to burzy cały porządek hotelowy, pomyśl o
biednej obsłudze.

Głos Cnoty kontynuuje, ale już słabiej:
– W tych stronach wszyscy wstają wcześnie.
– Nie robiliby tego, gdyby nie musieli, biedacy! Powiedzmy, śniadanie punktualnie o

wpół do siódmej. To nikomu nie będzie przeszkadzać.

W ten sposób Grzech występuje w przebraniu Dobra i człowiek śpi do szóstej,

oszukując sumienie, które jednakże nie wierzy, żeby ten ktoś robił to bezinteresownie, ze
względu na innych. Znam takie wymówki ciągnące się aż do godziny siódmej.

Podobnie odległość zmierzona cyrklem nie jest dokładnie taka sama jak przemierzona

nogami.

– Dziesięć mil na godzinę przez siedem godzin: siedemdziesiąt mil. Miła i łatwa

dzienna trasa.

– Są jakieś podjazdy pod strome wzgórza?
– Po drugiej stronie będzie zjazd. Powiedzmy osiem mil na godzinę, czyli około

sześćdziesięciu mil. Gott in Himmel! Jeśli nie możemy osiągnąć przeciętnej ośmiu mil na
godzinę, to lepiej jedźmy na wózkach inwalidzkich.

Na papierze wydaje się niepodobieństwem przejechać mniej. Ale o czwartej po

południu głos obowiązku nie brzmi już tak triumfalnie:

– Tak, przypuszczam, że damy radę.
– Och, nie ma pośpiechu! Nie bądźmy drobiazgowi. Śliczny stąd widok, czyż nie?
– Bardzo. Nie zapominaj, że jesteśmy dwadzieścia pięć mil od St. Blasien.
– Ile?
– Dwadzieścia pięć mil, no może troszkę więcej.
– Chcesz powiedzieć, że zrobiliśmy tylko trzydzieści pięć mil?
– Niestety.
– Nonsens, nie wierzę twojej mapie.
– To niemożliwe. Jedziemy nieprzerwanie od samego rana.
– Niezupełnie. Po pierwsze, nie wyruszyliśmy przed ósmą.
– Za kwadrans ósma.
– No tak, za kwadrans ósma - robiliśmy przystanki co sześć mil.
– Zatrzymywaliśmy się tylko, żeby podziwiać widoki. Nie ma sensu przyjeżdżać, aby

zwiedzać kraj i wcale go nie oglądać.

– I musieliśmy wjeżdżać pod górę kilka razy.
– A poza tym dzisiaj jest wyjątkowy upał.
– W porządku, nie zapominaj, że do St. Blasien jest jeszcze dwadzieścia pięć mil, to

wszystko.

– Czy są jakieś wzgórza?
– Są dwa, do góry i na dół.
– Zdawało mi się, że mówiłeś, że do St. Blasien jest z góry.

– Przez ostatnie dziesięć mil. Ale stąd mamy jeszcze dwadzieścia pięć mil.
– Czy jest coś jest między nami a St. Blasien? A co to za mała miejscowość nad

jeziorem?

– To nie jest St. Blasien ani nawet blisko niego. Niebezpiecznie jest zmieniać trasę.
– Niebezpiecznie jest się przepracowywać. We wszystkim potrzebny jest umiar. Ta

piękna mała miejscowość to Titisee, jak mówi mapa. Popatrz, jakie tam musi być dobre
powietrze.

– W porządku, zgadzam się. To właśnie ty sugerowałeś dotarcie do St. Blasien.
– Och, nie jestem napalony na St. Blasien. Zakazana mieścina w jakiejś tam dolinie.

Wydaje mi się, że to Titisee będzie dużo przyjemniejsze.

– Całkiem blisko, prawda?
– Pięć mil.
Chór głosów:
– Zatrzymamy się w Titisee!
Już pierwszego dnia naszej jazdy George odkrył różnicę między teorią a praktyką.
– Myślę - powiedział (jechał sam, a Harris i ja jechaliśmy z przodu na tandemie) - że

wpadłem na pewien pomysł: pod górę jedźmy pociągiem, a zjeżdżajmy na rowerach.

– Ale pociągi nie wjeżdżają na każde wzgórze w Szwarcwaldzie.
– Podejrzewałem, że nie wjeżdżają - warknął George i na chwilę zapadła cisza.
– Poza tym - zauważył Harris, drążąc temat - nie chciałbyś pewnie jechać tylko w dół.

To nie byłaby czysta gra. Trzeba mieć trochę nierówności i trochę płaskiego terenu.

Znowu zapadła cisza przerwana tym razem przez George’a.
– Nie wypruwajcie sobie przeze mnie żył - powiedział.
– Co masz na myśli? - zapytał Harris.
– Mam na myśli to, że jeśli się zdarzy, że pociąg jedzie pod górę, nie skorzystacie z

mojego pomysłu z obawy, żeby nie ranić moich uczuć. Osobiście jestem gotowy jechać
pociągiem na wszystkie wzgórza, nawet jeśli to nie jest czysta gra. Jakoś uspokoję swoje
sumienie. Wstawałem co dzień o siódmej przez cały tydzień i myślę, że coś mi się za to
należy. Zupełnie mnie w tej sprawie nie rozumiecie.

Obiecaliśmy o tym pamiętać i jechaliśmy jak głupi, aż znowu George się odezwał:
– Mówiłeś, że jaki macie rower?
Harris mu powiedział. Ja zapomniałem nazwy fabryki; to nieistotne.
– Jesteś pewny? - powątpiewał George.
– Oczywiście, że jestem pewny - odpowiedział Harris. - A o co chodzi?
– Nie dorównuje plakatowi - stwierdził George. - Tylko tyle.
– Jakiemu plakatowi? - zapytał Harris.
– Plakatowi reklamującemu ten rodzaj roweru - wyjaśnił George. Widziałem taki na

parkanie przy Sloane Street na dzień czy dwa przed wyjazdem. Cyklista pędził na rowerze
z transparentem w ręce. Nie wkładał w jazdę żadnego wysiłku - to było jasne jak słońce.
Po prostu na nim siedział i upajał się pędem. Rower jechał sam z siebie, i to szybko. Ten
twój zostawia całą pracę dla człowieka. Leniwe bydlę z tej maszyny. Jeśli go nie

popychasz, po prostu nic nie robi. Na twoim miejscu narzekałbym na niego.

Jeśli o tym pomyśleć, niewiele rowerów dorównuje reklamie. Tylko na jednym

plakacie, jaki sobie przypomniałem, cyklista wkładał w jazdę jakąś pracę. Ale na nim ten
kolarz był ścigany przez byka. Przeważnie artysta ma przekonać wahającego się neofitę, że
sport kolarski polega na siedzeniu na luksusowym siodełku i poruszaniu się w dowolnym
kierunku dzięki niewidzialnym siłom niebieskim.

Ogólnie mówiąc, kolarzem jest kobieta. Widać, że jest doskonale wypoczęta i wolna od

psychicznego niepokoju. Drzemka na łóżku wodnym nie da się porównać z jazdą rowerem
po pagórkowatej drodze. Według plakatu, żadna wróżka podróżująca na letniej chmurce nie
wkłada mniej wysiłku w poruszanie się niż dziewczyna na rowerze. W upalną pogodę jej
strój do jazdy jest doskonały. Co prawda, staromodna gospodyni nie zaprosiłaby jej na
lunch, a ograniczeni umysłowo policjanci przed aresztowaniem owinęliby ją w koc, ale
ona nie zwraca na to uwagi. Pod górę i w dół, wśród ruchu ulicznego, nad powierzchnią
drogi, która wykończyłaby przeciętny walec parowy, przelatuje zjawisko nieruchomego
piękna: jej cudowne włosy rozwiewa wiatr, smukła sylwetka lekko unosi się w powietrzu z
jedną stopą na siodełku, a drugą na lampie. Czasami raczy usiąść na siodełku, a wtedy
kładzie stopy na podpórkach, zapala papierosa i powiewa nad głową lampionem.

Znacznie rzadziej jeździ rowerem istota płci męskiej. Nie jest tak doskonałym akrobatą

jak rzeczona pani, ale wykonuje głupsze sztuczki, takie jak stawanie na siodle i
powiewanie flagą, picie piwa albo bulionu w czasie jazdy. Widocznie musi coś robić,
czymś zająć umysł, siedzenie wciąż, godzina za godziną na tej maszynie, bez konkretnej
roboty, niemyślenie o niczym - to musi znudzić cyklistę o żywym temperamencie. Dlatego
właśnie pedałuje, kiedy zbliża się do szczytu wysokiego wzgórza, pozdrawiając słońce lub
przemawiając wierszem do pobliskiej okolicy.

Czasami plakat przedstawia parę rowerzystów. Łatwo wtedy pojąć, jak dużą przewagę

do celów flirtu ma nowoczesny rower nad staromodnym salonem lub ograną bramą
ogrodową. On i ona dosiadają swoich rowerów, oczywiście ostrożnie, aby zrobić to
właściwie. Potem nie muszą już myśleć o niczym innym poza starą, słodką historią. Wzdłuż
cienistych szlaków, przez ruchliwe miasta w dni targowe, wesoło kręcą się koła
„Najlepszej Brytyjskiej Wytwórni w Dolnym Bracket Bermondsey” lub „Tow. Camberwell
i Eureka”. Nie muszą pedałować, nie muszą kierować. Pokaż im drogę i powiedz, kiedy
mają być w domu - to wszystko, czego potrzebują. Gdy Edwin przechyla się na siodełku,
by szeptać błogie słodkie słówka do ucha Angeliny, a jej twarz z ukrytym rumieńcem jest
odwrócona w stronę horyzontu, czarodziejskie rowery same trzymają się drogi. Słońce
zawsze świeci, a drogi są zawsze suche. Żadni rodzice nie jadą z tyłu, żadnych
wtrącających się ciotek obok, żaden diabelski mały braciszek nie podgląda zza rogu,
żadnych poślizgów. Moi drodzy! Dlaczego nie było „Najlepszych Brytyjskich” albo
„Eureka Camberwell” do wynajęcia, kiedy my byliśmy młodzi?

Albo dla odmiany „Najlepsze Brytyjskie” czy „Camberwell Eureka” stoją oparte o

bramę. Być może są zmęczone. Pracowały ciężko całe popołudnie, wioząc tych młodych
ludzi. Na szczęście zsiedli, dając maszynom odpocząć. Usiedli na trawie w cieniu uroczych

konarów. Trawa jest wysoka i sucha, strumyk płynie obok ich stóp. Wszystko tchnie
odpoczynkiem i spokojem. Taki jest zawsze zamysł autorów plakatów rowerowych. Taką
ideę zawsze przekazują artyści na plakatach kolarskich - spokój i odpoczynek.

Mylę się jednak, mówiąc, że żaden cyklista, zgodnie z plakatem, nigdy się nie

napracuje. Sięgając pamięcią, przypominam sobie plakat ukazujący dżentelmenów, którzy
wkładali w jazdę dużo pracy - można prawie powiedzieć, że się przemęczali. Byli chudzi i
wynędzniali z wysiłku, pot ściekał z ich pleców kroplami, czuło się, że jeśli za plakatem
jest następne wzgórze, muszą albo zsiąść z rowerów, albo umrzeć. To jest skutek ich
własnego szaleństwa. Tak się dzieje, bo uparli się jechać na rowerach gorszych marek: na
„Popularnym Putneya” lub „Battersea dla hołoty”, nie tak jak rozsądny młody człowiek
pośrodku plakatu. Mogliby uniknąć całej tej niepotrzebnej mitręgi. Wtedy w dowód
wdzięczności wyglądaliby na szczęśliwych. Czasem nawet mogliby przyhamować, gdyby
maszyna w swej młodzieńczej zapalczywości straciła na chwilę głowę i rozpędziła się za
bardzo.

O wy, zmęczeni młodzi ludzie, siedzący w przygnębieniu na kamieniach milowych, zbyt

wyczerpani, by zważać na ulewny deszcz, który was przenika, wy, zmęczone panny z
wyprostowanymi, mokrymi włosami, zaniepokojone upływem czasu i tęskniące do
małżeńskiej przysięgi, nie wiedzące, jak tego dokonać, wy, mocni, łysi mężczyźni,
znikający z widoku, jak wasze sapanie i chrząkanie wzdłuż niekończącej się drogi, wy,
purpurowe, przygnębione matrony jadące w boleściach na powolnych, niechętnych kołach -
dlaczego nie dopilnowaliście, żeby kupić „Najlepszy w Brytanii” lub „Camberwell
Eureka”?

Dlaczego rowery gorszych marek przeważają na ziemi? Czyżby z jazdą na rowerze było

tak jak z wszystkimi innymi rzeczami? Życie w żadnym punkcie nie pokrywa się z reklamą.

Jedna rzecz w Niemczech zawsze mnie urzeka i fascynuje - niemiecki pies. W Anglii

można się znużyć starymi rasami, są tak dobrze znane: brytan, pudel, terier (czarny, biały
lub szorstkowłosy, ale zawsze hałaśliwy), owczarek szkocki, buldog i nigdy nic nowego.
W Niemczech panuje rozmaitość. Spotykasz psy, których nigdy przedtem nie widziałeś.
Dopóki nie usłyszysz, że szczekają, nie wiesz, że to psy. To wszystko jest takie świeże,
takie interesujące.

W Sigmaringen George złapał psa i zwrócił na niego naszą uwagę. Stwierdził, że to jest

krzyżówka sztokfisza i pudla. Harris próbował zrobić mu zdjęcie, ale ten przeskoczył płot i
zniknął w krzakach.

Nie wiem, jakie pomysły mają niemieccy hodowcy - trzymają to w sekrecie. George

sugeruje, że chcą wyhodować gryfa

[1]

. Wiele faktów potwierdza tę teorię i faktycznie w

jednym lub dwu przypadkach spotkałem się z sukcesem tej linii hodowlanej. Wydawało
się, że cel został prawie osiągnięty. Nie mogę jednak uwierzyć, że to coś więcej niż zwykły
przypadek. Niemiec jest praktyczny i nie widzę celu hodowli gryfa. Jeśli celem projektu
jest zwykłe dziwactwo, istnieje już przecież jamnik! Czegóż więcej trzeba? Poza tym w
domu gryf byłby kłopotliwy, bo ludzie ciągle deptaliby mu po ogonie. Sądzę raczej, że to,
co Niemcy pragną wyhodować, to syrena, którą wyszkolą do łapania ryb.

Niemiec nie toleruje lenistwa u żadnej żywej istoty. Lubi patrzeć, jak jego psy pracują,

a niemiecki pies kocha pracę; co do tego nie ma wątpliwości. Życie angielskiego psa musi
mu się wydawać niedolą. Wyobraźcie sobie silną, aktywną i inteligentną istotę o
wyjątkowo energicznym temperamencie, skazaną przez dwadzieścia cztery godziny na dobę
na absolutną bezczynność. Czy tobie by się to podobało? Nic dziwnego, że czuje się nie
zrozumiany, tęskni do nieosiągalnego i przeważnie wpada w tarapaty.

A weźmy teraz niemieckiego psa - ma mnóstwo obowiązków, żeby zaabsorbować

umysł. Jest zajęty i ważny. Popatrz na niego, kiedy idzie zaprzężony do wózka mleczarki.
Żaden kościelny w czasie zbiórki pieniędzy nie wygląda ani nie czuje się bardziej z siebie
zadowolony. Nie wykonuje żadnej prawdziwej pracy; człowiek pcha wózek, a on szczeka;
to jego idea podziału pracy. A oto, co mówi do siebie: „Stary nie może szczekać, ale może
pchać”. Wyraźnie widać pasję i dumę, jaką wkłada w cały interes. Inny mijający go pies
rzuca może jakąś drwiącą uwagę dyskredytującą jakość mleka. Pies mleczarki nagle
zatrzymuje się, nie zwracając uwagi na ruch uliczny.

– Bardzo przepraszam, ale co powiedziałeś o naszym mleku?
– Nic nie mówiłem o waszym mleku - odcina się ten drugi tonem uprzejmej

niewinności. - Powiedziałem tylko, że jest piękny dzień i zapytałem o cenę kredy.

– Och, pytałeś o cenę kredy? Chciałbyś wiedzieć?
– Tak, dziękuję, myślałem, że będziesz w stanie mi powiedzieć.
– Masz rację, mogę. Kosztuje…
– Do nogi! - mówi zmęczona upałem starsza pani, która chce skończyć spacer.
– Niech ich cholera, czy słyszałaś, co on wygadywał o naszym mleku?
– Nie przejmuj się nim. Zza rogu wyjeżdża tramwaj, musimy podbiec.
– Nie mam nic przeciwko niemu, ale każdy ma swoją dumę. Pytał o cenę kredy i będzie

ją znał. Jest akurat warta dwadzieścia razy więcej…

– Musisz z tym skończyć, wiem, że skończysz! - krzyczy żałośnie starsza pani, starając

się ze wszystkich swoich słabych sił odciągnąć psa. - O Boże, czemu nie zostawiłam cię w
domu!

Tramwaj nadjeżdża w ich stronę, dorożkarz na nich krzyczy, inne ogromne bydlę,

spodziewając się zdążyć, ciągnie wózek z chlebem przez drogę z przeciwnej strony, mając
za sobą wrzeszczące dziecko. Zbiera się tłumek, a policjant już zdąża w ich stronę.

– To jest warte - mówi pies mleczarki - dokładnie dwadzieścia razy więcej, niż ty

będziesz wart, kiedy z tobą skończę.

– Tak myślisz?
– Tak myślę, ty wnuku francuskiego pudla, ty kapustożerco!
– Wiem, że przestaniesz - powtarza biedna mleczarka. - Mówiłam mu, żeby przestał.
Ale pies jest zajęty i nie zwraca na nią uwagi. Pięć minut później, kiedy ruch uliczny już

przywrócono, gdy dziewczyna z chlebem pozbierała swoje zakurzone bułki, a policjant
odszedł z zanotowanym nazwiskiem i adresem każdego, kto był na ulicy, zwierzak zgadza
się zerknąć za siebie.

– Trochę się poprzewracało - przyznał, a potem pozbywając się troski, dodaje

radośnie: - Myślę, że nauczyłem go, ile kosztuje kreda. Na przyszłość nie będzie się do nas
wtrącał.

– Mam nadzieję, że nie - mówi przygnębiona starsza pani, patrząc na mleko rozlane na

drodze.

Ulubionym jego sportem jest czekanie na szczycie wzgórza na innego psa i ściganie się

z nim w dół. Przy takich okazjach głównym zajęciem innych ludzi jest bieganie tu i tam i
zbieranie rozrzuconych artykułów, bochenków chleba, kapusty albo koszulek, które
pospadały na ziemię. U podnóża zatrzymuje się i czeka na przyjaciela.

- Niezłe wyścigi, co? - zauważa, sapiąc, kiedy człowiek podchodzi z językiem do pasa.

- Wierzę, że wygrałbym, gdyby nie ten głupi smarkacz. Akurat stał mi na drodze, kiedy
skręciłem za róg. Widziałeś go? Niech go, co za dzieciak! Czego on tak wrzeszczy? Tylko
dlatego, że go przewróciłem i przebiegłem po nim? Więc czemu nie zszedł mi z drogi? To
haniebne, że ludzie zostawiają swoje dzieci, żeby inni się o nie troszczyli. Och, czy te
wszystkie rzeczy pospadały? Widać nie zapakowałeś ich zbyt starannie. Powinieneś ich
pilnować. Nie wierzyłeś, że mogę robić dwadzieścia mil na godzinę? Znasz mnie przecież.
Nie myślałeś chyba, że dam się bez wysiłku wyprzedzić staremu psu Schneidera. Ale nie
przypuszczałeś, że tak mi pójdzie. Czy jesteś pewny, że wszystko pozbierali? Wierzysz w
to? Na twoim miejscu bym nie wierzył. Powinieneś wrócić na górę i się upewnić. Jesteś
zbyt zmęczony? Och, w porządku, ale nie wiń mnie, jak coś się zgubiło, to wszystko.

Jest taki samowolny. Jest tak pewny, że trzeba skręcić w drugą po prawej, że nic go nie

przekona, że trzeba skręcić w trzecią ulicę. Jest tak pewny, że zdąży przejść przez ulicę, że
nic go nie przekona, dopóki nie zderzy się z wózkiem. Wtedy jest pełen skruchy, to prawda.
Ale na co się to zda? A ponieważ zwykle jest tej wielkości i siły co mały byczek, a jego
ludzki towarzysz jest przeważnie chwiejącym się na nogach starym mężczyzną lub kobietą
albo małym dzieckiem, więc postawi na swoim. Najgorszą karą, jaką właściciel może mu
wymierzyć, jest zostawienie go w domu i ciągnięcie wózka samemu. Ale Niemiec ma zbyt
miękkie serce, żeby robić to zbyt często. Trudno mi uwierzyć, że pies jest zaprzęgany do
wózka dla czyjejś, a nie własnej przyjemności. Jestem przekonany, że niemiecki chłop
szyje małą uprząż i buduje wózek jedynie w nadziei zadowolenia swojego psa. W innych
krajach - Belgii, Holandii i Francji-widziałem te pociągowe psy zmaltretowane i
przepracowane, ale w Niemczech - nigdy.

Niemcy szokująco ubliżają zwierzętom. Widziałem Niemca stojącego przed swoim

koniem i przemawiającego do niego każdym imieniem, jaki mu ślina na język przyniosła.
Ale koń nie zwracał na to żadnej uwagi.

Widziałem Niemca zmęczonego swoim koniem. Zawołał żonę, żeby wyszła i mu

pomogła. Kiedy przyszła, powiedział jej, co koń zrobił. Opowiadanie pobudziło kobietę
do tego stopnia co i męża i, stojąc tak po obu stronach biednego zwierzęcia, oboje mu
ubliżali. Zbluzgali jego martwą matkę, obrazili jego ojca, rzucili uwagę co do jego
zjawienia się na tym świecie, co do jego inteligencji, etyki i ogólnych uzdolnień jako konia.
Przez chwilę zwierzę znosiło burzę z wzorową cierpliwością, potem zrobiło najlepszą
rzecz, jaką w tych okolicznościach mogło - cicho ruszyło. Pani wróciła do prania, a pan

poszedł za nim ulicą, nadal mu wymyślając.

Nie ma ludzi, którzy by mieli bardziej gołębie serca niż Niemcy. Okrucieństwo wobec

zwierząt czy dzieci na prowincji jest prawie nieznane. Bat jest instrumentem muzycznym.
Jego trzask jest słyszany od rana do nocy, ale kiedy włoski woźnica na ulicach Drezna
pewnego razu go użył, został prawie zlinczowany przez oburzony tłum.

Niemcy są jedynym krajem w Europie, gdzie podróżny może czuć się komfortowo w

wynajętym powozie. Może być pewien, że jego spokojny, posłuszny przyjaciel między
dyszlami nigdy nie będzie przeciążony ani okrutnie potraktowany.

ROZDZIAŁ 11.

Szwarcwaldzki dom: jego gościnność - Jego wonie - George odmawia pozostania w łóżku
po czwartej godzinie z rana - Droga, do której nie można tęsknić - Mój szczególny
superinstynkt - Niewdzięczne przyjęcie - Harris naukowcem - Jego radosna ufność -
Wioska: gdzie była, a gdzie powinna być - Plan George ‘a - Przechadzka à la Français -
Niemiecki woźnica we śnie i na jawie - Człowiek, który propaguje język angielski.

PEWNEJ nocy, zmęczeni, daleko od miasta i wsi, spaliśmy na farmie w

Szwarcwaldzie. Wielkim urokiem szwarcwaldzkiego domu jest jego gościnność. Krowy są
w sąsiednim pokoju, konie na piętrze, gęsi i kaczki w kuchni, a świnie, dzieci i kurczęta
znajdują się wszędzie.

Kiedy się ubierasz, słyszysz za sobą chrząkanie.
– Dzień dobry, nie masz przypadkiem jakiejś obierki z ziemniaka? Nie, widzę, że nie

masz. Do widzenia.

Następnie słyszysz gdakanie i widzisz szyję starej kury wyglądającej zza rogu.
– Piękny ranek, nieprawdaż? Nie masz chyba nic przeciw temu, że wykopię tutaj dla

siebie robaka. Trudno w tym domu znaleźć pomieszczenie, gdzie można się w spokoju
cieszyć swoim jedzeniem. W porównaniu z kurczętami zawsze byłam powolnym
stołownikiem, a był ich tam tuzin. Myślałam, że nigdy nie zostawią mnie w spokoju.
Wszystkie chcą trochę się posilić. Nie masz nic przeciw temu, że pójdę do łóżka? Być
może tam mnie nie zauważą.

Kiedy się ubierasz, w drzwiach ukazują się różne kudłate głowy. Widocznie uważają

pokój za tymczasową menażerię. Trudno zgadnąć, czy głowy należą do chłopców czy
dziewczynek, możesz mieć tylko nadzieję, że należą do męskiego rodzaju. Na nic się zda
zamykanie drzwi, bo nie ma niczego, czym by je można zaryglować, a i tak za chwilę
otworzą się znowu. Twoje śniadanie, podobnie jak Syna Marnotrawnego, jest przeważnie
paszą. Jedna lub dwie świnie wpadają, by dotrzymać ci towarzystwa. Grupka starszych
gęsi krytykuje cię od drzwi, z ich szeptów i przerażenia wnosisz, że mówią o tobie coś
skandalicznego. Być może krowa raczy ci oddać spojrzenie.

Jak wyczuwam, podobieństwo do arki Noego nadaje temu szwarcwaldzkiemu domowi

specyficzny zapach. Nie da się on porównać z żadnym innym. To tak, jak byś wziął różę,
ser Limburger, brylantynę, wrzos, cebulę, brzoskwinię, płatki mydlane razem z powiewem
morskiego powietrza, woń trupa i zmieszał to wszystko razem. Nie można zdefiniować
jakiegoś pojedynczego zapachu, ale czuć je tam wszystkie naraz - wszystkie zapachy, które
odkrył świat. Ludzie, którzy żyją w takich domach, lubią tę mieszaninę. Nie otwierają okna,
żeby nie uronić żadnego z nich. Trzymają je ostrożnie uwięzione wewnątrz. Jeśli chcesz
poczuć jakieś inne zapachy, możesz wyjść przed chatę i wąchać fiołki oraz sosny.
Wewnątrz jest domowy zapach i niedługo, jak mi powiedziano, przyzwyczaisz się do tego,
a gdyby go zabrakło, nie będziesz mógł zasnąć w innej atmosferze.

Nazajutrz mieliśmy przed sobą długą drogę i chcieliśmy wstać wcześnie, nawet o

szóstej, gdyby dało się to zrobić bez uszczerbku dla całego domu. Spytaliśmy naszej
gospodyni, czy to możliwe. Powiedziała, że tak. O tym czasie nie będzie jej w domu, bo
tego ranka wybiera się do miasta, jakieś osiem mil stąd, i pewnie nie wróci przed siódmą.
Ale być może jej mąż lub któryś z chłopców wróci do domu na lunch, gdzieś o tej porze.
Tak czy owak, kogoś wyślą, żeby nas obudzić i podać śniadanie.

Okazało się, że nie potrzebujemy żadnego budzenia. Sami z siebie wstaliśmy o

czwartej. Wstaliśmy o czwartej, żeby uciec od zgiełku i hałasu, który przyprawiał nas o ból
głowy. Nie jestem w stanie powiedzieć, o której godzinie wstają w lecie mieszkańcy
Szwarcwaldu. Wydawało się nam, że wstają całą noc. Pierwszą rzeczą, którą robi
Szwarcwaldczyk, kiedy wstanie, jest włożenie mocnych butów z grubą podeszwą i
przechadzka w nich po domu. Dopóki nie przeleci ze trzy razy schodów do góry i na dół,
nie czuje, że już wstał. Następnie, żeby w pełni się obudzić, idzie na pięterko stajni i budzi
konia. (Szwarcwaldzki dom jest przeważnie zbudowany na zboczu stromego wzgórza i
parter jest u góry, a stryszek na siano - na dole). Słychać wtedy, jak koń odbywa
zwyczajową przechadzkę po domu. Następnie gospodarz schodzi do kuchni i zaczyna rąbać
drewno, a kiedy już narąbie wystarczającą ilość, bardzo z siebie zadowolony zaczyna
śpiewać.

Rozważywszy to wszystko, doszliśmy do wniosku, że najlepiej zrobimy biorąc z nich

przykład. Nawet George był tego ranka chętny do wstawania.

O wpół do piątej zjedliśmy niezbyt obfite śniadanie, a o piątej wyruszyliśmy. Droga

wiodła pod górę i z wywiadu w wiosce wynikało, że nie ma sposobu, żeby ją ominąć.
Przypuszczam, że wszyscy znają ten rodzaj dróg. Przeważnie prowadzi cię z powrotem w
to miejsce, skąd wyruszyłeś, a jeśli tak nie jest, żałujesz, że tak się nie stało, bo
wiedziałbyś przynajmniej, gdzie jesteś.

Od początku podejrzewałem coś złego i zanim przebyliśmy parę mil - stało się. Droga

rozdzielała się na trzy inne. Nadgryziony przez robaki drogowskaz wskazywał, że ścieżka
w lewo prowadzi do miejsca, o którym nigdy nie słyszeliśmy, a którego nie było na żadnej
mapie. Na innym ramieniu, wskazującym środkową drogę, napis zniknął. Droga na prawo,
jak zgodnie stwierdziliśmy, prowadziła z powrotem do wioski.

– Ten staruszek powiedział wyraźnie - przypomniał Harris. - Trzymajcie się drogi, która

okrąża wzgórze.

– Które wzgórze? - całkiem do rzeczy zapytał George.
Minęliśmy ich z pół tuzina, większych i mniejszych.
– Powiedział nam - ciągnął Harris - że powinniśmy dojść do lasu.
– Nie ma powodu, żeby mu nie wierzyć - odpowiedział George. - Którąkolwiek drogą

byśmy poszli.

Faktycznie, gęsty las pokrywał każde wzgórze.
– Powiedział też - wymamrotał Harris - że powinniśmy dotrzeć na wzgórze w półtorej

godziny.

– Oto, dlaczego zaczynam wątpić w jego słowa-stwierdził George.
– Więc co mamy robić? - zapytał Harris.

Nagle mnie olśniło - nie zamierzam tym się chwalić. To po prostu zwierzęcy instynkt, na

który nie mam wpływu. Czasami różne rzeczy znajdują się po drodze - góry, przepaści,
rzeki i tym podobne przeszkody - to nie moja wina. Mój instynkt jest wystarczająco dobry -
po prostu teren jest winien.

Poprowadziłem ich środkową drogą. Środkowa droga nie miała na tyle charakteru, żeby

chociaż ćwierć mili prowadzić w tym samym kierunku, a po trzech milach w górę i w dół
kończyła się nagle gniazdem os - to nie powinno się zdarzyć. Gdyby środkowa droga
prowadziła w kierunku, w jakim powinna, jestem przekonany, że zaprowadziłaby nas tam,
gdzie chcieliśmy.

Chociaż tak wyszło, nadal chciałem korzystać z mojego daru, aby odkryć nową drogę,

bardziej mi odpowiadającą swoim przebiegiem. Ale nie jestem aniołem - muszę to
szczerze przyznać - i odmówiłem dalszych starań dla dobra tych niewdzięczników. Poza
tym wątpię, czy George i Harris podążyliby za mną w jakichkolwiek okolicznościach. Oto,
dlaczego umyłem ręce od całej sprawy. Wtedy na opuszczony teren wkroczył Harris.

– Taaak - powiedział. - Przypuszczam, że jesteś zadowolony z tego, co zrobiłeś?
– Zupełnie zadowolony - odpowiedziałem ze sterty kamieni, na której siedziałem. - Jak

dotąd prowadziłem was całkiem bezpiecznie i prowadziłbym was dalej, ale żaden artysta
nie może pracować bez zachęty. Wydajecie się niezadowoleni ze mnie, bo nie wiecie,
gdzie jesteście. Przyjmijcie do wiadomości, że być może już jesteście tam, gdzie
chcieliście. Nie mam nic przeciwko temu i nie oczekuję podziękowań. Idźcie swoją drogą.
Skończyłem z wami.

Mówiłem być może z goryczą, ale nie mogłem nic na to poradzić. Nie usłyszałem ani

jednego dobrego słowa przez tę całą męczącą drogę.

– Nie zrozum nas źle - powiedział Harris. - My obaj, George i ja, czujemy, że bez

ciebie nie dostalibyśmy się tutaj. Dlatego ci ufamy. Ale instynkt jest skłonny do omyłek,
więc proponuję postawić na naukę. Naukę ścisłą. Gdzie jest teraz słońce?

– Nie sądzisz - zapytał George - że gdybyśmy zawrócili do wioski i wynajęli chłopca

za przewodnika, to zaoszczędzilibyśmy sporo czasu?

– Zmarnowalibyśmy wiele godzin - zdecydował Harris. - Zostaw to mnie. Gdzieś o tym

czytałem i ten sposób mnie zainteresował.

Wyjął swój zegarek i zaczął się z nim kręcić w kółko.
– To proste jak ABC - ciągnął. - Krótszą wskazówkę kierujesz na słońce, a przestrzeń

między tą wskazówką a dwunastą dzielisz na pół i tak określasz północ.

Przez chwilę męczył się, aż wreszcie mu się udało.
– Mam - powiedział. - Tam jest północ. Tam, gdzie to gniazdo os. Dajcie mi teraz mapę.
Kiedy mu ją wręczyliśmy, usiadł naprzeciwko os i zaczął się jej przypatrywać.
– Todtmoos jest stąd na południowo-południowy zachód.
– Co masz na myśli, mówiąc stąd? - zapytał George.
– Stąd, gdzie teraz jesteśmy - odpowiedział Harris.
– Ale gdzie my jesteśmy?
To zaniepokoiło nieco Harrisa, ale po chwili rozjaśnił twarz.

– Nie ma znaczenia, gdzie jesteśmy - stwierdził. -. Gdziekolwiek byśmy byli, Todtmoos

jest na południowo--południowy zachód. Chodźmy, tu tylko tracimy czas.

– Nie wiem, skąd to wiesz - powiedział George, wstając i zakładając plecak - ale

myślę, że to rzeczywiście nie ma znaczenia. Jesteśmy tu dla zdrowia, a dzień jest piękny.

– Wszystko będzie dobrze - posumował Harris z pełną ufnością. - Będziemy w

Todtmoos przed dziesiątą, nie martwcie się. A tam dostaniemy coś do jedzenia.

Powiedział, że osobiście marzy o befsztyku, naturalnie po omlecie. George zaś odparł,

że jeśli chodzi o niego, woli o tym nie myśleć, dopóki nie zobaczy Todtmoos.

Kiedy po półgodzinnym marszu wyszliśmy na polanę, przed nami, w odległości jakichś

dwóch mil, zobaczyliśmy wioskę, z której wyszliśmy dziś rano. Miała charakterystyczny
kościół z zewnętrznymi schodami i nieco niezwykłą architekturą.

Ten widok mnie zasmucił. Wędrowaliśmy twardo przez trzy i pół godziny i zrobiliśmy

co najmniej cztery mile. Ale Harris był zachwycony.

– Teraz wreszcie wiemy, gdzie jesteśmy - powiedział.
– Zdaje się, że mówiłeś, że to nie ma znaczenia - przypomniał mu George.
– Praktycznie już nie - odpowiedział Harris - ale teraz się upewniłem.
– Nie jestem przekonany, czy to dobrze - mruknął George.
Nie sądzę, żeby Harris go usłyszał.
– Teraz jesteśmy na wschód od słońca - ciągnął Harris - a Todtmoos jest na południowy

zachód od nas. Więc jeżeli…

Przerwał.
– A propos. Pamiętasz, czy mówiłem, że dwusieczna kąta wskazuje północ czy

południe?

– Powiedziałeś, że wskazuje północ - odrzekł George.
– Jesteś pewny? - dopytywał się Harris.
– Jestem. Ale to nie ma wpływu na twoje obliczenia. Według wszelkiego

prawdopodobieństwa pomyliłeś się.

Harris milczał przez chwilę, a potem rozjaśnił czoło.
– W porządku - powiedział. - Oczywiście to północ. To musi być północ. To nie może

być południe. Teraz musimy iść na zachód. Chodźmy.

– Dobrze, pójdę na zachód - zgodził się George. - Każdy kierunek jest dla mnie dobry.

Chciałem tylko zauważyć, że obecnie idziemy akurat na wschód.

– Skądże - zaprzeczył Harris. - Teraz idziemy na zachód.
– Mówię ci, że idziemy na wschód.
– Szkoda, że się przy tym upierasz - powiedział Harris. - Zbijasz mnie z tropu.
– Nic mnie to nie obchodzi - stwierdził George. - Zresztą wolę to, niż iść w złym

kierunku. Mówię ci, że idziemy całkiem na wschód.

– Co za nonsens - odpowiedział Harris. - Tam jest słońce!
– Widzę, gdzie jest słońce - odparował George. - Całkiem dokładnie. Może jest tam,

gdzie powinno być według ciebie i nauki, a może i nie. Wiem tylko, że kiedy byliśmy na
dole w wiosce, wzgórze z tą charakterystyczną bryłą skalną było na północ od nas, a w tej

chwili stoimy twarzami do wschodu.

– Masz rację - powiedział Harris. - Zapomniałem, że się obróciliśmy.
– Na twoim miejscu pamiętałbym o takich rzeczach - mamrotał George. - Będziemy to

robić wielokrotnie.

Wykonaliśmy w tył zwrot i poszliśmy w innym kierunku. Po czterdziestu minutach

wspinaczki znów pojawiła się polana i znowu wioska leżała pod naszymi stopami. Tym
razem na południe od nas.

– Nadzwyczajne - powiedział Harris.
– Nie widzę w tym nic dziwnego - odrzekł George.
– Jeżeli się ciągle chodzi dookoła wioski, to naturalnie od czasu do czasu ją widać.

Osobiście jestem nawet zadowolony. To dowodzi, że nie zgubiliśmy się całkiem.

– Ale powinna być z innej strony - zauważył Harris.
– Będzie za jakąś godzinę - powiedział George - jeśli pójdziemy dalej.
Pomyślałem to samo. Obaj mnie irytowali, ale cieszyło mnie, że zaczęli się kłócić. To

absurd, że Harris próbował znaleźć drogę za pomocą słońca.

– Chciałbym być pewien - powiedział zamyślony Harris - czy dwusieczna kąta

wskazuje północ czy południe.

– Powinieneś się upewnić - przyznał George. - To ważna kwestia.
– Niemożliwe, żeby to była północ - stwierdził Harris. - I powiem ci dlaczego.
– Jestem przekonany, że masz rację.
– Przed chwilą twierdziłeś, że wskazuje - warknął Harris z wyrzutem.
– Nie mówiłem nic takiego - zaprzeczył George. - Powiedziałem tylko, że ty tak

mówiłeś, a to wielka różnica. Jeśli myślisz, że tak nie jest, chodźmy inną drogą. W każdym
razie będzie to jakaś odmiana.

Tak więc Harris opracował marszrutę według przeciwnej koncepcji i znowu

zanurkowaliśmy do lasu. Po półgodzinnej wspinaczce zobaczyliśmy tę samą wioskę. Co
prawda byliśmy trochę wyżej i tym razem wioska leżała między nami a słońcem.

– Myślę - powiedział George, spoglądając na nią z góry - że stąd mamy najlepszy

widok. Jest jeszcze tylko jeden punkt, z którego jest widoczna. Było nie było, proponuję
zejść na dół i trochę odpocząć.

– Nie wierzę, że to ta sama wioska - powiedział Harris. - Nie może być.
– Nie można pomylić tego kościoła - odparł George. - Ale być może jest to ta sama

historia co z pomnikami w Pradze. Być może władze zrobiły modele wioski naturalnej
wielkości i wetknęły je do lasu, aby zobaczyć, gdzie wyglądałyby najlepiej. Tak czy owak,
w którą stronę teraz idziemy?

– Nie wiem - powiedział Harris - i nic mnie to nie obchodzi. Robiłem, co w mojej

mocy, a wy tylko szemraliście i zbijaliście mnie z tropu.

– Być może byłem krytyczny - zgodził się George - ale spójrz na to z mojej strony. Jeden

z was powiedział, że ma instynkt i zaprowadził mnie do gniazda os w środku lasu…

– Nic nie poradzę na leśne osy - odpowiedziałem.
- Wiem, że nie poradzisz. Nie chcę się sprzeczać. Stwierdzam tylko bezsporne fakty.

Ten drugi, który wodził mnie w górę i w dół po wzgórzach przez całe godziny według
naukowych zasad, nie odróżnia północy od południa i nigdy nie jest całkiem pewny, czy się
obrócił, czy nie. Osobiście nie mam żadnych nadzwyczajnych instynktów ani nie jestem
naukowcem. Tam, za polem, widzę człowieka. Zamierzam zaproponować mu zapłatę wartą
siana, które kosi, a które oceniam na półtorej marki, za to, żeby zostawił pracę i
zaprowadził mnie w pobliże Todtmoos. Jeśli chcecie iść ze mną, proszę bardzo. Jeśli nie,
możecie wypróbować jeszcze jakąś inną metodę dotarcia do celu.

Plan George’a nie grzeszył ani oryginalnością, ani śmiałością, ale po chwili

przekonaliśmy się do niego. Na szczęście nie byliśmy daleko od miejsca, gdzie zgubiliśmy
drogę, dzięki czemu, oraz przy pomocy kosiarza, odnaleźliśmy ją i dotarliśmy do Todtmoos
cztery godziny później, niż pierwotnie planowaliśmy. Czuliśmy głód, który mógł być
zaspokojony po czterdziestu pięciu minutach marszu w milczeniu.

Planowaliśmy zejść z Todtmoos do Renu, ale biorąc pod uwagę nasze poranne

doświadczenia, zdecydowaliśmy się na, jak by powiedzieli Francuzi, paradowanie
dorożką. W tym celu wynajęliśmy malowniczy wehikuł ciągnięty przez konia, którego
wygląd mógłbym określić jako baryłkowaty, w przeciwieństwie do jego woźnicy, który w
porównaniu z nim był kanciasty.

W Niemczech do każdego pojazdu jest zaprzężona para koni, ale przeważnie ciągnie

tylko jeden. To powoduje, że ekwipaż ma, według naszych pojęć, niesymetryczny wygląd,
ale stosuje się go dla utrzymania stylu. Z początku powozisz parą koni, ale po chwili gdzieś
zapodziewa się ten drugi. Niemiecki woźnica nie jest, jak to nazywamy, mistrzem bata. W
najlepszej formie jest raczej wtedy, kiedy zaśnie. W każdym razie jest wówczas
nieszkodliwy, a ogólnie mówiąc, inteligentny i doświadczony koń, poruszający się w tych
warunkach, jest stosunkowo bezpieczny. Gdyby w Niemczech dało się wyszkolić konia,
żeby pobierał opłatę za podróż, woźnica w ogóle nie byłby potrzebny. Byłaby to ogromna
ulga dla pasażera, bo kiedy niemiecki woźnica nie śpi i nie trzaska z bata, jest przeważnie
zajęty wpadaniem w kłopoty lub wydobywaniem się z nich. Dawniej było lepiej.

Przypominam sobie, że kiedyś jechałem do podnóża wzgórz szwarcwaldzkich z kilkoma

paniami. Była to jedna z dróg wijących się serpentyną w dół zbocza. Po lewej i prawej
stronie wzgórze rozpościerało się pod kątem siedemdziesięciu pięciu stopni. Jechaliśmy
bardzo wygodnie. Woźnica - jak zauważyliśmy - miał na szczęście zamknięte oczy, gdy
nagle coś, zły sen czy niestrawność, obudziły go. Chwycił wodze i zręcznym ruchem
skierował konia w lewo, przez krawędź, gdzie zwierz ugrzązł ledwie podtrzymywany przez
uprząż. Nasz woźnica nie wydawał się bynajmniej tym rozdrażniony czy zaskoczony.
Zauważyłem, że oba konie też były spokojne. Wysiedliśmy, woźnica również. Spod
siedzenia wyjął ogromny składany nóż, najwyraźniej trzymany tam w tym celu, i zgrabnie
odciął uprząż. Uwolniony koń stoczył się aż na drogę, jakieś pięćdziesiąt stóp poniżej. Tam
stanął na nogi i czekał na nas. Wsiedliśmy do powozu i zjechaliśmy z pojedynczym koniem.
Tam za pomocą jakichś kawałków powroza nasz woźnica zaprzągł czekające na nas
zwierzę i kontynuowaliśmy podróż.

Duże wrażenie zrobiło na mnie oczywiste przyzwyczajenie, zarówno koni, jak i

woźnicy, do tej metody zjeżdżania ze wzgórza. Najwyraźniej wydawała się im ona krótka i
wygodna. Nie powinna mnie dziwić sugestia woźnicy, żebyśmy się przywiązali do powozu,
bo może przekoziołkować w dół.

Inną cechą niemieckiego woźnicy jest to, że nigdy nie przyspiesza ani nie zwalnia.

Tempo jazdy reguluje nie przez poganianie lub wstrzymywanie konia, ale manipulując
hamulcem. Gdy robi osiem mil na godzinę, naciska go lekko, żeby tylko skrobał koło,
wydając ciągły dźwięk przypominający ostrzenie pił. Przy czterech milach na godzinę
przykręca go mocniej i podróżuje się w akompaniamencie jęków i pisków podobnych do
tych, jakie wydają zdychające świnie. Kiedy pragnie się zatrzymać, zakręca hamulec do
oporu. Liczy na to, że jeśli hamulec jest dobry, powóz się zatrzyma na odcinku krótszym niż
podwójna długość zaprzęgu, chyba że koń jest bardzo silnym zwierzęciem. Ani niemiecki
woźnica, ani niemiecki koń nie wiedzą, że można zatrzymać się inną metodą. Niemiecki
koń ciągnie pojazd z całej siły, dopóki nie stwierdzi, że nie da się już poruszyć go ani o
cal; wtedy odpoczywa.

W innych krajach konie są skłonne przystanąć, kiedy tylko im się to zasugeruje. Znałem

konie, które potrafiły iść nawet całkiem wolno. Ale widocznie niemiecki koń jest
przeznaczony do jednej szczególnej prędkości i nie jest zdolny jej zmienić. Stwierdzam
tylko rzetelną, nie upiększoną prawdę - widziałem niemieckiego woźnicę z lejcami
leżącymi luźno na burcie, podczas gdy on oburącz zakręcał gorączkowo hamulec, w samą
porę, by uniknąć kolizji.

W Waldshut, jednym z tych szesnastowiecznych miasteczek, przez które przepływa Ren

w swoim górnym biegu, spotkaliśmy się ze zjawiskiem wspólnym na całym kontynencie:
podróżującym Brytyjczykiem, zasmuconym i zaskoczonym faktem, że obcokrajowcy nie
znają subtelności języka angielskiego. Kiedy weszliśmy na stację, już tam był. Bardzo
pięknym angielskim, chociaż z lekkim akcentem somerseckim, po raz dziesiąty, jak nam
powiedział, wyjaśniał bagażowemu prosty fakt, że chociaż osobiście ma bilet do
Donaueschingen, dokąd zamierza jechać, żeby zobaczyć źródła Dunaju, których tam nie ma,
choć powiedziano mu, że są, to jednak chciałby, żeby jego rower wysłano do Engen,
natomiast torbę do Konstancji, gdzie będzie czekać na jego przybycie. Był wściekły i
rozgorączkowany swoim krasomówczym popisem.

Bagażowy był młody wiekiem, ale w tej chwili wyglądał staro i mizernie.

Zaproponowałem swoją pomoc. Teraz tego żałuję. Chociaż nie tak gorączkowo jak on,
stopniowo wszystko wyjaśniłem. Wszystkie trzy trasy, jak nam powiedział bagażowy, były
skomplikowane i wymagały przesiadek. Nie było zbyt wiele czasu na spokojne
wyjaśnienia, jako że nasz pociąg odchodził za kilka minut. Sam Anglik był gadatliwy -
zawsze się mylił, kiedy coś zagmatwanego trzeba było wyjaśnić, a bagażowy był zbyt
gorliwy, żeby skończyć sprawę i mieć spokój.

Już w pociągu, dziesięć minut później, kiedy przemyślałem problem, olśniło mnie, że

chociaż doszedłem do porozumienia z bagażowym, że najlepiej by było, gdyby rower
pojechał do Immendingen, a zgodził się on na rezerwację do tej stacji, to jednak
zapomniałem dać mu instrukcje co do wyjazdu z Immendingen. Gdybym miał słabsze

usposobienie, martwiłbym się myślami, że według wszelkiego prawdopodobieństwa ten
rower po dziś dzień tkwi w Immendingen. Ale hołduję zdrowej filozofii, aby zawsze
wynajdywać jasne strony każdej sytuacji. Prawdopodobnie bagażowy na własną rękę
skorygował moje zaniedbanie albo zdarzył się mały cud i przywrócił rower właścicielowi
przed zakończeniem podróży.

Torbę wyekspediowano do Radolfzell. Pociesza mnie jednak myśl, że została

zaopatrzona w etykietę do Konstancji. Bez wątpienia po pewnym czasie władze kolejowe
zorientują się, że trzeba ją tam odesłać.

Ale to wszystko na marginesie - chciałem zarysować moralną stronę całego wydarzenia.

Sedno całej sprawy leżało w oburzeniu tego Anglika tym, że niemiecki kolejarz nie jest
zdolny go pojąć. Kiedy z nim rozmawialiśmy, wyraził swoje bezgraniczne oburzenie.

– Bardzo dziękuję - powiedział - to dosyć proste. Chcę jechać pociągiem do

Donaueschingen; z Donaueschingen mam zamiar iść pieszo do Geisengen, z Geisengen
pociągiem do Engen, a z Engen rowerem do Konstancji, ale nie chcę zabierać torby ze sobą
- chcę ją odebrać w Konstancji, kiedy już tam dotrę. Przez ostatnie dziesięć minut
próbowałem to wyjaśnić temu głupkowi, ale nie byłem w stanie mu tego wytłumaczyć.

– To haniebne - przyznałem. - Niewielu z tych niemieckich robotników zna jakikolwiek

język poza własnym.

– Podszedłem z nim do rozkładu jazdy i tłumaczyłem mu na migi, ale nawet wtedy nic

nie zrozumiał - żalił się.

– Nie do wiary - zauważyłem. - Myślałem, że rzecz się wyjaśniła.
Harris był zły na turystę. Chciał go strofować za szaleńczy pomysł podróży różnymi

etapami przez obce krainy - w dodatku bez znajomości miejscowego języka - wymagający
stosowania skomplikowanych sztuczek z biletami kolejowymi. Znając impulsywność
Harrisa, wskazałem na wielką i pożyteczną pracę, którą ten człowiek nieświadomie
wykonał. Szekspir i Milton nie zrobiliby tego lepiej, by poszerzyć znajomość języka
angielskiego wśród mniej uprzywilejowanych mieszkańców Europy. Newton i Darwin
mogli propagować swój język zaledwie między wykształconymi i myślącymi
obcokrajowcami. Dickens i Ouida (lud, który wyobraża sobie, że literacki świat jest
ograniczony przez uprzedzenia New Grub Street, byłby zaskoczony i zasmucony pozycją
zajmowaną za granicą przez panie, tak u nas wyszydzane) mogli pomóc w dalszej jego
popularyzacji. Ale człowiekiem, który rozszerza znajomość angielskiego od przylądka St.
Vincent do Uralu, jest Anglik, który nie mogąc lub nie chcąc nauczyć się ani jednego słowa
w żadnym języku poza własnym, trafia do każdego zakątka kontynentu. Można być
zaszokowanym jego ignorancją, rozdrażnionym jego głupotą, rozgniewanym jego
zarozumiałością, ale fakty są jasne - anglizuje Europę. Dla niego szwajcarski wieśniak
brnie zimowymi wieczorami po śniegu, by wziąć udział w lekcjach angielskiego
organizowanych w każdej wiosce. Dla niego woźnica i strażnik, pokojówka i praczka
ślęczą nad angielską gramatyką i rozmówkami. Dla niego tysiące zagranicznych sklepikarzy
i kupców wysyła swoich synów i córki na studia do każdego angielskiego miasta. Dla
niego zagraniczny właściciel hotelu czy restauracji dodaje do ogłoszenia „dotyczy

pracowników z biegłą znajomością angielskiego”.

Gdyby ludy mówiące po angielsku stworzyły zasadę, by używać nie tylko tego języka,

wspaniały postęp angielskiego przez świat byłby zatrzymany. Anglojęzyczny człowiek stoi
wśród cudzoziemców i podzwania złotem.

- Oto - krzyczy - jest zapłata dla wszystkich, którzy znają angielski.
To właśnie on jest świetnym wychowawcą. Teoretycznie możemy go zbesztać, w

praktyce musimy zdjąć przed nim kapelusz. Jest misjonarzem języka angielskiego.

ROZDZIAŁ 12.

Jesteśmy zasmuceni przyziemnymi instynktami Niemców - Wspaniały widok, ale żadnej
restauracji - Kontynentalna opinia o Anglikach - Bo oni nie wiedzą, jak się schronić przed
deszczem - Zjawia się zmęczony podróżny z cegłą - Polowanie na psa - Niepożądany dom
rodzinny - Żyzna okolica - Wesoły staruszek wchodzi pod górę - George zaniepokojony
późną porą spieszy w dół inną stroną - Harris podąża za nim, aby pokazać mu drogę -
Nienawidzę być sam i pędzę za nim - Wymowa przeznaczona specjalnie do użytku przez
obcokrajowców.

CZYMŚ, co bardzo irytuje duszę Anglosasa z wyższej sfery, jest przyziemny instynkt

popychający Niemca do tego, aby celem każdej wycieczki ustanowić restaurację. Na
górskim szczycie, w czarującej dolinie, na samotnej przełęczy, przy wodospadzie czy
wijącym się strumieniu stoi zawsze tętniąca życiem Wirtschaft. Jak można przeżywać
uniesienie pięknym widokiem w otoczeniu poplamionych piwem stołów? Jak pogrążyć się
w historycznym marzeniu wśród zapachów pieczonej cielęciny i szpinaku?

Realizując nasze plany, pewnego dnia wspinaliśmy się przez gęsty las.
– A na szczycie - powiedział gorzko Harris, kiedy zatrzymaliśmy się, żeby nieco

odetchnąć i przyciągnąć pasy o jedną dziurkę - będzie hałaśliwa restauracja, gdzie ludzie
będą przepijać białym winem befsztyki i placek ze śliwkami.

– Tak myślisz? - spytał George.
– Jestem pewien - odpowiedział Harris. - Znasz ich. Nie zgodzą się poświęcić żadnego

zagajnika dla samotnej kontemplacji, nie pozostawią miłośnikom natury nieskażonym przez
grubiański materializm żadnego wzniesienia.

– Liczę na to - zauważyłem - że dotrzemy tam nieco przed pierwszą, pod warunkiem że

nie będziemy próżnować.

– Mittagstisch będzie akurat gotowy - jęknął Harris. - Prawdopodobnie będzie to ten

mały niebieski pstrąg, którego łowią w okolicy. Nikt w Niemczech nie wydaje się zdolny
do rezygnacji zjedzenia i picia. To mnie doprowadza do szału!

Posuwaliśmy się naprzód, a piękno spaceru kazało nam zapomnieć o oburzeniu. Moje

przewidywania okazały się trafne. Za kwadrans pierwsza idący na czele Harris
powiedział:

– Jesteśmy, już widzę szczyt.
– Żadnego śladu restauracji? - zapytał George.
– Nie zauważyłem - odpowiedział Harris - ale możesz być pewny, że ona tam jest.

Niech ją licho porwie!

Pięć minut później staliśmy na szczycie. Popatrzyliśmy na północ, południe, wschód i

zachód, a potem na siebie.

– Wspaniały widok, prawda? - zapytał Harris.
– Cudowny - zgodziłem się.
– Niezwykły - zauważył George.

– Chociaż raz okazali zdrowy rozsądek - stwierdził Harris - i nie zbudowali restauracji

na widoku.

– Wydaje się, że ją ukryli - powiedział George.
– Nie jestem tak bardzo przeciw niej, jeśli nie jest pod samym nosem - oznajmił Harris.
– Oczywiście - spostrzegłem - na właściwym miejscu restauracja ma rację bytu.
– Chciałbym wiedzieć, gdzie ona jest - zaciekawił się George.
– Chyba jej poszukamy - zaproponował Harris.
Pomysł wydawał się dobry. Byłem zaciekawiony. Postanowiliśmy szukać w różnych

kierunkach i po powrocie na szczyt zdać sprawozdanie. Po półgodzinie znów byliśmy
razem. Nie potrzebowaliśmy słów. Twarz każdego z nas mówiła wyraźnie, że w końcu
odkryliśmy niszę w niemieckiej przyrodzie, nieskażoną paskudną zachętą do jedzenia i
picia.

– Nigdy bym nie uwierzył, że to możliwe - odezwał się Harris. - A wy?
– Powiedziałbym - odrzekłem - że to jedyne, nieskażone ćwierć mili w całym

Vaterlandzie.

– I my, trzej cudzoziemcy, trafiliśmy tutaj bez wysiłku - powiedział George.
– To prawda - zgodziłem się. - Przez czysty przypadek lepsza strona naszej natury nie

może być zagłuszona przez głos tej gorszej. Spójrzcie na światło na tamtym szczycie, czyż
nie jest porywające?

– Jeśli mówimy o naturze - wtrącił George - jak myślisz, którędy będzie najbliżej na

dół?

– Droga na lewo - odpowiedziałem, zaglądając do przewodnika - zaprowadzi nas do

Sonnensteig. O tej trasie mówią, że wychodzi na zdrowie - potrwa mniej więcej dwie
godziny. Z drogi na prawo, chociaż nieco dłuższej, roztaczają się bardziej rozległe widoki.

– Jeden widok - zauważył Harris - jest bardzo podobny do drugiego, nie sądzicie?
– Jeśli o mnie chodzi - powiedział George - to idę na lewo.
Harris i ja poszliśmy za nim.
Ale nie zeszliśmy tak szybko, jak przewidywaliśmy. W tej okolicy burze nadchodzą

szybko i po kwadransie marszu staliśmy przed problemem, czy szukać schronienia, czy
wędrować przez resztę dnia w przemoczonej odzieży. Zdecydowaliśmy się na to pierwsze i
wybraliśmy drzewo, które w zwykłych okolicznościach dałoby nam wystarczającą osłonę.
Ale burza z piorunami w Szwarcwaldzie to nie są zwykłe okoliczności.

Z początku zapewnialiśmy się wzajemnie, że tak gwałtowna burza nie może trwać zbyt

długo. Potem usiłowaliśmy się pocieszyć tym, że wkrótce będziemy zbyt mokrzy, aby się
bać przemoczenia.

– Wychodzi na to - powiedział Harris - że byłbym naprawdę zadowolony, gdyby tu, na

górze, była restauracja.

– Nie widzę korzyści w byciu i mokrym, i głodnym - przyznał George. - Daję tej burzy

jeszcze pięć minut, a potem idę.

– Górskie samotnie - zauważyłem - są wielką atrakcją przy pięknej pogodzie. Kiedy

pada, szczególnie jak się zdarzy…

Wtedy usłyszeliśmy głos tęgiego mężczyzny stojącego pod dużym parasolem jakieś

pięćdziesiąt stóp od nas.

– Czemu nie wejdziecie do środka? - zapytał postawny mężczyzna.
– Jakiego środka? - odkrzyknąłem.
Z początku myślałem, że jest jednym z tych głupców, którzy próbują być zabawni, kiedy

nie ma nic do śmiechu.

– Do restauracji - odpowiedział.
Zostawiliśmy nasze schronienie i podeszliśmy do niego. Chcieliśmy zasięgnąć bliższych

informacji.

– Wołałem was z okna - powiedział zażywny dżentelmen, kiedy podeszliśmy bliżej -

lecz, jak sądzę, nie słyszeliście mnie. Ta burza może trwać jeszcze godzinę. Bardzo
zmokniecie.

Był uprzejmym starszym panem - wydawał się o nas niepokoić.
– To bardzo miło z pana strony, że pan po nas wyszedł - stwierdziłem. - Nie jesteśmy

szaleńcami. Nie stalibyśmy przez pół godziny pod tym drzewem, wiedząc, że dwadzieścia
jardów od nas znajduje się restauracja ukryta za drzewami. Nie mieliśmy pojęcia, że jest
tak blisko.

– Tak sobie pomyślałem - powiedział starszy pan - i dlatego wyszedłem.
Okazało się, że wszyscy ludzie w gospodzie także obserwowali nas z okien, dziwiąc

się, że stoimy tam jak sieroty. Gdyby nie ten miły starszy pan, ci głupcy patrzyliby na nas,
jak przypuszczam, przez resztę popołudnia. Właściciel usprawiedliwiał się, mówiąc, że
wyglądaliśmy jak Anglicy. To nie figura retoryczna. Na kontynencie szczerze wierzą, że
każdy Anglik jest pomylony. Są o tym tak przekonani, jak każdy angielski wieśniak, że
Francuzi żyją żabami. Nawet kiedy się człowiek wysila, żeby wyprowadzić go z błędu -
skutek nie zawsze jest pomyślny.

Była to wygodna restauracyjka, gdzie gotowali dobrze, a Tischwein było faktycznie

całkiem znośne.

Zatrzymaliśmy się tam na parę godzin, wysuszyliśmy się, najedli i porozmawiali o

widokach. Tuż przy nas zaszło zdarzenie, które potwierdza, że na tym świecie siły zła są
silniejsze niż dobra.

Wszedł jakiś podróżny. Wydawał się zatroskany. W ręku miał cegłę z przywiązanym do

niej kawałkiem sznura. Wszedł nerwowo i pospiesznie zamknął drzwi za sobą, upewnił
się, czy dobrzeje zamknął, długo i uważnie wyglądał przez okno. Dopiero wtedy z
westchnieniem ulgi położył cegłę na ławce obok siebie i zamówił jedzenie i picie.

W całej sprawie było coś tajemniczego. Można się było zastanawiać, po co mu ta cegła,

dlaczego tak starannie zamykał drzwi, dlaczego z takim niepokojem spoglądał przez okno.
Ale wyglądał zbyt nieszczęśliwie, żeby go zaprosić do rozmowy, i dlatego
zrezygnowaliśmy z pytań. Kiedy zjadł i wypił, stał się pogodniejszy i już nie wzdychał tak
często. Potem rozprostował nogi, zapalił śmierdzące cygaro i rozkoszował się nim ze
spokojnym zadowoleniem.

Wtedy to się zdarzyło. Stało się to zbyt nagle, żeby wyjaśnić, jak cała rzecz była

możliwa. Przypominam sobie Fräulein wchodzącą z kuchni na salę z patelnią w ręce.
Widziałem ją wychodzącą drzwiami na zewnątrz. W następnej chwili cała sala wybuchła
zgiełkiem. Można było zapamiętać pantomimę zmieniających się obrazów: od płynących
obłoków, muzyki poważnej, falujących kwiatów i leżących dam nagle zostaliśmy
przeniesieni w sam środek krzyczących policjantów przewracających wrzeszczące dzieci,
rozdętych pantalonów, kiełbasek, arlekinów i klaunów. Kiedy Fräulein z patelnią dotknęła
drzwi, otworzyły się one gwałtownie, jakby wszystkie siły zła tylko na to czekały. Dwie
świnie i kurczak runęły do sali, kot, który spał na beczce piwa, zbudził się nagle do życia.
Fräulein rzuciła patelnię w powietrze i upadła na podłogę.

Dżentelmen z cegłą zerwał się na nogi, przewracając stojący przed nim stół ze

wszystkim, co na nim było. Ukazała się przyczyna tej katastrofy. Był to mieszaniec teriera
ze stojącymi uszami i ogonem wiewiórki. Właściciel ruszył spod drzwi i usiłował
wykopać go z pokoju. Zamiast niego kopnął jedną ze świń - tę grubszą. Było to energiczne,
dobrze wymierzone kopnięcie i całe dostało się świni, bez najmniejszego marnotrawstwa.
Można było współczuć biednemu zwierzęciu, ale żadne współczucie, które ktoś mógłby
okazać, nie dorównywało temu, jakie ona okazała sama sobie. Przestała biegać tu i tam,
usiadła na środku pokoju i zaniosła skargę na cały układ słoneczny, by zaprotestować
przeciw niesprawiedliwości, jaka ją spotkała. Jej skarga musiała być słyszana we
wszystkich dolinach dookoła i budziła ciekawość, jakie nieszczęście wydarzyło się na
wzgórzach. Co do kury - uciekła, gdacząc na różne sposoby. Był to cudowny ptak.
Wydawało się, że z łatwością może biegać po pionowej ścianie. Kura i kot zrzuciły prawie
wszystko, co nie było jeszcze na podłodze.

W mniej niż czterdzieści sekund dziewięciu ludzi znajdujących się w pokoju usiłowało

kopnąć psa. Prawdopodobnie po pewnym czasie ktoś odniósłby sukces, co
spowodowałoby, że pies przestałby szczekać, a zaczął wyć. Ale to go nie zniechęciło.
Najwyraźniej wiedział, że za wszystko trzeba płacić, nawet za polowanie na świnię i kurę,
ale, ogólnie rzecz biorąc, gra warta była świeczki. Poza tym miał satysfakcję, widząc, że za
każdy kopniak, który dostał, większość stworzeń w pokoju dostała dwa. Co do
nieszczęsnej świni - tej nieruchomej, nadal siedziała, lamentując na środku sali. Musiała
oberwać dobre cztery razy. Próba kopnięcia psa była podobna do gry w piłkę, chociaż jej
tam nigdy nie było. Gdy zrobiłeś zbyt duży zamach, noga leciała do przodu i jedyna
nadzieja była w tym, że natrafisz na coś solidnego, co cię uchroni przed nagłym i głośnym
siadem. Kiedy komuś przypadkowo udało się kopnąć psa, było to tak niespodziewane, że
przewracał się na nim. A każdy mógł być pewien, że co pół minuty wywróci się na
siedzącej świni, niezdolnej zejść komukolwiek z drogi.

Nie sposób powiedzieć, ile to wszystko mogło trwać, a skończyło się dzięki

rozsądkowi George’a. Przez chwilę starał się chwycić nie psa, ale drugą świnię, która
ciągle była w ruchu. Przyparł ją w końcu do muru i sprawił, że zamiast biegać w kółko po
pokoju, zaczęła krążyć na zewnątrz. Kwicząc, wystrzeliła przez drzwi.

Zawsze pragniemy czegoś, czego nie mamy. Świnia, kurczak, dziewięciu ludzi i kot w

mniemaniu psa byli niczym w porównaniu z łupem, który zniknął. Nierozumnie rzucił się za

świnią, a George zamknął za nim drzwi i zasunął rygiel.

Wtedy właściciel wstał i popatrzył na te wszystkie rzeczy leżące na podłodze.
– Ten figlarny pies należy chyba do pana - powiedział do gościa, który przyszedł z

cegłą.

– To nie jest mój pies - odrzekł ponuro mężczyzna.
– Więc czyj on jest? - spytał gospodarz.
– Nie wiem, czyj to pies - odpowiedział.
– To bez różnicy - stwierdził gospodarz, podnosząc portret niemieckiego cesarza i

obcierając go z piwa.

– Wiem - odpowiedział mężczyzna. - Staram się wytłumaczyć ludziom, że to nie jest

mój pies. Nigdy mi nie wierzą.

– Po co z nim pan chodzi, skoro nie jest pana? - spytał gospodarz. - Bawi to pana?
– Ja z nim nie chodzę - wyjaśnił. - To on chodzi za mną. Przyplątał się do mnie dziś

rano o dziesiątej i nie chce się odczepić. Myślałem, że się go pozbyłem, kiedy tu
wszedłem. Zostawiłem go kwadrans temu, kiedy zabijał kaczkę. Chyba będę musiał
zapłacić za nią w drodze powrotnej.

– Próbował pan rzucać w niego kamieniami? - zapytał Harris.
– Czy próbowałem? - spytał mężczyzna pogardliwie. - Rzucałem w niego kamieniami,

aż mnie ręka rozbolała, a on myślał, że to jakaś zabawa i je aportował. Od godziny noszę
ze sobą tę przeklętą cegłę w nadziei, że go utopię, ale on nigdy nie zbliża się na tyle, żeby
go schwytać. Siada zwykle o sześć cali za daleko, z otwartym pyskiem i patrzy na mnie.

– To najzabawniejsza historia, jaką usłyszałem od dłuższego czasu - stwierdził

gospodarz.

– Cieszę się, że to kogoś bawi - powiedział mężczyzna.
Pomogliśmy gospodarzowi poustawiać połamane meble i wyszliśmy. Tuzin jardów od

drzwi wierne zwierzę czekało na swojego przyjaciela. Pies wyglądał na zmęczonego, ale
był zadowolony. Najwidoczniej był zwierzęciem pełnym nagłych i dziwacznych
zachcianek. Przez chwilę nawet baliśmy się, że mógłby nas polubić. Ale on obojętnie
pozwolił nam przejść. Jego lojalność wobec tamtego człowieka była uderzająca. Nie
zrobiliśmy nic, żeby ją podważyć.

Zaliczywszy ku naszej satysfakcji Szwarcwald, podróżowaliśmy rowerami przez Alt

Breisach i Colmar do Münster, skąd zrobiliśmy krótki wypad w okolice Wogezów, gdzie
zgodnie z opinią obecnego cesarza Niemiec człowieczeństwo się kończy. W dawnych
czasach Alt Breisach było skalistą fortecą z rzeką to po jednej, to po drugiej stronie. W
swojej niedoświadczonej młodości Ren nigdy nie wydaje się pewien swojej drogi - co do
miejsca pobytu musi podobać się wyłącznie miłośnikom zmian i zamieszania.

Między kimkolwiek byłaby wojna i ktokolwiek by brał w niej udział, Alt Breisach z

pewnością było w to zamieszane. Wszyscy je oblegali, większość zdobyła, większość
znów je traciła. Nikomu nie udało się go utrzymać.

Mieszkaniec Alt Breisach nigdy nie był pewien, do kogo należało ani kim on właściwie

był. Pewnego dnia mógł być Francuzem, ale zanim nauczył się francuskiego na tyle, by móc

płacić podatki, zostawał Austriakiem. Zanim odkrył, co jest zobowiązany robić, aby być
dobrym Austriakiem, stwierdzał, że jest już Niemcem, chociaż prawdziwy Niemiec spoza
miasta nigdy mu nie ufał.

Pewnego dnia odkrywał, że jest katolikiem, a następnego - żarliwym protestantem.

Jedyną rzeczą, jaka mogła mu dawać pewną stabilizację egzystencji, była monotonna
konieczność płacenia ciężkiej forsy za przywilej bycia tym, kim akurat był. Kiedy już się
zacznie myśleć o tych rzeczach, człowiek się zastanawia, czy komukolwiek w
średniowieczu, z wyjątkiem królów i poborców podatkowych, w ogóle się chciało
podejmować trudy życia.

Jeżeli chodzi o piękno i różnorodność, Wogezy nie wytrzymują porównania ze

Szwarcwaldem. Z punktu widzenia turysty korzystne jest ich większe ubóstwo. Chłop w
Wogezach nie żyje w nieromantycznej atmosferze sytej pomyślności, która psuje jego
sąsiada zza Renu. Wioski i gospodarstwa mają więcej uroku postępującego upadku.

Inną dziedziną, w której celują Wogezy, są ruiny. Wiele z ich licznych zamków jest

położone tak, że można by pomyśleć, iż tylko orły mogły je zbudować. W innych można
godzinami błądzić po całych akrach labiryntów stojących ścian.

W Wogezach handel owocami czy jarzynami jest nieznany. Większość tego rodzaju

roślin rośnie dziko i można je zbierać. Wędrując przez Wogezy, niełatwo się trzymać
jakiegoś programu. Kiedy dzień jest gorący, trudno się oprzeć pokusie zatrzymania się i
spróbowania owoców. Maliny - najsmaczniejsze, jakie jadłem - poziomki, porzeczki i
agrest rosną na zboczach jak jeżyny przy angielskich szlakach. Mały chłopiec w Wogezach
nie musi okradać sadów - może się rozchorować, nie popełniając grzechu.

W Wogezach znajduje się wiele sadów, ale wdzierać się do nich w celu kradzieży

owoców byłoby równie głupie jak postępek ryby próbującej dostać się bez biletu na
kąpielisko. Chociaż oczywiście zdarzają się pomyłki.

Pewnego popołudnia, w trakcie wspinaczki, wynurzyliśmy się na płaskowyżu, gdzie

zwlekaliśmy zbyt długo, opychając się owocami bardziej, niż mogłoby to nam wyjść na
zdrowie; było ich tak dużo wkoło nas, i to tak różnorodnych. Zaczęliśmy od kilku późnych
truskawek, a potem przeszliśmy do malin. Harris znalazł nawet renklodę z kilkoma
wczesnymi owocami. Były pyszne.

– To najlepsze, na co trafiliśmy - powiedział George.
– Najlepiej z tego skorzystać. - Co było faktycznie dobrą radą.
– Co za szkoda - powiedział Harris - że gruszki są jeszcze takie twarde.
Martwił się tym przez chwilę, ale później, kiedy natknąłem się na piękne, żółte śliwki,

nieco go to pocieszyło.

– Przypuszczam, że jesteśmy zbyt daleko na północy, żeby trafić na ananasy -

powiedział George. - Czuję, że ucieszyłyby mnie tylko świeże ananasy. Te paskudne owoce
nudzą się po chwili. Myślę, że to dlatego, iż za dużo tu owoców na krzakach, a za mało na
drzewach. Jeśli chodzi o mnie, wolałbym znaleźć więcej renklod.

– Jakiś człowiek wchodzi na wzgórze - zauważyłem. - Wygląda na tutejszego. Może

będzie wiedział, gdzie jest więcej renklod.

– Jak na starego, idzie dość szybko - stwierdził Harris. Istotnie, wchodził na wzgórze w

nadzwyczajnym tempie.

Na tyle, na ile byliśmy w stanie ocenić z tej odległości, wydawał się w radosnym

nastroju: śpiewając i krzycząc na cały głos, gestykulował i machał rękami.

– Co za miły staruszek - zauważył Harris. - Aż przyjemnie na niego patrzeć. Ale czemu

niesie kij przez ramię? Mógłby go użyć przy wspinaczce pod górę.

– Wiecie co, to chyba nie jest kij - powiedział George.
– Co to może być? - zastanawiał się Harris.
– Bardziej mi to wygląda na strzelbę - powiedział George.
– Chyba nie myślisz, żeśmy się pomylili - zasugerował Harris. - Nie wierzysz chyba, że

to jest coś w rodzaju prywatnego sadu?

– Czy pamiętacie - zapytałem - ten straszny wypadek, który się zdarzył jakieś dwa lata

temu na południu Francji? Pewien żołnierz zerwał parę wiśni, przechodząc obok domu
jednego chłopa, a on wyszedł i bez słowa ostrzeżenia zastrzelił go na śmierć.

– Ale chyba nie wolno zastrzelić kogoś za zerwanie paru owoców, nawet we Francji? -

zapytał George.

– Oczywiście, że nie - odpowiedziałem. - To było całkiem nielegalne. Jedynym

usprawiedliwieniem wysuniętym przez obrońcę chłopa było to, że był bardzo pobudliwy, a
szczególnie jeśli chodziło o te właśnie wiśnie.

– Skoro już o tym wspomniałeś - podjął Harris - coś mi się przypomniało. Zdaje się, że

ta dzielnica nazywała się „Komuna” i musieli zapłacić spore odszkodowanie krewnym
zmarłego żołnierza; biedny, niewinny człowiek!

– Męczy mnie to miejsce - powiedział George. - Poza tym robi się późno.
– Jeśli dalej będzie szedł w tym tempie, potknie się i zrani - zauważył Harris. - Poza

tym nie wierzę, że trafi.

Czułem się samotny tam, w górze, a nie było nikogo, z kim można by porozmawiać.

Poza tym, o ile sobie przypominam, od czasu kiedy byłem chłopcem, nie cieszyłem się tak
zbieganiem ze stromego wzgórza. Ciekawe, że to uczucie odżyło. To ostre ćwiczenie
gimnastyczne, ale dobre na wątrobę.

Tej nocy spaliśmy w Barr, małym, miłym mieście na drodze do St. Ottilienberg, z

ciekawym, starym klasztorem wśród wzgórz, gdzie czekają prawdziwe zakonnice, a
rachunek wystawia ksiądz.

Tuż przed kolacją do Barr przybył turysta. Wyglądał na Anglika, ale jego wymowa

miała ton, jakiego jeszcze nie słyszałem, chociaż był to elegancki i świetnie brzmiący
język. Gospodarz gapił się na niego ponuro, a gospodyni potrząsała głową. Anglik
westchnął i znów spróbował. Jego język budził we mnie odległe wspomnienie, chociaż, do
czasu, nie mogłem go zidentyfikować. Ale znowu nikt go nie zrozumiał.

– A niech to cholera! - powiedział na głos do siebie.
– Ach, więc jest pan Anglikiem! - wykrzyknął właściciel, rozjaśniając oblicze.
– Wygląda pan na zmęczonego, monsieur - dodała rozchmurzona gospodyni. -

Zapraszam na kolację.

Oboje mówili doskonale po angielsku, niemal tak dobrze jak po niemiecku czy

francusku; krzątali się i zadbali o jego wygodę. Przy kolacji siadł obok mnie i mogłem z
nim porozmawiać.

– Niech pan mi powie - poprosiłem, jako że bardzo mnie to zaciekawiło - w jakim

języku mówił pan za pierwszym razem?

– Po niemiecku - wyjaśnił.
– Och - odpowiedziałem - proszę mi wybaczyć, nie zna pan tego języka?
– Nie zrozumiał pan? - zapytał.
– To moja wina - przyznałem. - Moje umiejętności są w tym względzie bardzo

ograniczone. Chwytam trochę to i owo, mniej więcej o co chodzi, ale to oczywiście nie to
samo.

– Ale oni nie rozumieją - stwierdził. - Gospodarz i jego żona, a to przecież ich własny

język.

– Nie sądzę - odpowiedziałem. - Tutejsze dzieci mówią nieźle po niemiecku, a nasza

gospodyni i gospodarz znają mniej więcej ten język. Ale w Alzacji i Lotaryngii starsi
ludzie ciągle mówią po francusku.

– Ja także mówię do nich po francusku - dodał - i wcale nie rozumieją mnie lepiej.
– To rzeczywiście bardzo dziwne - zgodziłem się.
– To więcej niż dziwne - odpowiedział. - W moim przypadku to niezrozumiałe. Mam

dyplom z języków współczesnych. Zdobyłem szkolne stypendium tylko dzięki znajomości
francuskiego i niemieckiego. Moja poprawność gramatyczna i czystość wymowy były w
moim college’u uważane za nadzwyczajne. A jednak kiedy pojadę za granicę, z ledwością
ktokolwiek rozumie chociaż słowo. Może to pan wytłumaczyć?

– Chyba tak. Pańska wymowa jest zbyt bezbłędna. Pamięta pan, co Szkot powiedział,

kiedy po raz pierwszy w życiu spróbował prawdziwej whisky: „Może to i puir, ale ja nie
mogę tego pić”. Tak samo może być z pańskim Niemcem. Razi go nie tyle pana język, ile
popisywanie się nim. Jeśli mógłbym coś radzić: niech pan mówi tak źle, jak to tylko
możliwe, i wtrąca tyle pomyłek, ile się da.

Wszędzie jest tak samo. W każdym kraju stosują specjalną wymowę wyłącznie na

użytek obcokrajowców - wymowę, której ani im się śni używać między sobą i której nie
rozumieją. Słyszałem kiedyś Angielkę wyjaśniającą Francuzowi, jak wymawiać słowo
„have”.

– Wymawia je pan - mówiła pani z wyrzutem - że gdyby je przeliterować, brzmiałoby

h-a-v. To źle. Tam na końcu jest „e”.

– Myślałem - powiedział uczeń - że nie wymówiła pani „e” na końcu.
– Zgadza się - przyznała nauczycielka. - To jest coś, co nazywamy „e” nieme, ono

modyfikuje poprzedzającą samogłoskę.

Przedtem biedak wymawiał „have” całkiem znośnie, ale potem, kiedy dochodził do tego

słowa, milknął, zbierał myśli i wymawiał ten dźwięk tak, że tylko z kontekstu można się
było domyślić, o co chodzi.

Pomijając cierpienia kilku męczenników, przeszedłem, jak sądzę, nie mniejsze niż oni

katusze, starając się osiągnąć poprawną wymowę niemieckiego słowa oznaczającego
kościół - Kirche. Postanowiłem raczej nie chodzić w Niemczech do kościoła, dopóki sobie
z tym nie poradzę, niż mieć z tym kłopot.

– Nie, nie - wyjaśniał mi nauczyciel; był gorliwym dżentelmenem. - Powinien pan to

wymawiać jako K-i-r-c-h-k-e. Tam nie ma „k” - i znów mi pokazywał, po raz dwudziesty
tego ranka, jak to powinno się wymawiać.

Cały szkopuł w tym, że za Boga nie mogłem dostrzec różnicy w tym, jak on to robił, a

jak ja. Wtedy spróbował nowej metody.

– Wymawia pan to gardłem - tłumaczył. Miał całkowitą rację. Wymawiałem. -

Chciałbym, żeby pan wymawiał to stąd - i tłustym palcem pokazywał, skąd powinien
wydobyć się dźwięk.

Spróbowałem. Po bolesnym wysiłku wydobywałem dźwięki, które mogły oznaczać

wszystko, tylko nie miejsce uwielbienia Boga. Usprawiedliwiałem się:

– Naprawdę boję się, że to niemożliwe - powiedziałem. - Przez całe lata zawsze

rozmawiałem ustami. Nigdy nie widziałem człowieka, który rozmawiałby żołądkiem.
Sądzę, że teraz jest już dla mnie za późno na naukę.

Spędzając całe godziny w ciemnych zaułkach, ćwicząc na cichych uliczkach w strachu

przed zabłąkanymi przechodniami, w końcu doszedłem do prawidłowej wymowy tego
słowa. Mój nauczyciel był zachwycony i ja także, dopóki nie przyjechałem do Niemiec. W
Niemczech przekonałem się, że nikt nie rozumie, co powiedziałem. Nigdy nie mogłem
trafić w pobliże kościoła. Rzuciłem w kąt poprawną wymowę i gorliwie wróciłem do
poprzedniej, złej. Wtedy moi rozmówcy się rozjaśniali i mówili, że jest tuż za rogiem lub
dalej, na sąsiedniej ulicy, zależnie od tego, gdzie był.

Myślę także, że łatwiej można by nauczyć wymowy obcego języka, nie wymagając od

uczniów bohaterskich akrobacji, które są w ogóle niemożliwe i zawsze bezużyteczne. A oto
przykład takiej instrukcji językowej:

„Uciśnij migdałki u dołu krtani, następnie wypukłą częścią przegrody zakrzywionej w

górę prawie dotknij (nie dotykając) języczka podniebienia, spróbuj końcem języka dotknąć
tarczycy. Weź głęboki oddech i ściśnij swoją głośnię. Teraz bez otwierania warg powiedz
»Garoo«”.

A kiedy tego dokonasz, jeszcze nie są zadowoleni.

ROZDZIAŁ 13.

Próba charakteru i zachowania się niemieckiego studenta - Niemiecki Mensur - Zwyczaj i
jego nadużycia - Impresje - Humor sytuacyjny - Przepis na stworzenie dzikusów - Młoda
kobieta i jej szczególne upodobania co do twarzy - Knajpa - Budynek szkolny - Rada dla
cudzoziemców - Opowieść, która mogłaby się źle skończyć - Dwóch panów i dwie żony -
Razem z kawalerem.

W DRODZE do domu zawadziliśmy o niemieckie miasteczko uniwersyteckie.

Chcieliśmy zapoznać się z życiem studenckim, a dzięki uprzejmości naszych niemieckich
przyjaciół mogliśmy zaspokoić naszą ciekawość.

Angielski chłopiec bawi się do lat piętnastu, a potem pracuje do dwudziestki. W

Niemczech dziecko pracuje, a młodzież się bawi. Niemiecki chłopiec chodzi do szkoły na
siódmą rano w lecie, na ósmą w zimie, a w szkole studiuje. Skutek jest taki, że w wieku lat
szesnastu posiada gruntowną znajomość filologii klasycznych i matematyki, o historii wie
tyle, co facet należący do partii politycznej, i na dodatek doskonale zna języki
współczesne. Dlatego osiem semestrów w college’u, rozłożonych na cztery lata, no może z
wyjątkiem młodzieńców szykujących się do kariery naukowej - to niepotrzebnie wydłużony
okres.

Jaka szkoda, że nie jest sportowcem, bo mógłby być dobry. Trochę gra w piłkę nożną,

jeszcze mniej jeździ na rowerze, za to więcej gra w bilard w niewietrzonych kafejkach.

Ogólnie mówiąc, młody Niemiec, a raczej ich większość, spędza czas, zbijając bąki,

pijąc piwo i walcząc. Jeśli jest synem bogatego ojca, wstępuje do Korpusu - członkostwo
kosztuje około czterystu funtów rocznie. Jeśli jest młodzieńcem z klasy średniej, wstępuje
do Burschenschaft albo do Landsmannschaft, co jest jednak nieco tańsze.

Organizacje te dzielą się na mniejsze koła, które starają się skupić narodowości. Są

Szwabowie ze Szwabii, Frankoni potomkowie Franków, Turyńczycy itd.

Oczywiście, praktycznie daje to takie same wyniki jak wszelkie usiłowania tego rodzaju

- jestem prawie przekonany, że połowa naszych szkockich górali to rodowici londyńczycy -
ale podzielenie całego uniwersytetu na kilka tuzinów odrębnych grup daje malowniczy
obraz wydziałów wyróżniających się czapkami i kolorami i, co szczególnie ważne, własną
piwiarnią, do której nie może przyjść student noszący inne kolory.

Głównym zajęciem tych studenckich korporacji jest walka między sobą lub z rywalami

z Korpusu albo Schaftu dla uczczenia niemieckiego Mensuru. Mensur był opisywany tak
często i gruntownie, że nie zamierzam nudzić czytelników jakimiś szczegółowymi
wyjaśnieniami. Podejdę do tego jak impresjonista i celowo opiszę wrażenia z mojego
pierwszego Mensuru, wierzę bowiem, że pierwsze wrażenie jest prawdziwsze i
doskonalsze niż opinie stępione przez kontakty i ukształtowane przez inne wpływy.

Francuz lub Hiszpan będzie się starał cię przekonać, że walka byków jest instytucją

powstałą głównie dla dobra tychże zwierząt. Koń, który, jak ci się wydaje, ryczy z bólu, po
prostu tylko się śmieje z komicznego przedstawienia. Twój francuski lub hiszpański

przyjaciel przeciwstawia wspaniałą i ekscytującą śmierć na arenie zimnokrwistej
brutalności końskiej rzeźni. Jeśli dasz się zbajerować, ogarnie cię chęć rozpoczęcia
agitacji na rzecz wprowadzenia w Anglii walki byków jako wzoru rycerskości.

Torquemada był niewątpliwie przekonany o humanitaryzmie inkwizycji. Być może dla

silnego dżentelmena cierpiącego na skurcze lub reumatyzm godzina lub dłużej spędzona na
ramie do rozciągania stawów stanowi faktyczną korzyść fizyczną. Może on doznać ulgi w
bólach stawów - można powiedzieć, że jego stawy będą bardziej elastyczne i będzie się
czuł lepiej przez wiele następnych lat.

Angielscy myśliwi uważają lisa za zwierzę godne zazdrości. Doskonałe całodzienne

rozrywki sportowe są mu oferowane zupełnie bezpłatnie i dodatkowo znajduje się jeszcze
w centrum zainteresowania. Ale ślepcy zwykle niczego nie chcą widzieć.

Co trzeci niemiecki dżentelmen, którego spotyka się na ulicy, jest słusznej postury i

będzie taki aż do śmierci; nosi od dwudziestu do stu śladów pojedynków, jakie stoczył w
studenckich czasach.

Niemieckie dzieci bawią się w Mensur w przedszkolu, a w gimnazjum przeprowadzają

jego próby.

Niemcy doszli do przekonania, że nie ma w tym nic brutalnego, nic agresywnego czy

poniżającego. Argumentują, że ten zwyczaj wyrabia w niemieckiej młodzieży odwagę i
zimną krew. Gdyby dało się to udowodnić, zwłaszcza w kraju, gdzie każdy mężczyzna jest
żołnierzem, argument ten byłby wystarczająco jednostronny. Ale czy istnieje cnota
zawodowego boksera czy cnota żołnierza? Wątpliwe. Tężyzna i szybkość są na polu walki
bardziej użyteczne niż niedorzeczna obojętność na to, co stanie się z jednostką.

Właściwie to niemiecki student musiałby mieć więcej odwagi, żeby nie walczyć. Bierze

udział w walce nie dla swojej przyjemności, ale żeby zadowolić opinię publiczną i być w
zgodzie z dwustuletnią tradycją.

Wszystko, co Mensur daje - to brutalizacja człowieka. Może pokazywać umiejętności -

mówiono mi, że tak jest - ale to nie takie oczywiste. Zwykła walka nie jest zbyt podobna do
pojedynku na szable na pokazie Richardson; pokaz jako całość jest pomyślany jako udana
próba połączenia elementów komicznych z nieprzyjemnymi.

W arystokratycznym Bonn, gdzie szanuje się styl, i w Heidelbergu, gdzie goście z innych

narodów bardziej należą do wspólnoty, sprawa jest być może formalna. Mówiono mi, że
tam zawody przeprowadzane są w ładnych pomieszczeniach, siwowłosi lekarze czekają na
rannych, a służący w liberiach na głodnych i cała sprawa jest przeprowadzana z pewnym
malowniczym ceremoniałem.

Na uniwersytetach typowo niemieckich, gdzie cudzoziemcy nie są mile widziani i

rzadko bywają, trzyma się na widoku tylko rzeczy nieodzowne i nie jest to widowisko zbyt
zachęcające.

W istocie są to rzeczy tak zniechęcające, że usilnie radzę wrażliwemu czytelnikowi, by

unikał nawet tego opisu. Nie może on być piękny i nawet nie będę się o to starał.

Pokój jest nagi i paskudny. Jego ściany są poplamione rozbryzgami piwa, krwi i

tłuszczem świec; sufit jest zakopcony, a podłogę pokrywają trociny. Tłum studentów, paląc,

śmieje się i rozmawia; jedni siedząc na podłodze, inni na krzesłach i ławkach, układają
plan walk.

W środku, naprzeciw siebie, stoją przeciwnicy; przypominają japońskich wojowników

tak nam znajomych z wizerunków na tacach do herbaty. Malowniczy i sztywni, z goglami na
oczach, z szalikami na szyjach, z ciałami ściśniętymi czymś, co przypomina brudne kołdry z
łóżek, z wywatowanymi rękawami wyciągniętymi nad głową - wyglądają na parę
niezgrabnych, mechanicznych figurek. Głowy i twarze mają chronione przez ogromne
skórzane czapki z daszkiem. Po kilku sekundach lub nieco krótszym czasie wywlekają ich
na właściwą pozycję. Prawie słychać dźwięk kółek zębatych. Arbiter zajmuje miejsce,
pada hasło i natychmiast następuje pięć gwałtownych ciosów zadanych długimi, prostymi
szpadami. Nikt nie interesuje się walką; nie ma żadnego ruchu, żadnej zręczności, żadnej
gracji (mówię o swoich wrażeniach). Zwycięzca, najsilniejszy mężczyzna, z grubo
wywatowanymi rękawami, zawsze w nienaturalnej pozycji, trzyma swój ogromny,
niezgrabny rapier najdłużej, zanim zbyt osłabnie, aby zasłonić się lub uderzyć. Całe
zainteresowanie skupia się na oglądaniu ran. Są one zadawane w jednym lub dwu
miejscach - na szczycie głowy lub po lewej stronie twarzy. Czasami część owłosionego
skalpu albo kawałek policzka wylatuje w powietrze, aby potem mógł być troskliwie
przechowywany w kopercie przez dumnego właściciela, a ściślej mówiąc, przez byłego
dumnego właściciela, celem pokazywania na wieczorkach towarzyskich. Z każdej rany leje
się obfity strumień krwi, ochlapując lekarzy, sekundantów i świadków, skrapia sufit i
ściany, wsiąka w walczących i zbiera się w kałuże między trocinami. Na końcu każdej
rundy lekarze zrywają się i ociekającymi krwią rękami uciskają rozwarte rany, nakładają
na nie kłęby mokrej waty, przygotowane na tacy, którą przynosi posługacz.

Naturalnie, w chwili kiedy nieszczęśnik znów wstaje i podejmuje walkę, krew

ponownie cieknie, na wpół go oślepiając, i kapie na ziemię. Czasami widać zęby
zawodnika odsłonięte prawie do ucha i przez resztę pojedynku wydaje się uśmiechać do
połowy widzów, a druga połowa widzi go poważnym. Czasami ma rozcięty nos, przez co
wygląda, jakby walczył ze szczególnie wyniosłą miną.

Celem każdego studenta jest ukończenie uniwersytetu z możliwie największą liczbą

blizn. Wątpię, czy ból sprawia, że mają się na baczności, nawet w tak małym zakresie, na
jaki pozwala ta metoda walki. Prawdziwym zwycięzcą jest ten, kto odniesie najwięcej ran.
Taki młodzieniec, pozszywany i połatany, niepodobny do ludzkiej istoty, może paradować
przez następny miesiąc, budząc zawiść niemieckiej młodzieży i podziw niemieckich
panien. Ten, kto otrzymał tylko kilka lekkich ran, odchodzi nadąsany i rozczarowany.

Drugi akt widowiska rozgrywa się w garderobie. Lekarzami są zwykle studenci

medycyny - młodzi faceci, którzy uzyskawszy tytuł, niepokoją się o praktykę. Po prawdzie
muszę powiedzieć, że ci, z którymi miałem kontakt, wyglądali prostacko i wydawali się
rozkoszować swoją pracą. Być może to nie ich wina. Częścią systemu jest to, że medyk
daje im jeszcze gorszą szkołę, a idealny lekarz nie dbałby o takie zajęcie.

To, jak student znosi opatrywanie ran, jest dla niego tak samo ważne jak ich

otrzymywanie. Każda operacja musi być przeprowadzana najbrutalniej, jak to możliwe, a

w czasie tego procesu kompani delikwenta uważnie go obserwują, żeby stwierdzić, czy
przechodzi przez to ze spokojem i zadowoleniem.

Wyraźna, szeroko otwarta rana jest pożądana przez wszystkich. Celowo zszywa się ją

niezdarnie, aby była widoczna przez całe życie. Taka rana, po rozsądnie zadanym
skaleczeniu i nie gojąca się przez cały tydzień, może zapewnić szczęśliwemu posiadaczowi
żonę z co najmniej pięciocyfrowym posagiem.

Przeważnie raz do roku odbywają się dwutygodniowe Mensury, w trakcie których

przeciętny student odbywa tuzin walk. Bywają i inne, na które goście nie są zapraszani.

Jeśli zdarzy się, że student zhańbił się podczas walki jakimś drobnym mimowolnym

ruchem głowy lub ciała, może odzyskać honor tylko przez stoczenie pojedynku z
najlepszym szpadzistą w Korporacji. Kiedy się tego domaga i uzyska zgodę, nie wygląda to
na pojedynek, lecz karę. Jego przeciwnik zadaje mu tak wiele ciosów i tak krwawe rany,
jak tylko zdoła. Ofiara ma pokazać kompanom, że potrafi stać nieruchomo, podczas gdy jej
głowa jest niemal pocięta na plasterki.

Wątpię, czy można powiedzieć coś pozytywnego o Mensurze; jeśli nawet, dotyczy to

tylko dwóch walczących. Jestem przekonany, że na widzach może robić, i robi, złe
wrażenie. Znam siebie wystarczająco dobrze, by być pewnym, że nie mam szczególnie
krwiożerczego usposobienia. Wrażenie, jakie to na mnie wywarło, było normalne. Z
początku, zanim faktycznie rozgorzała walka, odczuwałem ciekawość zmieszaną z
niepokojem, czy widok będzie dla mnie do zniesienia; pewna pobieżna znajomość
prosektorium i stołów operacyjnych rozwiewała moje wątpliwości, że mógłbym czuć się
inaczej. Kiedy popłynęła krew, a nerwy i muskuły zostały odsłonięte, doświadczyłem
uczucia wstrętu i litości. Ale muszę wyznać, że przy drugim pojedynku moje szlachetniejsze
uczucia zaczęły znikać, a w jakiś czas po rozpoczęciu trzeciego, kiedy pokój zasnuł ciężki,
gorący zapach krwi, zacząłem, jak to mówią Amerykanie, widzieć świat na czerwono.

Było mi mało. Patrzyłem na twarze otaczających mnie ludzi i na większości znalazłem

niewątpliwe odbicie własnych odczuć. Jeśli byłoby rzeczą właściwą pragnienie krwi u
współczesnego człowieka, Mensur byłby pożyteczną instytucją. Ale czy tak powinno być?
Gadamy o cywilizacji i humanitaryzmie, ale ci, którzy nie są na tyle hipokrytami, by
poddawać się samooszustwu, wiedzą, że pod naszymi wykrochmalonymi koszulami czai
się dzikus ze wszystkimi swoimi nietkniętymi instynktami. Czasami może być słabszy, ale
nie ma obawy, żeby kiedykolwiek umarł. Z drugiej strony przekarmianie go wydaje się
nierozsądne.

Mówiąc poważnie, na korzyść pojedynków przemawia wiele rzeczy. Ale Mensur nie

służy żadnemu dobremu celowi. To dziecinada i fakt, że jest to okrutna i brutalna gra, nie
sprawia, iż jest mniej dziecinna. Rany nie mają same w sobie żadnej wartości, a są
źródłem nobilitacji. Wilhelm Tell słusznie jest uznany za światowego bohatera, ale co
byśmy pomyśleli o członkach klubu ojców, mających zwyczaj zbierać się z kuszami dwa
razy w tygodniu, aby zestrzelić jabłka z głów swoich synów? Ci młodzi niemieccy
dżentelmeni mogliby doznać takich samych skutków, z których są tak dumni, drażniąc dzikie
koty.

Dołączenie do towarzystwa jedynie po to, żeby dać się pokiereszować, sprowadza

człowieka do poziomu tańczącego derwisza. Podróżnicy opowiadają nam o dzikusach w
Afryce Centralnej, którzy przy uroczystych okazjach skaczą dookoła i zadają sobie rany.
Ale w Europie nie ma potrzeby ich naśladować.

Mensur faktycznie jest reductio ad absurdum pojedynku, a jeśli sami Niemcy nie widzą

w tym nic śmiesznego, można ich tylko żałować za brak poczucia humoru.

Chociaż nie można się zgodzić z opinią publiczną, która popiera i nakazuje

organizowanie Mensur, to jednak można to zrozumieć. Uniwersytecki zwyczaj, który, o ile
nie zachęca, to przynajmniej akceptuje opilstwo, jest trudniejszy do dyskusji.

Nie wszyscy niemieccy studenci się upijają; w większości są wstrzemięźliwi, żeby nie

powiedzieć pracowici. Ale mniejszość, chętnie uważana za reprezentatywną, ratuje od
ciągłego zamroczenia nabyta pewnym kosztem zdolność chlania przez pół dnia i całą noc i
pozostawania przy tym w pełni zmysłów. Nie dzieje się tak wszędzie, ale jest wspólne dla
miast uniwersyteckich: widok młodego mężczyzny, jeszcze przed dwudziestką, z figurą
Falstaffa i cerą Bachusa z obrazu Rubensa. To, że niemiecka panna jest zafascynowana
twarzą pociętą i pokiereszowaną, jakby zrobioną z kiepskich, nie pasujących do siebie
materiałów - to fakt udowodniony. Nie może być atrakcyjna skóra opuchnięta i zaplamiona,
ze śladami blizn porozrzucanymi na twarzy w celu zrównoważenia całego obrazu. Ale
czego można się spodziewać, kiedy młodzieniec zaczyna pić piwo razem z Frühschoppen o
dziesiątej przed południem, a kończy z Kneipe o czwartej rano?

Kneipe to coś, co możemy nazwać męskim przyjęciem, i może być, zależnie od składu,

albo bardzo nieszkodliwe, albo bardzo awanturnicze. Młodzieniec zaprasza swoich
kolegów studentów, tuzin lub stu, do kawiarni i dostarcza im tak dużo piwa i tanich cygar,
na ile pozwala zdrowie i poczucie wygody, zwłaszcza jeżeli gospodarz należy do
Korporacji.

Tutaj, jak wszędzie, widać niemieckie poczucie dyscypliny i porządku. Wejście każdego

nowo przybyłego jest witane powstaniem siedzących przy stole i salutem trzaskających
pięt. Kiedy wszyscy są w komplecie, wybiera się przewodniczącego, którego obowiązkiem
jest rozdanie numerów piosenek. Drukowane śpiewniki z tymi piosenkami, jeden na dwóch
ludzi, leżą na stole. Przewodniczący głośno komenderuje: „Numer dwadzieścia dziewięć.
Pierwszy wiersz” - i wszyscy, trzymając śpiewnik po dwóch, zaczynają śpiewać,
dokładnie tak samo jak wierni w kościele. Przy końcu każdego wiersza jest przerwa,
dopóki przewodniczący nie zarządzi następnego.

Ponieważ każdy Niemiec jest wytrawnym śpiewakiem, a większość ma piękne głosy,

ogólny efekt jest uderzający. Chociaż sposób przypomina wykonywanie hymnów w
kościele, to słowa piosenek czasami zmieniają to wrażenie. Ale czy jest to pieśń
sentymentalna, ballada, czy śpiewka o naturze, mogłaby szokować przeciętnego, młodego
Anglika. Wszystkie śpiewane są z surową powagą, bez śmiechu, bez żadnego fałszu. Na
końcu przewodniczący woła: „Prosit!”. Wszyscy odpowiadają: „Prosit!” i za chwilę
szklanki są puste. Pianista wstaje i kłania się kilkakrotnie; potem wchodzi Fräulein i
napełnia szklanki.

Między piosenkami wstaje się i odpowiada na toasty, ale niewiele jest uśmiechów, a

jeszcze mniej do śmiechu. Uśmiechy i poważne skinięcia głowami z aprobatą są wśród
niemieckich studentów bardziej stosowne.

Szczególny toast zwany „Salamander”, na cześć jakiegoś gościa, jest specjalnym

wyróżnieniem i spełnia się go z wyjątkową powagą.

– Teraz będziemy - mówi przewodniczący - pić Salamander (Einen Salamander reiben).
Wszyscy wstają i stoją jak pułk na baczność.
– Czy wszyscy gotowi? - pyta przewodniczący (Sind die stoffe parat?).
– Sunt - odpowiadają jednogłośnie.
– Ad exercitium Salamandri - mówi przewodniczący, a pozostali czekają w pogotowiu.
– Eins! - pocierają szklankami kolistym ruchem po stole.
– Zwei! - znowu hurgot szklanek, a potem:
– Drei!
– Pijemy! (Bibite!) - i zgodnym, mechanicznym ruchem szklanki są unoszone do góry i

opróżniane.

– Eins! - mówi przewodniczący. Denko każdej pustej szklanki kręci się na stole,

wydając syk podobny do spływu ustępującej fali na kamienistej plaży.

– Zwei! - obroty narastają, a potem opadają.
– Drei! - szklanki opadają na stół z jednoczesnym hukiem, a pijący siadają na miejsca.
Sportem uprawianym przez dwóch studentów w Kneipe jest ubliżanie sobie

(oczywiście w żartach) i wyzywanie potem na pijacki pojedynek. Wyznacza się arbitra,
napełnia dwa ogromne kufle, delikwenci siadają naprzeciw siebie z rękami na udach;
wszystkie oczy są w nich utkwione. Arbiter daje hasło startu i natychmiast piwo z gulgotem
leje się do ich gardeł. Zwycięzcą jest ten, który pierwszy trzaśnie idealnie pustym kuflem o
stół.

Cudzoziemcy chcący wziąć udział w Kneipe, a którzy zamierzają zrobić to w

niemieckim stylu, powinni przed imprezą przypiąć do płaszczy karteczki z nazwiskiem i
adresem. Niemiecki student jest uprzejmy i w jakimkolwiek by był stanie, dopilnuje, żeby
w ten czy inny sposób gość dotarł bezpiecznie do domu przed nastaniem poranka. Ale
oczywiście nie można od niego wymagać, żeby pamiętał adresy.

Opowiadano mi o trzech gościach na berlińskiej Kneipe, która skończyła się tragicznie.

Cudzoziemcy byli zdecydowani przeprowadzić rzecz gruntownie. Wyjaśnili swoje zamiary
i zostali przyjęci z aplauzem. Każdy z nich napisał na wizytówce swój adres i przypiął go
przed sobą, do obrusa. I to był wielki błąd. Powinni, tak jak mi to radzono, przypiąć je do
płaszczy. Człowiek może zmienić miejsce przy stole, całkiem nieświadomie może przejść
na drugą stronę stołu, ale gdziekolwiek idzie, bierze płaszcz ze sobą.

Wczesnym rankiem przewodniczący zasugerował, aby dla wygody tych, którzy nadal

trzymali się w pionie, wszyscy panowie niezdolni do tego zostali odesłani do domów.
Wśród tych, których przyjęcie już nie interesowało, byli trzej Anglicy. Zdecydowano, aby
wsadzić ich do dorożki pod opieką stosunkowo trzeźwo mówiącego studenta i odwieźć z
powrotem. Gdyby siedzieli cały wieczór na tych samych miejscach, wszystko byłoby

dobrze, ale na nieszczęście chodzili dookoła i nikt nie wiedział, który dżentelmen należy do
której kartki - a już najmniej sami goście. W stanie ogólnej radości nikomu nie wydawało
się to ważną sprawą. Było trzech panów i trzy adresy. Przypuszczam, że zamysł był taki, iż
nawet gdyby zaszła pomyłka, partia mogła być posortowana rankiem. Tak czy owak, trzech
dżentelmenów zostało wsadzonych do dorożki, stosunkowo trzeźwo mówiący student wziął
w rękę ich wizytówki i grupa ruszyła wśród owacji i dobrych życzeń towarzystwa.

Niemieckie piwo sprawia, że człowiek nie jest pijany w angielskim znaczeniu tego

słowa. Właściwie nic szczególnego się z nim nie dzieje. Jest po prostu zmęczony. Nie chce
mówić, chce, żeby zostawić go w spokoju, żeby mógł zasnąć i nie ma znaczenia gdzie -
może to być gdziekolwiek.

Przewodnik grupy zatrzymał dorożkę pod najbliższym adresem. Wysadził najgorszy

przypadek. Naturalny instynkt podszepnął mu, żeby pozbyć się go najpierw. Razem z
dorożkarzem wytaszczyli go na schody i zadzwonili do drzwi pension. Otworzył im senny
portier. Wnieśli swój ciężar, szukając miejsca, gdzie go złożyć. Na szczęście drzwi
sypialni były otwarte, pokój był pusty. Czy mogło być lepiej? Wtaszczyli go do środka.
Uwolnili go od garderoby, która dała się łatwo zdjąć, i położyli do łóżka. Zrobiwszy to,
obaj mężczyźni zadowoleni z siebie wrócili do dorożki.

Zatrzymali się przy następnym adresie. Tym razem w odpowiedzi na ich alarm zjawiła

się pani w wieczorowej sukni z książką w ręce. Niemiecki student, patrząc na górną z dwu
kartek trzymanych w ręce, zapytał, czy ma przyjemność z panią Y. Tak się zdarzyło, że miał,
chociaż o ile to była przyjemność, to leżała wyłącznie po jego stronie. Wyjaśnił pani Y, że
dżentelmen, który właśnie zasnął przy ścianie, jest jej mężem. To najście nie wzbudziło w
niej entuzjazmu, otworzyła po prostu drzwi sypialni i odeszła. Dorożkarz ze studentem
wnieśli delikwenta i położyli na łóżku. Nie troszczyli się o rozbieranie go - byli tak
zmęczeni. Nie widzieli już pani domu i odeszli bez pożegnania.

Ostatnia kartka opiewała na kawalera, który mieszkał w hotelu. Wzięli więc ostatniego

gościa do hotelu, podali nocnemu portierowi i zostawili.

A oto, co się zdarzyło pod adresem pierwszej dostawy. Jakieś osiem godzin przedtem

pan X powiedział do pani X:

– Chyba mówiłem ci, moja droga, że mam zaproszenie na dziś wieczór na coś, co chyba

nazywa się Kneipe.

– Coś o tym wspominałeś - powiedziała pani X. - Co to jest Kneipe!
– To rodzaj kawalerskiego przyjęcia, moja droga, na którym spotykają się studenci,

żeby śpiewać, rozmawiać, palić i robić tego rodzaju rzeczy.

– To dobrze. Mam nadzieję, że będziesz się dobrze bawił - powiedziała pani X, która

była miłą i rozsądną kobietą.

– To może być interesujące - zauważył pan X. - Od dawna byłem ciekawy, jak to

wygląda. Mogę - kontynuował pan X - to znaczy, możliwe, że wrócę do domu trochę
później.

– Co masz na myśli, mówiąc później? - zapytała pani X.
– Trudno powiedzieć - odrzekł pan X. - Widzisz, ci studenci to zgrana paczka i kiedy

się zejdą - chyba będzie sporo toastów. Nie wiem, jak to na mnie podziała, jeśli będzie
okazja, wymknę się wcześniej, to znaczy, jeśli się nie obrażą, a jeśli nie…

Pani X, która, jak już wspomniałem, była rozsądną kobietą, powiedziała:
– Lepiej pożycz od tych ludzi klucz do zatrzasku. Będę spać z Dolly, więc mnie nie

zbudzisz, kiedykolwiek wrócisz.

– Myślę, że to świetny pomysł - zgodził się pan X. - Nie cierpię ci przeszkadzać. Po

prostu wejdę cichutko i wśliznę się do łóżka.

Jakoś tak w środku nocy, a może już bliżej ranka, Dolly, która była siostrą pani X,

usiadła na łóżku i zaczęła nasłuchiwać.

– Jenny - powiedziała Dolly - nie śpisz?
– Nie, moja droga - odparła. - Wszystko w porządku. Możesz spać dalej.
– Ale co to było? - spytała Dolly. - Może to pożar?
– Myślę - odpowiedziała pani X - że to Percy. Prawdopodobnie potknął się o coś w

ciemności. Nie martw się, moja droga, śpij dalej.

Wkrótce, kiedy Dolly znów zapadła w drzemkę, pani X, która była dobrą żoną,

pomyślała, że wymknie się po cichu i zobaczy, czy z Percym wszystko w porządku. Tak
więc włożywszy szlafrok i pantofle, przemknęła się korytarzem do swojego pokoju. Aby
zbudzić dżentelmena leżącego w łóżku, trzeba by chyba trzęsienia ziemi. Kobieta zapaliła
świecę i podeszła do krawędzi łóżka. To nie był Percy; to nawet nie był nikt podobny do
Percy’ego. Czuła, że to jest człowiek, który nigdy i w żadnych okolicznościach nie mógłby
być jej mężem. W obecnej sytuacji czuła do niego pewną niechęć. Jej jedynym pragnieniem
było pozbycie się go.

Było w nim coś, co wydawało się znajome. Podeszła bliżej i spojrzała uważnie. Wtedy

przypomniała go sobie. Oczywiście, to był pan Y, dżentelmen, z którym jedli z Percym
obiad w jego mieszkaniu pierwszego dnia po przyjeździe do Berlina. Ale co on tutaj robił?

Postawiła świecę na stole i, podpierając rękami głowę, usiadła, żeby pomyśleć. Nagle

zrozumiała, co się stało. Widać Percy poszedł na Kneipe z panem Y. Pan Y został
odniesiony pod adres Percy’ego. A Percy w tej chwili - okropne możliwości tej sytuacji
stanęły jej przed oczami.

Wróciwszy do pokoju Dolly, ubrała się pospiesznie i cicho przekradła na dół.

Złapawszy szczęśliwie przejeżdżającą nocną dorożkę, pojechała pod adres pani Y.
Nakazała czekać dorożkarzowi, wspięła się na piętro i uparcie dzwoniła do drzwi.

Jak wcześniej, otworzyła jej pani Y, ciągle jeszcze w wieczorowej sukni i z książką w

ręku.

– Pani X! - wykrzyknęła pani Y. - Co panią tu sprowadza?
– Mój mąż - zdołała tylko wykrztusić pani X. - Czy jest tutaj?
– Proszę pani - odrzekła pani Y, prostując się z godnością. - Jak pani śmie!
– Och, proszę mnie źle nie zrozumieć - błagała pani X. - To wszystko straszna pomyłka.

Musiano zamiast do nas przynieść tutaj biednego Percy’ego. Jestem tego pewna. Niech pani
pójdzie i zobaczy.

– Moja droga - pani Y była starszą kobietą i bardziej macierzyńską - proszę się nie

martwić. Przynieśli go tutaj pół godziny temu i, prawdę mówiąc, nawet na niego nie
popatrzyłam. On tu jest. Myślę, że nie zatroszczyli się nawet, żeby zdjąć mu buty. Jeśli
zachowa pani zimną krew, zniesiemy go na dół i dostarczymy do domu tak, że nikt poza
nami nie będzie o tym wiedział.

Pani Y chętnie pomogła pani X. Popchnęła drzwi i pani X weszła. W następnej chwili

wyskoczyła z sypialni z bladą, przestraszoną twarzą.

– To nie Percy - powiedziała. - Co ja mam teraz zrobić?
– Wolałabym, żeby na przyszłość nie robiła pani takich pomyłek - odparła pani Y,

ruszając do pokoju.

Pani X ją zatrzymała:
– To nie jest również pani mąż.
– Nonsens - powiedziała pani Y.
– Z całą pewnością - uparła się pani X. - Zresztą zostawiłam go śpiącego na łóżku

Percy’ego.

– Co on tam robi? - zdziwiła się pani Y.
– Przynieśli go tam i położyli - wyjaśniała pani X, zaczynając płakać. - Oto, dlaczego

pomyślałam, że Percy musi być tutaj.

Dwie kobiety stały i patrzyły na siebie; przez chwilę trwała cisza zakłócana tylko przez

chrapanie faceta z drugiej strony wpół otwartych drzwi.

– Więc kto to jest ten tam? - zapytała pani Y, która pierwsza doszła do siebie.
– Nie wiem - odpowiedziała pani X. - Nigdy go przedtem nie widziałam. Czy pani go

zna?

Ale pani Y tylko zatrzasnęła drzwi.
– Co my zrobimy? - spytała pani X.
– Wiem, co ja zrobię - oznajmiła pani Y. - Wrócę z panią, żeby przywieźć mojego męża.
– On jest bardzo śpiący - wyjaśniła pani X.
– O, z pewnością - odpowiedziała pani Y i skoncentrowała się na płaszczu.
– Ale gdzie jest Percy? - szlochała biedna pani X, kiedy schodziły po schodach.
– Moja droga - powiedziała pani Y - o to go sama pani zapyta.
– Jeśli tak się pomylili - powiedziała pani X - nie sposób stwierdzić, co z nim zrobili.
– Przeprowadzimy śledztwo rano, moja droga - pocieszała ją pani Y.
– Myślę, że te Kneipe są haniebnymi imprezami - powiedziała pani X. - Jak długo będę

żyła, nie pozwolę Percy’emu iść na coś takiego!

– Moja droga - zauważyła pani Y - jeśli pani zna swoją powinność, on nigdy tego nie

zechce.

I, jak głosi wieść, faktycznie nigdy nie zechciał.
Ale, jak powiedziałem, błąd tkwił w przypinaniu kartki do obrusa zamiast do płaszcza.

A błędy na tym świecie są zawsze surowo karane.

ROZDZIAŁ 14.

Rozdział serio, jako że jest pożegnalny - Niemiec z punktu widzenia Anglosasa -
Przezorność przejawiana w guzikach i hełmie - Raj bezradnego kretyna - Niemieckie
sumienie: jego agresywność - Jak wieszają w Niemczech? - Co staje się z dobrym
Niemcem po śmierci? - Wojskowy instynkt: czy to wystarczy? - Niemiec jako sklepikarz -
Jak popiera życie - Nowa Kobieta, tu i wszędzie - Co można powiedzieć przeciw
Niemcom jako ludziom - Koniec włóczęgi.

– KAŻDY mógłby rządzić tym krajem - powiedział George.
– Nawet ja.
Siedzieliśmy w ogrodzie Kaiser Hof w Bonn, spoglądając na Ren. To był ostatni

wieczór naszej wyprawy; poranny pociąg miał być początkiem końca.

– Spisałbym na kartce papieru to wszystko, co chciałbym, żeby ludzie robili - ciągnął

George. - Dałbym do dobrej drukarni, żeby wydrukowali tyle kopii, aby je wysłać do
wszystkich miast i wsi, i to by była cała moja robota.

Trzeba przyznać, że w dzisiejszym spokojnym, potulnym Niemcu, którego jedyną

ambicją wydaje się płacenie podatków i robienie, co mu każe ten, kogo Opatrzność
postawiła u władzy, trudno jest, trzeba przyznać, dopatrzyć się jakiegoś śladu jego dzikich
przodków, dla których indywidualność była potrzebna jak powietrze, którzy wyznaczali
urzędników w celu sprawowania doraźnej władzy sędziowskiej, ale prawo egzekucji było
zachowane dla plemienia; plemienia, które szło za wodzem, ale gardziło posłuszeństwem.

Dużo się dzisiaj słyszy w Niemczech o socjalizmie, ale tutaj socjalizm byłby tylko

despotyzmem o innej nazwie. Indywidualizm nie przemawia wcale do niemieckiego
wyborcy. Pragnie on kontroli i regulacji we wszystkich dziedzinach. Spiera się nie o rządy,
ale o ich formy. Policjant jest dla niego świętością i czuje się, że zawsze tak pozostanie.

W Anglii postrzegamy naszego stójkowego w błękitnym uniformie jako nieszkodliwą

konieczność. Przeciętny obywatel traktuje go głównie jako drogowskaz, chociaż w
ruchliwych rejonach miasta uważa się, że przydaje się do przeprowadzania starszych pań
przez ulicę. Poza uczuciem wdzięczności dla niego za te usługi, wątpię, czy zbytnio o niego
dbamy. W Niemczech przeciwnie, jest on czczony jak mały bożek i kochany jak anioł stróż.
Dla niemieckiego dziecka jest kombinacją Świętego Mikołaja i Straszydła. Wszystko, co
dobre, pochodzi od niego: ogródki do zabawy zaopatrzone w huśtawki, olbrzymie szczudła,
sterty piasku, na których można się bić, pływalnie i jarmarki.

Złe zachowanie jest przez niego karane. W tym nadzieja każdego niemieckiego chłopca

i dziewczynki, aby podobać się policji. Uśmiech policjanta budzi w nich zarozumiałość.
Trudno żyć z dzieckiem pogłaskanym po głowie przez policjanta, jego zarozumiałość jest
nieznośna.

Niemiecki obywatel jest żołnierzem, a gliniarz jego oficerem. Na ulicy policjant kieruje

nim, gdzie ma iść i jak szybko. Na początku każdego mostu stoi policjant, aby pouczyć
Niemca, jak ma go przekroczyć. Gdyby nie było tam gliniarza, prawdopodobnie obywatel

usiadłby i czekał, aż rzeka go minie.

Na stacji kolejowej policjant zamyka obywatela w poczekalni, gdzie nie może sobie

zrobić żadnej krzywdy. Kiedy nadchodzi właściwy czas, wypuszcza go i przekazuje
konduktorowi, który też jest gliniarzem, tylko w innym uniformie. Konduktor mówi mu,
gdzie wysiąść, i pilnuje, żeby to zrobił.

W Niemczech nigdy nie możesz wziąć za siebie odpowiedzialności. Władza wszystko

robi dla ciebie, i to robi dobrze. Nie przypuszcza, abyś zadbał sam o siebie; to nie twoja
wina, że nie jesteś zdolny zatroszczyć się o siebie. Troska ta jest obowiązkiem
niemieckiego policjanta. Fakt, że możesz być bezradnym kretynem, nie usprawiedliwia go,
gdyby coś ci się stało. Gdziekolwiek jesteś i cokolwiek robisz, jesteś pod jego opieką i on
troszczy się o ciebie - dobrze się troszczy, nie da się temu zaprzeczyć.

Jeśli się zgubisz, on cię odnajdzie, a jeśli zgubisz cokolwiek, co do ciebie należy, on to

dla ciebie odzyska. Jeśli nie wiesz, czego chcesz, on ci to powie. Jeśli chcesz czegoś, co
jest dobre dla ciebie, on to znajdzie.

Prywatni prawnicy nie są w Niemczech potrzebni. Jeśli chcesz kupić albo sprzedać

dom lub ziemię, państwo bierze to na siebie. Jeśli zostałeś oszukany, państwo bierze
sprawę w swoje ręce. Państwo żeni cię, ubezpiecza, a nawet uprawia z tobą hazard dla
rozrywki.

„Urodziłeś się”, mówi niemiecki rząd do niemieckiego obywatela, „my zrobimy resztę.

W domu i na zewnątrz, w zdrowiu i w chorobie, w pracy i czasie wolnym powiemy ci, co
masz robić, i dopilnujemy, żebyś to zrobił. Sam nie musisz o nic się martwić”.

I Niemcy się nie martwią. Tam, gdzie nie można znaleźć żadnego policjanta, Niemiec

szuka tak długo, aż znajdzie na ścianie notatkę zostawioną przez policję. Czyta ją, a potem
idzie i robi, co mu kazano.

Pamiętam, w pewnym niemieckim mieście - zapomniałem, w którym, to nieistotne,

mogło się to zdarzyć w którymkolwiek - spostrzegłem otwartą bramę ogrodu, gdzie
odbywał się koncert. Nie było niczego, co by broniło wejścia przez bramę, aby posłuchać
koncertu bez płacenia za wstęp. Druga brama była w odległości ćwierć mili, a ta była
dogodniejsza. Ale nikt nie usiłował przez nią przejść. Ludzie stali cierpliwie na palącym
słońcu przed tą inną bramą, gdzie pobierano pieniądze za wstęp.

Widziałem niemiecką młodzież stojącą tęsknie na brzegu samotnej tafli lodu. Mogłaby

ślizgać się na tym lodzie przez całe godziny i pies z kulawą nogą by o tym nie wiedział.
Tłum i policja były w innym końcu, więcej niż pół mili stamtąd, i to za rogiem. Nic ich nie
powstrzymywało oprócz wiedzy, że nie powinni tego robić.

Rzeczy takie jak te sprawiają, że trzeba się poważnie zastanowić, czy Teutoni należą do

grzesznej ludzkiej rodziny, czy nie. Czy to możliwe, że ten spokojny, delikatny lud jest w
rzeczywistości zbiorowiskiem aniołów, które zstąpiły z niebios, żeby wypić szklankę piwa,
które, jak dobrze wiedzą, tylko w Niemczech jest warte wypicia?

W Niemczech wiejskie drogi są obsadzone drzewami owocowymi. Nie ma żadnego

innego powodu, żeby powstrzymać przechodnia przed zbieraniem i jedzeniem tych
owoców - oprócz jego sumienia. W Anglii taki stan rzeczy wywołałby powszechne

oburzenie. Dzieci setkami marłyby na cholerę. Służby medyczne wypruwałyby sobie żyły,
próbując poradzić sobie z naturalnymi skutkami zgubnej pobłażliwości wobec surowych
jabłek i niedojrzałych orzechów. Opinia publiczna domagałaby się, żeby drzewa ogrodzić,
a tym samym unieszkodliwić. Aby uchronić się przed wydatkami na ogrodzenia i palisady,
hodowcom owoców zabroniono by szerzenia w społeczeństwie śmierci i chorób.

Ale w Niemczech chłopiec będzie szedł całe mile wzdłuż pustej drogi obsadzonej

drzewami owocowymi, żeby na drugim końcu wsi kupić gruszek za pensa. Przejście pod
niestrzeżonymi drzewami owocowymi, uginającymi się pod ciężarem dojrzałych owoców,
anglosaskiemu umysłowi wydaje się niegodziwym marnowaniem okazji i szyderstwem z
błogosławionych podarunków Opatrzności.

Nie wiem, czy tak jest, ale z tego, co dowiedziałem się o niemieckim charakterze, nie

byłbym zaskoczony, gdybym usłyszał, że kiedy w Niemczech facet jest skazany na śmierć,
dostaje kawałek sznura i mówią mu, żeby się sam powiesił. To oszczędziłoby państwu
dużo kłopotów i wydatków; już widzę niemieckiego przestępcę biorącego ten kawałek
sznura do domu, czytającego uważnie policyjną instrukcję i przeprowadzającego tę
operację we własnej kuchni, na tyłach domu.

Niemcy są dobrymi ludźmi. Być może w ogóle najlepszymi na świecie; mili,

bezinteresowni, dobrzy ludzie. Jestem przekonany, że w większości idą do nieba.
Faktycznie, porównując ich z innymi narodami chrześcijańskimi, dochodzi się do wniosku,
że niebo jest głównie produktem niemieckim. Ale nie mogę zrozumieć, jak oni się tam
dostają. Nie wierzę w to, że dusza jakiegoś pojedynczego, indywidualnego Niemca ma na
tyle własnej inicjatywy, by polecieć sama do góry i zapukać do drzwi św. Piotra.
Osobiście sądzę, że są tam zbierani w małych grupach pod opieką martwego policjanta.

Carlyle powiedział o Prusakach, i to odnosi się do całego narodu niemieckiego, że

jedną z ich głównych cnót jest zdolność poddawania się rozkazom. O Niemcach można
powiedzieć, że są ludźmi, którzy nie pójdą nigdzie i nie zrobią nic, czego im się nie każe.
Wyszkol go do pracy i wyślij do Afryki lub Azji pod opieką kogoś w mundurze, a będzie
doskonałym kolonistą, walczącym z trudnościami jak z samym diabłem - jeśli ma taki
rozkaz. Ale niełatwo zrobić z niego pioniera. Jeśli go zostawić samemu sobie, czuje się, że
wkrótce ustąpi i umrze, nie przez brak inteligencji, a czyste pragnienie wskazówek.

Niemiec tak długo był żołnierzem Europy, że wojskowy instynkt wszedł mu w krew. Ma

pod dostatkiem cnót wojskowych, ale cierpi też na niedostatki wyszkolenia wojskowego.
Opowiadano mi o pewnym niemieckim służącym, ostatnio wypuszczonym z koszar, że
został pouczony przez swego pana, by dostarczył list do pewnego domu i czekał tam na
odpowiedź. Mijały godziny, a służący nie wracał. Jego pan, zdziwiony i zaniepokojony,
poszedł za nim. Znalazł go pod wskazanym adresem z odpowiedzią w ręce. Czekał na
dalsze rozkazy. Historia wydaje się przesadzona, ale osobiście jestem skłonny w nią
uwierzyć.

Ciekawą rzeczą jest to, że ten sam człowiek, bezradny jak dziecko, z chwilą kiedy

wkłada mundur, staje się istotą inteligentną, zdolną do odpowiedzialności i inicjatywy.
Niemiec może rządzić innymi i być rządzony przez innych, ale nie może sam się rządzić.

Ratunkiem wydaje się wyszkolenie każdego Niemca na oficera i oddanie go pod swoje
rozkazy. To pewne, że będzie posłuszny swojemu rozsądkowi i rozkazom i ze zręcznością
oraz precyzją będzie wykonywać własne polecenia.

Oczywiście, za ten rys niemieckiego charakteru są głównie odpowiedzialne szkoły.

Uczą w nich wypełniania obowiązków. Ideały są ważne dla wszystkich ludzi, ale zanim
zaczniemy się nimi szczycić, chciałoby się jasno wiedzieć, czym jest ten „obowiązek”.
Niemieckim ideałem wydaje się: „Ślepe posłuszeństwo wobec wszystkich pozapinanych
na wiele guzików”. To jest antyteza pomysłu anglosaskiego, ale że i Anglosasi, i Teutoni
dobrze prosperują, musi być coś dobrego w obu metodach. Jak dotąd Niemców spotkał
błogosławiony los wyjątkowo dobrych rządów, jeśli będzie to trwać, wszystko z nimi
będzie w porządku. Kłopoty zaczną się, kiedy coś się zepsuje w rządowej machinie.

Jako handlowiec skłonny jestem sądzić, że Niemiec pozostanie, dopóki jego charakteru

nie zmieni się w sposób znaczący, na długi czas w tyle za Anglosasem, i to za przyczyną
jego cnót. Dla niego życie jest czymś znacznie ważniejszym niż zwykły wyścig do
bogactwa. Kraj, w którym zamyka się banki i urzędy pocztowe w środku dnia na całe dwie
godziny, żeby ludzie poszli do domu nacieszyć się smacznym posiłkiem na łonie rodziny i,
być może, drzemką po deserze, nie może i prawdopodobnie nie chce rywalizować z
ludźmi, którzy jedzą na stojąco i śpią z telefonem przy łóżku.

W Niemczech nie ma, przynajmniej dotychczas, znacznej różnicy między klasami

społecznymi w poziomie życia i ceremoniale śmierci, tak jak to jest w Anglii. Poza
arystokracją, tworzącą niedostępny krąg dla ludzi innego pochodzenia, klasa społeczna
zaledwie się liczy. Pani Profesor i pani Handlarka Świec spotykają się co tydzień na
Kaffee-Klatsch i wymieniają wieści o skandalach na zasadach całkowitej równości.
Dozorca i lekarz przyjaźnią się i przesiadują razem w ulubionej piwiarni. Bogaty
budowniczy przygotowuje swój obszerny pojazd i zaprasza na wycieczkę na wieś swojego
majstra i swojego krawca razem z rodzinami. Każdy wnosi swój udział w jadle i napoju i
wracając do domu, wszyscy śpiewają chórem te same piosenki. Jak długo trwa ten stan
rzeczy, człowiek nie jest zmuszony poświęcać najlepszych lat życia dla zapewnienia sobie
bogactwa na czas zdziecinnienia. Jego apetyt, a co więcej, apetyt jego żony, okazuje się nie
nazbyt kosztowny. Lubi mieć mieszkanie czy willę wyposażoną w meble z luksusową
tapicerką z czerwonego pluszu, hojnie złocone i lakierowane. Ale to jest jego ideał; być
może nie jest to w gorszym guście niż mieszkania doby elżbietańskiej, z imitacją Ludwika
XV, w całości oświetlone elektrycznym światłem i obwieszone fotografiami.
Prawdopodobnie będzie miał wymalowaną przez miejscowego artystę krwawą bitwę na
zewnętrznych ścianach domu, a od strony drzwi frontowych Bismarcka w postaci anioła
trzepoczącego się koło okien sypialni. Jeśli chodzi o starych mistrzów, całkowicie go
zadowala spacer do publicznych galerii. W Vaterlandzie nie ma nic takiego jak splendor
domu i nic Niemca nie zmusza, by marnować pieniądze na przekształcenie swojej siedziby
w stary antykwariat.

Niemiec jest łakomczuchem. Ciągle jeszcze angielski chłop, mówiąc, że głoduje na

farmie, cieszy się siedmioma posiłkami dziennie. W Rosji raz do roku wypadają

tygodniowe święta, w czasie których wiele osób umiera, przejadłszy się naleśnikami. Ale
jest to festiwal religijny i stanowi wyjątek. Na tym tle Niemiec, przeważnie otyły, jako
żarłok dzierży palmę pierwszeństwa między narodami świata.

Wstaje wcześnie, a ubierając się, wypija od ręki kilka filiżanek kawy, pochłaniając pół

tuzina kromek chleba z masłem. Nie ma jeszcze dziesiątej godziny, kiedy siada do czegoś,
co można nazwać posiłkiem. O pierwszej lub wpół do drugiej przypada jego główny
obiad. Przy okazji załatwia interesy, siedząc przy nim parę godzin. O czwartej po południu
idzie do kawiarni, gdzie je ciastka i pije czekoladę. Wieczór w ogólności poświęca
najedzenie, rzadko jest to jakiś ustalony posiłek - raczej seria przekąsek, butelka piwa i
Belegetesemmel lub dwa o siódmej; następna butelka piwa i Aufschnitt w antraktach w
teatrze; mała butelka białego wina i Spiegeleier przed pójściem do domu, potem kawałek
sera lub kiełbaska przepłukane odrobiną piwa przed udaniem się na spoczynek. Nie jest
wcale smakoszem. Francuscy kucharze i francuskie ceny nie są regułą w niemieckich
restauracjach. Niemiec woli swoje piwo i swoje rodzime białe wino niż bardziej
kosztowne czerwone wino i szampan.

I tak naprawdę jest to dla niego zdrowe, bo przeważnie jest skłonny uważać, że to

zawsze francuski producent sprzedaje tę butelkę wina niemieckiemu hotelarzowi czy
sklepikarzowi, a wtedy myśl o Sedanie mąci jego umysł. To głupia zemsta, zważywszy na
to, że z reguły to nie Niemiec je pije, a kara spada na niewinnego, przejezdnego Anglika.
Być może jednak sprzedawca Francuz przypomina sobie Waterloo i czuje, że w tej
konkurencji zdobywa punkt.

W Niemczech nie są oczekiwane ani oferowane drogie rozrywki. W Vaterlandzie

wszystko jest przytulne i przyjazne. Niemiec nie ma żadnych kosztownych sportów, żeby za
nie płacić, żadnych krzykliwych ważniaków, żeby ich utrzymywać, żadnych pysznych
bogaczy, żeby się dla nich ubierać. Swoją główną przyjemność - operę albo koncert - może
mieć za kilka marek, a jego żona i córki chodzą tam w sukienkach domowej roboty, okryte
szalami.

Faktycznie, nieobecność w tym wszelkiej ostentacji jest dla angielskich oczu całkiem

orzeźwiająca. Mało jest prywatnych powozów i nawet dorożki są używane tylko wtedy,
kiedy szybszy i czystszy elektryczny tramwaj jest niedostępny. W ten sposób Niemcy
zachowują niezależność.

Sklepikarz w Niemczech nie przymila się do klientów. Towarzyszyłem kiedyś w

zakupach pewnej angielskiej pani na wycieczce do Monachium. Była przyzwyczajona do
zakupów w Londynie czy Nowym Jorku i marudziła na wszystko, co sprzedawca jej
pokazał. Nie to, żeby jej się nie podobał towar; to była jej metoda. Oświadczyła, że
mogłaby większość tego towaru taniej i w lepszym gatunku kupić gdzie indziej. Nie, żeby
tak naprawdę myślała, ale uważała, że tak trzeba mówić do ekspedienta. Wmawiała mu, że
jego towarom brak gustu, nie była obrażona, jak już wspomniałem, miała taką metodę.

Mówiła, że wybór jest za mały, że rzeczy nie są nowoczesne, że są zbyt pospolite - w

ogóle nie do noszenia. Sprzedawca nie sprzeczał się z nią ani nie zbijał jej argumentów.
Odłożył rzeczy do właściwych pudełek, umieścił pudełka na półkach, wyszedł do saloniku

na zapleczu i zamknął drzwi.

– Czy on nigdy nie wróci? - zapytała pani, kiedy minęło parę minut.
Ton jej głosu nie wyrażał pytania, ale był okrzykiem zwykłej niecierpliwości.
– Wątpię, czy w ogóle wróci - odpowiedziałem.
– Czemu? - zapytała bardzo zdziwiona.
– Przypuszczam, że pani go znudziła. Według wszelkiego prawdopodobieństwa za tymi

drzwiami pali teraz fajkę i czyta gazetę.

– Co za dziwaczny sklepikarz - stwierdziła z oburzeniem, zbierając swoje pakunki i

wychodząc.

Przy innej okazji słyszałem w palarni niemieckiego hotelu od niewysokiego Anglika

historię, z której opowiadaniem, na jego miejscu, raczej bym się wstrzymał.

– Bardzo łatwo - powiedział Anglik - poniżyć Niemca. Oni wydają się tego nie

rozumieć. Zobaczyłem pierwsze wydanie Zbójców w sklepie na Georg Platz. Wchodzę i
pytam o cenę. Za ladą stał dziwny, starszy facet. „Dwadzieścia pięć marek”, i wziął się do
czytania.

Powiedziałem mu, że widziałem egzemplarz w lepszym stanie zaledwie parę dni temu

za dwadzieścia; ot taki kit, jaki się wciska przy negocjacjach, to przecież całkiem
zrozumiałe. On mnie pyta: „Gdzie?”. Wyjaśniłem mu, że w sklepie w Lipsku.
Zaproponował, żebym tam wrócił i ją kupił. Wydawało się, że nie dba o to, czy kupię u
niego tę książkę, czy nie. Zapytałem:

„To ile w końcu pan za nią weźmie?”.
„Już panu mówiłem. Dwadzieścia pięć marek”.
Co za irytujący, stary dziad!
„To tyle niewarte!”.
„Wcale nie mówię, że warte!”, odwarknął.
„Dam panu za nią dziesięć marek”.
Sądziłem, że skończy się na tym, iż weźmie dwadzieścia.
Wstał. Myślałem, że wychodzi zza lady, żeby odłożyć książkę. Zamiast tego podszedł

prosto do mnie. Był raczej postawnym mężczyzną. Wziął mnie za ramiona, wypchnął na
ulicę i z hukiem zamknął za mną drzwi. Przez całe życie nic mnie tak nie zaskoczyło.

– A może książka była warta dwadzieścia pięć marek? - zasugerowałem.
– Oczywiście, że była warta - odpowiedział. - I to dobre dwadzieścia pięć. Ale co to za

sposób prowadzenia interesów?!

Jeżeli coś zmieni niemiecki charakter, to tylko ich kobieta. Sama zmienia się szybko -

rozwija się, jak to mówimy. Dziesięć lat temu żadna niemiecka kobieta dbająca o reputację
i mająca nadzieję na zamążpójście nie ośmieliłaby się jeździć na rowerze; dzisiaj jeździ
ich po kraju tysiące. Starzy ludzie potrząsają nad nimi głowami, ale młodzi mężczyźni, jak
zauważyłem, doganiają je i jadą obok.

Nie tak dawno w Niemczech uważano za niekobiece, jeśli któraś z nich potrafiła ślizgać

się na zewnętrznej krawędzi łyżwy. Sądzono, że powinna ślizgać się uczepiona do jakiegoś
męskiego krewnego. Teraz sama kręci ósemki, zanim nie podjedzie jakiś chłopak, żeby jej

pomóc. Gra w tenisa, a jeśli chodzi o bezpieczeństwo, to widziałem nawet, jak jedna z nich
prowadziła psi zaprząg.

Niemka zawsze była znakomicie wykształcona. W wieku osiemnastu lat mówi dwoma

lub trzema językami i zapomina więcej, niż przeciętna Angielka kiedykolwiek przeczytała.
Dotychczas ta edukacja była dla niej zupełnie bezużyteczna. Od dnia ślubu pozostawała w
kuchni i spieszyła się, żeby uwolnić umysł od wszystkiego innego niż wiedzy, jak sprząta
się pokój, aby przejść potem do kiepskiego gotowania.

Ale przypuśćmy, że zaczyna jej świtać, iż kobieta nie musi poświęcać całego swojego

istnienia dla gospodarstwa domowego, nie bardziej niż mężczyzna, który nie musi być cały
maszynką do robienia pieniędzy. Przypuśćmy, że odkrywa w sobie ambicję wzięcia udziału
w życiu narodowym i społecznym. Wtedy wpływ takiej partnerki, zdrowej na ciele, a przez
to o prężnym umyśle, z pewnością jest trwały i rozległy.

Ponieważ niemiecki mężczyzna jest wyjątkowo sentymentalny, musi zrodzić się myśl, że

najłatwiej wpłynąć na niego przez kobietę. Mówi się o nim, że jest najlepszym kochankiem
i najgorszym mężem. To jest wina kobiet. Raz poślubiona niemiecka kobieta zrobiłaby
więcej niż zaniechanie romansu - wzięłaby trzepaczkę i wygnała go z domu. Jako
dziewczyna nigdy nie rozumiała się na modzie, jako żona zdejmuje nawet taką odzież, jaką
ma, i zaczyna odziewać się w każdy kiepski materiał, jaki znajdzie, a przynajmniej sprawia
takie wrażenie. Swoją figurę, której nie powstydziłaby się Junona, i cerę ładniejszą niż u
zdrowego anioła stara się złośliwie popsuć. Każdego popołudnia można ją zobaczyć w
kawiarni, ładującą w siebie ciastka obficie pokryte kremem i popłukującą je dubeltowymi
łykami czekolady. W krótkim czasie staje się tęga, pulchna, spokojna i zupełnie
nieinteresująca.

Kiedy niemiecka kobieta zrezygnuje z popołudniowej kawy i wieczornego piwa, będzie

ćwiczyć, żeby zachować figurę, a po ślubie będzie czytać coś więcej niż książkę kucharską,
rząd niemiecki spostrzeże, że wyrosła nowa i nieznana siła, którą trzeba się zająć. I
wszędzie w Niemczech ludzie staną wobec niewątpliwych znaków, że stare niemieckie
Frauen ustępują miejsca nowym damom.

To, co się zdarzy potem, wydaje się ciekawe. Ponieważ naród niemiecki jest nadal

młody, jego dojrzałość jest ważna dla świata. Niemcy są dobrymi ludźmi, miłymi,
przyczyniają się do tego, by świat stał się lepszy. Mają wprawdzie swoje słabostki. Sami
sobie ich nie uświadamiają, uważają się za doskonałych, co jest niemądre z ich strony.
Posuwają się nawet do tego, iż sądzą, że są wyżsi nad Anglosasów - to niezrozumiałe.
Czuje się, że pretendują do tego.

– Mają swoje zalety - powiedział George - ale ich tytoń to grzech śmiertelny. Idę do

łóżka.

Wstaliśmy i wychyleni przez niską, kamienną barierę oglądaliśmy refleksy światła

tańczące na spokojnej, ciemnej rzece.

– Tak w ogóle, to była miła włóczęga ta nasza rajza - stwierdził Harris. - Cieszę się, że

wracamy, ale równocześnie żal mi, że to się kończy, chyba mnie rozumiecie.

– Co to jest rajza? - zapytał George.

– Rajzę - wyjaśniłem - od niemieckiego Reise, mógłbym określić jako podróż długą lub

krótką, bez końca. Jedyną rzeczą, która ją ogranicza, jest przymus powrotu w danym czasie
do punktu startu. Czasami jest to wędrówka zatłoczonymi ulicami, a czasem polami i
gościńcami. Czasami można się zatrzymać na kilka godzin, a kiedy indziej na parę dni. Ale
długa czy krótka, tu czy tam, nasze myśli są zawsze swobodne. Kiwamy głową i
uśmiechamy się do tego, co przeżyliśmy, przy niektórych wspomnieniach zatrzymujemy się
i chwilę rozmawiamy, a z niektórymi idziemy kawałek drogi. Wszystko nas bardzo
interesowało, ale często trochę męczyło. Jednak ogólnie bawiliśmy się dobrze i szkoda, że
nasza wyprawa się kończy.
JEROME KLAPKA JEROME (1859-1927), autor niezwykle popularnej ponadczasowej
humorystycznej powieści Trzech panów w łódce. Był dobrze znaną postacią w londyńskich
kręgach teatralnych i literackich.

Jerome urodził się w Walsall w 1859 roku jako syn niezbyt dobrze prosperującego

handlarza żelazem, a zarazem ewangelickiego kaznodziei. Swoje drugie, niezwykłe imię
zyskał od wygnańca, węgierskiego generała, znajomego ojca. Rodzina przeniosła się do
londyńskiego East Endu, kiedy Jerome był jeszcze dzieckiem i tam uczęszczał do
gimnazjum. Mając czternaście lat, opuścił szkołę, by zostać urzędnikiem kolejowym - była
to pierwsza z wielu posad, wśród których znalazły się aktorstwo, nauczycielstwo czy
dziennikarstwo. Jakiś czas spędził, jeżdżąc z różnymi zespołami teatralnymi; przez pewien
okres mieszkał przy Tavistock Place w Londynie ze swoim przyjacielem George’em
Wingrave’em (stał się on później pierwowzorem George’a z Trzech panów w łódce). Jego
pierwsza książka Na scenie i poza nią, wydany w 1885 roku zbiór dowcipnych opowiadań
o teatrze, została bardzo dobrze przyjęta przez czytelników. Potem w 1886 roku wydał
serię szkiców zatytułowaną Próżniacze myśli nieroba, a ich sukces skłonił Jerome’a do
zawodowego zajęcia się pisarstwem i dziennikarstwem. W 1888 roku ożenił się i na rok
osiadł w Chelsea Gardens w Londynie, gdzie napisał swoją kapitalną powieść Trzech
panów w łódce. Z „małego owalnego salonu”, w którym pracował, miał piękny widok na
Tamizę i wzgórza Surrey. Dalszy ciąg Trzech panów w łódce zatytułowany Trzech panów
na włóczędze ukazał się w roku 1900 i zawierał humorystyczny opis rowerowej wycieczki
po niemieckim Szwarcwaldzie.

W 1892 roku Jerome założył wraz z kilkoma przyjaciółmi periodyk „Próżniak” („The

Idler”). Ten ilustrowany miesięcznik zyskał popularność dzięki publikacjom
humorystycznych utworów Roberta Louisa Stevensona, Marka Twaina i Amerykanina Breta
Harte’a. Kiedy gazeta splajtowała, Jerome wrócił raz jeszcze do teatru i zyskał uznanie
jako dramaturg. Jego sztuka Na trzecie piętro i z powrotem (1908), sentymentalna,
umoralniająca bajeczka osadzona w Bloomsbury, cieszyła się powodzeniem przez długi
czas i grana była w londyńskich teatrach.

Podczas I wojny światowej Jerome służył w wojsku jako kierowca ambulansu we

Francji. Swoje pełne wydarzeń życie opisał w autobiografii Moje życie i czasy
opublikowanej w 1926 roku. Zmarł w 1927 roku.

Przypisy

ROZDZIAŁ 10.

[1]

Twór fantastyczny o ciele lwa, skrzydłach i głowie drapieżnego ptaka. W jęz. ang. także świeżo przybyły Europejczyk.