Jerome K. Jerome

Trzech panów na włóczędze

Przełożył Leszek Muszyński
Tytuł oryginału Three Men on the Bummel
Wydanie oryginalne 1900
Wydanie polskie 2011

ROZDZIAŁ 1.

Trzej panowie potrzebują zmiany - Anegdota pokazująca zły skutek oszustwa - Moralne

tchórzostwo George'a - Pomysł Harrisa - Historyjka Starego Marynarza i Niedoświadczonego Żeglarza
- Załoga - Niebezpieczeństwa żeglugi, kiedy wiatr wieje od lądu - Niemożność żeglowania, kiedy wiatr
wieje od morza - Gadatliwość Ethelberthy - Wilgoć od rzeki - Harris sugeruje wycieczkę rowerową -
George myśli o wietrze - Harris proponuje Szwarcwald - George myśli o wzgórzach - Plan podjazdów
na wzgórza poprawiony przez Harrisa - Pani Harrisowa przerywa naradą.

- JEDYNE, czego nam trzeba - powiedział Harris - to odmiany.
W tej samej chwili otworzyły się drzwi i pani Harrisowa zajrzała do pokoju. Powiedziała, że

Ethelbertha poleciła jej, aby mi przypomnieć, że nie możemy się spóźnić do domu ze względu na
Clarence'a. Skłonny jestem myśleć, że Ethelbertha niepotrzebnie aż tak się przejmuje, jeśli chodzi o
dzieci. Dziecku w istocie nie działo się nic złego. Tego ranka dzieciak wyszedł ze swoją ciotką na
spacer i kiedy patrzył pożądliwie na wystawę cukierni, cioteczka weszła z nim do środka, kupiła mu
tyle ciastek z kremem i babeczek, aż wreszcie stwierdziła, że ma dosyć, i grzecznie, ale stanowczo,
odmawia zjedzenia czegokolwiek więcej. Oczywiście potem w czasie obiadu ledwie skubnął puddingu,
a Ethelbertha zaraz myśli, że dziecko jest na coś chore. Pani Harrisowa dodała, że dla nas też lepiej
będzie pójść wkrótce na górę, i to o własnych siłach, bo inaczej ominie nas herbatka u Szalonego
Kapelusznika rodem z Alicji w Krainie Czarów w wykonaniu panny Muriel. Muriel to młodsza córka
Harrisów - ma osiem lat, jest bystrym, inteligentnym dzieckiem, ale osobiście wolę ją w poważniejszym
repertuarze.

Obiecaliśmy, że przyjdziemy natychmiast, jak tylko skończymy palić, prosząc jednocześnie, żeby

nie pozwoliła zaczynać Muriel, dopóki nie dotrzemy. Obiecała powstrzymać dziecko tak długo, jak to
możliwe, i wyszła. Kiedy drzwi się zamknęły, Harris podjął przerwaną wypowiedź:

- Wiecie, co mam na myśli - powiedział. - Całkowitą zmianę. Pytanie tylko, jak to zrobić.
George zasugerował „wyjazd w interesach". Była to propozycja całkowicie w jego stylu. Jako

kawaler uważa, że zamężna kobieta nie ma dość rozumu, żeby zejść z drogi walcowi drogowemu.
Znałem kiedyś młodego inżyniera, który postanowił pojechać do Wiednia „w interesach". Jego żona
chciała jednak wiedzieć, „w jakich interesach". Oznajmił, że został zobowiązany do odwiedzenia
kopalni wokół stolicy Austrii i ma napisać sprawozdanie. Zaproponowała więc, że będzie chodzić
razem z nim - to był ten typ żony. Próbował jej to odradzić. Mówił, że kopalnia to nie miejsce dla
pięknej kobiety. Oznajmiła, że dobrze to wie i dlatego nie zamierza towarzyszyć mu w głąb szybów.
Pożegna go rano, a do jego powrotu obejdzie wiedeńskie sklepy i kupi kilka rzeczy, które się jej
spodobają. On zaś, zacząwszy realizować pomysł, nie umiał się z tego wyplątać. Przez dziesięć
długich, letnich dni wizytował kopalnie w okolicach Wiednia, a wieczorami pisał raporty, które żona
posyłała do jego biura, a których wcale tam nie potrzebowali.

Byłbym zasmucony, gdyby Ethelbertha czy pani Harrisowa należały do żon tego typu; nie wolno

przesadzać z „interesami" - lepiej stosować ów wybieg tylko w nagłych przypadkach.

- Nie - powiedziałem. - Rzecz ma być uczciwa i załatwiona po męsku. Powiem Ethelbercie, iż

doszedłem do wniosku, że mężczyzna nigdy nie ceni szczęścia, które ma na wyciągnięcie ręki.

- 1 -

Powiem, że zamierzam opuścić ją i dzieci na co najmniej trzy tygodnie, aby nauczyła się doceniać
moje zalety, tak jak powinna. Powiem jej - ciągnąłem, zwracając się do Harrisa - że to ty właśnie
uświadomiłeś mi moje obowiązki w tym względzie i że to właśnie dzięki tobie powinniśmy...

Harris odstawił pospiesznie swój kieliszek.
- Jeśli nie masz nic przeciwko, stary - przerwał - to raczej ja bym tak powiedział, chyba że ty chcesz

to zrobić. Twoja żona będzie to omawiała z moją, i wiesz, będę się czuł niezręcznie, przypisując sobie
czyjeś zasługi.

- Niepodobnego - nalegałem. - To była twoja sugestia.
- Ale to ty podsunąłeś mi ten pomysł - Harris znów mi przerwał. - Pamiętasz, powiedziałeś kiedyś,

że nie ma nic gorszego dla mężczyzny, jak popaść w rutynę, bo wtedy niezłomne domatorstwo
doprowadzi go do przesytu.

- Mówiłem tak ogólnie - wyjaśniłem.
- Uderzyło mnie, jakie to trafne - powiedział Harris. - Chcę to powtórzyć Klarze. Ma dobrą opinię o

twoim rozsądku. Jestem pewien, że jeżeli...

- Za duże ryzyko - przerwałem. - To delikatna sprawa, ale widzę wyjście z tej sytuacji. Powiemy, że

to George podsunął ten pomysł.

Czasami George jest tak nieużyty, że aż mnie to irytuje. Pomyśleć, że mógłby z radością pomóc

dwom starym przyjaciołom w rozwiązaniu dylematu, a zamiast tego staje się nieprzyjemny.

- Tylko spróbujcie - zaoponował George - a wtedy powiem im obu, że mój plan polegał na wydaniu

przyjęcia dla dzieci i dorosłych. Chciałem zaprosić też moją ciotkę i oznajmić, że zamierzamy wynająć
uroczy, stary domek, który widziałem w Normandii, na wybrzeżu, gdzie klimat jest szczególnie
korzystny dla chorowitych dzieci, a takiego mleka jak tam nie dostanie się w całej Anglii. Dodam, że
odrzuciliście ten pomysł, stwierdzając, że wolicie jechać sami.

Z takim egoistą jak George nic nie wskórasz uprzejmością, musisz być stanowczy.
- Sam chciałeś - powiedział Harris. - Ja się wycofuję. Zaraz wynajmiemy ten domek. Zaprosisz

swoją ciotkę - dopilnuję tego - i będziemy tam przez cały miesiąc. Dzieci cię bardzo lubią, a nas nie
będziesz mógł nigdy znaleźć. Obiecałeś nauczyć Edgara łowić ryby. I to ty będziesz udawał dzikie
zwierzęta. Od zeszłej niedzieli Dick i Muriel nie mówią o niczym innym, jak tylko o hipopotamie w
twoim wykonaniu. Będziemy urządzać pikniki w lesie - będzie nas tylko jedenaścioro, a wieczorami
będziemy muzykować i słuchać recytacji. Muriel doskonale umie już na pamięć sześć kawałków, a jak
może wiesz, inne dzieci też pilnie się uczą.

George wycofał się - nie jest zbyt odważny - i zrobił to bez wdzięku. Powiedział, że skoro jesteśmy

tak podli, tchórzliwi i obłudni, żeby zniżyć się do takiej marnej sztuczki, to on już nic na to nie może
poradzić. Dodał, że jeśli nie mam zamiaru sam skończyć całej butelki wina, ośmiela się mnie prosić o
nalanie mu kieliszka. Dodał także, nieco bez sensu, że to i tak nie ma znaczenia, albowiem
Ethelbertha i pani Harrisowa są zbyt mądrymi kobietami, aby choć przez chwilę uwierzyć, że
propozycja wyszła od niego.

Kiedy to mieliśmy już z głowy, pozostało pytanie: jakiego rodzaju miała być ta zmiana. Harris jak

zwykle głosował za morzem. Powiedział, że słyszał o idealnym jachcie, z którym dalibyśmy sobie sami
radę - bez próżniaczej gromady majtków zwiększającej koszty wyprawy i odbierającej jej cały
romantyzm. Wystarczy zręczny chłopak, a jacht sam pożegluje. Znaliśmy ten jacht i powiedzieliśmy
mu to - byliśmy kiedyś na nim z Harrisem. Zęza cuchnęła zepsutą wodą i zatruwała powietrze
zgnilizną. Żadne zwykłe morskie powietrze nie mogło dać jej rady. Jeżeli chodzi o smród, równie
dobrze można spędzić tydzień w Limehouse Hole. Na tym jachcie nie ma żadnego schronienia przed
deszczem; salonik ma dziesięć stóp na cztery, a połowę z tego zajmuje piec, który rozpada się na
kawałeczki, kiedy próbujesz go rozpalić. Kąpiel trzeba brać na pokładzie, a ręcznik zwiewa ci za burtę,
jak tylko wyjdziesz z wanny. Harris i chłopiec będą wykonywać wszystkie interesujące prace -
ciągnięcie i refowanie, sterowanie i zmuszanie do posłuszeństwa, wszystkie tego rodzaju rzeczy -
zostawiając mnie i George'owi obieranie ziemniaków i zmywanie.

- No dobrze - powiedział Harris. - Wypożyczmy dobry jacht z szyprem i popłyńmy w wielkim stylu.
Temu też się sprzeciwiłem. Znam tego szypra; w jego pojęciu żeglowanie polega na dryfowaniu

blisko brzegu, gdzie może mieć stały kontakt z żoną i rodziną, że nie wspomnę o jego ulubionym
domu publicznym.

Lata temu, kiedy byłem młody i niedoświadczony, sam wynająłem jacht. Trzy rzeczy złożyły się na

to, że uległem temu szaleństwu: miałem nieoczekiwanie szczęśliwą passę, Ethelbertha wyraziła

- 2 -

tęsknotę do morskiego powietrza, a zaraz następnego ranka przypadkiem wziąłem do ręki egzemplarz
„Sportsmana", gdzie natrafiłem na ogłoszenie:

Dla żeglarzy - wyjątkowa okazja - „Hultaj", 28-tonowa jolka - właściciel z powodu nagłego wyjazdu

jest skłonny wypożyczyć tego wspaniałego „charta morskiego" na czas krótszy lub dłuższy. Dwie
kabiny i salon, pianola Woffenkoff; nowy kocioł. Warunki: 10 gwinei na tydzień - zgłoszenia: Apply
Pertwee & Co. 3A Bucklersbury.

Wyglądało to jak odpowiedź na moje modlitwy. „Nowy kocioł" mnie nie interesował. Mała przepierka

może poczekać - myślałem, ale „pianola Woffenkoffa" brzmiało ponętnie. Przedstawiłem Ethelbercie
obraz, jak wieczorem akompaniuje chórowi złożonemu z członków załogi, a nasz ruchomy dom pędzi,
jak chart" przez srebrzyste fale.

Wziąłem dorożkę i popędziłem prosto na Bucklersbury 3 A. Pan Pertwee wyglądał na

bezpretensjonalnego dżentelmena, ale jego biuro na trzecim piętrze było niezbyt wystawne. Pokazał
mi akwarelę, na której „Hultaj" żeglował pod wiatr.

Pokład był nachylony pod kątem 95 stopni do oceanu. Na pokładzie nie było żywego ducha.

Przypuszczam, że wszyscy zsunęli się do wody. Nie mam pojęcia, jak ktokolwiek mógłby się tam
utrzymać, chyba że przybity gwoździami. Wskazałem tę wadę agentowi, który wyjaśnił mi, że obraz
przedstawia „Hultaja" dublującego coś, czy jakoś tam, podczas dobrze znanego zwycięstwa w
regatach Medway Challenge Shield. Pan Pertwee założył, że wiem wszystko o tym zdarzeniu, tak
więc nie ma potrzeby zadawać żadnych pytań. Dwie plamki blisko ramy obrazu, które początkowo
wziąłem za mole, były statkami, które zdobyły drugie i trzecie miejsce. Fotografia jachtu na kotwicy
przy Gravesend była mniej imponująca, ale dawała poczucie większej stabilności. Ponieważ
odpowiedzi na wszystkie moje pytania były zadowalające, wynająłem jacht na dwa tygodnie. Pan
Pertwee stwierdził, że dobrze się składa, iż chcę wynająć jacht tylko na dwa tygodnie - później
przyznałem mu rację - bo potem ma rezerwację na rzecz innego klienta. Gdybym upierał się przy
trzech tygodniach, byłby zmuszony mi odmówić.

Kiedy doszliśmy pod tym względem do porozumienia, pan Pertwee spytał, czy mam na oku

jakiegoś szypra. Nie miałem i jego zdaniem rzeczy układają się dla mnie bardzo szczęśliwie, bo jest
pewien, że nie mógłbym zrobić lepiej, niż nająć pana Goylesa - obecnie na służbie - doskonałego
szypra, człowieka, który zna morze jak mąż swoją żonę i który nigdy nie pozwolił nikomu umrzeć na
oceanie.

Ciągle jeszcze było wcześnie, a jacht stał przy Harwich. Złapałem pociąg o dziesiątej czterdzieści

pięć z Liverpool Street i już o pierwszej rozmawiałem na pokładzie z panem Goylesem. Był
stanowczym człowiekiem i miał ojcowskie podejście do ludzi. Opowiedziałem mu o swoim pomyśle
żeglugi na odległe holenderskie wyspy i trasie aż do Norwegii. Odpowiedział „tak jest, tak jest" i
wykazał pełny entuzjazm co do wycieczki. Powiedział, że jego samego by to ucieszyło. Przeszliśmy do
kwestii zaopatrzenia i wtedy jego entuzjazm jeszcze wzrósł. Muszę przyznać, że ilość prowiantu
sugerowana przez pana Goylesa mnie zaskoczyła. Czyżbyśmy żyli za czasów Drake'a i Spanish
Main? Zacząłem się obawiać, że planuje coś nielegalnego. Jednakże on zaśmiał się po ojcowsku i
zapewnił mnie, że nie przesadziliśmy. Wszystko, co zostanie, załoga może podzielić między siebie i
zabrać do domu - wyglądało na to, że jest taki zwyczaj. Wydało mi się, że będę utrzymywał ich do
zimy, ale nie chciałem uchodzić za skąpca i umilkłem. Ilość niezbędnych napojów także mnie
zaskoczyła. Uzgodniłem zaopatrzenie w to, czego sami mogliśmy potrzebować, a potem pan Goyles
przemówił w imieniu załogi. Muszę stwierdzić, że dbał o swoich ludzi.

- Nie potrzebujemy tu żadnych orgii, panie Goyles - powiedziałem.
- Orgii?! - zdumiał się pan Goyles. - Czemu nie mieliby wlać paru kropel do herbaty?
Wyjaśnił, że jego mottem jest „zatrudnij dobrych fachowców i traktuj ich dobrze".
- Oni będą lepiej dla pana pracować i zawsze wrócą, kiedy będą potrzebni.
Osobiście nie odczuwam potrzeby ich powrotu. Poczułem do nich niechęć, zanim ich zobaczyłem.

Zacząłem ich uważać za chciwą i pijacką załogę. Ale pan Goyles był tak radośnie stanowczy, a ja tak
niedoświadczony, że znowu pozwoliłem mu postawić na swoim. Obiecał, że osobiście dopilnuje, żeby
wszystko było jak trzeba. Pozostawiłem mu też sprawę zaangażowania załogi. Powiedział, że tylko dla
mnie rzecz da się załatwić, i faktycznie dała, przy pomocy dwóch ludzi i chłopca. Jeśli miał na myśli
zaopatrzenie w żywność i napoje, sądzę, że nie docenił problemu, ale, być może, miał na myśli
żeglugę jachtem.

- 3 -

W drodze do domu odwiedziłem krawca i zamówiłem strój żeglarski, łącznie z białym kapeluszem;

krawiec obiecał pospieszyć się i uszyć na czas. Potem poszedłem do domu i opowiedziałem
Ethelbercie o wszystkim, czego dokonałem. Jej zachwyt został przyćmiony tylko przez jedno pytanie -
czy krawcowa zdąży uszyć na czas jej żeglarski kostium. Jak to kobieta.

Niedawno obchodziliśmy nasz miodowy miesiąc, a ponieważ musieliśmy go nieco skrócić,

zdecydowaliśmy się nie zapraszać nikogo i mieć jacht tylko dla siebie. Wdzięczny jestem niebu, że tak
zadecydowaliśmy.

W poniedziałek włożyliśmy nasze stroje i ruszyliśmy. Zapomniałem, co miała na sobie Ethelbertha,

ale cokolwiek to było, robiła ujmujące wrażenie. Mój uniform był ciemno-błękitny, ozdobiony wąskim
białym galonem, co wyglądało bardzo efektownie.

Pan Goyles przywitał nas na pokładzie i zaprosił na śniadanie. Muszę przyznać, że zaangażował

bardzo dobrego kucharza. Co do uzdolnień innych członków załogi - nie miałem okazji ich sprawdzić.
Jednakże, jeśli oceniać ich w stanie spoczynku, wydawali się miłymi ludźmi.

Myślałem podnieść kotwicę, jak tylko załoga skończy obiad, a ja, paląc cygaro, z Ethelberthą przy

boku, przechylony przez reling, będę obserwować, jak białe klify Ojczyzny znikają za horyzontem.
Razem z Ethelberthą przeprowadziliśmy nasz punkt programu i czekaliśmy, mając pokład tylko dla
siebie.

- Nie wydają się spieszyć - zauważyła Ethelberthą.
- Jeśli w czasie dwóch tygodni - powiedziałem - zjedzą tylko połowę z tego, co jest na statku, nie

będą mieć dość czasu na każdy posiłek. Lepiej ich nie poganiać, bo nie zjedzą nawet czwartej części.

- Musieli zasnąć - stwierdziła Ethelberthą. - Wkrótce będzie czas na herbatę.
Załoga zachowywała się bardzo cicho. Ruszyłem ostro i przywołałem kapitana do dołu drabiny.

Wołałem go trzy razy, zanim powoli wyszedł. Wydawał się cięższy i starszy, niż kiedy go ostatnio
widziałem. W jego ustach tkwiło zgasłe cygaro.

- Jeśli jest pan gotowy, kapitanie Goyles - powiedziałem - ruszajmy!
Kapitan Goyles wyjął z ust cygaro.
- Za pozwoleniem, nie dzisiaj, sir.
- Dlaczego nie dzisiaj, o co chodzi z tym dzisiaj? - zapytałem.
Wiedziałem, że żeglarze są przesądnym ludkiem. Myślałem, że, być może, poniedziałek jest

uważany za pechowy.

- Dzień jest w porządku - odpowiedział kapitan Goyles. - To wiatr. Myślę o wietrze. Nie wygląda na

to, żeby miał się zmienić.

- A czy potrzebujemy zmiany? - spytałem. - Do diabła! Wydaje mi się, że jest akurat taki, jaki

powinien być, całkiem z tyłu!

- Tak jest, tak jest - „do diabła", to właściwe słowa, sir, możemy wszyscy się tam znaleźć. Niech nas

Bóg broni, jeśli dziś wypłyniemy. Widzi pan, sir - wyjaśnił w odpowiedzi na moje zdziwione spojrzenie -
wieje coś, co nazywamy „lądowym wiatrem". Wieje, można powiedzieć, prosto od lądu.

Kiedy już mogłem myśleć, przyznałem mu rację. Wiatr wiał od lądu.
- W nocy może się zmienić - powiedział z nadzieją kapitan Goyles. - Tak czy owak, nie jest

gwałtowny i bardzo dobrze.

Kapitan Goyles rozpalił cygaro, a ja wróciwszy na rufę, wyjaśniłem Ethelbercie powód zwłoki,

Ethelberta, która zdawała się w gorszym humorze, niż kiedy wstąpiliśmy na pokład, chciała wiedzieć,
dlaczego nie możemy żeglować przy wietrze od lądu.

- Gdyby nie wiało od lądu - powiedziała Ethelberthą - mogłoby wiać od morza i spychałoby nas z

powrotem na brzeg. Myślę, że to akurat jest taki wiatr, jakiego potrzebujemy.

Wyjaśniłem jej:
- Nie mam doświadczenia, kochanie, to wygląda na taki wiatr, jakiego potrzebujemy, ale tak nie jest.

Teraz wieje coś, co nazywamy „lądowym wiatrem", a lądowy wiatr jest zawsze bardzo niebezpieczny.

Jej kłótliwość nieco mnie drażniła, choć, być może, i ja też byłem trochę rozeźlony. Monotonne

kołysanie małego jachtu na kotwicy osłabia płomiennego ducha.

- 4 -

- Nie mogę ci tego wyjaśnić - odpowiedziałem zgodnie z prawdą - ale stawianie żagli na tym wietrze

mogłoby być szczytem zuchwałej głupoty, a za bardzo mi na tobie zależy, żeby wystawiać cię na
niepotrzebne ryzyko.

Myślałem, że jest to raczej trafny wniosek, ale Ethelbertha zaledwie raczyła odpowiedzieć, że w

tych okolicznościach nie powinniśmy do wtorku wychodzić na pokład, i zeszła na dół.

Rankiem wiatr zmienił się na południowy. Wstałem wcześnie i podzieliłem się tą nowiną z

kapitanem Goylesem.

- Tak jest, tak jest, sir - zauważył. - To bardzo nieszczęśliwie, ale co możemy na to poradzić.
- Jak pan sądzi, czy to możliwe, żebyśmy dzisiaj wyruszyli? - zaryzykowałem.
Nawet się na mnie nie rozzłościł, roześmiał się tylko.
- Tak, sir - odparł. - Gdyby pan chciał płynąć do Ipswich, mógłbym powiedzieć, że nie mogło być

lepiej, ale naszym celem jest, jak wiadomo, wybrzeże Holandii - i tu jest pies pogrzebany.

Podzieliłem się tą nowiną z Ethelbertha i postanowiliśmy spędzić ten dzień na brzegu.
Harwich nie jest zbyt wesołym miastem, a po spędzeniu tam czasu aż do wieczora można je

nazwać nudnym. Wypiliśmy herbatę w Dovercourt i wróciliśmy na nadbrzeże, szukając kapitana
Goylesa i łodzi. Czekaliśmy na niego godzinę. Kiedy się pojawił, był bardziej radosny niż my i gdyby
mi osobiście nie powiedział, że nigdy nie pije więcej niż szklaneczkę gorącego grogu przed snem,
mógłbym pomyśleć, że jest pijany.

Następnego ranka był wiatr północny, co raczej zaniepokoiło kapitana Goylesa. Okazało się, że w

tych warunkach równie niebezpieczna jest żegluga co i postój. Naszą jedyną nadzieją była możliwość
zmiany kierunku wiatru, zanim coś się stanie. Od tego czasu Ethelbertha poczuła niechęć do jachtu.
Stwierdziła, że osobiście wolałaby spędzić tydzień w wannie z biczami wodnymi, bo wanna
przynajmniej stoi nieruchomo.

Nazajutrz przenieśliśmy się do Harwich. Tej i następnej nocy (wiatr ciągle wiał na południe)

spaliśmy w King's Head. W piątek wiatr powiał prosto ze wschodu. Spotkałem kapitana Goylesa na
nadbrzeżu i zasugerowałem, że w tych okolicznościach moglibyśmy wyruszyć.

Mój upór go zirytował.
- Gdyby pan wiedział nieco więcej, sir - powiedział do mnie - sam by pan przyznał, że to

niemożliwe. Wiatr wieje prosto od morza.

- Kapitanie Goyles - zapytałem dobitnie - niech pan mi powie, czym jest ta rzecz, którą wynająłem,

jachtem czy łodzią mieszkalną?

Wydawał się zaskoczony moim pytaniem. Odpowiedział:
- To jest jolka.
- Chodzi mi o to - powiedziałem - czy to w ogóle może pływać, czy jest na stałe tu umocowane.

Jeśli jest zamocowane - ciągnąłem - niech mi pan szczerze powie. Postawimy wtedy skrzynki z
bluszczem pod iluminatorami, posadzimy trochę kwiatków, rozciągniemy markizę nad pokładem i
rzecz nabierze miłego wyglądu. Jeśli jednak to może się poruszać...

- Ruszać?! - przerwał mi kapitan. - Jeśli tylko „Hultaj" złapałby właściwy wiatr...
- A jaki jest ten właściwy wiatr? - zapytałem.
Kapitan Goyles wyglądał na zakłopotanego.
- W tym tygodniu - kontynuowałem - mieliśmy wiatr z północy, południa, wschodu i zachodu z

różnymi odmianami. Jeśli ma pan na myśli jakikolwiek inny punkt kompasu, z którego może wiać,
niech pan powie - zaczekam. Jeśli nie i jeżeli kotwica nie wrosła w dno oceanu, ruszamy dzisiaj i
zobaczymy, co się stanie.

Zrozumiał, że jestem zdecydowany na wszystko.
- Tak jest, sir - zgodził się. - Pan rozkazuje, ja słucham. Dzięki Bogu mam tylko jedno dziecko na

utrzymaniu. Bez wątpienia wykonawcy pańskiego testamentu będą czuli się w obowiązku, by
zaopiekować się jedną starą wdową.

Jego uroczysta powaga zrobiła na mnie wrażenie.
- Panie Goyles - powiedziałem. - Niech mi pan powie uczciwie: czy jest jakaś nadzieja, że przy

jakiejkolwiek pogodzie ta łajba odpłynie z tej przeklętej dziury?

Radosna uprzejmość powróciła do kapitana Goylesa.

- 5 -

- Widzi pan, sir - wyjaśniał. - To jest bardzo szczególne wybrzeże. Byłoby w porządku, gdybyśmy

już raz wyruszyli, ale odpłynięcie od niego w takiej łódeczce jak ta - tak szczerze mówiąc - wymaga
pracy.

Zostawiłem kapitana, który zapewniał mnie, że będzie pilnował pogody jak matka swoje śpiące

dziecko. Było to jego własne porównanie i wydało mi się raczej wzruszające. Zobaczyłem go znowu o
dwunastej - obserwował pogodę z luku łańcucha kotwicznego.

O piątej po południu zdarzył mi się szczęśliwy traf: na samym środku High Street spotkałem kilku

pływających jachtem przyjaciół, którzy musieli akurat zawinąć do portu z powodu nadwerężonego
steru. Opowiedziałem im moje perypetie, a oni zdawali się bardziej rozbawieni niż zdziwieni. Kapitan
Goyles i jego dwaj ludzie ciągle obserwowali pogodę. Wpadłem do King's Head i uprzedziłem
Ethelberthę. We czwórkę podkradliśmy się do nadbrzeża, gdzie stała nasza łódź. Na pokładzie był
tylko chłopiec okrętowy. Dwóch moich przyjaciół zajęło się jachtem i o godzinie szóstej mknęliśmy
wesoło wzdłuż wybrzeża.

Tej nocy zawinęliśmy do Aldborough, a nazajutrz do Yarmouth. Moi przyjaciele musieli już odejść,

więc opuściliśmy jacht. Wcześnie rano sprzedaliśmy na aukcji w Yarmouth nasze zapasy żywności.
Poniosłem stratę, ale miałem satysfakcję z wystrychnięcia na dudka kapitana Goylesa. „Hultaja"
zostawiłem pod opieką miejscowego marynarza, który za kilka suwerenów zobowiązał się co do
sekundy odstawić jacht do Harwich. Do Londynu wróciliśmy pociągiem. Być może są inne jachty niż
„Hultaj" i inni szyprowie niż pan Goyles, ale to doświadczenie uprzedziło mnie do obu.

George także myślał, że jacht wiąże się ze zbyt wieloma obowiązkami, więc zrezygnowaliśmy z

tego pomysłu.

- A co myślicie o rzece? - zapytał Harris. - Nieźle się tam kiedyś bawiliśmy.
George, milcząc, palił cygaro, a ja rozłupałem następny orzech.
- Rzeka już nie jest taka jak kiedyś - powiedziałem. - Nie wiem czemu, ale jest coś - jakby wilgoć w

powietrzu nad rzeką, co mnie przyprawia o lumbago.

- Tak samo jest ze mną - przytaknął George. - Nie wiem dlaczego, ale teraz nigdy nie mogę zasnąć

w pobliżu rzeki. Na wiosnę spędziłem tydzień w miejscu Joe'ego i co dzień budziłem się o siódmej, a
potem nie mogłem już zmrużyć oka.

- To była tylko luźna sugestia - zastrzegł się Harris. - Osobiście myślę, że to też nie dla mnie -

powoduje nawroty mojej podagry.

- Coś, co mi najbardziej odpowiada - oznajmiłem - to górskie powietrze. Co byście powiedzieli na

pieszą wędrówkę po Szkocji?

- W Szkocji zawsze pada - sprzeciwił się George. - Dwa lata temu byłem w Szkocji przez trzy

tygodnie i ani jednego dnia nie byłem suchy - to nie ma sensu.

- Wystarczająco dobra jest Szwajcaria - stwierdził Harris.
- One nigdy się nie zgodzą, żebyśmy sami pojechali do Szwajcarii - sprzeciwiłem się. - Wiecie, co

się zdarzyło ostatnim razem. To musi być jakieś takie miejsce, gdzie żadna delikatna kobieta czy
dziecko nie może przebywać: kraj podłych hoteli i niewygodnych podróży, w którym będziemy musieli
zachowywać się ordynarnie, ciężko pracować, a być może nawet głodować.

- Jasne - przerwał George - jasne, że tak. Jadę z wami.
- Mam - wykrzyknął Harris - wycieczka rowerowa!
George spojrzał nieufnie.
- Na wycieczce rowerowej jest zawsze dużo jazdy pod górę - stwierdził - i wiatr z przodu.
- Ale jest też jazda w dół i z wiatrem - powiedział Harris.
- Nie zauważyłem tego - zaprzeczył George.
- Nie wymyślisz nic lepszego niż rajd rowerowy - upierał się Harris.
Byłem skłonny się z nim zgodzić.
- I powiem ci dokąd - kontynuował - do Szwarcwaldu.
- Choinka, to jest cały czas pod górę - zmartwił się George.
- Nie cały czas - sprzeciwił się Harris - powiedzmy, dwie trzecie. I jest jeszcze jedno, o czym

zapomniałeś.

- 6 -

Rozejrzał się ostrożnie dookoła i zniżył głos do szeptu.
- Są małe kolejki jeżdżące pod górę, takie z kołami zębatymi, które...
Drzwi się otworzyły i weszła pani Harrisowa. Powiedziała, że Ethelbertha nakłada już beret, a Muriel

odegrała Herbatkę u Szalonego Kapelusznika bez nas.

- Jutro o czwartej w klubie - szepnął do mnie Harris, wstając, a ja przekazałem to George'owi, kiedy

szliśmy na górę.

ROZDZIAŁ 2.

Delikatna sprawa - Co Ethelbertha powinna powiedzieć - Co ona powiedziała - Co powiedziała pani

Harris - Co powiedzieliśmy George 'owi - Wyruszamy w środę - George poprawia nam humory -
Wątpliwości moje i Harrisa - Kto pracuje, jadąc na tandemie - Opinia cyklisty z przodu - Co myśli ten z
tyłu - Jak Harris zgubił żonę - Sprawa bagażu - Mądrość wujka Podgera - Początek historii o człowieku
z torbą.

ROZPOCZĄŁEM grę z Ethelberthą jeszcze tego samego wieczoru. Zrobiłem to, będąc w trochę

drażliwym nastroju. Chciałem, żeby Ethelbertha to zauważyła. Powinienem się do tego przyznać i
złożyć na karb podwyższonego ciśnienia płynów mózgowych. Miało to naturalnie wywołać rozmowę o
moim zdrowiu w ogólności i jego złym stanie, wobec którego trzeba podjąć szybkie i energiczne kroki.
Myślałem, że przy odrobinie taktu potrafię sprawić, żeby propozycja wyszła od samej Ethelberthy.

Wyobraziłem sobie, że powie: „Nie, kochanie, potrzebujesz zmiany, kompletnej zmiany. Daj się

przekonać i wyjedź na miesiąc. Nie, nie proś, żebym z tobą jechała. Wiem, że chciałbyś tego, ale ja
nie pojadę. Potrzebne ci męskie towarzystwo. Spróbuj przekonać George'a i Harrisa, żeby z tobą
pojechali. Wierz mi, twój wrażliwy mózg wymaga czasem odpoczynku od napięcia, jakie stwarza
domowe otoczenie. Zapomnij na trochę, że dzieci potrzebują lekcji muzyki, butów, rowerów i nalewki z
rabarbaru trzy razy dziennie. Zapomnij, że w życiu są takie rzeczy, jak kucharki, dekoratorzy wnętrz,
psy sąsiadów i rachunki od rzeźnika. Jedź na koniec świata, gdzie wszystko będzie dla ciebie nowe i
osobliwe i gdzie twój przemęczony umysł zazna spokoju i wylęgną się w nim nowe pomysły. Odejdź
na pewien czas, żebym za tobą zatęskniła i zachwyciła się twoją dobrocią i cnotami, bo kiedy jesteś
cały czas ze mną, mogę o nich po ludzku zapomnieć, jak ktoś, kto nasycony obojętnieje na
błogosławieństwa słońca i piękno księżyca. Odejdź i wróć odświeżony na ciele i umyśle, radośniejszy i
- jeśli to możliwe - lepszy niż przed wyjazdem".

Ale nasze marzenia nigdy nie spełniają się w taki sposób, w jaki byśmy sobie tego życzyli. Przede

wszystkim Ethelbertha nie zauważyła, że jestem rozdrażniony. Musiałem zwrócić na to jej uwagę.
Powiedziałem:

- Musisz mi wybaczyć, niezbyt dobrze się dzisiaj czuję.
- Och - odpowiedziała - nie zauważyłam żadnej różnicy, a co ci jest?
- Nie potrafię powiedzieć, co to jest - odrzekłem. - To trwa od tygodni.
- To od whisky - stwierdziła Ethelbertha. - Nigdy jej nie pijesz, tylko u Harrisów. Wiesz, że ci szkodzi

- nie masz zbyt mocnej głowy.

- To nie whisky - zaprzeczyłem. - To coś więcej. Myślę, że to jest bardziej psychiczne niż cielesne.
- Znowu czytałeś te recenzje - powiedziała życzliwiej Ethelbertha. - Dlaczego nie posłuchasz mojej

rady i nie rzucisz ich do ognia?

- Nie chodzi o recenzje - zaoponowałem. - Jedna lub dwie były ostatnio całkiem pochlebne.
- Dobrze, więc co to jest? - spytała Ethelbertha. - Musi być jakaś przyczyna, która to wyjaśni.
- Nie ma - odpowiedziałem. - To nie jest normalne. Ten stan mogę opisać jako uczucie

ogarniającego mnie dziwnego niepokoju.

Ethelbertha spojrzała na mnie zdziwiona, ale ponieważ nic nie mówiła, ciągnąłem:
- Ta bolesna monotonia życia, te dni spokojnego, niezakłóconego szczęścia - to mnie przeraża.

- 7 -

- Nie powinniśmy narzekać - powiedziała Ethelbertha. - Mogłoby nas spotkać coś innego i wcale by

się nam to nie spodobało.

- Nie jestem taki pewny - odpowiedziałem. - W życiu pełnym ciągłej zabawy, jak mi się wydaje, ból

przychodzi jako mile widziana odmiana. Zastanawiam się, czy święci w niebie nie odczuwają czasem
nieustannego ciężaru spokoju. Jeśli chodzi o mnie, czuję, że życie w nieustannej błogości, bez żadnej
przeciwwagi, być może doprowadziłoby mnie do szaleństwa. Przypuszczam, że jestem dziwnym
facetem, czasem nawet sam siebie nie rozumiem. Są chwile, kiedy nienawidzę samego siebie.

Często niewielka wzmianka w tym stylu, sugerująca skrywane głęboko wielkie emocje, poruszała

Ethelberthę, ale dzisiaj wydawała się dziwnie obojętna. Jeśli chodzi o niebo i to, jaki może wywrzeć na
mnie skutek, zasugerowała, żebym się tym nie martwił, że to niezbyt mądre kłopotać się czymś, co
może nigdy nie nastąpi. Jeśli zaś chodzi o to, że jestem dziwnym facetem, stwierdziła, że i tak nic na
to nie poradzę i jeśli inni ludzie są skłonni mnie znosić, to kończy sprawę. Monotonia życia, dodała,
jest wspólnym doświadczeniem i ona odczuwa ją również.

- Nie wiem, od jak dawna - powiedziała Ethelbertha - pragnę czasami odejść, nawet od ciebie, ale

wiem, że to się nigdy nie stanie, więc o tym nie rozmyślam.

Nigdy nie słyszałem, żeby Ethelbertha mówiła w ten sposób. Zdumiało mnie to i bardzo zasmuciło.
- To niezbyt uprzejma uwaga z twojej strony - powiedziałem - nie w stylu dobrej żony.
- Wiem - odrzekła - i dlatego nigdy przedtem tego nie mówiłam. Wy, mężczyźni, tego nie

rozumiecie, że chociaż kobieta kocha mężczyznę, są chwile, kiedy ją nudzi. Nie masz pojęcia, jak
czasem pragnę włożyć beret i wyjść bez żadnych pytań, dokąd idę, dlaczego idę, jak długo tam będę i
kiedy wrócę. Nie masz pojęcia, jak czasem pragnę zadysponować obiad taki, jaki lubię, taki, jaki dzieci
by chciały, taki, na którego widok nałożyłbyś kapelusz i poszedł do klubu. Nie wiesz, jaką mam
czasem ochotę zaprosić tutaj jakąś kobietę, którą lubię, a wiem, że ty nie, iść i spotkać się z ludźmi,
których ja chcę zobaczyć, położyć się spać, kiedy ja jestem zmęczona, i wstać, kiedy ja już odpocznę.
Dwoje ludzi żyjących razem jest zobowiązanych do poświęcania własnych pragnień dla tego drugiego.
Czasem dobrze jest dać sobie trochę swobody.

Kiedy przemyślałem słowa Ethelberthy, zdałem sobie sprawę z ich mądrości, ale wtedy, przyznaję,

byłem urażony i oburzony.

- Jeśli pragniesz - powiedziałem - pozbyć się mnie...
- Nie bądź głuptasem - przerwała mi Ethelbertha. - Chcę pozbyć się ciebie tylko na małą chwilę,

tylko na tak długo, żeby zapomnieć o jednej czy dwóch wadach, które czynią cię niedoskonałym, tylko
na tak długo, żeby przypomnieć sobie, jaki jesteś kochany pod innymi względami, i wyczekiwać
twojego powrotu, jak czekałam na ciebie dawniej, kiedy nie widywaliśmy się tak często, a teraz stałam
się może troszkę obojętna jak ktoś, kto obojętnieje na wspaniałość słońca tylko dlatego, że co dzień
jest na niebie.

Nie spodobał mi się ton, jakim mówiła Ethelbertha. Wydawał mi się trywialny, nieodpowiedni dla

tematu, w który zabrnęliśmy. Kobieta nie powinna radośnie oczekiwać trzy- lub czterotygodniowej
nieobecności swojego męża. Nie było to zbyt miłe, nie było kobiece i zupełnie nie w stylu Ethelberthy.
Zmartwiłem się. Czułem, że nie mam już wcale ochoty na tę podróż. Gdyby nie George i Harris,
zrezygnowałbym z niej. Nie widziałem sposobu, żeby się rozmyślić z godnością.

- Bardzo dobrze, Ethelbertho - odpowiedziałem - będzie, jak chcesz. Jeśli pragniesz odpoczynku od

mojej obecności, będziesz go miała, ale jeśli to nie jest impertynencką ciekawością ze strony męża,
chciałbym wiedzieć, jakie masz plany na czas mojej nieobecności.

- Wynajmę ten dom w Folkestone - wyjaśniła Ethelbertha - i pojadę tam z Kate. A ty, jeśli chcesz

zrobić przysługę Klarze Harris - dodała Ethelbertha - przekonasz Harrisa, żeby pojechał z tobą, tak by
Klara mogła się do nas przyłączyć. My we trójkę bawiłyśmy się świetnie, zanim wy, mężczyźni, się
zjawiliście, i byłoby cudownie przypomnieć sobie dawne czasy. Jak myślisz - kontynuowała
Ethelbertha - dasz radę przekonać Harrisa, żeby jechał z tobą?

Powiedziałem, że spróbuję.
- Kochany chłopiec - ucieszyła się Ethelbertha. - Postaraj się. Powinieneś także namówić George'a,

żeby do was dołączył.

Odpowiedziałem, że nie będzie dużego pożytku z wyjazdu George'a, zważywszy na to, że jest

kawalerem i nikt za wiele nie skorzysta na jego nieobecności. Ale kobieta nigdy nie rozumie żartu.
Ethelbertha zauważyła tylko, że byłoby nieuprzejme pojechać bez niego. Obiecałem, że mu to
zaproponuję.

Po południu spotkałem się w klubie z Harrisem i spytałem, jak sobie poradził.

- 8 -

- Och, w porządku - odpowiedział - żadnych trudności z wyjazdem.
Jednak w jego głosie było coś, co wskazywało na niepełne zadowolenie, więc nalegałem na

szczegóły.

- Mówiąc o tym, była słodka jak miód - odrzekł. - Powiedziała, że George miał wspaniały pomysł i że

myśli, iż wyjazd dobrze mi zrobi.

- Brzmi świetnie - stwierdziłem. - Co w tym złego?
- W tym nie ma nic złego - odpowiedział - ale to nie było wszystko. Przeszła do omawiania innych

spraw.

- Rozumiem.
- Jej kaprysem jest teraz łazienka - ciągnął.
- Słyszałem o tym - powiedziałem. - Zaraziła Ethelberthę tym pomysłem.
- Miała mnie w ręku i musiałem się zgodzić. Nie miałem żadnych argumentów, kiedy była taka miła

co do innych rzeczy. Będzie mnie to kosztowało przynajmniej sto funtów.

- Aż tyle? - zdziwiłem się.
- Co do pensa - potwierdził Harris. - Sam kosztorys opiewa na sześćdziesiąt.
Zacząłem go żałować.
- Jest jeszcze piec kuchenny - kontynuował Harris.
- Wszystko, co przez ostatnie dwa lata poszło źle w domu, to wina pieca kuchennego.
- Wiem - przytaknąłem. - Od kiedy się pobraliśmy, mieszkaliśmy w siedmiu domach i każdy

następny piec kuchenny był gorszy od poprzedniego. Ten, który mamy teraz, jest nie tylko kiepski, ale
i złośliwy. Wie, kiedy wydajemy przyjęcie, i wychodzi z siebie, żeby je zepsuć.

- My będziemy mieli nowy - powiedział Harris, ale w jego głosie nie było dumy. - Klara sądzi, że to

będzie duża oszczędność zrobić dwie rzeczy jednocześnie. Myślę - podsumował Harris - że jeśli
kobieta chce diamentową tiarę, zaraz ci wytłumaczy, że zaoszczędzi w ten sposób na berecie.

- Ile taki piec będzie cię kosztował? - zapytałem, bo sam byłem zainteresowany tym tematem.
- Nie wiem - odpowiedział Harris. - Sądzę, że ponad dwadzieścia.
Potem zaczęliśmy rozmawiać o pianinie.
- Czy kiedykolwiek zauważyłeś - zapytał Harris - jakąkolwiek różnicę pomiędzy jednym pianinem a

drugim?

- Niektóre z nich wydają się głośniejsze od innych - odpowiedziałem. - Ale są tacy, którzy to lubią.
- Nasze ma złe soprany - poskarżył się Harris. - przy okazji, co to są soprany?
- Są na samym końcu - wyjaśniłem. - Błyskotliwa wiązanka zawsze kończy się popisem w

sopranach.

- Powinno mieć ich więcej - powiedział Harris. - Nasze stare pianino ma ich za mało. Będę je musiał

wstawić do dziecinnego pokoju, a nowe do salonu.

- Coś jeszcze? - spytałem.
- Nie - ucieszył się Harris. - Wydaje się, że Klara nie jest w stanie myśleć o niczym innym.
- Kiedy wrócisz do domu - powiedziałem - przekonasz się, że pomyślała o jeszcze jednej rzeczy.
- O czym? - zaniepokoił się Harris.
- O domku w Folkestone na letni sezon.
- Po co jej dom w Folkestone? - zaniepokoił się Harris.
- Żeby w nim mieszkać - zasugerowałem - przez letnie miesiące.
- Miała jechać do swoich krewnych w Walii - powiedział Harris - na wakacje z dziećmi, byliśmy

zaproszeni.

- Być może pojedzie do Walii przed Folkestone, a może pojedzie tam w drodze do domu, ale jednak

będzie chciała mieć na sezon dom w Folkestone. Może się mylę - na twoje szczęście - ale mam
przeczucie, że jednak nie.

- Wygląda na to - powiedział Harris - że nasza wyprawa będzie kosztowna.
- To był idiotyczny pomysł - zgodziłem się z nim - od samego początku.
- Byliśmy głupi, słuchając go - powiedział Harris. - Niedługo nas wpakuje w poważne kłopoty.
- George zawsze wszystko poplącze - zgodziłem się.

- 9 -

- Taki uparciuch - dodał Harris.
W tym momencie usłyszeliśmy go w hallu, jak pytał o listy.
- Najlepiej nic mu nie mówić - zasugerowałem. - Za późno, żeby się teraz wycofać.
- To by nic nie dało - zgodził się Harris. - Teraz tak czy siak muszę zapłacić za to pianino i łazienkę.
Wszedł George. Wyglądał bardzo radośnie.
- Więc? - zapytał. - Wszystko w porządku? Daliście sobie radę?
W jego głosie było coś, co mi się zupełnie nie spodobało. Zauważyłem, że Harris odczuł to tak

samo.

- Z czym? - zapytałem.
- No, z wyjazdem - powiedział George.
Czułem, że nadszedł czas, żeby wyjaśnić George'owi pewne rzeczy.
- W małżeństwie - odezwałem się - mężczyzna decyduje, a kobieta słucha. To jej obowiązek. Cała

religia o tym mówi.

George założył ręce i patrzył w sufit.
- Możemy opowiadać dowcipy i żartować z tego - ciągnąłem - ale w praktyce tak jest zawsze.

Wspomnieliśmy żonom, że wyjeżdżamy. Naturalnie, były zasmucone; wolałyby jechać z nami, ale się
nie zgodziliśmy. Wolałyby, żebyśmy zostali, ale oznajmiliśmy im naszą wolę - i na tym się skończyło.

- Przepraszam, nie zrozumiałem - powiedział George. - Jestem tylko kawalerem. Ludzie mówią to,

śmo i owo, a człowiek słucha.

- I to twój błąd - odrzekłem. - Jeśli potrzebujesz informacji, przyjdź do mnie albo do Harrisa,

powiemy ci prawdę o tych sprawach.

George podziękował, a my wyszliśmy z tego z twarzą.
- Kiedy wyruszamy? - spytał George.
- Myślę - odpowiedział Harris - że im szybciej, tym lepiej.
Sądzę, że jego intencją był wyjazd, zanim pani Harris pomyśli o innych rzeczach. Wyznaczyliśmy

termin na najbliższą środę.

- Jaką trasę wybierzemy? - spytał Harris.
- Mam pomysł - powiedział George. - Zakładam, że wy, koledzy, pragniecie poprawić sobie humory.
- Nie chcemy wyjść na potwory - odparłem. - W pewnym stopniu tak, jeśli obejdzie się bez wielkich

wydatków i bez osobistych kłopotów.

- Zgoda - powiedział George. - Znamy już Holandię i Ren. Sugeruję więc, żebyśmy popłynęli do

Hamburga, zwiedzili Berlin i Drezno i pojechali do Szwarcwaldu przez Norymbergę i Stuttgart.

- Mówiono mi, że w Mezopotamii są ciekawe rzeczy do obejrzenia - zamruczał Harris.
George powiedział, że Mezopotamia jest za bardzo nie po drodze, ale trasa Berlin-Drezno jest

całkowicie wykonalna. Na dobre czy na złe - przekonał nas do tego.

- Co do pojazdów - ciągnął George-przypuszczam, że zrobimy tak jak poprzednio. Harris i ja na

tandemie, J. ...

- Nie chcę - zaprotestował stanowczo Harris. - Ty i J. na tandemie, ja na pojedynczym rowerze.
- Mnie wszystko jedno - zgodził się George. - J. i ja na tandemie, Harris...
- Nie mam nic przeciwko wysiłkowi - przerwałem - ale nie zamierzam wozić George'a całą drogę.

Wysiłek powinien być podzielony.

- Bardzo dobrze - zgodził się Harris - podzielcie go. Ale trzeba jasno powiedzieć, że on musi

pracować.

- Że on co? - spytał George.
- Że on musi pracować - powtórzył dosadnie Harris. - W każdym razie pod górę.
- Święta Genowefo! - wykrzyknął George. - Czy mam ci przyłożyć?
To jest właśnie nieprzyjemne wjeździe tandemem. Jadący z przodu uważa, że ten z tyłu nic nie

robi, a równocześnie ten, który jedzie z tyłu, myśli, że sam wkłada w jazdę cały wysiłek, podczas gdy
ten przed nim tylko go markuje. Ta zagadka nigdy nie będzie rozwiązana. Irytujące jest, kiedy
roztropność szepcze ci po cichu, że nie warto się wysilać i narażać na atak serca, a sprawiedliwość
szepcze do drugiego ucha: po co się wysilasz, to nie dorożka, on nie jest twoim pasażerem, by nagle
usłyszeć:

- 10 -

- O co chodzi - odpadły ci pedały?
Harris, jako młody żonkoś, narobił sobie furę kłopotów przez to, że nie wiedział właściwie, co robi

osoba z tyłu.

Jechali z żoną przez Holandię. Droga była kamienista i tandem nieźle podskakiwał.
- Trzymaj się - powiedział Harris, nie odwracając głowy.
Pani Harris zrozumiała „wyskakuj". Jak mogła pomyśleć, że powiedział „wyskakuj", gdy tymczasem

rzeczywiście powiedział „trzymaj się" - żadne z nich nie potrafi wyjaśnić.

Pani Harris ujęła to w ten sposób: „Gdybyś powiedział »trzymaj się«, dlaczego miałabym

wyskakiwać?".

A Harris twierdził: „Gdybym chciał, żebyś wyskoczyła, czemu miałbym powiedzieć »trzymaj się«?".
Gorycz minęła, ale sprzeczają się o to do dzisiaj. Jakkolwiek by tłumaczyć, nic nie zmieni faktu, że

pani Harris zeskoczyła z roweru, a on mocno pedałował dalej, mając wrażenie, że ona wciąż za nim
siedzi. Okazuje się, że początkowo myślała, iż mąż wjeżdża na wzgórze tylko po to, żeby się popisać.
Oboje byli wtedy jeszcze młodzi i robił czasem takie rzeczy. Sądziła, że po dotarciu na szczyt wzgórza
pochyli się przy rowerze w niedbałej i pełnej wdzięku pozie, czekając na nią. Kiedy wbrew temu
zobaczyła, jak mija szczyt i zjeżdża szybko na dół długim i stromym stokiem, zaskoczona, oburzona i
przerażona zrozumiała, co się stało. Pobiegła na szczyt wzgórza, ale nawet nie odwrócił głowy.
Widziała go z odległości półtorej mili, znikającego w lesie, i wtedy usiadła i zapłakała. Ponieważ rano
mieli drobną sprzeczkę, zastanawiała się, czy nie wziął tego na serio i nie planował jej porzucić. Nie
miała przy sobie pieniędzy i nie znała holenderskiego. Kiedy przechodzili jacyś ludzie i zdawali się jej
żałować, próbowała im pokazać, co się stało. Myśleli, że coś zgubiła, ale nie mogli się domyślić co.
Zaprowadzili ją do najbliższej wioski i skontaktowali z policjantem. Ten z jej pantomimy wywnioskował,
że ktoś ukradł jej rower. Puścili w ruch telegraf i dowiedzieli się, że w wiosce o cztery mile dalej jakiś^
nieszczęśliwy chłopiec jedzie na starej damce. Odebrali ją chłopcu, ale gdy się okazało, że tajemnicza
kobieta nie chce ani jego, ani jego roweru, zdezorientowani wypuścili chłopca, rezygnując z dalszych
poszukiwań.

Tymczasem Harris, bardzo zadowolony, kontynuował jazdę. Wydawało mu się, że nagle stał się

silniejszym i ze wszech miar zdolniejszym rowerzystą. Powiedział do domniemanej pani Harris:

- Od miesięcy mi się tak lekko nie jechało. To pewnie powietrze. Czuję, że mi dobrze robi.
Potem dodał, żeby się nie bała, bo teraz pokaże jej, jak szybko można jechać. Pochylił się nad

kierownicą i włożył w pracę całe serce. Rower pędził po szosie; farmy i kościoły, psy i kurczęta
zjawiały się przed nim i znikały. Starzy wieśniacy stawali i przyglądali się Harrisowi, a dzieci
wiwatowały na jego cześć.

W ten sposób pędził wesoło przez jakieś pięć mil. Potem, jak wyjaśnił, zaczęło w nim narastać

poczucie, że coś jest nie tak. Nie dziwiło go milczenie; wiał silny wiatr i rower nieźle turkotał. Jednak
czuł za sobą dziwną pustkę. Wyciągnął rękę do tyłu, ale nie znalazł nic w pustej przestrzeni. Zeskoczył
czy raczej spadł z roweru i patrzył do tyłu. Za nim rozpościerała się biała i prosta droga biegnąca
przez las i nie było na niej widać nawet żywej duszy. Wsiadł znowu i pojechał z powrotem. W dziesięć
minut dojechał do miejsca, gdzie droga rozdzielała się na cztery strony; tam zsiadł i usiłował
przypomnieć sobie, którędy jechał.

Kiedy rozstrzygnął ten problem, minął go siedzący bokiem na koniu mężczyzna. Harris zatrzymał

go i powiedział, że zgubił żonę. Nie wyglądało na to, żeby ten człowiek dziwił się czy go żałował. Kiedy
rozmawiali, zjawił się drugi farmer, któremu pierwszy wyłuszczył sprawę, przedstawiając ją nie jako
wypadek, ale dobre kłamstwo. Drugiego mężczyznę najbardziej dziwiło, że Harris robił o to tyle
szumu. Obaj wydawali się gadać bez sensu, więc wskoczył znów na rower i spróbował pojechać
środkową drogą.

W połowie drogi pod górę natknął się na piknik, który urządziły dwie młode kobiety z młodym

mężczyzną pośrodku. Wydawało się, że chcą mu pomóc. Zapytał ich, czy nie widzieli jego żony. Nie
znał na tyle holenderskiego, żeby ją dokładnie opisać. Zdołał tylko powiedzieć, że jest bardzo piękną
kobietą średniego wzrostu. Najwyraźniej to im nie wystarczało. Opis był zbyt ogólny, każdy mógł tak ją
określić i w ten sposób posiąść żonę, która nie należała do niego. Zapytali go, jak była ubrana; za nic
nie mógł sobie przypomnieć. Wątpię, czy ktoś potrafiłby opisać, jak kobieta była ubrana w dziesięć
minut po tym, jak się rozstali. Przypomniał sobie niebieską spódnicę i coś, co miała na górze, aż po
szyję. Prawdopodobnie to mogła być bluzka. Zachował też w pamięci przyćmioną wizję paska. Ale co
to była za bluzka? Zielona, żółta czy niebieska? Miała kołnierz czy była wykończona kokardą? Czy na
kapeluszu były pióra czy kwiaty? I czy w ogóle miała na głowie kapelusz? Nie śmiał nic mówić w
obawie przed omyłką i możliwością odesłania, po wrogim przyjęciu, na odległość całych mil. Dwie

- 11 -

młode kobiety zachichotały, co - zważywszy na stan jego umysłu - zirytowało Harrisa. Młody
mężczyzna, który zdradzał chęć pozbycia się go, zasugerował komisariat policji w pobliskim mieście.
Harris tam pojechał.

Policjant dał mu kartką papieru i kazał sporządzić pełny opis jego żony z wyszczególnieniem, kiedy

i gdzie ją zgubił. Nie wiedział, gdzie ją zgubił. Mógł im jedynie wymienić nazwę wsi, gdzie jedli
śniadanie. Wiedział, że był wtedy z nią i wyjechali stamtąd razem. Policjanci patrzyli na niego
podejrzliwie. Intrygowały ich trzy pytania: po pierwsze - czy ona była naprawdę jego żoną, po drugie -
czy naprawdę ją zgubił i po trzecie - dlaczego ją zgubił? Przy pomocy hotelarza, który mówił trochę po
angielsku, pokonał ich skrupuły. Obiecali zadziałać i rzeczywiście: wieczorem przywieźli mu ją w
zakrytym wozie, razem z rachunkiem za poniesione koszty.

Spotkanie nie było czułe. Pani Harris nie jest dobrą aktorką i trudno jej przychodzi maskowanie

uczuć. Przy tej okazji nie zadała sobie nawet trudu, żeby je zamaskować.

Postanowiliśmy ruszyć na wyprawę. Wyniknął wieczny problem bagażu.
- Zwykła lista, jak przypuszczam - rzekł George, przygotowując się do pisania.
To była mądrość, której ich nauczyłem. Sam przejąłem ją, lata temu, od mojego wuja Podgera.

„Zawsze, zanim się zaczniesz pakować", mawiał mój wujek, „zrób listę". Był metodycznym
człowiekiem. „Weź kawałek papieru", zawsze zaczynał od początku, „i zapisz wszystko, czego
będziesz prawdopodobnie potrzebował, a potem przejrzyj listę i sprawdź, czy nie zawiera czegoś, bez
czego możesz się obejść. Wyobraź sobie, że jesteś w łóżku - co masz na sobie? Bardzo dobrze,
zapisz to razem z kompletem na zmianę. Wstajesz. Co robisz? Myjesz się. Czym się myjesz?
Mydłem. Zapisujesz mydło. I tak aż do końca. Potem zajmij się ubraniem. Zacznij od stóp. Co
wkładasz na stopy? Buty, półbuty, skarpetki - zapisujesz. Korkociąg - zapisujesz. Zapisz wszystko, a
nie zapomnisz niczego".

To był plan, który zawsze realizował. „Listę należy zrobić starannie i upewnić się, czy się o czymś

nie zapomniało". Potem wracał do niej i wykreślał wszystko, bez czego można się obejść. Potem gubił
listę.

- Na rowery załadujemy tylko rzeczy potrzebne na dzień lub dwa - powiedział George. - Całą resztę

naszego bagażu musimy wysyłać z miasta do miasta.

- Powinniśmy uważać - powiedziałem - znałem kiedyś człowieka...
Harris spojrzał na zegarek.
- Słyszeliśmy o nim na łodzi - przerwał mi. - Za pół godziny spotykam się z Klarą na stacji Waterloo.
- To nie zajmie pół godziny - powiedziałem. - To prawdziwa historia i...
- Nie marnuj jej - rzekł George. - Mówiono mi, że w Szwarcwaldzie zdarzają się deszczowe

wieczory, wtedy możemy spokojnie jej wysłuchać. Teraz musimy skończyć listę.

Kiedy dziś o tym myślę, przypominam sobie, że nigdy nie opowiedziałem tej historii, a ona

faktycznie jest prawdziwa.

ROZDZIAŁ 3.

Pewien błąd Harrisa - Harris i anioł - Patentowa lampa rowerowa - Idealne siodło - „Mechanik" -

Jego sokole oko - Jego metoda - Jego radosne samozadowolenie - Jego . proste i niedrogie
zachcianki - Pojawia się mechanik - Jak się go pozbyć - George prorokiem - Delikatna sztuka robienia
z siebie gbura w obcym języku - George studiuje ludzką naturę - Proponuje eksperyment - Jego
rozwaga - Harris na wszelki wypadek zabezpiecza wsparcie.

W PONIEDZIAŁKOWE popołudnie przyszedł Harris. W ręku trzymał kolorową gazetę.
- Jeśli posłuchasz mojej rady - powiedziałem - zostawisz to w spokoju.

- 12 -

- Co zostawię w spokoju? - zapytał Harris.
- Nowiusieńkie, patentowe, rewolucyjne w kolarstwie, rekordowe, cymbalskie - jakkolwiek je nazwać

- reklamy, które trzymasz w ręku.

- No nie wiem, będą przecież jakieś strome wzgórza do pokonania. Myślę, że będziemy

potrzebowali dobrego hamulca - odpowiedział.

- Zgoda - powiedziałem. - Będziemy potrzebowali hamulca, ale nie mechanicznej niespodzianki,

której nie rozumiemy i która nigdy nie zadziała.

- To działa automatycznie - zaprotestował.
- Nie musisz mi mówić - odparłem. - Już widzę, jak to będzie. Pod górę będzie tak skutecznie

hamować, że rower trzeba będzie nieść, a na szczycie powietrze zadziała na niego tak dobrze, że
nagle się odblokuje. Jadąc w dół, zacznie rozważać niespodziankę, jaka mu się przydarzyła. To go
doprowadzi do wyrzutów sumienia, a w końcu do rozpaczy. Wtedy powie sobie: „Nie nadaję się na
hamulec, wcale nie pomagam tym facetom, tylko im przeszkadzam. Jestem dla nich przekleństwem,
oto czym jestem!". I bez słowa ostrzeżenia rzuci cały interes. Tak to będzie z tym hamulcem. Zostaw
to. Jesteś porządnym facetem - kontynuowałem - ale masz jedną wadę.

- Jaką? - zapytał oburzony.
- Jesteś zbyt łatwowierny. Wierzysz w każdą reklamę, którą przeczytasz. Wypróbowujesz wszystko,

co każdy głupiec wymyślił w związku z kolarstwem. Wydaje się, że twój anioł stróż jest zdolnym i
sumiennym duchem i dotychczas cię wspierał. Posłuchaj mojej rady i nie posuwaj się za daleko.
Odkąd zacząłeś jeździć na rowerze, musi być cały czas zajęty. Uważaj, żeby nie oszalał.

- Jeśli każdy by tak myślał - odpowiedział - nie byłoby postępu w żadnej dziedzinie życia. Jeśli nikt

nigdy nie próbowałby nowych rzeczy, na świecie zapanowałby zastój. To jest...

- Znam wszystkie argumenty, jakie możesz przytoczyć - przerwałem. - Zgadzam się, że można

eksperymentować do trzydziestego piątego roku życia, ale gdy człowiek przekroczy ten wiek, powinien
myśleć o samym sobie. Jeśli o to chodzi, ty i ja wypełniliśmy ten obowiązek, a ty szczególnie.
Wybuchła twoja lampa gazowa...

- Wiesz - powiedział - tak po prawdzie, myślą, że popełniłem błąd w obsłudze. Chyba za mocno ją

skręciłem.

- Jestem skłonny uwierzyć, że to była wina niewłaściwej obsługi. Powinieneś wziąć pod uwagę te

swoje skłonności - to też jakiś argument. Ja osobiście nie zauważyłem, co zrobiłeś. Wiem tylko, że
jechaliśmy miło i spokojnie wzdłuż Whitby Road, dyskutując o wojnie trzydziestoletniej, kiedy twoja
lampa skończyła żywot z hukiem jak wystrzał z pistoletu. Na początek znalazłem się w rowie i ciągle
jeszcze pamiętam wyraz twarzy twojej żony, kiedy powiedziałem jej, że nic się nie stało i żeby się nie
martwiła, bo właśnie dwóch mężczyzn wnosi cię na górę, a lekarz z pielęgniarką będą za minutę.

- Żałuję, że nie pomyślałeś o tym, żeby podnieść lampę. Lubię dociekać przyczyn takich usterek jak

ta.

- Nie było czasu na podnoszenie lampy - powiedziałem. - Oceniam, że pozbieranie jej zabrałoby ze

dwie godziny. A co do jej zepsucia się, sam fakt reklamowania jej jako „najbezpieczniejszej lampy,
jaką kiedykolwiek wynaleziono", każdemu oprócz ciebie sugerowałby wypadek. Potem była
elektryczna lampa...

- Dawała naprawdę piękne światło - odpowiedział. - Sam to przyznałeś.
- Dawała wspaniałe światło i na King's Road spłoszyła konia. W momencie kiedy wjechaliśmy w

ciemności przy Kemp Town, oślepiła go i zmuszony byłeś jechać bez światła. Chyba pamiętasz, że w
słoneczne popołudnia miałeś zwyczaj jeździć z lampą nastawioną na cały regulator. Kiedy przyszedł
czas zapalania świateł, bateria była już oczywiście wyczerpana.

- Była naprawdę irytująca - mruczał. - Pamiętam ją.
- Irytowała mnie - powiedziałem. - Ale dla ciebie to musiało być jeszcze gorsze.
- Potem przyszła kolej na siodełka - ciągnąłem, chcąc dać mu lekcję. - Czy jest jakieś reklamowane

siodełko, którego byś nie wypróbował?

- Chciałem znaleźć naprawdę dobre siodełko - zaprotestował.
- Zrezygnuj z tego pomysłu - powiedziałem. - Świat jest niedoskonały, a radość i smutek są na nim

przemieszane. Być może jest lepszy świat, na którym siodełka rowerowe są zrobione z tęczy i
wypchane mgłą, ale na tym świecie najprostsza rzecz jest zrobiona z czegoś twardego. Pamiętasz
pewne siodełko, które kupiłeś w Birmingham? Było rozdzielone w środku i wyglądało jak para nerek.

- Masz na myśli to skonstruowane według zasad anatomicznych? - zapytał.

- 13 -

- Bardzo możliwe - odrzekłem. - Na pudełku, w którym je kupiłeś, był obrazek przedstawiający

siedzącego kościotrupa, a raczej tej jego części, na której siedział.

- Rysunek był całkiem poprawny - przekonywał mnie. - Przedstawiał prawdziwą pozycję.
- Mniejsza o szczegóły - powiedziałem. - Ten obrazek zawsze wydawał mi się niesmaczny.
- Z medycznego punktu widzenia był w porządku - zaprotestował.
- Możliwe - odpowiedziałem - dla kogoś, kto nie miał na sobie nic oprócz swoich kości. Wiem tylko,

że próbowałem na tym jechać, a dla kogoś, kto ma ciało, była to agonia. Za każdym razem, kiedy
najechało się na kamień albo koleinę - siodełko szczypało cyklistę. Było to niczym jazda na
rozzłoszczonym homarze. Wytrzymałeś przez miesiąc.

- Chciałem je tylko porządnie wypróbować - odpowiedział.
- Przy okazji porządnie wypróbowałeś rodzinę. Twoja żona powiedziała mi, że jeszcze nigdy w

czasie waszego małżeństwa nie widziała cię w takim złym humorze i nie zachowywałeś się tak nie po
chrześcijańsku jak w ciągu tego miesiąca. Dalej - chyba pamiętasz inne siodełko, to ze sprężyną pod
spodem.

- Masz na myśli - ze spiralą - sprostował.
- Mam na myśli to, które szarpało cię w górę i w dół, jak pajacyka w pudełku, i czasem trafiało we

właściwą wysokość, a czasem nie. Nie mówię o tych sprawach po to, by przywołać bolesną pamięć,
ale próbuję uświadomić ci całe szaleństwo eksperymentów w porównaniu z długością życia.

- Wolałbym, żebyś nie rozwodził się tak na temat mego wieku. Mężczyzna w wieku trzydziestu

czterech...

- Ilu?
- Jeśli nie chcesz tego hamulca, to nie - powiedział. - Jeśli twój rower rozpędzi się z tobą w dół

wzgórza, a ty i George przelecicie przez dach kościoła, to nie wiń o to mnie.

- Nie mogę obiecywać za George'a - odpowiedziałem. - Jak wiesz, czasem mała rzecz potrafi go

zdenerwować. Jeżeli zdarzy się taki wypadek, jak sugerujesz, może być wściekły, ale podejmuję się
wyjaśnić mu, że to nie była twoja wina.

- Maszyna w porządku? - zapytał.
- Tandem jest w dobrym stanie - odparłem.
- Sprawdziłeś go gruntownie? - upewniał się.
- Nie sprawdziłem i nikt inny nie będzie tego robił. Rower jest sprawny i pozostanie taki, dopóki nie

wyruszymy.

Mam doświadczenie, jeśli chodzi o takie przeglądy. Był pewien człowiek z Folkestone. Spotykałem

go na Lees. Któregoś wieczoru zaproponował, żebyśmy następnego dnia pojechali w dłuższą trasę.
Zgodziłem się. Wstałem wcześnie jak na mnie. Sprężyłem się i byłem z siebie zadowolony. Spóźnił się
pół godziny. Czekałem na niego w ogrodzie. Był piękny dzień.

- Twój rower dobrze wygląda - powiedział. - Jak chodzi?
- Och, jak większość z nich. Wystarczająco lekko rankiem, a po obiedzie trochę sztywno.
Chwycił rower za widełki i przednie koło i gwałtownie potrząsał.
- Nie rób tego - zaprotestowałem. - Jeszcze go popsujesz.
Nie widziałem żadnego powodu, dla którego miałby nim potrząsać. Poza tym, jeśli już trzeba było

nim potrząsać, to tylko ja byłem właściwą osobą, która powinna to robić. Czułem się tak, jakby zaczął
grzmocić mojego psa.

- Przednie koło ma drgania - stwierdził.
- Nie ma, jeśli nim nie trzęsiesz - odpowiedziałem.
Faktycznie nie drgało, w każdym razie nie można tego było nazwać drganiami.
- To niebezpieczne. Masz klucz? - zapytał. Powinienem być stanowczy, ale pomyślałem, że może

rzeczywiście cokolwiek się na tym zna. Poszedłem do warsztatu zobaczyć, co znajdę. Kiedy wróciłem,
siedział na ziemi z przednim kołem między nogami. Bawił się nim, kręcąc je palcami. Reszta maszyny
leżała za nim, na żwirze.

- Coś się stało z tym twoim przednim kołem.
- Na to wygląda, nieprawdaż? - odpowiedziałem.

- 14 -

Ale on był tego rodzaju człowiekiem, który nie zna się na żartach.
- Wygląda mi na to, że łożyska są do niczego.
- Nie martw się o to - powiedziałem. - Tylko się zmęczysz. Załóżmy to z powrotem i jedźmy.
- Teraz, kiedy jest zdjęte - odpowiedział - możemy zobaczyć, o co chodzi.
Stwierdził, że przypadkiem mogło wyskoczyć. Zanim zdążyłem go powstrzymać, coś gdzieś

odkręcił i na ścieżkę potoczyło się tuzin małych kulek.

- Łap je! - krzyczał. - Złap je, nie wolno nam żadnej zgubić!
Był bardzo ożywiony z ich powodu. Czołgaliśmy się z pół godziny i znaleźliśmy szesnaście sztuk.

Powiedział, że ma nadzieję, iż znaleźliśmy wszystkie, bo inaczej będzie poważna różnica w działaniu
koła. Oznajmił, że przy rozkładaniu roweru na kawałki nie ma nic ważniejszego, jak dopilnować, żeby
nie zgubić żadnej kulki. Wyjaśnił, że trzeba je policzyć przy wyjmowaniu i sprawdzić, czy jest ich
dokładnie tyle samo przy wkładaniu na miejsce. Obiecałem, że zapamiętam jego radę, jak będę
rozbierał rower.

Dla bezpieczeństwa włożyłem kulki do kapelusza, a kapelusz położyłem na progu. Przyznaję, że to

nie było rozsądne. Prawdę mówiąc, zrobiłem głupio. Z reguły nie jestem półgłówkiem. Chyba on tak na
mnie podziałał.

Potem powiedział, że jak już tu jest, to obejrzy łańcuch, i natychmiast zaczął zdejmować

przekładnię. Starałem się mu to wyperswadować. Powtórzyłem mu, co mi kiedyś powiedział pewien
doświadczony przyjaciel. „Jeśli dzieje się coś złego z przekładnią, sprzedaj rower i kup nowy - taniej
wyjdzie".

- Tak mówią ludzie - odpowiedział - którzy kompletnie nie znają się na mechanice. Nie ma nic

łatwiejszego, jak zdjąć przekładnię.

Muszę przyznać, że miał rację. W mniej niż pięć minut przekładnia była już w dwóch kawałkach, a

on pełzał po ścieżce, szukając śrub. Stwierdził, że zawsze jest dla niego tajemnicą, w jaki sposób
znikają śruby.

Kiedy przyszła Ethelbertha, ciągle jeszcze szukaliśmy śrub. Wydawała się zdziwiona, widząc nas

tutaj, i powiedziała, że myślała, iż wyjechaliśmy całe godziny temu.

- Nie zabawimy tu długo - odrzekł mechanik. - Właśnie pomagam pani mężowi zrobić przegląd

roweru. To dobra maszyna, ale wszystkie one wymagają czasem przeglądu.

- Jeśli chcecie się umyć, jak skończycie, idźcie do letniej kuchni, jeśli nie macie nic przeciw temu,

bo dziewczęta właśnie wstały - oświadczyła Ethelbertha.

Powiedziała mi, że jeśli spotka Kate, prawdopodobnie pójdzie pożeglować, ale w każdym razie

wróci na obiad. Dałbym suwerena, żeby z nią iść. Byłem kompletnie chory, stojąc i patrząc, jak ten
głupiec psuje mój rower. Zdrowy rozsądek szeptał mi do ucha: „Zatrzymaj go, zanim narobi więcej
szkód. Masz prawo chronić swoją własność od zniszczenia przez szaleńca. Chwyć go za kark i wykop
za bramę". Ale jestem za słaby, żeby ranić uczucia innych ludzi i pozwoliłem mu brnąć dalej.

Zrezygnował z szukania reszty śrub. Powiedział, że śruby mają talent do pojawiania się, kiedy

człowiek najmniej się tego spodziewa, i że teraz zajmie się łańcuchem. Naprężył go tak, że nie działał,
a potem poluzował go dwa razy bardziej, niż był przedtem. Następnie stwierdził, że lepiej założy
przednie koło. Trzymałem rower za widełki, a on męczył się z kołem. Po dziesięciu minutach
zaproponowałem, żeby on trzymał widełki, a ja zajmę się kołem, więc zamieniliśmy się miejscami. Po
pierwszej minucie rzucił rower i zaczął dreptać po trawniku z rękami zaciśniętymi między udami. Kiedy
tak chodził, wyjaśnił, że trzeba uważać, żeby nie wsadzić palców między widełki a szprychy koła.
Odpowiedziałem, że wiem z własnego doświadczenia, jak dużo prawdy jest w tym, co powiedział.
Zawinął palce w kilka ściereczek od kurzu i kontynuowaliśmy pracę. W końcu umieściliśmy rzecz na
miejscu. W momencie kiedy koło znalazło się w wycięciach widełek, wybuchnął śmiechem.

- O co chodzi? - zapytałem.
- Ależ ze mnie dupa - odpowiedział.
To była pierwsza rzecz, jaką powiedział, która skłoniła mnie do szacunku. Spytałem, co go

przywiodło do takiego odkrycia.

- Zapomnieliśmy o kulkach.
Poszukałem kapelusza. Leżał odwrócony na środku ścieżki, a ulubiony pies myśliwski Ethelberthy

łykał kulki tak szybko, jak tylko potrafił.

- Zdechnie - stwierdził Ebbson. Nie spotkałem go już nigdy od tego dnia, dzięki Bogu, ale myślę, że

nazywał się Ebbson. - One są z litej stali.

- 15 -

- Nie martw się o psa - powiedziałem. - W tym tygodniu połknął już sznurowadło i paczkę igieł.

Natura jest najlepszym doradcą. Wydaje się, że szczeniak potrzebuje tego rodzaju stymulacji. Bardziej
mnie martwi mój rower.

Ebbson był w radosnym nastroju.
- Musimy włożyć z powrotem wszystkie, jakie znajdziemy, i zaufać Opatrzności - powiedział.
Znaleźliśmy jedenaście. Włożyliśmy sześć po jednej i pięć po drugiej stronie i w pół godziny potem

koło tkwiło na swoim miejscu. Nie trzeba dodawać, że teraz naprawdę drgało. Dziecko mogłoby to
zauważyć. Ebbson powiedział, że zrobił to prowizorycznie. Wyglądał na nieźle zmęczonego. Gdybym
mu pozwolił, pewnie poszedłby do domu. Teraz byłem stanowczy - musiał zostać i dokończyć pracę.
Zrezygnowałem z myśli o jeździe. Zniszczył całą moją dumę z posiadania roweru. Chciałem jednak
zobaczyć, jak podskakuje na wybojach. Podniosłem jego upadającego ducha szklanką piwa i
pochwałą:

- Obserwowanie twojej pracy to dla mnie prawdziwa korzyść. Fascynują mnie nie tylko twoje

umiejętności i sprawność, ale również twoja radosna wiara w siebie i niewytłumaczalna nadzieja, która
podnosi mnie na duchu.

Zachęcony w ten sposób zabrał się do montażu przekładni. Postawił rower przy domu i pracował po

prawej stronie. Później oparł rower o drzewo i pracował z drugiej strony. Potem ja trzymałem rower, a
on leżał na ziemi z głową między kołami i naprawiając go od spodu, wypuścił na siebie olej. Następnie
odebrał mi rower i przewieszony przez siodełko robił swoje, dopóki nie stracił równowagi i nie upadł
głową w dół.

Potem powiedział trzy razy: „Dzięki Bogu, wszystko w porządku". A później dwa razy: „Niech mnie

diabli, jeśli to wszystko!". Trzeci raz powiedział coś, co próbuję zapomnieć. Wreszcie stracił
panowanie nad sobą i zaczął się znęcać nad maszyną. Patrzyłem z zadowoleniem, jak rower
pokazuje klasę; dalsze postępowanie przerodziło się w burzliwą walkę między nim a maszyną.
Chwilami rower był na ścieżce, a on na siodełku, za moment zaś było odwrotnie - on na ścieżce, a
rower nad nim. Kiedy stanął zarumieniony zwycięstwem, rower utkwił mu między nogami. Ale jego
triumf był krótki. Nagłym, szybkim ruchem maszyna się uwolniła i skręcając obok niego, wyrżnęła go
kierownicą w głowę.

Za kwadrans pierwsza brudny i rozczochrany, pokaleczony i krwawiący powiedział: „Myślę, że to

wystarczy". Podniósł się i otarł czoło.

Wyglądało na to, że rower też już ma dosyć. Trudno powiedzieć, kto poniósł większą klęskę.

Zaprowadziłem go do letniej kuchni, gdzie, na tyle, na ile było to możliwe bez sody i odpowiednich
przyrządów, umył się, i odesłałem go do domu.

Wziąłem rower do dorożki i zawiozłem do najbliższego warsztatu. Majster wyszedł i popatrzył.
- Co ja mam z tym zrobić? - zapytał.
- Chciałbym - powiedziałem - żeby pan go naprawił.
- Trochę to zaszło za daleko, ale zrobię, co będę mógł.
Zrobił, co mógł, za dwa funty dziesięć, ale to już nigdy nie była ta sama maszyna i na końcu sezonu

zostawiłem ją na sprzedaż w rękach agenta. Nie chciałem, żeby kogokolwiek oszukiwał. Pouczyłem
go, żeby mówił, że ma już rok, lecz agent poradził mi, żeby w ogóle nie wspominać o wieku.

- W tym interesie nie jest ważne, co jest prawdą, a co nie. Sprawa polega na tym, w co ludzie

wierzą. Tak między nami, on nie wygląda na roczny rower, wygląda na dziesięcioletni. Nie powiemy
nic o wieku, po prostu weźmiemy za niego, ile się da.

Zostawiłem sprawę w jego rękach, a on uzyskał pięć funtów, co, jak powiedział, było kwotą

większą, niż się spodziewał.

Są dwie rzeczy, które można zrobić z rowerem; można zrobić mu gruntowny przegląd albo nim

jeździć. Tak w ogóle, nie jestem pewien, czy człowiek, który znajduje przyjemność w przeglądzie, nie
dokonuje lepszego wyboru. Jest niezależny od pogody i wiatru, nie obchodzi go stan dróg. Daj mu
tylko śrubokręt, paczkę szmat, oliwiarkę i coś do siedzenia, a będzie szczęśliwy przez cały dzień.
Oczywiście musi znieść pewne niedogodności, ale nie ma róży bez kolców. Wygląda zawsze jak
druciarz, jego maszyna wygląda jak kradziona, a on stara się to zamaskować. Ale ponieważ rzadko
dociera za rogatki, być może nie stanowi to wielkiego problemu. Niektórzy ludzie łudzą się, że mogą
mieć oba rodzaje radości z tego samego roweru. To niemożliwe - żadna maszyna nie zniesie
podwójnego obciążenia. Trzeba się zdecydować, czy chce się robić przegląd, czy jeździć. Osobiście

- 16 -

wolę jeździć i dlatego uważam, żeby nie mieć koło siebie nic, co by popchnęło mnie do przeglądu.
Jeśli cokolwiek stanie się maszynie - odprowadzam ją do najbliższego warsztatu. Jeśli jestem zbyt
daleko od wsi czy miasta, żeby iść piechotą, siadam na poboczu i czekam na jakiś wóz. Głównym
niebezpieczeństwem, jakie zawsze na mnie czyha, jest wędrowny „mechanik". Widok zepsutej
maszyny jest dla niego pokusą nie do odparcia i spada na nią z przyjacielskim okrzykiem triumfu. Z
początku próbowałem być uprzejmy. Mówiłem:

- Nic się nie stało, nie martw się. Jedź dalej i baw się dobrze. Błagam cię, odjedź, proszę.
Jednak doświadczenie mnie nauczyło, że uprzejmość nie zda się na nic przy takiej determinacji.

Teraz mówię:

- Odjedź i zostaw to w spokoju albo ci strącę ten głupi łeb!
I jeśli wyglądasz na zdecydowanego i masz w ręku mocną pałkę, na ogół możesz go odpędzić.

Później przyszedł George.

- Jak myślisz, czy wszystko będzie gotowe? - zapytał.
- Do środy wszystko będzie gotowe oprócz, być może, ciebie i Harrisa.
- Czy tandem jest w porządku? - zapytał.
- Tandem - odpowiedziałem - jest w porządku.
- Nie sądzisz, że wymaga przeglądu?
- Wiek i doświadczenie - odpowiedziałem - nauczyły mnie, że jest kilka spraw, z którymi człowiek

dobrze sobie radzi. Jest jednak parę pytań, na które nie znam odpowiedzi. Jest także we mnie
niezachwiana wiara, że tandem nie wymaga przeglądu. Czuję, że jeśli mam zostać przy życiu, żaden
człowiek, od teraz aż do środy, nie będzie robił mu przeglądu.

- Na twoim miejscu bym tak nie mówił. Przyjdzie dzień, może już niedługo, kiedy ten rower - będąc

w odległości paru gór od warsztatu, pomimo twojego chronicznego zmęczenia - będzie musiał przejść
naprawę. Wtedy podniesiesz wrzawę, żeby ci powiedzieć, gdzie położyłeś oliwiarkę i co zrobiłeś z
kluczem. I wtedy, opierając rower o drzewo, będziesz się domagał, żeby ktoś wyczyścił łańcuch i
napompował tylne koło.

Czułem, że jest trochę prawdy w napomnieniach George’a, a może nawet coś z proroczej

mądrości.

- Wybacz mi, jeśli wydaję się obojętny. Prawda jest taka, że Harris kręcił się tutaj dziś rano.
- Nic nie mów, rozumiem. Poza tym przyszedłem do ciebie z czymś innym. Spójrz na to.
Wręczył mi małą książeczkę oprawioną w czerwone płótno. Były to Rozmówki angielskie dla

niemieckich turystów. Zaczynało się od Na parowcu, a kończyło U doktora; najdłuższy rozdział był
poświęcony rozmowie w przedziale kolejowym pomiędzy najwidoczniej kłótliwymi, źle wychowanymi i
chorymi umysłowo ludźmi.

„Czy nie może się pan odsunąć, sir?".
„To niemożliwe, proszę pani, mój sąsiad jest bardzo tęgi".
„Czy nie możemy spróbować ułożyć naszych nóg?".
„Proszę być tak dobrym i trzymać łokcie przy sobie".
„Przepraszam panią za niedogodność, jeśli moje ramię pani przeszkadza".
Albo następna uwaga, nie wiem, czy zamierzenie sarkastyczna; nie było żadnej wskazówki:
„Bardzo panią proszę, żeby się pani trochę przesunęła, bo nie mogę oddychać".
Być może pomysłem autora było to, że za chwilę całe towarzystwo znajdzie się przemieszane na

podłodze. Rozdział kończył się zwrotem: „Jesteśmy u celu, Bogu niech będą dzięki! (Gott sei dank!)".

Pobożny okrzyk, który w tych okolicznościach musiał przybrać postać chóru.
Na końcu książki był dodatek dający niemieckim turystom wskazówki dotyczące zachowania

zdrowia i komfortu w czasie pobytu w angielskich miastach; czołową radą było to, żeby zawsze
podróżować z zapasem proszku do dezynfekcji, zawsze zamykać drzwi na noc i zawsze dokładnie
przeliczyć drobne.

- To nie jest błyskotliwa publikacja - zauważyłem, oddając George'owi książkę. - To nie jest książka,

którą bym osobiście polecił jakiemukolwiek Niemcowi zwiedzającemu Anglię - mógłby poczuć odrazę.
Czytałem także książki wydane w Londynie dla użytku Anglików podróżujących za granicę - każda
była głupawa. Jakiś wykształcony kretyn, kiepsko mówiący w siedmiu językach, zabrał się do pisania
tych książek gwoli dezinformacji i lichego przewodnictwa po współczesnej Europie.

- 17 -

- Nie możesz zaprzeczyć - powiedział George - że te książki świetnie się sprzedają. O ile wiem,

kupują je tysiące ludzi. W każdym mieście Europy muszą być ludzie mówiący takie rzeczy.

- Być może - odpowiedziałem - ale na szczęście nikt ich nie rozumie. Sam kiedyś widziałem ludzi

stojących na peronie czy na rogu ulicy i czytających na głos z takich książek. Nikt nie wiedział, w jakim
mówią języku, nikt nie miał najmniejszego pojęcia, co mówią. Na całe szczęście, być może, bo jak by
ich zrozumiano, zostaliby pobici.

- Może i masz rację - przyznał George. - Mam zamiar sprawdzić, co się stanie, gdy zostaną

zrozumiani. Proponuję wczesnym rankiem ruszyć do Londynu i spędzić godzinę lub dwie na
zakupach, korzystając z tej książki. Jest jedna lub dwie rzeczy, których potrzebuję - między innymi
kapelusz i para pantofli. Nasz statek nie wyruszy przed dwunastą i akurat będziemy mieli na to czas.
Chcę wypróbować ten sposób rozmowy i dokładnie ocenić jej efekty. Chcę sprawdzić, jak się czuje
cudzoziemiec, kiedy rozmawia w ten sposób.

Potraktowałem to jako wyczyn sportowy. Porwany entuzjazmem zaproponowałem, że będę mu

towarzyszył i zaczekam na zewnątrz sklepu. Powiedziałem, że myślę, iż Harris również w to wejdzie -
czyli raczej zaczeka na zewnątrz.

George orzekł, że zaplanował to trochę inaczej. Zaproponował, żebyśmy Harris i ja towarzyszyli mu

wewnątrz sklepu. Z Harrisem, którego wygląd budzi grozę, a który będzie go wspierał, i ze mną przy
drzwiach, gotowym wezwać policję w razie potrzeby, jest skłonny zaryzykować.

Poszliśmy do Harrisa i przedstawiliśmy swoją propozycję. Przestudiował książkę, szczególnie

rozdziały o kupowaniu butów i kapeluszy.

- Jeśli George będzie rozmawiał z szewcem czy kapelusznikiem w sposób, jaki tu opisano, to nie

będzie mu potrzebne wsparcie - będzie mu potrzebny transport do szpitala.

To rozgniewało George'a.
- Mówisz, jakbym był ryzykantem bez krzty rozumu. Wybiorę grzeczniejsze i mniej irytujące

rozmówki, opuszczę co bardziej obraźliwe.

Sprawa była jasna, Harris poparł projekt i postanowiliśmy wyruszyć wczesnym rankiem w środę.

ROZDZIAŁ 4.

Dlaczego Harris uważa, że budziki są rodzinie niepotrzebne - Społeczne instynkty młodych - Myśli

dziecka o poranku - Stróż, który nie śpi - Jego tajemnica - Jego niepokój - Mocne myśli - Praca przed
śniadaniem - Złe i dobre owce - Wady cnotliwego życia - Kiepskie początki nowego pieca - Wujek
Podger wychodzi - Starszy mieszczuch szybkobiegaczem - Przybywamy do Londynu - Mówimy
językiem turystów.

GEORGE przyszedł we wtorek wieczorem do Harrisów i spał u nich. Myśleliśmy, że to będzie

lepsze niż jego propozycja, żebyśmy wstąpili po drodze i pomogli mu „się pozbierać". Pozbierać
George'a rankiem znaczyło wyrzucić go najpierw z łóżka i obudzić - wyczerpujący wysiłek, którym
zacząłby się dzień. Pomaganie mu w odnalezieniu rzeczy i dokończenie pakowania, czekanie na
niego, kiedy je śniadanie - to dosyć nudna rozrywka z punktu widzenia obserwatora, pełna męczących
powtórek.

Wiedzieliśmy, że jeśli będzie spał na Beggarbush, wstanie na czas. Sam tam kiedyś spałem i wiem,

jak to wygląda. Mniej więcej w środku nocy, jak sądzisz, choć faktycznie może trochę później,
zostajesz wyrwany z pierwszego snu przez dźwięki przypominające galop kawalerii przez korytarz, tuż
za twoimi drzwiami. Twój na pół przebudzony umysł waha się między włamywaczami, dniem sądu a
wybuchem gazu. Podnosisz się z łóżka i słuchasz uważnie. Nie musisz długo czekać, w następnej
chwili trzaskają drzwi i ktoś albo coś zjeżdża po schodach na tacy do herbaty.

- Mówiłem ci! - słyszysz głos na zewnątrz i natychmiast coś twardego, mógłbyś przysiąc, że to

czyjaś głowa, wali w twoje drzwi. W tym czasie kręcisz się po pokoju, zbierając swoje ubranie. Nie leży
tam, gdzie je położyłeś wieczorem, a najbardziej potrzebne części garderoby zniknęły całkowicie;
tymczasem to morderstwo, rewolucja, albo cokolwiek to jest, trwa nieprzerwanie. Zatrzymujesz się na

- 18 -

chwilę z głową pod ubraniami, gdzie, jak myślisz, mogą być twoje pantofle, i słuchasz mocnego,
monotonnego walenia w odległe drzwi. Domyślasz się, że tam schroniła się ofiara, a to znaczy, że ją
dopadli i zaraz wykończą. *

Czy zdążysz na czas? Pukanie ustaje i uspokajający głos o słodkim brzmieniu pyta delikatnie:
- Tata, czy mogę wstać?
Nie słyszysz innego głosu, tylko odpowiedzi:
- Wcale nie, to była tylko wanna.
- Naprawdę, ona nie jest ranna, tylko mokra.
- Tak, mamo, powtórzę im, co mówisz.
- Nie, to był czysty przypadek.
- Tak, dobranoc, tato.
Potem rozlega się ten sam głos, wystarczająco donośny, by był słyszany w odległej części domu:
- Idź na górę. Tata mówi, że jeszcze nie pora wstawać. Wracasz do łóżka i słyszysz kogoś

wciąganego na piętro, najwyraźniej wbrew jego woli. Pokoje gościnne w Beggarbush są celowo
umieszczone pod pokojami dziecinnymi. Stwierdzasz, że tego kogoś, nadal opierającego się z całych
sił, kładzie się do łóżka. Możesz iść o zakład z pewnością wygranej, bo cały czas ktoś rzuca ciało na
materac sprężynowy. Rama łóżka, akurat nad twoją głową, wykonuje pewien rodzaj skoków. Za
każdym razem, kiedy ciało odnosi zwycięstwo w zmaganiach, jesteś tego świadomy, słysząc głuchy
odgłos podłogi. Po jakimś czasie zanikają odgłosy walki lub, być może, łóżko się załamuje, a ty
odpływasz w sen. Ale w następnej chwili albo wtedy, gdy ci się wydaje, że to następna chwila, budzisz
się pod wrażeniem czyjejś obecności. Drzwi są uchylone i cztery uroczyste twarze, jedna nad drugą,
spoglądają na ciebie, jakbyś był osobliwością trzymaną w tym szczególnym pokoju. Właściciel górnej
twarzy, widząc cię przebudzonym, podchodzi i siadając na łóżku, demonstruje przyjazne nastawienie.

- Och - mówi - nie wiedzieliśmy, że już się pan obudził. Ja obudziłem się jakiś czas temu.
- Muszę się pozbierać - odpowiadasz krótko.
- Tata nie lubi, kiedy budzimy się zbyt wcześnie - kontynuuje. - Mówi, że kiedy wstajemy, to

przeszkadzamy innym w domu. I oczywiście nie wolno nam tego robić.

Wygłasza to tonem łagodnej rezygnacji. Jest w tym wyraz cnotliwej dumy wynikający ze

świadomości własnej ofiary.

- Nie nazywasz tego wstawaniem? - pytasz.
- Och, nie; tak naprawdę to jeszcze nie wstaliśmy, bo wie pan, jeszcze nie jesteśmy odpowiednio

ubrani.

No, tak. To prawda.
- Rano tata jest zawsze bardzo zmęczony - ciągnie głos. - To oczywiście dlatego, że cały dzień

ciężko pracuje. A czy pan jest zawsze rano zmęczony?

Wtedy po raz pierwszy obraca się i spostrzega, że troje innych dzieci także weszło i usiadło w

półkolu na podłodze. Po ich nastawieniu jasno widać, że pomyliły to zdarzenie z jakąś inną formą
rozrywki, jakąś komiczną lekturą albo przedstawieniem z magicznymi sztuczkami; czekają cierpliwie,
aż wyjdziesz z łóżka i coś zrobisz. Myśl, że są w sypialni dla gości, wstrząsa najstarszym. Stanowczo
rozkazuje im wyjść. Nie odpowiadają mu, nie sprzeczają się; zgodnie i w głuchej ciszy spadają na
niego. Wszystko, co możesz widzieć z łóżka, to falująca plątanina rąk i nóg, przypominająca odurzoną
ośmiornicę próbującą zagruntować. Nie słychać ani jednego słowa - wydaje się to ustalonym
ceremoniałem. Jeśli śpisz w pidżamie, wyskakujesz z łóżka i jesteś tylko zakłopotany. Jeśli natomiast
masz na sobie mniej nadającą się do pokazania część garderoby, zostajesz tam, gdzie jesteś, i
wykrzykujesz komendy, które są zupełnie ignorowane. Najgłupszym planem jest pozostawienie
sprawy najstarszemu chłopcu. Po chwili wyrzuca rodzeństwo i zamyka za nim drzwi. Drzwi otwierają
się natychmiast i jedno z dzieci, a dokładnie mówiąc Muriel, wpada jak wystrzelone z katapulty z
powrotem do pokoju. Przeszkadzają jej długie włosy, którymi łatwo się posłużyć. Najwyraźniej
świadoma tej naturalnej wady, trzyma je mocno jedną ręką, a drugą rozdaje ciosy. Chłopiec znów
otwiera drzwi i mądrze używa jej jako tarczy przeciw reszcie. Daje się słyszeć głuchy huk, kiedy jej
głowa wpada między nich i ich rozdziela. Kiedy zwycięstwo jest całkowite, najstarszy wraca i znów
siada na łóżku. Nie ma w nim cienia goryczy. Już zapomniał o całym incydencie.

- Lubię poranki - mówi. - A pan?
- Niektóre poranki - zgadzam się - są w porządku, inne nie są takie spokojne.
Nie zwraca uwagi na twoją odpowiedź. Jego delikatna twarz ma nieobecny wyraz.

- 19 -

- Chciałbym umrzeć rankiem - mówi. - Wtedy wszystko jest takie piękne.
- Tak - odpowiadasz. - To może się stać, jeśli twój ojciec zaprosi kiedyś na nocleg jakiegoś łatwo

denerwującego się człowieka i nie uprzedzi, co go czeka.

Chłopiec otrząsa się z kontemplacji i znów staje się sobą.
- W ogrodzie jest tak miło - proponuje. - Czy nie chciałby pan wstać i zagrać w krykieta?
To nie był pomysł, z którym kładłeś się spać, ale teraz, kiedy sprawy przyjęły taki obrót, wydaje się

to lepsze niż beznadziejne leżenie w łóżku, więc się zgadzasz.

Później, w ciągu dnia, dowiadujesz się, że wytłumaczenie twojego zachowania jest takie, iż to ty,

nie mogąc spać, wstałeś wcześnie rano i miałeś ochotę zagrać w krykieta. Dzieci, nauczone
grzeczności dla gości, czuły się w obowiązku ci dogodzić. Przy śniadaniu pani Harris zwraca ci uwagę,
że mógłbyś przynajmniej dopilnować, żeby się odpowiednio ubrały, zanim zabrałeś je na dwór. Harris
wytyka ci patetycznie, że przez przykład i zachętę mogłeś zniszczyć jego paromiesięczny wysiłek
wychowawczy.

W tę środę rano George, jak się wydaje, domagał się pobudki kwadrans po piątej i namówił ich na

lekcję sztuczek rowerowych dookoła grządek ogórków na nowym rowerze Harrisów. Jednakże nawet
pani Harris nie winiła George'a z tego powodu; instynktownie czuła, że pomysł nie był całkiem jego.

To nie jest tak, że dzieci Harrisów mają nawet najsłabszy zamiar unikać kary na koszt przyjaciela i

towarzysza. Każde z nich i wszystkie razem uczciwie akceptują odpowiedzialność za to, co
przeskrobały. Po prostu tak się przedstawiały rzeczy w ich rozumieniu. Kiedy im wyjaśnisz, że nie
miałeś najmniejszej ochoty wstawać o piątej rano, by zagrać na trawniku w krykieta albo odtwarzać
wczesną historię Kościoła przez strzelanie z kuszy do lalek przywiązanych do drzewa, co jest rzetelną
prawdą, i gdyby to od ciebie zależało, to mógłbyś spokojnie spać i, jak to jest w chrześcijańskim
zwyczaju, wstałbyś o ósmej na filiżankę herbaty, początkowo są zdziwione, potem przepraszają, a na
koniec okazują szczerą skruchę.

W tym wypadku, rezygnując z czysto naukowego rozważania, czy przebudzenie George'a tuż przed

piątą było spowodowane jego instynktem czy przypadkowym wpadnięciem bumerangu domowej
roboty przez okno jego sypialni, dzieci szczerze przyznały się do winy. Najstarszy chłopiec powiedział:

- Powinniśmy pamiętać, że wujek George ma długi dzień przed sobą i powinniśmy odradzić mu

wczesnego wstawania, to moja wina.

Ale sporadyczna zmiana zwyczajów nikomu nie szkodzi, a poza tym Harris i ja zgodziliśmy się, że

to będzie dobry trening dla George'a. W Szwarcwaldzie powinniśmy co rano wstawać o piątej -tak
postanowiliśmy. Po prawdzie, George sugerował pobudkę o wpół do piątej, ale Harris i ja
argumentowaliśmy, że średnio o piątej będzie wystarczająco wcześnie. To nam umożliwi do szóstej
być już na rowerach i ruszyć w drogę, zanim zacznie się spiekota. Czasami moglibyśmy wyruszyć
trochę wcześniej, ale nie za często.

Sam wstałem tego rana o piątej. Było to wcześniej, niż zamierzałem. Idąc spać, powiedziałem

sobie: „dokładnie o szóstej".

O ile wiem, są ludzie, którzy mogą obudzić się o każdej żądanej porze - co do minuty. Kiedy kładą

głowę na poduszkę, mówią do siebie dosłownie „czwarta trzydzieści" albo „czwarta czterdzieści pięć"
albo „piąta piętnaście", zależnie od okoliczności, i kiedy zegar pokaże tę godzinę - otwierają oczy. To
jest cudowne i im bardziej się nad tym rozwodzić, tym bardziej staje się tajemnicze. Jakieś nasze ego
działa zupełnie niezależnie od naszej świadomości. Bez wsparcia zegara, słońca czy jakiegoś innego
środka znanego naszym pięciu zmysłom trzyma straż w ciemnościach. We właściwym momencie
szepcze: „Już czas!" i budzimy się. Kiedyś rozmawiałem z pewnym starym rybakiem, który musiał
wstawać na pół godziny przed przypływem. Powiedział mi, że nigdy nie zaspał choćby o minutę.
Nawet u schyłku życia nie kłopotał się o to, czy się obudzi w porę. Mógł położyć się zmęczony, spać
kamiennym snem i każdego ranka o innej godzinie ten duchowy strażnik, prawdziwy jak sam
przypływ, cicho go wołał. Czy ludzki duch nawiedza w ciemności błotniste rzeczne stopnie, a może
miał tę wiedzę od samej Natury? Jakikolwiek jest to proces, sam człowiek nie jest go świadomy.

W moim przypadku mój wewnętrzny stróż jest być może trochę niepraktyczny. Robi, co może, ale

jest przesadnie niespokojny, martwi się i gubi w obliczeniach. Mówię do niego na przykład: „Piąta
trzydzieści, proszę", a on budzi mnie pierwszy raz o wpół do trzeciej. Patrzę na zegarek, a mój stróż
sugeruje, że być może zapomniałem go nakręcić. Przykładam go do ucha - wciąż chodzi. Mój stróż
sądzi, być może, że się zepsuł. Ufając tylko sobie, myśli, że jest już wpół do szóstej, a nawet trochę

- 20 -

później. Żeby go uspokoić, zakładam kapcie i schodzę na dół sprawdzić czas na zegarze w jadalni. Co
przydarza się człowiekowi, który wędruje w środku nocy, odziany w szlafrok i parę kapci - nie trzeba
mówić. Większość ludzi zna to z własnego doświadczenia. Wszystko, a szczególnie wszystko, co ma
kanty, wpada w tchórzliwy zachwyt, mogąc mu przyłożyć. Kiedy masz na nogach parę solidnych
butów, przedmioty schodzą ci z drogi; kiedy ryzykujesz wędrówkę między meblami w wełnianych
kapciach bez skarpetek, one podkradają się do ciebie i kopią.

Wracam zły do łóżka i odmawiam wiary w następną absurdalną sugestię mojego stróża, że

wszystkie zegary w domu zmówiły się przeciwko mnie. Potrzebuję pół godziny, żeby znowu zasnąć.
Od czwartej do piątej mój stróż budzi mnie co dziesięć minut. Żałuję, że kiedykolwiek powiedziałem do
niego choć jedno słowo o budzeniu. O piątej wyczerpany sam zasypia, zostawiając wypełnienie
obowiązku służącej, która robi to pół godziny później niż zwykle.

W tę właśnie środę zmęczył mnie do tego stopnia, że wstałem o piątej tylko dlatego, żeby się go

pozbyć. Nie wiedziałem, co ze sobą zrobić. Nasz pociąg nie wyruszy do ósmej. Wszystkie nasze
bagaże zostały spakowane i razem z rowerami odesłane poprzedniej nocy na dworzec przy
Fenchurch Street. Poszedłem do gabinetu - myślałem, że popiszę z godzinkę. Wczesny ranek, zanim
się zje śniadanie, nie jest dobrą porą na literackie wysiłki. Napisałem trzy wiersze opowiadania i
przeczytałem je na głos. Wyrzuciłem je do kosza i siedziałem, próbując sobie przypomnieć, jakie są,
jeśli istnieją, charytatywne instytucje wypłacające emerytury podupadłym pisarzom.

Żeby uciec od następstw tych rozmyślań, włożyłem do kieszeni piłeczkę do golfa i wybrawszy kijek,

spacerkiem poszedłem na pastwisko. Parę owiec, które skubały tam trawę, zbliżyło się i okazało
zainteresowanie tym, co robię. Jedna z nich ofiarowała mi swoje współczujące towarzystwo. Nie
sądzę, żeby rozumiała grę. Myślę, że ta moja niewinna, poranna rozrywka przemówiła do niej. Każde
uderzenie komentowała bekiem: „dobrzeeeee, dobrzeeeeee, rzeeeeczywiścieee". Wyglądała na tak
zadowoloną, jakby sama uderzała kijkiem.

Co do drugiej, była kłótliwą, nieprzyjemną staruchą, tak odpychającą, jak jej przyjaciółka pomocną.
- Źleeeee, źleeeeee - komentowała prawie każde uderzenie.
Faktycznie, niektóre nie były doskonałe, ale ona robiła to tylko z przekory, żeby mnie zdenerwować.

To było widoczne.

Przez najbardziej godny pożałowania wypadek jedna z moich najszybszych piłek uderzyła dobrą

owcę w nos. Na to zła owca się zaśmiała. Śmiała się wyraźnie, niewątpliwie ochrypłym, wulgarnym
śmiechem, a w czasie gdy jej przyjaciółka stała wrośnięta w ziemię, zbyt zdumiona, żeby się poruszyć,
po raz pierwszy zmieniła ton i beknęła:

- Dobrzeeeeee, baaaaardzooooo dobrzeeeeee, najleeeeeeeepszy strzaaaaaał.
Dałbym pół korony, żeby to w nią trafić, a nie w tę drugą. Tak jest zawsze na tym świecie, kto jest

dobry i miły - cierpi.

Na pastwisku straciłem więcej czasu, niż zamierzałem, i kiedy przyszła Ethelbertha, żeby mi

powiedzieć, że jest już wpół do ósmej i śniadanie na stole, przypomniałem sobie, że się nie ogoliłem.
Kiedy golę się szybko, wzbudza to złość Ethelberthy. Obawia się, że dla osób postronnych wygląda to
na bojaźliwą próbę samobójstwa, a w konsekwencji rozejdą się plotki w sąsiedztwie, że nie jesteśmy
razem szczęśliwi. Nie można też lekceważyć następnego argumentu, że mój wygląd nie jest potem
miły.

W ogóle byłem zadowolony, że nie ma już dużo czasu na długie pożegnanie z Ethelbertha; nie

chciałem ryzykować jej załamania. Wolałem skorzystać z okazji i dać dzieciom parę pożegnalnych
rad, szczególnie w kwestii mojej wędki, której one uparcie używają do gry w krykieta, no i nienawidzę
biec na pociąg.

Ćwierć mili od stacji dogoniłem George'a i Harrisa. Oni też biegli. W ich przypadku - jak

poinformował mnie Harris urywanym głosem, gdy biegliśmy obok siebie - winien był nowy piec
kuchenny. Był to pierwszy ranek, kiedy go próbowali i z tych czy innych powodów wysadził ziemniaki
w powietrze i poparzył kucharkę. Harris powiedział, iż ma nadzieję, że do czasu naszego powrotu
przyzwyczają się do niego.

Ledwie zdążyliśmy na pociąg. Siedzieliśmy w przedziale, łapiąc oddech, a ja zastanawiałem się nad

wydarzeniami poranka. Przed oczyma mojej wyobraźni zjawił się obraz wujka Podgera, jak przez
dwieście pięćdziesiąt dni w roku startuje z Ealing Common na pociąg do Moorgate Street o dziewiątej
trzynaście. Z domu wujka Podgera na stację kolejową było piechotą osiem minut. Zawsze mówił:

- Przeznacz na to kwadrans, a zdążysz bez trudu.

- 21 -

Ale on zawsze startował pięć minut przed odjazdem i biegł. Nie wiem dlaczego, ale najwyraźniej był

taki zwyczaj na przedmieściu. Wielu tęgich dżentelmenów mieszkało wówczas w Ealing - i, jak wierzę,
mieszkają tam nadal; łapią poranny pociąg do miasta. Wszyscy startowali spóźnieni. Wszyscy nieśli
czarną teczkę i gazetę w jednej ręce, parasol w drugiej, a ostatnie ćwierć mili do stacji pokonywali
biegiem.

Ludzie niemający nic lepszego do roboty, głównie pielęgniarki i chłopcy na posyłki, a od czasu do

czasu również wędrowny kramarz, zbierali się w piękne poranki, by wspólnie oglądać te biegi i
wiwatować na cześć najbardziej zasłużonych.

To nie był pokazowy spektakl. Nie biegli dobrze ani nawet nie biegli szybko, ale byli sumienni i

robili, co mogli. Pokaz nie odwoływał się do niczyjego poczucia artyzmu, ale raczej do naturalnego
podziwu dla sumiennego wysiłku.

Czasami w tłumie zawierano niewinne zakłady.
- Dwa do jednego przeciw temu staremu w białym kołnierzyku!
- Dziesięć do jednego na starego Piszczela, że się nie przewróci do mety!
- Wszystkie pieniądze na Purpurowego Mola! - Takie przezwisko nadał pewien młodzieniec

gustujący w entomologii sąsiadowi wujka, emerytowanemu wojskowemu o imponującym wyglądzie,
kiedy trwał w bezruchu, mając do tego skłonności do czerwienienia się podczas ćwiczeń.

Mój wujek i inni mogli napisać do „Ealing Press", gorzko się skarżąc na obojętność miejscowej

policji, a wydawca mógł dołączać pełne werwy artykuły wstępne o upadku obyczajów wśród niższych
stanów, szczególnie na zachodnich przedmieściach. Ale nigdy nic dobrego z tego nie wynikło.

Wszystko to nie było powodowane tym, że wujek nie wstawał wystarczająco wcześnie. Tak się

działo dlatego, że kłopoty dopadały go w ostatniej chwili. Pierwszą rzeczą, jaka go spotykała po
śniadaniu, było zgubienie gazety. Zawsze wiedzieliśmy, kiedy wujek Podger coś zgubił, bo wyrażał
wtedy pełne zdumienia oburzenie, które przy takich okazjach dotyczyło świata w ogólności. Wujkowi
Podgerowi nie zdarzyło się nigdy, żeby powiedział sobie: „Jestem starym, nieuważnym człowiekiem.
Gubię wszystko. Nigdy nie wiem, gdzie co położyłem. Jestem całkowicie niezdolny do tego, żeby
cokolwiek odnaleźć. Pod tym względem muszę być ciągłym utrapieniem dla wszystkich. Muszę
popracować nad sobą i się poprawić".

Przeciwnie, drogą jakiegoś szczególnego rozumowania był święcie przekonany, że jeśli

kiedykolwiek coś zgubił, była to wina wszystkich domowników, tylko nie jego.

„Miałem to w ręku minutę temu", wykrzykiwał. Sądząc z jego tonu, można było pomyśleć, że żył

otoczony przez czarowników, którzy dematerializowali mu rzeczy spod ręki tylko dlatego, żeby go
zdenerwować.

- Może zostawiłeś ją w ogrodzie? - sugerowała ciotka.
- Po co miałbym zostawiać ją w ogrodzie? Nie potrzebuję gazety w ogrodzie. Potrzebuję jej do

pociągu.

- Czy nie włożyłeś jej do kieszeni?
- Niech cię Bóg błogosławi, kobieto! Czy myślisz, że stałbym tu za pięć dziewiąta, szukając jej,

gdybym miał ją cały czas w kieszeni? Czy ty masz mnie za głupca?

Wtedy ktoś mówił:
- A co to jest? - i wręczał mu wyjętą skądś starannie złożoną gazetę.
- Szkoda, że ludzie nie zostawiają w spokoju moich rzeczy - warczał, wyrywając ją dziko. Otwierał

teczkę, żeby ją tam włożyć, i zerkając na nią, nieruchomiał oniemiały z poczucia krzywdy.

- O co chodzi? - pytała ciotka.
- Przedwczorajsza - odpowiadał zbyt zbolały, żeby krzyczeć, i rzucał ją na stół.
Jeśli czasem gazeta była wczorajsza, była to jakaś odmiana. Ale zwykle była przedwczorajsza,

chyba że we wtorek - wtedy była sobotnia.

W końcu ją znajdowaliśmy - przeważnie na niej siedział. Wtedy uśmiechał się, niezbyt wesoło,

zmęczonym uśmiechem człowieka, który czuje, że jakieś fatum rzuciło go między bandę
beznadziejnych idiotów.

- Cały czas, tuż przed waszymi nosami... - nie kończył zdania; był dumny ze swojej samokontroli.

Potem szedł do holu, gdzie zwyczajem wprowadzonym przez ciotkę Marię zbierały się dzieci, aby go
pożegnać. Moja ciocia nigdy nie opuściła domu, nawet jeśli szła tylko po sąsiedzku, bez czułego
pożegnania z każdym domownikiem.

- 22 -

„Nigdy nie wiadomo", mawiała, „co się może zdarzyć". Jedno z dzieci, oczywiście, zawsze się

gubiło i w momencie kiedy to zauważano, wszystkie sześć bez chwili wahania rozbiegały się z
krzykiem, by je znaleźć. Jak tylko się rozbiegły, zguba zjawiała się sama, zawsze z sensownym
wytłumaczeniem swojej nieobecności, i natychmiast pędziła do innych z wyjaśnieniem, że się
znalazła. W ten sposób mijało pięć minut na szukaniu jednych przez drugich, który to czas był
wystarczający, by wujek znalazł swój parasol i zgubił kapelusz. Wreszcie cała grupa zbierała się w
holu, a zegar w salonie obwieszczał dziewiątą. Zegar wybijał przeraźliwie ostre kuranty, które zawsze
wprawiały w zmieszanie mojego wujka. Zdezorientowany całował niektóre dzieci dwa razy, inne wcale.
Zapominał, które pocałował, a które nie - i musiał zaczynać wszystko od nowa. Zwykł był mawiać, że
według niego mieszają się celowo, i jestem skłonny twierdzić, że oskarżenie nie było całkiem
bezpodstawne. Na domiar złego jedno dziecko miało zawsze lepką twarz, i to właśnie dziecko było
najbardziej czułe.

Jeśli sprawy szły zbyt gładko, najstarszy chłopiec wyskakiwał z opowieścią o tym, że wszystkie

zegary w domu późnią się o pięć minut i że przez to spóźnił się wczoraj do szkoły. To powodowało, że
wujek gnał gwałtownie do furtki, gdzie przypominał sobie, że nie ma ani teczki, ani parasola.
Wszystkie dzieci, których ciocia nie mogła zatrzymać, biegły za nim, dwoje z nich, walcząc o parasol,
inne, wywijając teczką. A kiedy wyszedł, odkrywaliśmy w holu na stole najważniejszą rzecz, której
zapomniał, i zastanawialiśmy się, co o tym powie, kiedy wróci.

Przybyliśmy na Waterloo trochę po dziewiątej i natychmiast zaczęliśmy wprowadzać w życie

eksperyment George'a. Otworzywszy książkę na rozdziale „Na postoju dorożek", wsiedliśmy do
kabrioletu, unieśliśmy kapelusze i przywitaliśmy woźnicę grzecznym „dzień dobry". Dorożkarz nie dał
się prześcignąć w grzeczności przez żadnego obcokrajowca, czy to prawdziwego, czy fałszywego.
Zawołał do przyjaciela imieniem Karol, żeby „przytrzymał rumaka", wyskoczył ze swojego miejsca i
oddał nam ukłon, którego by się nie powstydził sam pan Turveydrop. Przemawiając, widocznie w
imieniu narodu, powitał nas w Anglii, dodając, że żałuje, ale Jej Wysokości nie ma akurat w Londynie.
Nie mogliśmy mu odpowiedzieć równie uprzejmie. Książka nie przewidywała niczego w tym rodzaju.
Nazwaliśmy go stangretem, na co skłonił się aż do chodnika, i zapytaliśmy, czy będzie tak grzeczny i
zawiezie nas do Westminster Bridge Road. Na to położył rękę na sercu i powiedział, że cała
przyjemność będzie po jego stronie.

Posługując się trzecim zdaniem z tego rozdziału, George zapytał o wysokość zapłaty. Pytanie, jako

wprowadzające brudny element do konwersacji, zdawało się ranić uczucia dorożkarza. Powiedział, że
nigdy nie bierze pieniędzy od wybitnych cudzoziemców. Zasugerował pamiątkę - diamentową szpilkę,
złotą tabakierkę, jakąś małą drobnostkę, która pozwoliłaby mu nas zapamiętać. Ponieważ zebrał się
mały tłumek i żart zaczął przebiegać raczej na korzyść woźnicy, wspięliśmy się do środka i bez dalszej
dyskusji odjechaliśmy wśród owacji.

Zatrzymaliśmy dorożkę przy sklepie z butami, niedaleko za teatrem Astley, bo wyglądało to na

miejsce, jakiego szukaliśmy. Był to jeden z tych przepełnionych sklepów, który rankiem, w chwili
otwarcia okiennic, wylewa dookoła swoje towary. Pudełka z butami stały zgromadzone na chodniku i
w przeciwległym rynsztoku. Girlandy obuwia wisiały w oknach i drzwiach. Zasłony z nich zwieszały się
jak brudna winorośl obciążona gronami czarnych i brązowych butów. Wewnątrz sklep przypominał
altanę z butów. Kiedy weszliśmy, jakiś mężczyzna uzbrojony w dłutko i młotek zajęty był otwieraniem
nowej skrzyni z obuwiem.

George uniósł kapelusz i powiedział: „Dzień dobry". Sprzedawca nawet się nie odwrócił. Od

pierwszego wejrzenia zrobił na mnie nieprzyjemne wrażenie. Chrząknął coś, co może brzmiało jak
„dzień dobry", a może nie - i dalej zajmował się swoją pracą.

- Mój przyjaciel, pan X, polecił mi pański sklep.
Powinien na to odpowiedzieć: „Pan X jest bardzo wartościowym dżentelmenem. To dla mnie

największa przyjemność służyć jego przyjaciołom". Ale powiedział:

- Nie znam go, nigdy o nim nie słyszałem.
Było to niepokojące. Książka podawała trzy lub cztery metody kupowania butów. George starannie

wybrał jedną, która koncentrowała się na „panu X", jako najbardziej kurtuazyjną. Mówiłeś sporo o
„panu X" ze sklepikarzem, a potem, kiedy w ten sposób zadzierzgnęła się przyjaźń i zrozumienie,
przechodziłeś z wdziękiem i w naturalny sposób do właściwego celu twojego przybycia, to znaczy
kupna butów „dobrych i tanich". Ten zaś gruboskórny materialista najwidoczniej zupełnie nie dbał o
finezję transakcji. Z takim typem konieczne było przejście do sprawy z brutalną bezpośredniością.
George opuścił „pana X" i wrócił do poprzedniej strony, czytając zdanie na chybił trafił. Nie dokonał

- 23 -

szczęśliwego wyboru - była to przemowa, zupełnie zbyteczna, do jakiegoś szewca. W obecnych
okolicznościach zagrożenia z każdej strony przez buty nabierała dostojeństwa i zdecydowanej
głupoty. Zdanie brzmiało: „Ktoś mi powiedział, że ma pan buty na sprzedaż".

Sprzedawca najpierw odłożył dłutko i młotek, a potem spojrzał na nas. Powiedział powoli grubym i

ochrypłym głosem:

- A niby po co trzymam te buty, żeby je wąchać?
Był jednym z tych ludzi, którzy kiedy poczują się skrzywdzeni, z początku spokojni, poddają się

złości, która rośnie w nich jak drożdże.

- Niby kto ja jestem? - ciągnął. - Kolekcjoner butów? Jak myślicie, po co ja trzymam ten sklep - dla

zdrowia? Myślicie, że tak kocham te buty, że nie mogę się rozstać z jedną parą? Czy myślicie, że je tu
powiesiłem, żeby na nie patrzeć? Czy nie jest ich wystarczająco dużo? Jak wam się zdaje, gdzie
jesteście, na międzynarodowej wystawie butów? Co to niby ma być - zbiory muzealne? Czy
kiedykolwiek słyszeliście, żeby człowiek miał sklep z butami i nie sprzedawał ich? Myślicie, że
udekorowałem nimi sklep, żeby ładniej wyglądał? Za kogo mnie macie? Za kompletnego kretyna?

Zawsze utrzymywałem, że te rozmówki nie nadają się do praktycznego użytku. Potrzebowaliśmy

ekwiwalentu dobrze znanego niemieckiego idiomu: „Behalten Sie Ihr Haar auf”. Niczego w tym rodzaju
nie można było znaleźć od początku do końca tej książki. Muszę przyznać, że George wybrał
najlepsze zdanie ze wszystkich możliwych i zastosował je: „Przyjdę znowu, kiedy, być może, będzie
pan miał więcej butów do pokazania. Na razie żegnam".

Z tymi słowami wróciliśmy do dorożki i odjechaliśmy, zostawiając sprzedawcę stojącego w drzwiach

obwieszonych butami, jak adresował do nas swoje uwagi. Nie słyszałem, co mówił, ale gromadzący
się przechodnie uznali to za interesujące.

George był za tym, żeby zatrzymać się przy innym sklepie z butami i eksperymentować dalej.

Powiedział, że naprawdę chce kupić parę rannych pantofli. Ale przekonaliśmy go, żeby odłożył zakup
do czasu przyjazdu do jakiegoś zagranicznego miasta, gdzie kupcy są bez wątpienia przyzwyczajeni
do tego rodzaju rozmów, a co więcej, bardziej przyjacielscy. Jednakże co do kapelusza był stanowczy.
Utrzymywał, że bez niego nie mógłby podróżować, tak więc zatrzymaliśmy się przy małym sklepie na
Blackfriars Road.

Właścicielem tego sklepu był miły, jasnooki, niski mężczyzna i raczej nam pomagał, niż

przeszkadzał. Kiedy George zapytał go słowami z książki: „Czy ma pan jakieś kapelusze?", wcale się
nie rozzłościł, zatrzymał się i w zamyśleniu podrapał podbródek.

- Kapelusze - powiedział - niech pomyślę. Tak - tutaj uśmiech zadowolenia przemknął przez jego

wesołe oblicze. - Tak, kiedy o tym myślę, wiem, że mam kapelusz, ale niech mi pan powie, dlaczego
pan o to pyta?

George wyjaśnił mu, że chciałby nabyć czapkę, podróżną czapkę, a istotą transakcji było to, że

miała to być „dobra czapka".

Sprzedawca się zachmurzył.
- Ach tak - zauważył - niestety, złapał mnie pan. Gdyby pan zechciał złą czapkę, niewartą swojej

ceny, czapkę niezdatną do niczego, jak tylko do czyszczenia okien, mógłbym znaleźć dla pana coś
odpowiedniego. Ale dobrą czapkę nie, nie mamy takich. Ale niech pan zaczeka minutkę -
kontynuował, widząc rozczarowanie na twarzy George'a - niech się pan nie spieszy, mam tu czapkę -
podszedł do szuflady i otworzył ją - to nie jest dobra czapka, ale nie jest tak zła jak większość tych,
które sprzedaję. Podsunął ją naprzód rozciągniętą na dłoni.

- Co pan myśli ó tej? Mógłby pan ją nałożyć?
George nałożył czapkę przed lustrem i próbując następną uwagę z książki, powiedział:
- Ten kapelusz pasuje na mnie wystarczająco dobrze, ale niech mi pan powie, czy jest mi w nim do

twarzy?

Mężczyzna cofnął się o krok i spojrzał na niego.
- Szczerze mówiąc, nie bardzo - odpowiedział. Odwrócił się od George'a i zwrócił do Harrisa i do

mnie:

- Urodę waszego przyjaciela - wyjaśnił - określiłbym jako ulotną. Ma ją, ale łatwo ją przeoczyć.

Teraz, według mnie, w tej czapce - nie jest widoczna.

George pomyślał, że miał już wystarczająco dobrą zabawę z tym szczególnym człowiekiem i

zapytał:

- Ta jest w porządku. Nie chcemy się spóźnić na pociąg. Ile?

- 24 -

- Cena czapki, sir, moim zdaniem dwa razy większa niż jej wartość, wynosi cztery sześć.

Zapakować w brązowy papier czy biały?

George powiedział, że weźmie ją bez pakowania, zapłacił cztery szylingi i sześć pensów w srebrze i

wyszedł. Razem z Harrisem podążyłem za nim. Na Fenchurch Street ułożyliśmy się z dorożkarzem na
pięć szylingów. Złożył nam znowu dworski ukłon i błagał nas o przekazanie jego uszanowania
cesarzowi Austrii.

Już w pociągu, porównując wyniki, doszliśmy do wniosku, że przegraliśmy dwa do jednego.

George, najwyraźniej rozczarowany, wyrzucił książkę przez okno.

Na statku przekonaliśmy się, że nasze bagaże są bezpieczne i wraz z przypływem o dwunastej

ruszyliśmy w dół rzeki.

ROZDZIAŁ 5.

Konieczna dygresja - Wstęp do opowieści z morałem - Jeden z uroków tej książki - Gazeta, która

nie odniosła sukcesu - Jej chluba: instrukcje połączone z rozrywką - Problem: co powinno zawierać
instrukcje, a co być zajmujące - Popularna gra - Opinia eksperta o prawie angielskim - Inny urok tej
książki - Pospolita melodia - Trochę o trzecim uroku tej książki - Rodzaj lasu, gdzie żyła panienka -
Opis Szwarcwaldu.

OPOWIADANIE mówi o pewnym Szkocie, który kochając dziewczynę, zapragnął jej za żonę. Ale

był rozważny w konkurach. Zauważył, że w jego okolicy wiele skądinąd obiecujących związków
kończy się rozczarowaniem i konsternacją, często w wyniku fałszywej oceny, jaką urabia sobie pan
lub panna młoda na temat domniemanej doskonałości drugiej strony. Postanowił, że w jego przypadku
nie będzie o tym mowy. Dlatego też jego oświadczyny przyjęły taką oto formę:

- Ja żem tylko prosty chłopak, Jenny. Nie mam srybra, żeby ci dać, ani nijakiej ziemi.
- Ach, ale ty masz siebie, Davie!
- Chciałby ja mieć cosik więcej, panienko. A ja żem tylko biedny, starawy głupek, Jenny.
- No, no, jest kupe chłopaków, co się żenio, a gorzej wyglądaj o od ciebie, Davie.
- Ja żem żadnego takiego nie widział i już se tak myślę, żem wcale nie powinien się o żadną starać.
- Lepszy prosty człowiek, na którym można polegać, niż jakiś doświadczony, jak chodzi o kobity,

jeszcze kłopoty na dom sprowadzi i tylko żone lekceważy.

- Nie powinnaś być tego pewna, Jenny. To nie był ten najprzystojniejszy Bubbly Jock, co mu się

najlepiej z dziewczynami udawało. Kiedyś tom był chłopak, co lata za spódniczkami, to wiadomo. To
pewno nie będzie ci pasowało, jak myślę.

- Ale masz dobre serce, Davie! I mnie szczerze kochasz. Ja żem tego pewna.
- Lubię cie wystarczająco szczerze, Jenny, chocia nie wiem, jak długo to będzie trwało. Ja żem jest

też dobry, póki mi nikt w drogę nie wchodzi, chyba że cosik się stanie, co mnie wkurzy. Ja żem jest
diabelnie gorączkowy, to ci może moja matka powiedzieć, rychtyk jak mój bidny ociec, chyba lepiej
trochu poczekać z żeniaczką.

- Chyba jesteś dla siebie za surowy, Davie. Tyś uczciwy chłopak. Znam cie lepiej niż ty sam siebie.

Ty będziesz dla mnie dobrym mężem.

- Możliwe, Jenny. Aleja mam swoje słabostki. To jezd okropna rzecz dla żony i dzieci, jak dobry

człowiek nie może się trzymać z dala od flaszki; jak mnie dojdzie zapach whisky, to tak jak bym miał
gardło łososia z Loch Tay, dudle i dudle, aż stracę czucie.

- Ale tyś dobry człowiek, kiedyś trzeźwy, Davie.
- Możebne, że taki będę, jak mi nikt nie będzie przeciwny.
- Ale ty zawsze będziesz ze mną i będziesz dla mnie pracować?
- Co bym miał z tobo nie być, Jenny, ale nie masz co klekotać do mnie o robocie, bo tego nie lubie.

- 25 -

- Jednak zrobisz, co będziesz mógł, Davie? Tak jak pastor mówi, że żadne małżeństwo się bez

tego nie obejdzie.

- Bądź pewna, że zrobię, Jenny. Nie jezdem wcale pewny, czy nie będziesz tego miała za dużo.

Jesteśmy słabymi, grzesznymi stworzeniami, Jenny, i byłoby ci trudno znaleźć człowieka słabszego i
grzeszniejszego ode mnie.

- Tak, tak, ty mówisz ze mną szczerze, Davie. Wielu chłopaków tylko dużo obiecuje biednej

dziewczynie, a potem łamie jej serce. Ty mi mówisz prawdę, Davie, i myślę, że już ci powiem „tak", i
zobaczymy, co z tego wyjdzie.

Jeśli chodzi o to, co z tego wyszło, opowieść milczy, ale jasne jest, że w żadnych okolicznościach ta

pani nie ma żadnego prawa skarżyć się na zawarty układ. Czy ona kiedykolwiek to robiła, czy nie -
język kobiety nigdy nie kieruje się żadną logiką, a w tych sprawach również i mężczyzn - sam Davie
musiał mieć satysfakcję, stwierdzając, że wszystkie wyrzuty były niezasłużone.

Chcąc być zupełnie szczerym wobec czytelnika tej książki, postaram się sumiennie uwypuklić jej

wady. Nie chcę, by ktokolwiek mnie źle zrozumiał. W tej książce nie będzie żadnych użytecznych
informacji. Każdy, kto myślałby, że z pomocą tej książki będzie mógł podróżować przez Niemcy i
Szwarcwald, prawdopodobnie zabłądziłby, zanim by dotarł do Nore. I byłaby to najlepsza rzecz, jaka
mogłaby mu się przydarzyć. Im bardziej by się oddalił od domu, tym większe byłyby jego trudności.
Nie uważam przekazu użytecznych informacji za moją mocną stronę. To przekonanie nie jest u mnie
wrodzone, nabyłem je wraz z doświadczeniem.

Kiedy byłem młodym dziennikarzem, pracowałem w gazecie, prekursorce wielu dzisiejszych bardzo

popularnych periodyków. Przechwalaliśmy się, że łączymy naukę z rozrywką. Prawdę mówiąc, co
miało być rozrywką, a co nauką - musiał rozstrzygnąć sam czytelnik. Udzielaliśmy ludziom porad
dotyczących zawarcia małżeństwa - długie, sumienne wywody mogły wywołać, jeśliby ich posłuchano,
zawiść całego małżeńskiego świata z kręgu naszych czytelników. Mówiliśmy naszym
prenumeratorom, jak zrobić majątek, hodując króliki, przytaczając fakty i liczby. Ku ich zaskoczeniu my
sami nie rzuciliśmy dziennikarstwa i nie zajęliśmy się taką hodowlą. Czyż nie udowadniałem coraz
częściej, powołując się na autorytatywne źródła, że człowiek zaczynający hodowlę z dwunastoma
wyselekcjonowanymi królikami, przy odrobinie rozsądku, pod koniec trzeciego roku musi osiągnąć
dochód dwóch tysięcy rocznie, i to rosnący lawinowo? Hodowca po prostu nie mógł nic na to poradzić.
Mógł nie chcieć pieniędzy. Mógł nie wiedzieć, co z nimi zrobić, jak je już dostanie. Ale one będą jego!
Osobiście nigdy nie spotkałem hodowcy królików, który miałby dwa tysiące rocznie, chociaż znałem
wielu, którzy zaczynali od niezbędnych dwunastu wybranych królików. Coś zawsze szło źle. Być może
to atmosfera króliczej farmy pozbawiała rozsądku.

Informowaliśmy naszych czytelników, ilu łysych żyło na Islandii i - o ile nam wiadomo, podane liczby

mogły być prawdziwe - ile wędzonych śledzi ułożonych rzędem zmieściłoby się na dystansie z
Londynu do Rzymu - gdyby ktokolwiek chciał je układać między Londynem a Rzymem, miałby wtedy
możliwość zamówienia dokładnej ich liczby, ile słów dziennie mówi przeciętna kobieta i inne tego
rodzaju informacje, przekazywane po to, by nasi czytelnicy byli mądrzejsi i światlejsi niż czytelnicy
innych dzienników.

Mówiliśmy im, jak leczyć wymioty u kotów. Osobiście nie wierzę, tak jak wtedy nie wierzyłem, że

można u nich wyleczyć wymioty. Gdybym miał kota skłonnego do wymiotów, umieściłbym ogłoszenie,
że go sprzedam, albo nawet bym go wydał. Ale naszym obowiązkiem było dostarczanie żądanych
informacji. Jakiś głupiec napisał do nas, domagając się takiej wiadomości. Spędziłem cały ranek,
szukając wiedzy na ten temat. Znalazłem, co chciałem, opisane szczegółowo na końcu starej książki
kucharskiej. Nigdy nie będę w stanie zrozumieć, po co tego typu informację tam umieszczono. Nie
miało to nic wspólnego z właściwym tematem książki. Nie było żadnej wzmianki, że można zrobić
jakąś przystawkę z kota, jeśli się go wyleczy z wymiotów. Autorka dorzuciła ten rozdział z czystej
wielkoduszności. Mogę tylko powiedzieć, że wolałbym, aby go nie zamieszczała, gdyż temat stał się
powodem obfitej i pełnej złości korespondencji i naraził nas na stratę czterech abonentów gazety, jeśli
nie więcej. Pewien człowiek powiedział, że wskutek pójścia za naszą radą był stratny dwa funty za
rozbite naczynia kuchenne, wybite okno i przypuszczalnie nabawił się posocznicy; na dodatek kocie
wymioty były gorsze niż przedtem. Na domiar złego był to niezwykle prosty przepis. Trzymałeś kota
łagodnie między kolanami, tak by go nie uszkodzić, i nożyczkami nacinałeś jego ogon. Nie odcinałeś
mu całkiem ogona, ale robiłeś tylko nacięcie.

Jak wyjaśniliśmy facetowi, najbardziej odpowiednim miejscem dla takiej operacji jest ogród albo

piwnica na węgiel; tylko idiota robiłby to w kuchni, i to bez pomocy.

- 26 -

Podpowiadaliśmy im również, jak się zachować. Mówiliśmy, jak zwracać się do rówieśników, a jak

do biskupów, jak jeść zupę. Pouczaliśmy młodych, nieśmiałych mężczyzn, w jaki sposób zachować
się z wdziękiem na salonach. Obie płcie uczyliśmy tańca za pomocą rysunków. Rozwiewaliśmy ich
wątpliwości religijne i dostarczaliśmy im kodeks moralny, który zapewniłby im zasługi w niebiesiech.

Gazeta nie była finansowym sukcesem, wychodziła za wcześnie o kilka lat i wskutek tego nasz

personel był ograniczony. Mój dział, o ile pamiętam, zawierał „Rady dla matek" - pisałem je w asyście
mojej gospodyni, która po rozwodzie z mężem i śmierci czworga dzieci była, jak sądziłem, godnym
zaufania doradcą we wszystkich domowych sprawach. Były tam „Wskazówki co do umeblowania i
przystrajania domu - z projektami", była kolumna z poradami dla początkujących literatów. Szczerze
wierzę, że moje porady bardziej przydały się im niż mnie samemu; był też cotygodniowy artykuł:
„Rozmowy z młodymi mężczyznami" podpisane „wujek Henryk". „Wujek Henryk" był dobrym, wesołym
starym kumplem z szerokim i różnorodnym doświadczeniem, przychylnie nastawionym do młodego
pokolenia. W swojej odległej młodości miał mnóstwo kłopotów i znał się na wszystkim. Nawet po dziś
dzień rady wujka Henryka ciągle wydaj ą mi się mądre i rozsądne. Często myślę, że gdybym
postępował według jego wskazówek, byłbym mądrzejszy, popełniłbym mniej błędów i czuł większe
zadowolenie z siebie niż teraz.

Cicha zmęczona kobiecinka, która wynajmowała pokój za Tottenham Court Road i która miała

męża w szpitalu dla obłąkanych, redagowała kolumnę z przepisami kulinarnymi.

Nasze pismo pełne było wskazówek „Jak się uczyć", a półtorej strony zajmowały „Wywiady o

modzie" utrzymane W odpowiednio osobistym stylu, który jeszcze całkiem nie zaniknął. Oto przykład
informacji współczesnej dziennikarki: „Muszę ci powiedzieć o boskiej sukience, którą widziałam w
Glorious Goodwood w zeszłym tygodniu. Książę C. - ale wiesz, nie mogę powtórzyć tych wszystkich
głupstw, które mówił, jest zbyt szalony - i droga hrabina, jak mi się zdawało, była bardzo zazdrosna" - i
tak dalej. Biedna kobiecina! Widzę ją teraz w zniszczonej alpace poplamionej atramentem. Być może
dzień w Glorious Goodwood lub gdziekolwiek indziej na świeżym powietrzu mógłby trochę zabarwić jej
policzki.

Nasz właściciel był najbezwstydniejszym ignorantem, jakiego kiedykolwiek spotkałem. Pamiętam,

jak całkiem poważnie informował kiedyś, że Bena Jonsona napisał Rabelais, żeby zapłacić za pogrzeb
swojej matki, i tylko śmiał się dobrodusznie, kiedy wytykano mu jego pomyłki. Za pomocą taniej
encyklopedii wypełniał strony poświęcone „Informacjom ogólnym" i robił to całkiem dobrze. Nasz
goniec, zaopatrzony w ogromną parę nożyczek, był odpowiedzialny za dodatek „Dowcip i humor".

Praca była ciężka, a pensja marna. Na duchu podtrzymywała nas świadomość, że pouczaliśmy i

poprawialiśmy naszych czytelników - kobiety i mężczyzn.

Ze wszystkich zabaw na świecie najpowszechniejsza i najbardziej popularna jest zabawa w szkołę.

Zbierasz sześcioro dzieci, sadzasz je na progu, a ty chodzisz tam i z powrotem z książką i trzciną.
Bawimy się w to jako dzieci, gramy jako chłopcy i dziewczęta, gramy jako kobiety i mężczyźni, gramy,
gdy pochyleni i w kapciach schodzimy do grobu. To nigdy się nie znudzi i nigdy nas nie zmęczy. Tylko
jedno psuje zabawę - skłonność każdego i wszystkich pozostałych sześciorga dzieci do wrzasku, że
teraz jest ich kolej do chodzenia z książką i trzciną.

Jestem pewien, że powód, dla którego dziennikarstwo jest tak popularne, pomimo jego wielu

niedociągnięć, jest taki: każdy dziennikarz czuje się jak chłopiec chodzący z trzciną tam i z powrotem.
Rząd, klasy i masy, społeczeństwo, sztuka i literatura, a pozostałe dzieci siedzą na progu. On ich
poucza i poprawia.

Ale odbiegam od tematu. To miało usprawiedliwić moją obecną stałą niechęć do bycia skarbnicą

użytecznych informacji. Wracajmy do tematu. Ktoś, podpisujący się jako „Pilot balonu", pytał o sposób
produkcji wodoru. W końcu nie tak trudno go produkować - zebrałem informacje w British Museum i
jeszcze ostrzegłem „Pilota", kimkolwiek on był, żeby przedsięwziął wszelkie środki ostrożności ze
względu na możliwy wypadek. Co więcej mogłem zrobić? Dziesięć dni później pewna zarumieniona
pani zadzwoniła do drzwi biura, prowadząc za rękę, jak wyjaśniła, swojego dwunastoletniego syna.
Twarz chłopca była pozbawiona wyrazu w znacznym stopniu. Matka, wypychając go naprzód, zdjęła
mu kapelusz i wtedy pojąłem przyczynę jej postępowania. Nie miał wcale brwi, a z jego włosów
pozostał krzaczasty kurz, nadając jego głowie wygląd jaja ugotowanego na twardo i posypanego
czarnym pieprzem.

- Był przystojnym chłopcem jeszcze tydzień temu, a jego włosy naturalnie falowały - zauważyła

dama łamiącym się głosem, sugerującym początek opowieści.

- Co mu się stało? - zapytał szef.
- Oto, co mu się stało - warknęła pani.

- 27 -

Wyciągnęła z mufki zeszłotygodniowy numer naszej gazety z zakreślonym ołówkiem moim

artykułem o wodorze i podstawiła mu przed oczy. Szef wziął gazetę i przebiegł ją wzrokiem.

- To on był „Pilotem balonu"? - zdumiał się.
- On był „Pilotem balonu" - przyznała dama. - Biedne, niewinne dziecko, a teraz spójrzcie na niego!
- Może mu odrosną - zasugerował.
- Może tak - odwarknęła dama coraz wyższym głosem - a może i nie! Chcę wiedzieć, co

zamierzacie dla niego zrobić!

Nasz szef zaproponował mycie włosów. Z początku myślałem, że dama go pobije, ale chwilowo

ograniczyła się do słów. Okazało się, że ma na myśli nie mycie włosów, ale odszkodowanie. Pozwoliła
też sobie na uwagi o ogólnym charakterze dotyczące naszej gazety, o pożytku z niej, o potrzebie
społecznego poparcia i o zdrowych zmysłach jej współpracowników.

- W ogóle nie widzę w tym naszej winy - podkreślił szef; był on łagodnym, dobrze wychowanym

człowiekiem. - Pani syn prosił o informację i otrzymał ją.

- Niech pan nie próbuje z tego żartować - powiedziała kobieta (jestem pewny, że szef w ogóle nie

miał zamiaru żartować, nie był przecież lekkomyślny) - bo spotka pana coś, czego się pan nie
spodziewa, do licha! - Wykrzyknęła dama z gwałtownością, która sprawiła, że obaj lataliśmy za
naszymi krzesłami jak zranione kurczęta. - Jak się za was wezmę, to wasze głowy będą takie same! -
Rozumiałem, że miała na myśli głowę chłopca. Pozwoliła sobie też na uwagę w kwestii osobistego
wyglądu naszego szefa, co stanowczo było w złym guście. Najwyraźniej nie była miłą kobietą pod
żadnym względem.

Osobiście sądzę, że to, czym groziła, nie miało żadnego precedensu, ale nasz szef miał

doświadczenie prawnicze i zasadę, żeby zawsze unikać spraw sądowych. Słyszałem go, jak mówił:

- Jeśli jakiś człowiek zatrzyma mnie na ulicy i zażąda mojego zegarka, powinienem mu odmówić.

Jeśli mi grozi, że zabierze go siłą, to chociaż nie jestem zbyt waleczny, będę się bronił. Jeśli zaś
wyrazi zamiar otrzymania go na drodze sądowej, powinienem wyjąć zegarek z kieszeni, wręczyć mu
go i cieszyć się, że wykpiłem się tanim kosztem.

Szef zakończył sprawę z rumianolicą damą za pomocą banknotu pięciofuntowego, co stanowiło

miesięczny dochód gazety, po czym dama odeszła, zabierając ze sobą uszkodzoną latorośl. Kiedy już
jej nie było, szef odezwał się do mnie uprzejmie:

- Nie myśl bynajmniej, że cię ganię. To nie twoja wina - to fatum. Trzymaj się porad moralnych i

krytyki - w tym jesteś wyraźnie dobry, ale nigdy więcej nie próbuj redagować „Użytecznych informacji".
Jak już powiedziałem, to nie jest twoja wina. Twoje informacje są wystarczająco poprawne, nie można
o nich powiedzieć złego słowa, po prostu nie masz do tego szczęścia.

Dobrze by było, gdybym posłuchał jego rady. Oszczędziłbym nieszczęść sobie i innym. Nie widzę

żadnego powoju, dla którego tak się dzieje, ale tak jest. Jeśli doradzam czytelnikowi najlepszą trasę
między Londynem a Rzymem, ten gubi swój bagaż w Szwajcarii lub niemal się topi w katastrofie
statku tuż za Dover. Jeśli doradzam komuś w sprawie zakupu aparatu fotograficznego, jest ścigany
przez niemiecką policję za fotografowanie fortec. Kiedyś wpakowałem się w kłopoty, radząc pewnemu
mężczyźnie, jak poślubić siostrę jego zmarłej żony w Sztokholmie. Wyszukałem dla niego godziny
odejścia statku z Hull i najlepsze hotele, w których miał się zatrzymać. W moich informacjach od
początku do końca nie było żadnej pomyłki, nigdzie nie spotkał żadnej przeszkody; jeszcze teraz się
do mnie nie odzywa.

Oto powód, dla którego powstrzymuję swoją pasję dostarczania informacji. Dlatego na tych

stronicach nie będzie żadnych praktycznych danych, nie będzie opisu miast, żadnych historycznych
reminiscencji, żadnej architektury, żadnych morałów.

Zapytałem pewnego razu inteligentnego cudzoziemca, co myśli o Londynie. Powiedział: „To bardzo

duże miasto".

- A co pana najbardziej w nim uderzyło? - dopytywałem się.
- Ludzie - odrzekł.
- A w porównaniu z innymi miastami? - spytałem. - Rzymem, Paryżem, Berlinem - co pan o nim

myśli?

Wzruszył ramionami.
- Jest większy - stwierdził. - Co jeszcze można powiedzieć?
Każde mrowisko jest do siebie bardzo podobne. Bulwary, szerokie lub wąskie, gdzie małe

stworzenia roją się w dziwnym zakłopotaniu, krzątają się w koło lub zatrzymują jedno drugie.

- 28 -

Zmagania z wielkimi ciężarami, ale też i wygrzewanie się w słońcu. Tak wiele spiżarni wypełnionych
żywnością. Tak wiele komórek, gdzie małe stworzonka śpią, jedzą, kochają, zaułek, gdzie leżą ich
małe, białe kości. Ten rój jest większy, ten mniejszy. To gniazdo leży na piasku, a inne pod
kamieniem. To zostało zbudowane zaledwie wczoraj, a tamto założono wieki temu, niektórzy mówią,
że nawet zanim przyleciały jaskółki, kto wie?

Nie znajdziecie w tej książce folkloru czy historii. Każda dolina, gdzie stoją domostwa, ma swoją

pieśń. Zdradzę wam sekret - możecie ją zamienić w wiersz i dopisać do niego własną muzykę. Tam
żyło dziewczę i tam przepadł chłopiec, który kochał i odjechał daleko. Jest to monotonna pieśń, pisana
w wielu językach: młodemu człowiekowi wydaje się, że jest wielkim podróżnikiem. W sentymentalnych
Niemczech dobrze go pamiętają. Także mieszkańcy gór Blue Alsatian pamiętają jego przybycie;
również, o ile mnie pamięć nie myli, podobno odwiedził brzegi Allan Water. Jest prawdziwym Żydem
Wiecznym Tułaczem, by - jak mówią - głupie dziewczęta słuchały zamierającego w oddali stukotu
kopyt.

Na tej ziemi ruin, które dawno temu były domami pełnymi głosów, pokutuje wiele legend. Tutaj

znowu, mówiąc w skrócie, zostawiam was, aby przygotować wam strawę. Weź jedno lub dwa dobrane
ludzkie serca, wiązkę człowieczych namiętności - nie ma ich wiele, pół tuzina najwyżej - przypraw
mieszaniną dobra i zła, podlej całość sosem śmierci i podawaj to gdziekolwiek i kiedykolwiek
zechcesz. Cela świętego, Nawiedzony dom, Grobowiec, Skok kochanków. Nazwij to, jak chcesz,
wyjdzie to samo.

I na koniec, w tej książce nie będzie żadnej scenerii. Nie jest to lenistwo z mojej strony - to

samokontrola. Nie ma nic łatwiejszego, niż opisać scenerię, i nic bardziej ciężkiego i zbędnego w
lekturze. Gdy Gibbon musiał zaufać opowieściom podróżników opisujących Hellespont, a Ren był
znany angielskim studentom głównie za pośrednictwem Komentarzy Cezara, każdemu globtroterowi
wypadało, niezależnie od odległości, opisać, najlepiej, jak umiał, rzeczy, które oglądał. Dr Johnson,
obeznany z widokiem okolic nie dalszych niż koniec Fleet Street, mógł czytać opis wrzosowiska
Yorkshire z przyjemnością i pożytkiem dla siebie. Rodowitemu londyńczykowi, który nigdy nie widział
niczego wyższego niż Hog's Back w Surrey, opis Snowdon musiał wydać się ekscytujący. Ale my, a
raczej silnik parowy i aparat fotograficzny, wszystko to zmieniliśmy. Człowiek, który co roku gra w
tenisa u podnóża Matterhornu i w bilard na szczycie Rigi, na pewno nie podziękuje za skomplikowany
i staranny opis Grampian. Dla przeciętnego człowieka, który widział tuzin olejnych obrazów, sto
fotografii, tysiąc obrazków w ilustrowanych gazetach i kilka panoram Niagary, słowny opis wodospadu
jest nudny. Pewien mój amerykański przyjaciel, kulturalny dżentelmen, kochający na własny użytek
poezję wystarczająco mocno, powiedział mi, że znalazł bardziej poprawny i zadowalający obraz
okręgu Wielkich Jezior w albumie fotografii za osiemnaście pensów niż we wszystkich dziełach
Coleridge'a, Southeya i Wordswortha razem wziętych. Pamiętam także, jak mówił na temat scenerii w
literaturze, dziękując autorowi za elokwentny opis czegoś, co właśnie zjadł na obiad. Ale to odnosiło
się do innego argumentu, mianowicie właściwego miejsca każdej sztuki. Mój przyjaciel utrzymywał, że
tak jak płótno i kolor są niewłaściwymi środkami dla opowiadania historii, tak opis słowny jest w
najlepszym wypadku niezdarną metodą przekazu wrażeń, które o wiele lepiej można przekazać,
oddziałując na bodźce wzrokowe.

Jeśli chodzi o tę kwestię, bardzo wyraźnie pojawia się w mojej pamięci pewne gorące, szkolne

popołudnie. Była to lekcja literatury angielskiej i zaczęła się od czytania przydługiego, choć
nieskazitelnego wiersza. Ze wstydem przyznaję, że zapomniałem nazwiska autora oraz tytułu
poematu. Kiedy skończyliśmy czytać, zamknęliśmy książki i nasz profesor, dobry, siwowłosy, starszy
pan, zaproponował, żebyśmy własnymi słowami opowiedzieli to, co właśnie przeczytaliśmy.

- Powiedz mi - zaproponował nieśmiało profesor - o czym jest ten poemat.
- Tak jest, proszę pana - powiedział pierwszy chłopiec. Mówił spode łba i z oczywistą niechęcią,

jakby przedmiot rozmowy był jedynym, o którym nigdy nie słyszał. - To jest o panience.

- Tak - zgodził się profesor. - Ale chcę, żebyś mi to opowiedział swoimi słowami. Nie mówimy

panienka, jak wiesz - mówimy dziewczyna. Tak, to jest o dziewczynie. Mów dalej.

- O dziewczynie - powtórzył chłopiec i to określenie wyraźnie wzmogło jego zakłopotanie - która

mieszkała w lesie.

- Jakiego rodzaju był ten las? - zapytał profesor.
Pierwszy chłopiec obejrzał dokładnie swój kałamarz, a potem poparzył w sufit.
- Słuchaj - odezwał się profesor z rosnącym zniecierpliwieniem - czytałeś o tym lesie przez ostatnie

dziesięć minut. Na pewno możesz mi coś o nim powiedzieć.

- Drzewa sękate, gałęzie ich poskręcane - zaczął chłopiec.

- 29 -

- Nie, nie - przerwał profesor. - Nie chcę, żebyś powtarzał wiersz. Chcę, żebyś mi opowiedział

własnymi słowami, jaki to był rodzaj lasu, w którym żyła dziewczyna.

Profesor tupał niecierpliwie nogą. Chłopiec wyrzucił z siebie:
- Tak jest, proszę pana, to był zwykły las.
- Powiedz mu, co to był za las - powiedział profesor, wskazując następnego chłopaka.
Drugi chłopiec dodał, że to był „zielony las". To rozdrażniło profesora jeszcze bardziej. Nazwał

drugiego chłopca głupcem, zupełnie nie rozumiem dlaczego, i przeszedł do trzeciego, który przez
ostatnią minutę siedział jak na szpilkach, machając prawą ręką w górę i w dół jak roztargniony
semafor. Musiał to powiedzieć w następnej sekundzie, niezależnie od tego, czy profesor go spyta, czy
nie; był czerwony na twarzy, powstrzymując w sobie tę wiedzę.

- Ciemny i ponury las! - krzyknął trzeci chłopiec, doznając znacznej ulgi.
- Ciemny i ponury las - powtórzył profesor z oczywistą aprobatą. - A dlaczego był ciemny i ponury?
Trzeci chłopiec nadal korzystał z okazji.
- Bo słońce nie mogło się dostać do wnętrza.
Profesor czuł, że odkrył klasowego poetę.
- Bo słońce nie mogło się tam dostać, albo lepiej - bo promienie słoneczne nie mogły go przeniknąć.

A dlaczego promienie słońca nie mogły go przeniknąć?

- Tak jest, proszę pana, bo liście były zbyt grube.
- Bardzo dobrze - powiedział profesor. - Dziewczyna mieszkała w ciemnym i ponurym lesie, pod

pokrywą z liści, której nie mogły przeniknąć promienie słońca. A teraz, co rosło w tym lesie - wskazał
czwartego chłopca.

- Tak jest, proszę pana, drzewa, proszę pana.
- I co jeszcze?
- Muchomory, proszę pana - dodał po przerwie.
Profesor nie był całkiem pewien co do muchomorów, ale sprawdziwszy w tekście, stwierdził, że

chłopiec miał rację; była wzmianka o muchomorach.

- Całkiem dobrze - zgodził się profesor. - Rosły tam muchomory. I co jeszcze? Co się znajduje w

lesie oprócz drzew?

- Krzaki, proszę pana.
- Krzaki, bardzo dobrze. O to chodziło. W tym lesie były drzewa i krzaki. I co jeszcze?
Wskazał na małego chłopca z tyłu, który był przekonany, że las był zbyt daleko od niego, żeby miał

się tym dręczyć, i wykorzystywał ten czas na grę sam ze sobą w kółko i krzyżyk. Zirytowany i
oszołomiony, czuł się w obowiązku dodać coś do inwentarza i zaryzykował jeżyny. Ale to była
pomyłka. Poeta nie wspomniał o jeżynach.

- Oczywiście Klobstock myślał o czymś do jedzenia - skomentował profesor, czując dumę ze swego

dowcipu.

Wywołało to śmiech z Klobstocka, co spodobało się profesorowi.
- Teraz ty - kontynuował, wskazując chłopca na środku klasy. - Co jeszcze było w tym lesie oprócz

drzew i krzaków?

- Tam był jeszcze potok, proszę pana.
- Bardzo dobrze. I co robił ten potok?
- Bulgotał, proszę pana.
- Nie, nie, strumyki bulgoczą, a potoki?
- Huczą, proszę pana.
- Więc huczał - i co powodowało ten huk?
To była zagadka. Chłopiec - przyznaję, nie był najtęższą głową w naszej klasie - zasugerował, że

dziewczyna. Aby nam pomóc, profesor zapytał w innej formie:

- Kiedy huczał?
Trzeci chłopiec, przychodząc na ratunek, wyjaśnił, że potok huczał, spadając ze skał. Myślę, że

niektórzy z nas mieli niejasne wrażenie, że to musiał być tchórzliwy potok, robiąc tyle hałasu o taki
drobiazg. Czuliśmy, że śmielszy potok przepłynąłby, nie wspominając o tym. Potok, który zawsze

- 30 -

ryczał, spadając ze skały, wydawał nam się małego ducha. Ale profesor był z tej odpowiedzi zupełnie
zadowolony.

- A co żyło w tym lesie oprócz dziewczyny? - zadał następne pytanie.
- Ptaki, proszę pana.
- Tak, ptaki żyły w tym lesie. Co jeszcze?
Wydawało się, że ptaki wyczerpały naszą pomysłowość.
- Słuchajcie - powiedział profesor. - Co to za zwierzęta z ogonami, które biegają po drzewach?
Milczeliśmy przez chwilę, a potem jeden z nas zaproponował koty. To był błąd - poeta nie mówił o

kotach. Wiewiórki - oto, co chciał usłyszeć profesor. Nie mogę sobie przypomnieć wiele więcej
szczegółów o tym lesie. Pamiętam tylko, że była tam jeszcze mowa o niebie. W miejscach, gdzie
otwierała się przestrzeń między drzewami, podnosząc głowę, można było widzieć niebo nad sobą.
Bardzo często na tym niebie były chmury i czasem, o ile sobie przypominam, dziewczyna mokła.

Rozgadałem się o tym incydencie, bo wydaje mi się, że to przywodzi na myśl całe zagadnienie

opisów w literaturze. Nie mogłem wtedy, jak nie mogę i teraz, zrozumieć, dlaczego streszczenie
pierwszego chłopca nie było wystarczające. Z całym szacunkiem dla poety, kimkolwiek on był, nie
można uznać tego jego lasu za cokolwiek innego niż „normalny las".

Mógłbym zamieścić długaśny opis Szwarcwaldu, mógłbym przetłumaczyć dla was Hebela -

szwarcwaldzkiego poetę. Mógłbym zapisać całe stronice dotyczące jego skalnych gardzieli,
uśmiechniętych dolin, zboczy porośniętych sosnowym lasem, skalistych szczytów, spienionych
strumyków (tam, gdzie akuratny Niemiec nie zmusił ich, by płynęły przyzwoicie w drewnianych
korytach i rurach), jego białych wiosek i samotnie stojących farm. Nawiedza mnie jednak podejrzenie,
że mógłbyś, czytelniku, to wszystko opuścić. Czy byłbyś wystarczająco sumienny - lub wystarczająco
słaby - żeby tego nie zrobić? Wszystko, co mógłbym powiedzieć i zrobić, to odnieść sukces,
dostarczając wrażeń, które znacznie lepiej oddają bezpretensjonalne słowa przewodnika:

„Malownicza, górzysta kraina, ograniczona od południa j zachodu przez dolinę Renu, ku któremu

dążą spiesznie jego dopływy- Geologiczna formacja składa się głównie z barwnego piaskowca i
granitu; niższe szczyty pokrywają rozległe lasy sosnowe. Teren jest dobrze nawodniony przez liczne
strumienie, gęsto zaludnione doliny są urodzajne i dobrze uprawione. Hotele dobre, ale cudzoziemcy,
częstowani miejscowym winem, powinni zachować ostrożność".

ROZDZIAŁ 6.

Dlaczego pojechaliśmy do Hanoweru - Coś, co lepiej robią za granicą - Sztuka grzecznej rozmowy

w obcym języku nauczana w angielskich szkołach - Prawdziwa historia, teraz opowiedziana po raz
pierwszy - Francuski żart jako rozrywka dla angielskiej młodzieży - Ojcowskie instynkty Harrisa -
Polewacz dróg jako artysta - Patriotyzm George'a - Co Harris powinien zrobić - A co zrobił - Ocalamy
życie Harrisowi - Bezsenne miasto - Koń dorożkarski jako krytyk.

W PIĄTEK przybyliśmy do Hamburga gładko i bez zakłóceń, a z Hamburga pojechaliśmy do Berlina

przez Hanower. Nie jest to bezpośrednia trasa. Naszą wizytę w Hanowerze mogę wyjaśnić tylko w ten
sposób, w jaki zrobił to Murzyn, wyjaśniając sędziemu swoje pojawienie się w kurniku Deacona:

- Tak, panie, to, co mówić policjant, to zupełna prawda, ja tam być.
- A więc przyznajesz się? I co, na miłość boską, robiłeś z workiem o dwunastej w nocy w kurniku

Abrahama Deacona?

- Ja przyszedł, żeby mówić jej, panie, tak, mówić. Ja przyjść do żony pana Jordana z workiem

melonów. Tak, panie, i pan Jordan być zgodliwy i zaprosić mnie do środka.

- Więc?
- Tak, panie, pan Jordan to bardzo zgodliwy człowiek. A potem my usiedli i rozmawiali, rozmawiali...
- Bardzo możliwe. Ale chcemy tylko wiedzieć, co robiłeś w kurniku Deacona.

- 31 -

- Tak, panie. Właśnie chcę dojść do tego. Zrobiło się bardzo późno, zanim żem pójść od państwa

Jordan i takem sobie powiedział, lepiej Ulysses wyciągaj nogi, bo bedo kłopoty ze starą. Ona być
gadatliwa panie, kobieta, bardzo...

- Dobrze, mniejsza o nią. Są inni ludzie bardzo gadatliwi w tym mieście oprócz twojej żony. Dom

Abrahama Deacona jest pół mili z drogi od domu pana Jordana. Jak się tam dostałeś?

- Toż to właśnie chciałżem wyjaśnić, panie.
- Bardzo się cieszę. W jaki sposób to wytłumaczysz?
- Więc, tak se myślę, panie, żem musiał trochu zboczyć.

My też trochę zboczyliśmy od tematu. Na początku, z tej czy innej przyczyny, Hanower wydaje się

miastem niezbyt interesującym, ale potem to się zmienia. W rzeczywistości są dwa miasta: miejsce
obszernych, nowoczesnych, ładnych ulic i gustownych ogrodów, a obok nich szesnastowieczna
starówka, gdzie sędziwe szachulcowe domy wychylają się nad wąskimi uliczkami, gdzie przez niskie
bramy można zajrzeć na okolone galeriami podwórka, często zatłoczone gromadą koni albo
zatarasowane ruiną poszóstnej karety czekającej na swojego bogatego właściciela i jego otyłą,
spokojną Frau. Teraz biegają tam dzieci i kurczęta, a na rzeźbionych balkonach suszy się obskurna
odzież. Szczególny angielski nastrój unosi się nad Hanowerem, zwłaszcza w niedziele, kiedy
zasłonięte okiennicami wystawy sklepów i bijące dzwony dają złudzenie słonecznego Londynu. Gdyby
ten niedzielny, brytyjski nastrój był wyczuwalny tylko dla mnie, mógłbym przypisać to wyobraźni, ale
nawet George wyczuwał tę atmosferę. Harris i ja, wróciwszy z krótkiej przechadzki, paląc cygara po
lunchu w niedzielne popołudnie, zastaliśmy go drzemiącego spokojnie na najwygodniejszym krześle w
palarni.

- Przede wszystkim - powiedział Harris - jest coś w brytyjskiej niedzieli, co przemawia do człowieka,

w którego żyłach płynie angielska krew. Nowe pokolenie może sobie o tym mówić, co chce, ale będzie
smutno, kiedy to zupełnie przeminie.

Siadając na dwóch końcach obszernej kanapy, dotrzymaliśmy towarzystwa George’owi.
Mówią, że aby nauczyć się dobrze mówić po niemiecku, trzeba jechać do Hanoweru. To tylko mała

prowincja. Gorzej jest poza Hanowerem, gdzie nikt nie rozumie tego najlepszego niemieckiego. Tak
więc musisz się zdecydować, czy chcesz dobrze rozmawiać po niemiecku i pozostać w Hanowerze,
czy posługiwać się złym niemieckim i podróżować po kraju. Niemcy przez tak wiele wieków podzielone
na tuzin księstw na swoje nieszczęście posługują się wieloma dialektami. Niemcy z Poznania, chcąc
rozmawiać z mieszkańcem Wirtembergii, muszą przeważnie rozmawiać po francusku lub angielsku, a
młode panie, które odebrały kosztowną edukację w Westfalii, zdziwiły i rozczarowały rodziców, nie
mogąc zrozumieć ani słowa z tego, co słyszały w Meklemburgii. Co prawda, władający angielskim
cudzoziemiec byłby równie zakłopotany, znalazłszy się na równinach Yorkshire lub w Whitechapel, ale
ten przykład nie oddaje sytuacji co do joty. W Niemczech dialekty utrzymują się nie tylko w okręgach
wiejskich i wśród ludzi niewykształconych. Każda prowincja ma praktycznie własny język, z którego
jest dumna. Wykształcony Bawarczyk przyzna ci rację, akademicko mówiąc, że północny niemiecki
jest bardziej poprawny, ale nadal będzie mówił dialektem południowym i uczył go swoje dzieci. Jestem
skłonny myśleć, że w ciągu stulecia Niemcy rozwiążą ten problem, mówiąc po angielsku. W
Niemczech każdy chłopiec i dziewczyna ze stanu powyżej chłopskiego mówi po angielsku. Może
dlatego, że angielska wymowa jest mniej dowolna, nie ma najmniejszej wątpliwości, iż w ciągu
niewielu lat język angielski stanie się językiem światowym. Wszyscy cudzoziemcy przyznają, że
gramatycznie jest najłatwiejszy do opanowania. Niemcy, porównując go ze swym własnym językiem,
w którym każde słowo w każdym zdaniu jest rządzone przynajmniej czterema odmiennymi regułami,
twierdzą, że angielski nie ma żadnej gramatyki. Całkiem sporo Anglików zdaje się dochodzić do tego
samego wniosku, ale się mylą. Mówiąc prawdę, istnieje angielska gramatyka i kiedy nasze szkoły
zrozumieją ten fakt, dotrze to do naszych dzieci i, być może, nawet do literackich i dziennikarskich
kręgów. Ale obecnie jesteśmy zmuszeni zgodzić się z cudzoziemcami, że jest to wartość pomijalna.
Angielska wymowa jest przeszkodą dla naszego postępu. Angielska pisownia wydaje się
zaprojektowana głównie dla ukrycia tej wymowy. To sprytny pomysł obliczony na to, żeby sprawdzić
założenie części obcokrajowców; mianowicie takie, że język można opanować w ciągu roku. W
Niemczech uczą języków w inny sposób niż u nas. W konsekwencji, kiedy niemiecka młodzież
opuszcza gimnazjum czy liceum w wieku piętnastu lat, może rozumieć i mówić w języku, którego się
uczyła. W Anglii mamy metodę na otrzymanie jak najmniejszego skutku przy jak największym wydatku
czasowym i finansowym. Angielski chłopiec, który uczęszczał do dobrej szkoły dla klas średnich, może
rozmawiać z Francuzem, powoli i z trudnością, o ogrodniczkach i ciotkach. Taka rozmowa na nic się

- 32 -

nie przyda mężczyźnie, tylko go znudzi. Jeśli był chlubnym wyjątkiem, będzie prawdopodobnie umiał
zapytać o godzinę czy wypowiedzieć parę uwag na temat pogody. Mógłby niewątpliwie wyrecytować z
pamięci znaczną liczbę czasowników nieregularnych, tyle że faktycznie niewielu cudzoziemców
chciałoby słuchać własnych czasowników nieregularnych recytowanych przez młodych Anglików.
Podobnie mógłby pamiętać pewien wybór groteskowo zastosowanych idiomów francuskich, o których
współczesny Francuz nigdy nie słyszał ani by ich nie zrozumiał, gdyby je usłyszał.

Tę sytuację wyjaśnia, w dziewięciu przypadkach na dziesięć, fakt, że przerabiał francuski z

podręcznika Ahna Pierwszy kurs. Pierwotnie książka została napisana jako żart przez bystrego
Francuza, który mieszkał przez parę lat w Anglii. Zamierzał ją wydać jako satyrę na umiejętności
konwersacji społeczeństwa brytyjskiego. Z tego punktu widzenia książka była wybitnie dobra.
Dostarczył ją do londyńskiego wydawnictwa. Kierownik był bystrym człowiekiem. Przeczytał książkę.
Potem posłał po autora.

- Pańska książka - powiedział mu - jest bardzo sprytna. Uśmiałem się przy niej do łez.
- Jestem zachwycony tym, co pan mówi - odpowiedział zadowolony Francuz. - Próbowałem być

prawdomówny, ale bez niepotrzebnej agresji.

- I to jest najzabawniejsze - przyznał kierownik. - jednak opublikowana jako nieszkodliwy żart nie

odniosłaby sukcesu.

Twarz autora się zachmurzyła.
- Jej humor - ciągnął kierownik - mógłby być zrozumiany jako wymuszony i ekstrawagancki. Bawiłby

myślących i inteligentnych, ale z handlowego punktu widzenia ta część społeczeństwa nie jest warta
zachodu. Mam jednak pewien pomysł - kontynuował kierownik. Omiótł spojrzeniem pokój, żeby się
upewnić, że są sami, i nachylając się, zniżył głos do szeptu. - Możemy ją opublikować jako poważną
pracę do użytku szkolnego.

Autor patrzył oniemiały.
- Znam angielskiego nauczyciela - powiedział kierownik. - Ta książka do niego przemówi. Będzie

dokładnie pasować do jego metody. Nigdy nie znajdzie nic głupszego, nic bardziej bezużytecznego.
Będzie cmokał nad tą książką jak szczeniak liżący czernidło.

Autor zgodził się, poświęcając sztukę dla chciwości. Zmienili tytuł, dodali słownik, a resztę zostawili

tak, jak było.

Rezultat jest znany każdemu uczniowi. Dzieło Ahna stało się podstawą angielskiej edukacji

filologicznej. Jeśli nie jest już wszechobecne, to dlatego, że znaleziono coś jeszcze mniej
odpowiedniego do tego celu. Ażeby, mimo wszystko, brytyjski uczeń nie mógł opanować, nawet za
pomocą czegoś takiego jak „Ahn", śladowych podstaw francuskiego, brytyjska metoda edukacji
jeszcze bardziej mu to utrudnia przez dodanie mu asysty kogoś, kto jest nazywany „miejscowym
dżentelmenem". Ten miejscowy francuski dżentelmen, który, nawiasem mówiąc, na ogół jest Belgiem,
bez wątpienia jest cenną osobą i potrafi mówić we własnym języku ze znośną płynnością. Na tym się
kończą jego kwalifikacje. Niezmiennie jest on człowiekiem niezdolnym nikogo niczego nauczyć. W
rzeczywistości wydaje się zatrudniony nie tyle jako nauczyciel, ile w celu zabawiania młodzieży. Jest
zawsze komiczną figurą. Żaden Francuz z godną prezencją nie byłby zaangażowany do angielskiej
szkoły. Jeśli z natury ma parę nieszkodliwych cech, odpowiednich, by wywołać rozbawienie, tym
bardziej jest pożądany przez swoich pracodawców. Klasa naturalnie widzi w nim obiekt żartów. Dwie
do czterech godzin tygodniowo są umyślnie marnowane na tę starożytną farsę, a chłopcy oczekują jej
niecierpliwie jako wesołego interludium w raczej monotonnej egzystencji. A kiedy dumny rodzic
zabiera swojego syna i spadkobiercę do Dieppe i odkrywa, że chłopiec nie potrafi zawołać dorożki, nie
wymyśla na system, ale na jego niewinną ofiarę.

Ograniczam swoje uwagi tylko do francuskiego, bo jest to jedyny język, jakiego usiłujemy uczyć

naszą młodzież. Angielski chłopiec, umiejący po niemiecku, byłby poniżany za brak patriotyzmu. Nigdy
nie byłem w stanie zrozumieć, po co marnujemy czas, ucząc języka francuskiego tą metodą.
Doskonała nieznajomość języka jest godna szacunku. Ale nie biorąc pod uwagę dziennikarzy i
powieściopisarek, dla których jest to niezbędne w pracy, ta powierzchowna znajomość francuskiego, z
której jesteśmy tak dumni, tylko nas ośmiesza.

W niemieckiej szkole metoda jest nieco inna. Jedna godzina dziennie jest przeznaczona na naukę

języka. Pomysł polega na tym, żeby nie dać czasu młodzieńcowi na zapomnienie tego, czego nauczył
się na poprzedniej lekcji; idea polega na kontynuacji. Nie ma komicznego cudzoziemca zatrudnionego
dla rozrywki. Języka naucza niemiecki nauczyciel, który zna go tak gruntownie jak własny. Być może
ten system nie daje niemieckiej młodzieży tak doskonałego akcentu, z którego jest znany brytyjski
turysta za granicą, ale daje za to inne korzyści. Chłopiec nie nazywa swojego nauczyciela „Żabojad"

- 33 -

ani „Kiełbaska", ani nie przygotowuje na francuski żadnego żartu. On po prostu siada i własnymi siłami
próbuje nauczyć się obcego języka, mając z tym, jak każdy, lekkie kłopoty. Kiedy kończy szkołę,
potrafi mówić nie o scyzorykach, ogrodnikach i ciociach, ale o polityce europejskiej, historii,
Szekspirze czy o muzyce, zależnie od tego, jak potoczy się rozmowa.

Patrząc na Niemców z anglosaskiego punku widzenia, muszę stwierdzić, iż może się zdarzyć, że w

tej książce znajdę okazję do tego, żeby ich krytykować, ale z drugiej strony jest wiele rzeczy, których
moglibyśmy się od nich nauczyć, a w sprawie zdrowego rozsądku, z jakim podchodzą do nauki, jedną
ręką biją nas dziewięćdziesiąt dziewięć razy na sto.

Od południa i zachodu Hanower otacza piękny las Eilenriede. Tam właśnie rozegrał się dramat, w

którym Harris odegrał niemałą rolę.

W poniedziałkowe popołudnie jechaliśmy rowerami przez ten las, w towarzystwie innych cyklistów,

bo jest to ulubiona trasa hanowerczyków w słoneczne popołudnia i jego cieniste ścieżki są wtedy
wypełnione szczęśliwymi, beztroskimi ludźmi. Wśród nich na nowej maszynie jechała młoda, piękna
dziewczyna. Najwyraźniej była żółtodziobem, jeśli chodzi o jazdę rowerem. Instynktownie czuło się, że
przyjdzie moment, kiedy będzie potrzebowała pomocy, i Harris powodowany swoją wrodzoną
rycerskością sugerował, żeby trzymać się blisko niej. Harris, jak to kiedyś wyjaśnił mnie i George'owi,
ma córki lub, mówiąc ściśle, córkę, która z biegiem lat wyrośnie bez wątpienia na piękną i przyzwoitą
młodą damę. To naturalnie sprawia, że Harris interesuje się wszystkimi pięknymi dziewczynami aż do
wieku trzydziestu pięciu lat lub coś koło tego; one, jak mówi, przypominają mu dom.

Przejechaliśmy około dwóch mil, kiedy zauważyliśmy przed sobą, w miejscu gdzie spotykało się

pięć dróg, człowieka z wężem polewającego nawierzchnię. Rura wzmocniona parą cienkich pierścieni
na każdym złączu wiła się za nim zgodnie z jego ruchami, udając wielkiego robaka, którego koniec
mężczyzna mocno oburącz trzymał, podnosząc go i obniżając. Z otwartej szyi robaka tryskał silny
strumień wody o wydajności około galona na sekundę.

- O wiele lepsza metoda niż nasza - entuzjazmował się Harris, który ma skłonności do chronicznej

nieufności wobec wszystkich brytyjskich instytucji. - O wiele prostsza, szybsza i bardziej ekonomiczna!
Popatrzcie, tą metodą jeden człowiek może w pięć minut polać wodą taki odcinek ulicy, którego
polanie zabrałoby naszym niezdarnym, powolnym wozom pół godziny.

George, który jechał ze mną na tandemie, powiedział:
- Tak, i jest to też metoda, dzięki której jeden beztroski człowiek może polać dużo więcej ludzi w

dużo krótszym czasie, zanim zdążą zejść mu z drogi.

W przeciwieństwie do Harrisa George jest Brytyjczykiem do szpiku kości. Pamiętam, jak bardzo był

oburzony na Harrisa, który zasugerował wprowadzenie w Anglii gilotyny.

- To jest o wiele schludniejsze - stwierdził Harris.
- Nie obchodzi mnie, jakie jest - odparł George. - jestem Anglikiem, wieszanie jest dla mnie

wystarczająco dobre.

- Nasz beczkowóz ma swoje wady - ciągnął George -- ale może co najwyżej oblać ci nogi, a i tego

łatwo uniknąć. Woda z tego tutaj urządzenia może cię dosięgnąć za rogiem, i to na piętrze.

- Fascynująca jest taka obserwacja - powiedział Harris. - Są tacy zręczni. Widziałem człowieka na

rogu zatłoczonego placu w Strasburgu, który polewał wodą każdy cal ziemi i nawet nie zamoczył sobie
troka od fartucha. Mają fantastyczne wyczucie odległości. Mogą dotrzeć wodą do czubków twoich
palców u nóg, a potem przenieść strumień ponad głową tak, że spadnie koło twoich pięt. Mogą...

- Zatrzymajmy się na minutę - zaproponował George.
- Czemu? - zapytałem.
- Mam zamiar zsiąść i obserwować zza drzewa resztę widowiska. Mogą okazać się wielkimi

artystami w tym dziele, jak mówi Harris. Wydaje mi się, że temu właśnie coś brakuje. Właśnie oblał
psa, a teraz jest zajęty polewaniem drogowskazu. Chcę zaczekać, aż skończy.

- Nonsens - powiedział Harris. - On cię nie zamoczy.
- To właśnie chcę sprawdzić - odrzekł George, zeskakując z roweru. Zająwszy pozycję za okazałym

wiązem, wyciągnął fajkę i zaczął ją nabijać.

Nie miałem zamiaru jechać w pojedynkę, więc zatrzymałem się i postawiwszy rower przy drzewie,

dołączyłem do niego. Harris krzyczał coś o przynoszeniu hańby ziemi, która nas zrodziła, i pojechał
dalej. W następnej chwili usłyszałem szloch kobiety. Rozglądając się wokół drzewa, spostrzegłem, że

- 34 -

płacz dochodził od młodej, eleganckiej damy, którą widzieliśmy przedtem, a o której zapomnieliśmy
zajęci przyglądaniem się mężczyźnie polewającemu drogę. Kobieta skierowała swój rower pewnie i
prosto pod obfity prysznic z węża. Wydawała się zbyt sparaliżowana, żeby zsiąść lub skręcić rowerem
w inną stronę. Z każdą chwilą stawała się coraz bardziej mokra, a człowiek z wężem, który był chyba
pijany i ślepy, dalej oblewał ją wodą z kompletną obojętnością. Tuzin głosów, złorzecząc mu,
wrzeszczało, a on nie zwracał na to uwagi. Harris, którego do głębi poruszyły ojcowskie uczucia, zrobił
to, co w tych okolicznościach miał prawo i powinien zrobić. Czy zadziałał z zimną krwią i trzeźwą
oceną sytuacji, jak to potem przedstawiał, czy też przeciwnie, odjechał ścigany przekleństwami i
groźbami, jednakże od tej chwili jawił się nam jako bohater godziny. Bez wahania wystartował do
polewacza, zeskoczył na ziemię i chwytając wąż za dyszę, usiłował przekręcić ją w inną stronę. To, co
powinien zrobić, jak każdy człowiek o zdrowym rozsądku, to wyłączyć zawór w chwili, kiedy przyłożył
ręce do węża. Później mógł grać z łobuzem w nogę albo w wolanta, a dwudziestu lub trzydziestu ludzi,
którzy rzucili się do pomocy, mogłoby tylko bić brawo. Jednakże, jak nam potem wyjaśnił, jego pomysł
polegał na odebraniu mu węża i skierowaniu wody na tego głupca. Ale pomysł tego ostatniego był taki
sam - chciał zachować wąż jako broń do polewania Harrisa. Oczywiście rezultat był taki, że polali
wszystko dookoła w promieniu pięćdziesięciu jardów oprócz siebie.

Pewien rozwścieczony mężczyzna zbyt przemoczony, by dbać o to, co jeszcze się z nim stanie,

wskoczył na arenę i również chwycił za wąż. Teraz we trzech wymachiwali nim na wszystkie strony.
Trzymali go do góry, a woda ściekała na ludzi jak podczas burzy równikowej. Kiedy trzymali dyszę w
dół, woda płynęła strumieniami, które zwalały ludzi z nóg albo oblewały ich w pasie i zginały na pół.
Żaden z nich nie rozluźnił uścisku, żaden nie pomyślał o wyłączeniu wody. Wydawało się, że zmagają
się z jakąś pierwotną siłą natury. W czasie czterdziestu pięciu sekund, jak powiedział George, który
mierzył czas, oczyścili teren z każdej żywej istoty, z wyjątkiem jednego psa, który ociekając wodą jak
nimfa, toczony siłą wody to w tę, to w tamtą stronę, ciągle dzielnie gramoląc się na nogi, ujadał,
rzucając wyzwanie czemuś, co najwyraźniej było puszczonymi wolno piekielnymi mocami. Kobiety i
mężczyźni zostawiali rowery na ziemi i biegli do lasu. Zza każdego drzewa wyglądały wściekłe, mokre
głowy.

W końcu na scenie znalazł się jeden rozsądny człowiek. Nie zważając na nic, podkradł się do

hydrantu, gdzie wciąż tkwił stalowy klucz, i zakręcił dopływ wody. I wtedy zza czterdziestu drzew
zaczęło podchodzić czterdzieści mniej lub bardziej przemoczonych ludzkich istot, a każda miała coś
do powiedzenia. Najpierw zacząłem się zastanawiać, czy nosze albo kosz na bieliznę nie byłyby
bardziej przydatne do przetransportowania szczątków Harrisa do hotelu. Uważam, że w tej sytuacji
szybkość George'a uratowała Harrisowi życie. Był suchy, a tym samym mógł biec szybciej, dlatego był
przy nim przed tłumem. Harris zaczął coś wyjaśniać, ale George go powstrzymał:

- Siadaj - powiedział, podając mu rower - i jedź. Oni nie wiedzą, że jesteśmy razem, a ty też nie

zdradź tego sekretu. Będziemy się trzymać z tyłu i zatarasujemy drogę. Jedź zygzakiem na wypadek,
gdyby strzelali.

Chciałem, żeby ta książka była ścisłym zapisem faktów, nieskażonym przesadą, dlatego pokazałem

Harrisowi opis tego incydentu, żeby nic oprócz suchej relacji nie zakradło się do niej. Harris utrzymuje,
że wyolbrzymiłem całe zdarzenie, ale przyznaje, że dwoje lub troje ludzi mogło „zostać skropionych".
Zaofiarowałem się skierować na niego strumień wody z ulicznego węża z odległości dwudziestu pięciu
jardów i spytać go później, czy „skropienie" jest odpowiednim określeniem, ale odmówił poddania się
tej próbie. Potem upierał się, że tam nie mogło być więcej niż pół tuzina osób, a liczba czterdziestu
ludzi jest śmiesznym przekręcaniem faktów. Zaofiarowałem się wrócić z nim do Hanoweru, żeby
przeprowadzić proste dochodzenie w tej kwestii, ale również odmówił. W tych okolicznościach
twierdzę, że moje opowiadanie jest ścisłe i powściągliwe, a przez pewną liczbę hanowerczyków
wypadki te zostały zapamiętane z goryczą.

Opuściliśmy Hanower tego samego wieczoru i przyjechaliśmy do Berlina akurat w porze kolacji i

wieczornej przechadzki. Berlin rozczarowuje; jego centrum jest przepełnione, a peryferie bez życia.
Ma jedną słynną ulicę Unter den Linden, usiłującą być połączeniem Oxford Street z Polami Elizejskimi,
nieszczególnie interesującą, zbyt szeroką w stosunku do innych wymiarów. Są tam teatry filigranowe i
urzekające, gdzie kunszt aktorski ma większe znaczenie niż scenografia lub strój, gdzie długie
wystawianie przedstawień jest nieznane. Sztuki mające powodzenie są grane wciąż na nowo, ale
nigdy raz za razem, tak więc przez cały tydzień można chodzić w Berlinie do tego samego teatru i co
wieczór widzieć inne przedstawienie. Gmach opery nie jest godny tej nazwy. Jego dwie sale mają
niepotrzebny rys wulgarności i pospolitości, są źle urządzone i zbyt wielkie, by uznać je za
komfortowe. W berlińskich kawiarniach i restauracjach panuje tłok od północy do trzeciej rano.

- 35 -

Większość ludzi, którzy tam bywają, jest na nogach znowu od siódmej. Czyżby berlińczycy rozwiązali
wielki problem nowoczesnego życia: jak się obyć bez snu, a może za Carlyle'em - wyglądają
wieczności? Osobiście nie znam żadnego innego miasta, oprócz Petersburga, w którym tak późne
godziny byłyby modne. Ale mieszkańcy Petersburga nie wstają tak wcześnie. W Petersburgu jest
moda na salony muzyczne, w których trzeba bywać po teatrze. Jazda do nich szybkimi saniami
zabiera pół godziny - praktycznie nie zaczynają przed dwunastą. Żeby przebyć Newę o czwartej rano,
musisz się po prostu przepychać, a ich ulubione pociągi odchodzą o piątej z rana. Te pociągi
oszczędzają Rosjanom wczesnego wstawania. Życzą przyjaciołom dobrej nocy i komfortowo jadąc po
kolacji na stację, unikają domowych kłopotów.

Poczdam, ten Wersal Berlina, jest pięknym miasteczkiem położonym wśród jezior i lasów. Tutaj, na

cienistych i spokojnych ścieżkach parku Sans-Souci, łatwo sobie wyobrazić spacery przygarbionego,
zatabaczonego Fryderyka z przenikliwym Wolterem.

Postępując według mojej rady, George i Harris zgodzili się nie pozostawać długo w Berlinie, ale

posuwać się naprzód do Drezna. Postanowiliśmy zadowolić się przejażdżką po mieście głównie
dlatego, że to, co widać w Berlinie, okazuje się piękniejsze gdzie indziej. Portier z hotelu przedstawił
nam dorożkarza, pod którego przewodnictwem, jak nas zapewnił, powinniśmy zobaczyć wszystko, co
godne obejrzenia, w jak najkrótszym czasie. Człowiek, który przyjechał po nas o dziesiątej rano, był
taki, jaki powinien być - bystry, inteligentny i dobrze poinformowany. Jego niemiecki był łatwo
zrozumiały i znał trochę język angielski, którym się czasem posługiwał. Sam ten człowiek nie miał
żadnych wad, ale jego koń był najbardziej obojętnym bydlęciem, za jakim zdarzyło mi się siedzieć.
Poczuł do nas niechęć, kiedy tylko nas zobaczył. Po moim pierwszym wyjściu z hotelu zmierzył mnie z
góry na dół zimnym, szklanym wzrokiem, potem spojrzał na drugiego konia, swojego przyjaciela, który
stał naprzeciw. Wiem, co powiedział. Miał bardzo wyrazisty łeb i nawet nie próbował ukryć swoich
myśli. Oto, co powiedział:

- Zabawne rzeczy zdarzają się latem, prawda?
W następnej chwili wyszedł George i stanął za mną. Koń znowu odwrócił głowę i popatrzył na nas.

Nigdy nie widziałem konia obracającego głową jak ten. Widziałem żyrafę, która zwracała uwagę,
wyczyniając sztuczki ze swoją szyją, ale to zwierzę było bardziej podobne do koszmaru sennego po
zakrapianym dniu w Ascot, po obiedzie z sześcioma starymi kumplami. Gdybym zobaczył jego oczy
patrzące na mnie pomiędzy tylnymi nogami, wątpię, czy byłbym zdziwiony. Wydawał się bardziej
rozbawiony George'em niż mną. Znowu obrócił się do przyjaciela.

- Nadzwyczajny, nieprawdaż - zauważył. - Przypuszczam, że gdzieś musi być miejsce ich hodowli. -

A potem zaczął liczyć muchy na swojej lewej łopatce. Zacząłem się zastanawiać, czy czasem nie
stracił w młodości matki i nie został wychowany przez kota.

George i ja wsiedliśmy do dorożki, czekając na Harrisa, przyszedł moment później. Osobiście

sądzę, że wyglądał raczej schludnie. Miał na sobie biały, flanelowy garnitur, który przeznaczył
specjalnie do jazdy na rowerze w gorące dni. Jego kapelusz mógł się wydawać nieco niezwykły, ale
dobrze chronił od słońca. Koń, spojrzawszy na niego, powiedział: „Gott in Himmel" tak wyraźnie, jak
tylko koń może powiedzieć, i ruszył wzdłuż Friedrich Strasse szybkim kłusem, zostawiając Harrisa i
dorożkarza na chodniku. Jego właściciel wołał za nim, żeby się zatrzymał, ale koń nie zwracał na to
uwagi. Biegli za nami i dopędzili nas na rogu Dorotheen Strasse. Nie mogłem usłyszeć, co dorożkarz
powiedział do konia, bo rozmawiali szybko, ale złapałem kilka fraz takich, jak:

- Trzeba jakoś zarabiać na życie, prawda?
- A kto cię pytał o zdanie?
- Tak, nie dbasz o to, dopóki wszystkiego nie przepijesz.
Koń uciął dyskusję, skręcając z własnej inicjatywy w Dorotheen Strasse. Oto co - jak myślę -

powiedział:

- A więc do roboty, nie ma co tyle gadać, odwalmy robotę i jeśli to możliwe, trzymajmy się bocznych

ulic.

Naprzeciw Bramy Brandemburskiej nasz woźnica ściągnął lejce, wysiadł i obszedł dorożkę, żeby

nam objaśnić okolicę. Wskazał Thiergarten i zaczął wychwalać Reichstag. Poinformował nas
dokładnie w kwestii jego długości, szerokości i wysokości, zupełnie jak przewodnik. Następnie zwrócił
uwagę na bramę. Powiedział, że została zbudowana z piaskowca jako imitacja „Prosylejów" w
Atenach.

W tej chwili koń, który wypełniał wolny czas, liżąc swoje nogi, odwrócił głowę. Nie powiedział nic,

tylko spojrzał. Facet stał się znów nerwowy. Tym razem stwierdził, że to była imitacja „Prontylejów".

- 36 -

Teraz koń kroczył wzdłuż Unter den Linden i nikt by mu nie wyperswadował, że ma tego nie robić.

Jego właściciel czynił mu wymówki, ale on kłusował dalej. Po sposobie, w jakim wzruszał ramionami,
czułem, że mówi:

- Zobaczyli bramę, nieprawdaż? I bardzo dobrze, wystarczy im. A co do reszty, nie masz pojęcia, o

czym mówisz, a oni by cię nawet nie zrozumieli. Mów po niemiecku.

Ciągnęło się to przez całą długość Unter den Linden. Koń godził się stać nieruchomo wystarczająco

długo, by umożliwić nam rozejrzenie się na wszystkie strony i usłyszenie nazw budynków. Wszelkie
wyjaśnienia i opisy ucinał krótko, po prostu ruszając z miejsca.

- Wszystko, czego chcą ci ludzie - zdawał się mówić do siebie - to wrócić do domu i opowiedzieć

innym, że to widzieli. Jeśli jestem niesprawiedliwy wobec nich, jeśli są bardziej inteligentni, niż na to
wyglądają, mogliby uzyskać z przewodnika lepsze informacje niż te, którymi ich częstuje ten mój stary
głupiec. Kogo interesuje, jak wysoka jest wieża. Zapomną o tym w pięć minut potem, jak to usłyszeli, a
jeśli tak nie będzie, to dlatego, że nic innego nie mają w głowie. On po prostu mnie męczy tym
gadaniem. Dlaczego się nie pospieszy i nie pozwoli nam wrócić do domu na lunch?

Zastanowiwszy się, nie jestem pewien, czy to białookie stare bydlę nie miało na swój sposób racji.

Tak czy owak, wiem, że kiedy byłaby okazja zwiedzania z przewodnikiem, byłbym zadowolony z jego
ingerencji. Ale niektórzy mają skłonność do „grzechu litości", jak mówią Szkoci, i tym razem
przeklinaliśmy tego konia, zamiast go błogosławić.

ROZDZIAŁ 7.

Cuda George 'a - Niemieckie umiłowanie rozkazów - Zespół Szwarcwaldzkie Kosy zagra o siódmej

- Porcelanowy pies - Jego wyższość nad wszystkimi innymi psami - Niemiec a system słoneczny -
Schludny kraj - Jaka powinna być górska dolina według Niemców - Jak spływają wody w Niemczech -
Skandal w Dreźnie - Harris daje przedstawienie - Przedstawienie jest niedocenione - George i jego
ciotka - George, poduszka i trzy dziewice.

MIĘDZY Berlinem a Dreznem George, który przez ostatni kwadrans wyglądał oknem, powiedział:
- Dlaczego Niemcy mają zwyczaj wieszania skrzynki na listy na drzewie? Dlaczego nie umieszczą

jej tak jak my, na drzwiach frontowych? Nie chciałbym wchodzić po list na drzewo. Poza tym to nie jest
w porządku wobec listonosza. Na dodatek jak bardzo wyczerpujące musi być dostarczanie listów w
wietrzne noce. Dla tęgiego mężczyzny musi to być niebezpieczna praca. Jeżeli przytwierdzają je do
drzewa, dlaczego nie zrobią tego niżej? Dlaczego zawsze mocują je wśród górnych gałęzi? Ale, być
może, źle oceniam ten kraj - ciągnął, kiedy nowa myśl przyszła mu do głowy. - Być może Niemcy,
którzy nas wyprzedzają w wielu sprawach, udoskonalili gołębią pocztę. Ale nawet jeśli tak jest, nie
mogę oprzeć się myśli, że mogliby być mądrzejsi, przyuczając ptaki, aby dostarczały listy bliżej ziemi.
Wyjmowanie listów ze skrzynek musi być ciężką pracą, nawet dla przeciętnego Niemca w średnim
wieku.

Podążyłem za jego spojrzeniem i powiedziałem:
- To nie są skrzynki pocztowe, to budki dla ptaków. Musisz zrozumieć ten naród. Niemcy kochają

ptaki, ale lubią, kiedy są schludne. Ptak pozostawiony sam sobie buduje gniazdo gdziekolwiek.
Zgodnie z niemieckim kanonem piękna to nie jest miły obiekt. Nie ma nigdzie na sobie ani łaty farby,
ani plastra tynku, który wszystko zaokrągla, nie ma nawet flagi. Zbudowawszy gniazdo, ptak żyje na
zewnątrz. Upuszcza na trawę: gałązki, resztki robaków i różne inne rzeczy. Jest niedelikatny. Uprawia
miłość, sprzecza się z żoną i karmi dzieci całkiem publicznie. Niemiecki właściciel nieruchomości jest
wstrząśnięty. Mówi do ptaka: „Lubię cię z wielu powodów. Lubię patrzeć na ciebie, lubię słuchać
twojego śpiewu. Ale nie lubię twoich zwyczajów. Weź tę skrzynkę i trzymaj swój śmietnik wewnątrz
tak, żebym go nie widział. Wychodź śpiewać, kiedy chcesz, ale twoje domowe sprawy ogranicz do
wnętrza budki. Weź tę skrzynkę i nie zaśmiecaj ogrodu".

W Niemczech ludzie rodzą się z zamiłowaniem do porządku; dzieci odmierzają tam czas

grzechotkami, a niemiecki ptak musiał polubić skrzynkę i patrzeć z pogardą na kilku
niecywilizowanych wyrzutków, którzy nadal budują gniazda na drzewach i żywopłotach. Należy ufać,

- 37 -

że z biegiem czasu każdy niemiecki ptak zajmie właściwe miejsce w chórze. To rozwiązłe i
nieplanowane szczebiotanie musi być, jak mi się wydaje, irytujące dla ścisłego, niemieckiego umysłu.
Nie ma w tym żadnej metody. Kochający muzykę Niemcy jakoś to zorganizują. Jakiś mocny ptak ze
szczególnie dobrze rozwiniętym wolem zostanie przeszkolony, by poprowadzić chór, i zamiast
marnować się w lesie o czwartej rano, o zapowiedzianej porze będzie śpiewać w ogródku piwnym
przy akompaniamencie pianina. Rzeczy idą ku temu.

Niemiec lubi naturę, ale jego pojęcie natury jest pochwałą Walijskiej Harfy. Bardzo interesuje się

swoim ogrodem. Sadzi siedem krzaków róż od północy i siedem od południa, a jeśli nie urosną
wszystkie do tej samej wysokości i nie osiągną takiego samego kształtu, martwi się tym tak, że nie
może spać po nocach. Każdy kwiat przywiązuje do palika. To wprawdzie psuje mu wygląd kwiatu, ale
ma satysfakcję, wiedząc, że on tam jest i zachowuje się właściwie. Oczko wodne mieści się w
cynkowanej wanience i niemiecki ogrodnik raz na tydzień podnosi ją, dźwiga do kuchni i czyści. W
geometrycznym środku trawnika, który czasami jest tak duży jak obrus i przeważnie jest ogrodzony,
umieszcza porcelanowego psa. Niemcy bardzo lubią psy, ale z reguły wolą te z porcelany.
Porcelanowy pies nigdy nie wykopuje dziur na trawniku, żeby zagrzebać kości, i nigdy nie niszczy
rabatek tylnymi łapami. Z punktu widzenia Niemca jest idealnym psem. Zatrzymuje się tam, gdzie go
postawisz, i nigdy nie ma go tam, gdzie go nie chcesz. Możesz kupić idealnego w każdym calu
przedstawiciela jakiejś rasy, zgodnie z najnowszymi wymaganiami Towarzystwa Kynologicznego, albo
możesz puścić wodze fantazji i zdobyć coś unikatowego. Nie jesteś zmuszony, jak to bywa z innymi
psami, go wyhodować. Pies z porcelany może być niebieski albo różowy. Wydawszy trochę więcej,
możesz mieć psa z podwójną głową.

Pewnego ustalonego dnia na jesieni Niemiec przygina swoje kwiaty i krzewy do ziemi i przykrywa je

chińską matą, a pewnego ustalonego dnia na wiosnę odkrywa je i prostuje. Jeśli się zdarzy wyjątkowo
piękna jesień lub wyjątkowo późna wiosna, tym gorzej dla nieszczęsnej rośliny. Żaden prawdziwy
Niemiec nie pozwoli zakłócać swoich planów przez tak niesforną rzecz jak układ słoneczny. Nie
mogąc regulować pogody, ignoruje ją.

Wśród drzew ulubienicą Niemca jest topola. Inne, nie-porządne narody, mogą opiewać uroki

chropowatego dębu, rozłożystego kasztana lub falującego wiązu. Dla Niemca wszystkie one z ich
rozmyślnym, nieporządnym wyglądem są brzydactwami. Topola rośnie tam, gdzie ją posadzono i tak,
jak ją posadzono. Nie ma żadnych niewłaściwych, własnych pomysłów. Nie chce falować ani się
rozrastać. Po prostu rośnie prosto i pionowo tak, jak niemieckie drzewo powinno rosnąć; w ten
sposób, stopniowo, Niemiec karczuje wszystkie inne drzewa i zastępuje je topolami.

Niemiec lubi wieś, ale woli ją na sposób pewnej damy, która myślała, że może uszlachetnić

dzikusa, ubierając go. Lubi spacer przez las - ale do restauracji. Ścieżka nie może być zbyt stroma i
musi mieć po jednej stronie ceglany rowek, żeby ją osuszyć, a co dwadzieścia jardów lub coś koło
tego musi mieć siedzisko, na którym mógłby odpocząć i obetrzeć czoło. Twój Niemiec nie jest w stanie
pomyśleć o siedzeniu na trawie, podobnie jak angielski biskup nie marzyłby o stoczeniu się w dół One
Free Hill. Lubi widok ze szczytu wzgórza, ale chciałby znaleźć tam kamienną tablicę mówiącą, na co
ma patrzeć, i ławkę, na której mógłby usiąść i zjeść skromny posiłek z odrobiną piwa, które przezornie
wziął ze sobą. Jeśli w dodatku znajdzie na drzewie policyjną notatkę zabraniającą robienia tego lub
tamtego, ogarnia go poczucie komfortu i bezpieczeństwa. Niemiec nie jest przeciwny dzikiej scenerii
pod warunkiem, że nie jest zbyt dzika. W takim wypadku zabiera się do pracy, żeby ją oswoić.
Pamiętam, że w sąsiedztwie Drezna odkryłem malowniczą i wąską dolinę wiodącą w dół do Łaby.
Kręta droga biegła obok rwącego potoku, który przez jakąś milę chlupotał i pienił się wśród skał i
otoczaków między zarośniętymi brzegami. Oczarowany szedłem wzdłuż niego, aż nagle za zakrętem
spotkałem gromadę osiemdziesięciu lub stu robotników. Byli zajęci porządkowaniem doliny, regulując
bieg strumienia. Wszystkie kamienie hamujące bieg wody wybierali ostrożnie i wywozili daleko. Brzegi
strumienia z obu stron brukowali i cementowali. Zwisające drzewa i krzaki obrośnięte winem i
pnączami wycinali i wydzierali z korzeniami. Trochę później zobaczyłem efekt ich pracy - górską dolinę
taką, jaka powinna być, zgodnie z pomysłem Niemców. Obszerny, ospały strumień płynął płaskim,
żwirowym łożyskiem między dwiema ścianami zwieńczonymi kamiennymi ławami. Co sto jardów
łagodnie schodziły w dół trzy płytkie, drewniane podesty. Po obu stronach oczyszczono grunt i w
regularnych odstępach posadzono młode topole. Każde młode drzewko było chronione tarczą
plecionej łoziny i przywiązane do stalowego pręta. Lokalny komitet ma nadzieję „skończyć" w ciągu
paru lat dolinę na całej długości, przystosować ją do schludnych umysłów miłujących naturę Niemców
i uczynić odpowiednią do spacerów. Będą tam miejsca do siedzenia co pięćdziesiąt jardów,
komunikaty policji co sto i restauracje co pół mili. Robią to samo od Kłajpedy do Renu. Oni po prostu
sprzątają kraj.

- 38 -

Pamiętam dobrze Wehrthal. Kiedyś był tam najbardziej romantyczny wąwóz w Szwarcwaldzie.

Kiedy ostami raz nim szedłem, około setki włoskich robotników było zajętych ciężką pracą, zmuszając
mały, dziki Wehr, żeby płynął, tak jak powinien; brukowali jego brzegi, wysadzali skały i budowali
wzdłuż niego cementowe stopnie. Dlatego w Niemczech nonsensem jest rozmowa o nieskrępowanej
naturze. W Niemczech natura musi się dobrze sprawować i nie dawać złego przykładu dzieciom.
Niemiecki poeta, gdyby zauważył wodę zachowującą się tak, jak to opisał Southey, nieco nieporządnie
płynącą w Lodore, byłby zbyt wstrząśnięty, żeby zatrzymać się i napisać o tym aliteracyjny wiersz.
Spiesznie odszedłby złożyć raport na policji. A wtedy pienienie się i bulgotanie miałoby krótki żywot.
„Co to wszystko znaczy?", zapytałby wodę głos niemieckiej władzy. „Nie możemy tolerować rzeczy
tego rodzaju. Czyż nie możesz spływać spokojnie? Jak myślisz, gdzie ty jesteś?". I niemieckie władze
lokalne poprowadzą te wody cynkowanymi rurami, drewnianymi korytami, kręconymi stopniami i
pokażą im, jak spływać sensownie, po niemiecku.

Niemcy - to jest schludny kraj.
Drezno osiągnęliśmy w środę wieczorem i zostaliśmy tam do niedzieli. Jest to prawdopodobnie

najatrakcyjniejsze miasto w Niemczech. Ale lepiej tu mieszkać, niż je zwiedzać. Jego muzea i galerie,
pałace i ogrody, jego piękne i historyczne zabytki dostarczają przyjemności na całą zimę, ale
oszołamiają na tydzień. Drezno nie ma przepychu Paryża czy Wiednia, który szybko nuży. Jego uroki
są po niemiecku bardziej solidne i dłużej trwają. To mekka muzyków. W Dreźnie za pięć szylingów
możesz wynająć fotel w operze, niestety z uczuciem niechęci, by kiedykolwiek zadać sobie trud
przesiadywania na występach jakiejś angielskiej, francuskiej czy amerykańskiej trupy.

Główny skandal Drezna to wciąż August Mocny - „grzeszny człowiek", jak go nazywa Carlyle, który,

jak się powszechnie uważa, spostponował Europę ponad tysiącem nieprawych dzieci. Jest tu zamek,
gdzie więził odrzuconą kochankę (a raczej jedną z nich) przez - jak mówią - czterdzieści lat, bo uparła
się żądać lepszego tytułu, biedna kobieta. Nadal pokazuje się wąskie pokoje, w których konała ze
smutku i w których umarła. Pałace, zhańbione przez te niesławne czyny, leżą rozrzucone w
sąsiedztwie, jak kości na polu bitwy. Większość opowieści z tego przewodnika jest tak szokująca, że
lepiej, aby „młody człowiek" wykształcony w Niemczech ich nie słyszał. Wierny portret króla wisi w
pięknym Zwinger. Zbudował je jako arenę dla dzikich walk, kiedy ludzie zmęczyli się nimi na rynku.
Człowiek o nastroszonych brwiach, czysty samiec, ale obdarzony kulturą i dobrym gustem, kryjącymi
się pod zezwierzęceniem. Nowoczesne Drezno, bez wątpienia, wiele mu zawdzięcza.

Ale tym, na co obcy gapi się w Dreźnie, są elektryczne tramwaje. Te obszerne pojazdy śmigają

przez ulice od dziesięciu do dwudziestu mil na godzinę, biorąc zakręty na sposób irlandzkiego
dorożkarza. Wszyscy nimi podróżują, z wyjątkiem oficerów w mundurach, którym tego nie wolno.
Damy w wieczorowych sukniach jadące na bal do opery i portierzy ze swoimi koszami siedzą tuż obok
siebie. Tramwaje są na ulicach najważniejsze i wszyscy spieszą się, by ustąpić im pierwszeństwa.
Jeśli nie zdążysz uciec spod kół, ale będziesz w stanie się pozbierać, w czasie leczenia zostaniesz
ukarany grzywną za to, że nie ustąpiłeś pierwszeństwa. To cię nauczy uważać.

Pewnego popołudnia Harris wybrał się sam na przejażdżkę. Wieczorem, kiedy siedzieliśmy,

słuchając orkiestry w Belwederze, Harris powiedział, zupełnie nie à propos:

- Ci Niemcy nie mają poczucia humoru.
- Dlaczego tak myślisz? - spytałem.
- Dziś po południu - odpowiedział - wskoczyłem do jednego z tych elektrycznych tramwajów.

Chciałem zobaczyć miasto, więc stałem na zewnątrz, na małym podeście - jakże to oni nazywają?

- Stehplatz - zasugerowałem.
- Właśnie - powiedział Harris. - Wiecie, jak tam trzęsie i jak trzeba uważać na zakrętach i pilnować

się, kiedy tramwaj zatrzymuje się albo rusza?

Skinąłem głową.
- Stało nas tam z pół tuzina osób - ciągnął - a ja oczywiście nie miałem doświadczenia. Tramwaj

nagle ruszył, a mnie szarpnęło do tyłu. Wpadłem na tęgiego dżentelmena tuż za mną. Ten nie stał
zbyt pewnie i z kolei upadł na chłopca, który wiózł trąbkę w zielonym futerale. Ani mężczyzna, ani
chłopiec z trąbką nawet się nie uśmiechnęli. Stali tylko i patrzyli z nadąsanymi minami. Chciałem ich
przeprosić, ale zanim zdążyłem się odezwać, tramwaj z jakiegoś powodu zwolnił, co oczywiście
rzuciło mnie do przodu, i wleciałem na siwowłosego, starszego pana, wyglądającego na profesora, a
on nawet się nie uśmiechnął - twarz mu nie drgnęła.

- Być może myślał o czymś innym - zasugerowałem.
- Ale nie mogło tak być ze wszystkimi - odpowiedział Harris. - W czasie tej podróży musiałem wpaść

na nich co najmniej po trzy razy. Widzisz, oni wiedzieli, kiedy będzie zakręt i w jakim kierunku mieli się

- 39 -

poddać. Ja, jako obcy, byłem naturalnie w gorszej sytuacji. Sposób, w jaki zataczałem się na tej
platformie, czepiając się dziko to tego, to tamtego człowieka, musiał być naprawdę komiczny. Nie
powiem, żeby to był humor najwyższej klasy, ale mógł rozbawić większość ludzi. Ci Niemcy nie
widzieli w tym nic zabawnego. Byli trochę zaniepokojeni - to wszystko. Pewien człowiek niskiego
wzrostu stał oparty o hamulec. Wpadłem na niego pięć razy - liczyłem. Wydawałoby się, że za piątym
razem się roześmieje, ale nie. Spojrzał tylko zmęczony. Oni są strasznie nudni.

George też miał przygodę w Dreźnie. Był taki sklep koło Altmarkt - na wystawie miał jakieś

poduszki. Właściwie sprzedawano tam szkło i porcelanę. Poduszki pojawiły się w ramach
eksperymentu. To były bardzo piękne poduszki - ręcznie haftowane na atłasie. Często
przechodziliśmy obok tego sklepu. Za każdym razem George przystawał i oglądał poduszki.
Powiedział, że przypuszcza, iż jedna z nich podobałaby się jego ciotce.

W czasie podróży George był pełen atencji dla tej ciotki. Co dzień pisał do niej długie listy i z

każdego miasta, w którym się zatrzymywaliśmy, posyłał jej prezent. Moim zdaniem przesadzał i kilka
razy dałem mu to do zrozumienia. Jego ciotka będzie się spotykać z innymi ciotkami i będzie z nimi
rozmawiać i wszystkie staną się wymagające. Jako siostrzeniec sprzeciwiłem się tym standardom,
które George wprowadzał. Ale nie chciał mnie słuchać.

Tak więc pewnej soboty opuścił nas po lunchu, mówiąc, że idzie do sklepu po poduszkę dla swojej

ciotki. Powiedział, że nie potrwa to długo, i zaproponował, żebyśmy na niego zaczekali. Według mnie
czekaliśmy raczej długo. Dołączył do nas z pustymi rękami i wyglądał na zmartwionego. Spytaliśmy,
gdzie jego poduszka. Powiedział, że jej nie ma, że zmienił plany i że nie sądzi, aby jego ciotce
zależało na poduszce. Najwyraźniej coś było nie w porządku. Próbowaliśmy dotrzeć do sedna, ale nie
był komunikatywny. Jego odpowiedzi po naszym dwudziestym lub coś koło tego pytaniu były całkiem
krótkie. Jednakże wieczorem, kiedy zdarzyło się, że zostaliśmy sami - on i ja - sam poruszył ten temat.

- Ci Niemcy są szczególni w pewnych sprawach.
- Co się stało? - zapytałem.
- Taaak - odpowiedział. - Chodzi o poduszkę, którą chciałem kupić.
- Dla ciotki - zauważyłem.
- Czemu nie - odpowiedział. Przez chwilę był rozdrażniony. Nigdy nie widziałem człowieka tak

drażliwego na punkcie ciotki. - Czemu nie miałbym posłać poduszki mojej ciotce?

- Nie złość się - odrzekłem. - Nie mam zastrzeżeń i szanuję cię za to.
Odzyskał humor i kontynuował:
- Jak pamiętasz, na wystawie było ich cztery, zupełnie do siebie podobnych i każda opatrzona

metką na dwadzieścia marek. Nie mówią płynnie po niemiecku, ale przy odrobinie wysiłku generalnie
mogę się porozumieć, chwytam sens tego, co do mnie mówią, pod warunkiem że nie trajkoczą.
Wszedłem do sklepu. Podeszła do mnie młoda dziewczyna, ładna, spokojna mała duszyczka, można
powiedzieć - wstydliwa; zupełnie nie w typie dziewczyny, po której spodziewałbyś się takich rzeczy.
Jeszcze nigdy w życiu nie byłem tak zaskoczony.

- Co cię tak zdziwiło? - zapytałem.
George zawsze zakłada, że znasz koniec opowieści w chwili, kiedy opowiada ci początek - to jest

irytujące.

- Co się stało - odpowiedział George - właśnie ci mówię. Ona się uśmiechnęła i zapytała, czego

sobie życzę. Zrozumiałem ją dobrze - nie ma co do tego wątpliwości. Położyłem banknot
dwudziestomarkowy na ladzie i powiedziałem: „Proszę o poduszkę". Gapiła się na mnie, jakbym prosił
o piernat. Pomyślałem, że być może nie dosłyszała, więc powtórzyłem to głośniej. Gdybym ją wziął
pod brodę, nie byłaby bardziej zdziwiona i oburzona. Powiedziała, iż myśli, że się pomyliłem. Nie
chciałem zaczynać długiej rozmowy i utknąć na mieliźnie. Odrzekłem, że się nie mylę. Wskazałem na
banknot i powtórzyłem po raz trzeci, że chcę poduszkę, „dwudziestomarkową poduszkę". Podeszła
następna dziewczyna, starsza, a ta pierwsza powtórzyła jej, co powiedziałem. Wydała się bardzo
poruszona. Ta druga dziewczyna jej nie uwierzyła. Według niej nie wyglądałem na człowieka, który
chciałby poduszkę. Żeby się upewnić, zapytała mnie sama:

„Czy pan powiedział, że chce poduszkę?".
„Mówiłem już trzy razy", odpowiedziałem, „i powiem to raz jeszcze - chcę poduszkę". „Nie może jej

pan kupić".

Zezłościłem się. Jeśli rzeczywiście nie mogłem jej dostać, powinienem wyjść ze sklepu. Ale te

poduszki leżały na wystawie, wyraźnie na sprzedaż. Nie widziałem powodu, dla którego nie mogłem
jednej kupić. Powiedziałem więc:

- 40 -

„Kupię ją!".
To proste zdanie. Wypowiedziałem je z determinacją. W tym momencie podeszła trzecia

dziewczyna, były ich już trzy, jak mi się zdawało, cały personel sklepu. Ta trzecia była jasnooką,
elegancką młodą kobietą. W każdej innej sytuacji uznałbym takie spotkanie za całkiem miłe, ale wtedy
jej przybycie tylko mnie zdenerwowało. Nie widziałem potrzeby, żeby w tej transakcji obsługiwały mnie
aż trzy dziewczyny. Pierwsza z dwóch dziewcząt zaczęła wyjaśniać sytuację tej trzeciej i zanim doszła
do połowy, zaczęła chichotać. Była tego rodzaju dziewczyną, co chichocze z byle czego. Potem
zaczęły paplać jak Jenny Wrens, wszystkie trzy naraz, i co każde pół tuzina słów zerkały na mnie. Im
więcej na mnie patrzyły, tym bardziej ta trzecia chichotała, małe idiotki. Można by sądzić, że jestem
klaunem dającym prywatny występ. Kiedy uspokoiła się na tyle, że mogła się ruszyć, podeszła do
mnie, ciągle chichocząc, i zapytała:

„Jeśli ją pan dostanie, to pan wyjdzie?".
Z początku nie zrozumiałem, więc powtórzyła:
„Tę poduszkę. Kiedy pan ją dostanie, czy pan odejdzie - od razu?".
Byłem zbyt zaniepokojony, by wyjść. Powiedziałem jej to, ale zaznaczyłem, że nie wyjdę bez

poduszki. Zdecydowałem się, żeby kupić ją teraz, choćbym miał na nią czekać w sklepie całą noc.
Dołączyła do pozostałych dwu dziewcząt. Myślałem, że chce mi podać poduszkę i zakończyć interes.
Zamiast tego stała się rzecz przedziwna. Dwie pozostałe dziewczyny stanęły za pierwszą dziewczyną
i ciągle chichocząc, Bóg wie z czego, popchnęły ją w moim kierunku. Zanim się spostrzegłem, co się
dzieje, położyła mi ręce na ramiona, stanęła na palcach i pocałowała mnie. Potem wybiegła,
zasłaniając twarz fartuszkiem, a za nią druga dziewczyna. Trzecia, otworzywszy mi drzwi, w
najoczywistszy sposób oczekiwała, że wyjdę, więc zakłopotany wyszedłem, zostawiając swoje
dwadzieścia marek. Nie mówię, że mam coś przeciwko całowaniu, chociaż nie oczekiwałem tego, ale
jednak chciałem dostać poduszkę. Nie chcę wracać do tego sklepu. Zupełnie tego wszystkiego nie
rozumiem.

- A o co ty prosiłeś?
- O poduszkę - odpowiedział.
- To jest to, co chciałeś kupić. Chodzi mi o to, jakiego niemieckiego słowa użyłeś.
- Kuss.
- Nie masz powodu się skarżyć. To jest coś, co wprawia w zakłopotanie. Kuss brzmi tak, jak

powinna brzmieć „poduszka", ale nianie jest. Oznacza „pocałunek", podczas gdy kissen to poduszka.
Poplątałeś dwa słowa - to się zdarza. Nie wiem zbyt wiele o tych rzeczach, ale poprosiłeś o
dwudziestomarkowy pocałunek i z twojego opisu tej dziewczyny można przypuszczać, że cena była
rozsądna. Tak czy owak, nie powiem o tym Harrisowi. Jak pamiętasz, on też ma ciotkę.

George zgodził się ze mną, że tak będzie lepiej.

ROZDZIAŁ 8.

Pan i panna Jones - Korzyści z kakao - Aluzja do Korpusu Pokoju - Okno jako średniowieczny

argument - Ulubiony chrześcijański odpoczynek - Język przewodnika - Jak naprawić zniszczenia
czasu - George próbuje butelkę - Fatum ścigające niemieckiego piwosza - Harris i ja postanawiamy
zrobić dobry uczynek - Zwykły pomnik - Harris i jego przyjaciele - Mdły Raj - Kobiety i miasta.

BYLIŚMY w drodze do Pragi. Czekaliśmy w ogromnej sali drezdeńskiego dworca, dopóki nie

wpuszczą nas na peron. George, który podszedł do stoiska z książkami, wrócił do nas z dzikim
spojrzeniem.

- Widziałem ich! - powiedział
- Kogo widziałeś? - zapytałem.
Był zbyt poruszony, żeby mądrze odpowiedzieć.
- Są tutaj. Idą tu, we dwoje. Zaczekajcie, a zobaczycie sami. Wcale nie żartuję. Są prawdziwi.

- 41 -

Jak zwykle w tym okresie pojawiają się w gazetach bardziej lub mniej poważne publikacje

dotyczące węża morskiego i przez chwilę myślałem, że mówi właśnie o tym. Jednakże po namyśle
doszedłem do wniosku, że tutaj, w środku Europy, trzy tysiące mil od wybrzeża, coś takiego byłoby
niemożliwe. Zanim zdążyłem dalej go wypytać, chwycił mnie za ramię.

- Spójrz - powiedział. - Czyja przesadzam? Odwróciłem głowę i zobaczyłem coś, co, jak sądzę,

niewielu Anglików przedtem widziało - Anglika podróżującego z córką, w stylu kontynentalnym. Szli w
naszą stronę z ciałami i duszami, żywi i konkretni, chyba że nam się przyśnili - angielski lord z
angielską panienką - tacy jak od pokoleń byli przedstawiani w kontynentalnej prasie komicznej i na
deskach kontynentalnych teatrów. Byli doskonali w każdym szczególe. Mężczyzna był wysoki i chudy,
o rudawych włosach, z dużym nosem i długimi bokobrodami. Na garniturze koloru pieprzu nosił lekki
płaszcz sięgający mu prawie do pięt. Jego biały hełm był ozdobiony zieloną woalką. Na szyi wisiała
teatralna lornetka, a w ręce w lawendowej rękawiczce trzymał czekan, nieco dłuższy od niego
samego. Jego córka była wysoka i kanciasta. Nie potrafię opisać jej sukienki; mój dziadek nieborak
być może byłby w stanie to zrobić. Dla niego taki widok byłby bardziej swojski. Mogę tylko powiedzieć,
że wydawała mi się niepotrzebnie skrócona, odsłaniała parę kostek - jeśli mi wolno wspomnieć o tych
szczegółach - które, z artystycznego punktu widzenia, wołały raczej o ukrycie. Jej kapelusz skłonił
mnie do myśli o pani Hemans; zupełnie nie wiem dlaczego. Na nogach miała buty „prunelki" - sądzę,
że tak brzmi ich nazwa firmowa, na rękach „mitenki" i do tego pince-nez. Ona również dźwigała
czekan (o sto mil od Drezna nie ma żadnych gór) i czarną torebkę przywiązaną do pasa. Zęby
sterczały jej jak u królika, a figura przypominała materac na szczudłach.

Harris pognał po swój aparat fotograficzny, którego oczywiście nie mógł znaleźć; nigdy nie może go

odszukać, kiedy jest potrzebny. W takich chwilach widzimy Harrisa rzucającego się jak wściekły pies i
krzyczącego: „Gdzie jest mój aparat? Co ja, do diabła, zrobiłem z aparatem? Czy żaden z was nie
pamięta, gdzie położyłem aparat?". Wtedy wiemy, że pierwszy raz tego dnia zauważył coś wartego
sfotografowania. Później przypominał sobie, że aparat był w jego torbie, gdzie leżał, czekając na taką
okazję jak ta.

Dziwna ta para nie zadowoliła się samym wyglądem. Zagrali rolę co do joty. Spacerowali, gapiąc

się dookoła za każdym krokiem. Dżentelmen trzymał w ręku otwartego bedekera, a dama rozmówki.
Mówili po francusku tak, że nikt nie mógł ich zrozumieć, a po niemiecku oni nie mogli nic zrozumieć.
Dżentelmen szturchnął czekanem urzędnika, żeby zwrócić jego uwagę, a dama ze wzrokiem
utkwionym w reklamę kakao powiedziała: „Szokujące" i odwróciła się w inną stronę. Faktycznie było
coś, co usprawiedliwiało jej reakcję. Można zauważyć nawet w Anglii, ojczyźnie przyzwoitości, że
dama pijąca kakao wydaje się na plakacie potrzebować czegoś więcej, co najmniej jard muślinu
więcej. Na kontynencie, jak sądzę, pozbywa się każdej innej prozy życia. Kakao jest dla niej nie tylko
jadłem i napojem, ale również okryciem, według pomysłu twórcy reklamy. Ale to tak na marginesie.

Oczywiście natychmiast stali się ośrodkiem zainteresowania. Dzięki temu, że mogłem wyświadczyć

im jakąś drobną przysługę, zyskałem z nimi pięć minut rozmowy. Byli bardzo uprzejmi. Dżentelmen
powiedział, że nazywa się Jones i przybywa z Manchesteru. Miałem wrażenie, że nie wie, z jakiej
dzielnicy ani gdzie ten Manchester leży. Spytałem go, dokąd się udaje, ale także najwyraźniej nie
wiedział. Powiedział, że to zależy. Spytałem, czy nie wydaje mu się, że czekan jest raczej uciążliwym
rekwizytem w wędrówce przez zatłoczone miasto. Przyznał, że faktycznie czasem tak jest. Byłem
ciekawy, czy woalka nie zasłania mu widoku. Wyjaśnił, że nosi ją tylko wtedy, gdy muchy stają się
dokuczliwe. Panią zapytałem, czy nie wydaje się jej, że wieje zimny wiatr. Odpowiedziała, że
zauważyła, szczególnie na rogach ulic. Nie zadawałem tych pytań jedno po drugim, tak jak tu
przedstawiam. Wtrąciłem je w ogólnej rozmowie i rozstaliśmy się w dobrej komitywie. Dużo myślałem
o tych zjawach i wyrobiłem sobie o nich określoną opinię. Człowiek, którego spotkałem później we
Frankfurcie, a któremu opisałem tę parę, powiedział, że widział ją na własne oczy w Paryżu trzy
tygodnie po wydarzeniach w Faszodzie, natomiast podróżujący do angielskich stalowni, którego
spotkałem w Strasburgu, przypomniał sobie, że widział ich w Berlinie w czasie napięcia wywołanego
sprawą Transwalu. Wywnioskowałem, że byli to bezrobotni aktorzy, którzy pracowali na rzecz
międzynarodowego pokoju. Francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych w intencji uśmierzenia
gniewu paryskiego tłumu domagającego się wojny z Anglią wynajęło tę zachwycającą parę i wysłało ją
dookoła miasta. Nie można równocześnie być ubawionym takimi ludźmi i chcieć ich zabić. Lud
francuski widział angielskiego obywatela i obywatelkę - nie karykatury, lecz żywe osoby - i jego
oburzenie eksplodowało śmiechem. Powodzenie podstępu podpowiedziało im później, aby
zaofiarować swoje usługi rządowi niemieckiemu, z dobrym skutkiem, jak wszyscy wiemy. Nasz własny
rząd mógłby się od nich uczyć. Mógłby trzymać blisko Downing Street kilku małych, grubych
Francuzów i rozsyłać ich po kraju, kiedy sytuacja by tego wymagała. Wzruszaliby ramionami i wcinali
kanapki z żabami. Można by także wynająć kilku niechlujnych skąpo owłosionych Niemców, aby

- 42 -

spacerowali i paląc długie fajki, mówili „taaak". Społeczeństwo śmiałoby się i wykrzykiwało: „Wojna z
takimi - to byłoby zbyt absurdalne!".

Jeśli rząd tego nie wykorzysta, zgłoszę taki projekt w Korpusie Pokoju.
Byliśmy zmuszeni wydłużyć nieco naszą wizytę w Pradze. Praga jest jednym z najbardziej

interesujących miast w Europie. Jej kamienice są nasycone historią i romantyzmem. Każde jej
przedmieście musiało być polem bitwy. To miasto było brzemienne reformacją i tu wykluła się wojna
trzydziestoletnia. Ale, jak myślę, połowy kłopotów Pragi można by uniknąć, gdyby jej okna były
mniejsze i nie tak kusząco dogodne. Pierwsza z potężnych katastrof wydarzyła się, kiedy wyrzucono z
okien ratusza siedmiu katolików na husyckie piki. Później sygnał do drugiego nieszczęścia dało
wyrzucenie cesarskich radców z okien Burgu na Hradczanach - druga defenestracja praska. Od tego
czasu o innych doniosłych sprawach zadecydowano w Pradze. Jedna z nich, która zakończyła się bez
przemocy, musiała być dyskutowana w piwnicach. Przypuszczam, że okno jako argument musi
zawsze okazać się zbyt silną pokusą dla każdego rodowitego prażanina.

W Teynkirche stoi stoczony przez korniki pulpit, przy którym nauczał Jan Hus. Dzisiaj, przy tym

samym pulpicie, można słyszeć głos katolickiego księdza. W dalekiej Konstancji surowy, kamienny
blok, na wpół ukryty pod bluszczem, zaznacza miejsce, gdzie Hus spłonął na stosie. Historia lubi nieco
ironii. W tym samym Teynkirche pochowano Tychona Brahe, astronoma uważnie obserwującego
gwiazdy, który podzielał mylny pogląd o Ziemi jako centrum wszechświata, z jej tysiącem i stu
religiami i jedną ludzkością.

Poprzez brudne, obudowane pałacami praskie aleje musiał przeciskać się w pośpiechu ślepy Żiżka

i mądry Wallenstein - w Pradze ochrzczono go mianem bohatera. Miasto jest naprawdę dumne,
mogąc zaliczyć go do grona swoich obywateli. W jego ponurym pałacu na placu Wallensteina
pokazano nam święte miejsce - gabinet, gdzie się modlił. Odniosłem wrażenie, że przekonują sami
siebie, iż on naprawdę miał duszę.

Strome ulice Pragi musiały być barykadowane z tuzin razy. Raz przez lotne legiony Zygmunta,

mające za sobą dzikich zabójców - taborytów, a innym razem przez bladych protestantów ściganych
przez zwycięskich katolików Maksymiliana. To Saksończycy, to Bawarczycy, to Francuzi, to święci
Gustawa Adolfa, to stalowe maszyny bojowe Fryderyka Wielkiego grzmiały w jej bramach i walczyły
na jej mostach.

Żydzi byli zawsze ważną społecznością Pragi. Czasami pomagali chrześcijanom w ich ulubionym

zajęciu zabijania się nawzajem, a wielka flaga zezwalała na dawanie świadectwa odwagi, z jaką
wspierali katolickiego Ferdynanda przeciw protestanckim Szwedom.

Praskie getto było jednym z pierwszych ustanowionych w Europie, a w maleńkiej, ciągle jeszcze

istniejącej synagodze prascy Żydzi modlili się przez osiemset lat. Ich kobiety nabożnie słuchały
modlitw przez otwory zrobione dla nich w grubych ścianach.

Żydowski cmentarz nieopodal - „Bethchajim", czyli „Dom Życia" - wygląda, jakby wybuchnął razem z

umarłymi. Na tym wąskim cmentarzu było prawem wieków, że tu i teraz muszą spoczywać kości
Izraela. Tak więc zniszczone i rozbite nagrobki leżą zgromadzone w wielkim nieładzie, przewrócone i
obalone przez walczące zastępy.

Mury getta dawno zburzono, ale prascy Żydzi nadal trzymają się ich cuchnących szlaków, które są

szybko zastępowane przez ładne, nowe ulice, zmieniające tę dzielnicę w najprzyjemniejszą część
miasta.

W Dreźnie doradzono nam, żeby w Pradze nie mówić po niemiecku. Od lat animozje między

niemiecką mniejszością i czeską większością wzbudzają wściekłość wśród Czechów. Na niektórych
ulicach Pragi omyłkowe wzięcie za Niemca jest niewygodne dla przybysza, który nie jest zbyt mocny w
nogach. My jednakże rozmawialiśmy po niemiecku na pewnych ulicach miasta. Chodziło o rozmowę
po niemiecku albo niemówienie wcale. Podobno język czeski jest bardzo stary. Jego alfabet składa się
z czterdziestu dwóch liter, co na pewno przemawia do cudzoziemca z Chin. Tego języka nie można
się uczyć w pośpiechu. Zdecydowaliśmy więc, że mniejszym ryzykiem było dla nas mówienie po
niemiecku. Rzeczywiście, nie spotkała nas z tego powodu żadna krzywda. Powodów mogę się tylko
domyślać. Prażanin jest nadzwyczaj bystrą osobą. Jakiś delikatny fałsz akcentu, drobna gramatyczna
nieścisłość, która mogła się zakraść do naszego niemieckiego, odkryła fakt, że mimo wszystkich
pozorów nie jesteśmy rodowitymi Niemcami. Nie podkreślam tego, sugeruję tylko jako możliwość.
Jednakże aby uniknąć niepotrzebnego niebezpieczeństwa, zwiedzaliśmy miasto w towarzystwie
przewodnika.

Żaden z oprowadzających mnie przewodników nie był doskonały. Ten miał dwie wady. Jego

angielski był zdecydowanie słaby. Właściwie trudno nazwać ten język angielskim. Chyba to nie była
jego wina. Uczył się angielskiego od szkockiej damy. Rozumiem szkocki dość dobrze - jest konieczny,

- 43 -

żeby orientować się w modnej angielskiej literaturze. Ale żeby zrozumieć szkocki ze słowiańskim
akcentem, czasami złagodzony przez niemieckie wstawki, to przerasta moją inteligencję.

Przez pierwszą godzinę było mi trudno uwolnić się od przekonania, że przewodnik się dusi. W

każdej chwili oczekiwaliśmy, że umrze na naszych rękach. W ciągu poranka przyzwyczailiśmy się do
niego i uwolniliśmy się od chęci obalenia go na ziemię i zdarcia z niego ubrania za każdym razem,
kiedy otwierał usta. Później zaczęliśmy rozumieć część tego, co mówił, i to przywiodło nas do odkrycia
jego drugiej wady. Zdaje się, że wynalazł środek na porost włosów, do którego reklamy przekonał
miejscowego aptekarza. Połowę czasu poświęcił nie urokom Pragi, ale zachwalaniu korzyści, jakie
wynikną dla rodzaju ludzkiego z użycia tej mikstury. Zamiast ze zwyczajowym zapałem wywołanym
widokami i architekturą spotykaliśmy się z entuzjazmem, który przejawiał do nieszczęśliwców
stosujących jego lekarstwo. Skutek był taki, że nie można go było utrzymać z dala od tego tematu.
Zrujnowane pałace i kruszejące kościoły zbywał lakonicznym stwierdzeniem jako zwykłe błahostki,
negując niezdrowy pociąg do ruin. Uważał, że jego obowiązkiem nie jest mówienie nam o tym, co
zniszczył czas, ale raczej skierowanie naszej uwagi na możliwości naprawy. Co nam po bohaterach z
rozbitymi głowami czy po łysych świętych. Nasze zainteresowania powinny się koncentrować na
świecie żywych, na pannach z pięknymi warkoczami albo warkoczami, jakie mogłyby mieć dzięki
rozsądnemu użyciu „Kophkeo", lub młodych mężczyznach z obfitymi wąsami, jak to pokazano na
etykiecie.

W swoim umyśle nieświadomie dzielił świat na dwie części. Przeszłość („przed użyciem") -

chorowity, nieprzyjemnie wyglądający, niezbyt interesujący świat. Przyszłość („po użyciu") - tłusty,
wesoły, błogosławiony przez Boga rodzaj świata. I to czyniło go niezdolnym do roli przewodnika po
średniowiecznej scenerii historycznej. Każdemu z nas posłał rzeczoną butelkę do hotelu. Wydaje się,
że w początkowym okresie naszej znajomości nieświadomie prosiliśmy o to. Osobiście ani tego
specyfiku nie chwaliłem, ani nie krytykowałem. Długa seria rozczarowań zniechęciła mnie. Do tego
trzeba dodać co prawda słaby, ale nieustanny zapach parafiny, który zwracał uwagę, zwłaszcza jeśli
chodzi o żonatych. Obecnie nigdy nie używam nawet próbki. Swoją butelkę oddałem George'owi.
Prosił o nią, żeby wysłać ją znaj ornemu w Leeds. Dowiedziałem się potem, że Harris oddał mu także
swoją butelkę.

Apetyt na cebulę przyczepił się do naszej wycieczki, od kiedy opuściliśmy Pragę. George też to

zauważył. Przypisuję to upodobaniu do czosnku w europejskiej kuchni. W Pradze Harris i ja zrobiliśmy
coś dobrego dla George'a. Od jakiegoś czasu zauważyliśmy, że George darzył zbyt dużą atencją piwo
marki Pilzner. To niemieckie piwo jest podstępnym napojem, szczególnie podczas upałów, i nie
można go pochłaniać w dowolnej ilości. Nie idzie do głowy, ale po pewnym czasie psuje talię pijącego.
Wyjeżdżając do Niemiec, mówiłem sobie: „Nie będę pił żadnego niemieckiego piwa. Tylko miejscowe,
białe wino z odrobiną wody sodowej, może sporadycznie Ems czy podpiwek. Ale piwo - nigdy, a w
każdym razie rzadko".

To była dobra i mądra decyzja, którą zalecam wszystkim turystom. Chciałbym tylko samemu jej się

trzymać. Choć nalegałem, George odmówił poddania się tak ciężkim ograniczeniom. Powiedział, że
niemieckie piwo jest dobre, byle pić je z umiarem.

- Jedna szklanka rano, a jedna wieczorem, no może dwie. To nikomu nie zaszkodzi.
Być może miał rację. Ale to właśnie jego pół tuzina szklanek było tym, co niepokoiło Harrisa i mnie.
- To dziedziczne, jak mi wyjaśnił. Wygląda na to, że jego rodzina zawsze była spragniona.
- Jest jeszcze woda „Apollinaris" - odpowiedział Harris - która, jak sądzę, z małą wyciśniętą cytryną

jest praktycznie nieszkodliwa. Myślę o jego sylwetce. Straci całą naturalną elegancję.

Omówiliśmy sprawę i - niech nam Bóg dopomoże - ułożyliśmy plan. Właśnie ustawiono nowy

pomnik celem przyozdobienia miasta. Zapomniałem już, kogo upamiętniał. Pamiętam tylko
najważniejsze, a mianowicie, że był to rodzaj zwykłego, ulicznego pomnika, przedstawiający zwykłego
mężczyznę ze zwykłą sztywną szyją, jadącego na zwykłym koniu, który jak zwykle stoi na zadnich
nogach, przednimi bijąc powietrze.

Ale w szczegółach pomnik był indywidualny. Zamiast zwyczajnego miecza czy buławy mężczyzna

trzymał w ręce powiewający kapelusz z piórami, a koń, zamiast zwykłej kaskady ogona, miał jakiś
mizerny dodatek, który zdawał się nie pasować do jego ostentacyjnego zachowania. Czuło się, że koń
z takim ogonem nie paradowałby w ten sposób.

Pomnik stał na małym skwerku nieopodal mostu Karola, ale był tam tylko chwilowo. Przed

ostateczną decyzją, gdzie go postawić, ojcowie miasta bardzo rozsądnie zdecydowali przeprowadzić
praktyczną próbę, w którym miejscu będzie najlepiej wyglądał. Jednocześnie zrobiono trzy kopie
posągu - ładne, drewniane profile, które z bliska nie wyglądały zbyt dobrze, ale jeśli patrzeć na nie z

- 44 -

pewnej odległości, dawały wszystkie niezbędne efekty. Jeden z nich ustawiono w pobliżu mostu
Franciszka Józefa, drugi na otwartej przestrzeni za teatrem, a trzeci w samym środku placu Wacława.

- Jeśli George o tym nie wie - powiedział Harris (od godziny spacerowaliśmy sami, podczas gdy on

został w hotelu, aby napisać list do cioci) - jeśli nie widział tych pomników, to z ich pomocą możemy
sprawić, by był lepszym i chudszym człowiekiem, i to jeszcze dziś wieczorem.

W czasie obiadu wysondowaliśmy go i przekonaliśmy się, że nie ma o tym pojęcia. Bocznymi

ulicami powędrowaliśmy na plac, gdzie stał prawdziwy posąg. George przechodził, patrząc na niego
przelotnie, jak zwykle na pomniki, ale nalegaliśmy, żeby się zatrzymał i obejrzał go sumiennie.
Poprowadziliśmy go cztery razy dookoła i pokazaliśmy mu posąg ze wszystkich możliwych stron.
Sądzę, że raczej się tym znudził, chociaż nasz obiekt miał zrobić na nim wrażenie. Opowiedzieliśmy
mu historię człowieka, który dosiadał tego konia, wymieniliśmy nazwisko artysty, który wyrzeźbił
posąg, podaliśmy, ile ważyło to dzieło i jakie było wysokie. Wpasowaliśmy ten pomnik do systemu.
Sprawiliśmy, że George wiedział o nim więcej niż o czymkolwiek innym. Nasączyliśmy go tym
posągiem i w końcu pozwoliliśmy odejść, pod warunkiem że przyjdzie tu z nami rano, kiedy pomnik
będzie lepiej widać, i w tym celu dopilnowaliśmy, żeby zapisał w notesie miejsce, gdzie stoi. Potem
poszliśmy z nim do jego ulubionej piwiarni, usiedliśmy i opowiadaliśmy anegdoty o ludziach
nieprzyzwyczajonych do niemieckiego piwa i pijących go zbyt dużo, którzy odeszli w szaleństwie,
ogarnięci morderczą manią. Opowiadaliśmy o ludziach, którzy umarli młodo na skutek picia
niemieckiego piwa, o kochankach, których niemieckie piwo rozdzieliło na zawsze z pięknymi
dziewczętami.

O dziesiątej wieczór ruszyliśmy spacerkiem do hotelu. Była burzowa noc, z ciężkimi chmurami

przepływającymi w świetle księżyca. Harris powiedział:

- Wracajmy inną drogą. Chodźmy nad rzekę. Tam jest pięknie przy księżycu.
Po drodze Harris opowiedział smutną historię o pewnym człowieku, którego znał, a który teraz jest

w domu dla obłąkanych. Stwierdził, że przypomniała mu się ta historia, bo dokładnie w taką noc
spacerował z tym biednym człowiekiem, kiedy widział go po raz ostatni. Przechadzali się wzdłuż
Tamizy i wtedy tamten go przeraził, mówiąc, że widział posąg księcia Wellingtona na rogu
Westminster Bridge, chociaż, jak wszystkim wiadomo, stoi on na Piccadilly.

Działo się to dokładnie w momencie, kiedy podeszliśmy do pierwszej z tych drewnianych kopii

pomnika. Zajmowała środek małego, otoczonego poręczami skweru po przeciwnej stronie drogi.
George nagle przystanął i oparł się o ścianę nabrzeża.

- Co się stało? - spytałem. - Masz zawroty głowy?
- Troszkę - odpowiedział. - Odpocznijmy chwilę.
Stał z oczami utkwionymi w posąg. Odezwał się ochrypłym głosem:
- Jeśli już mówimy o pomnikach, to zawsze uderza mnie w nich to, że są do siebie tak bardzo

podobne.

Harris powiedział:
- Nie mogę się z tobą zgodzić - obrazy, owszem, niektóre obrazy są do siebie podobne, ale z

pomnikami to całkiem inna sprawa. Chociażby ten pomnik, który widzieliśmy wcześniej dziś
wieczorem - ciągnął Harris - zanim weszliśmy do sali koncertowej. Przedstawiał mężczyznę
siedzącego na koniu. W Pradze możesz zobaczyć inne posągi mężczyzn na koniu, ale zupełnie
niepodobne do tamtego.

- Tak, są podobne - upierał się George. - Wszystkie są podobne. Zawsze jest ten sam koń i ten sam

jeździec. One są wszystkie bardzo podobne. To nonsens mówić, że nie są.

Wydawał się rozgniewany na Harrisa.
- Dlaczego tak myślisz? - spytałem.
- Dlaczego? - odciął się George, tym razem zwracając się do mnie. - Spójrz na tę przeklętą rzecz.
- Jaką przeklętą rzecz? - zapytałem.
- Na tę, tam - powiedział George. - Spójrz. To jest ten sam koń z połówką ogona, stojący na

zadnich nogach. Ten sam człowiek bez kapelusza, ten sam...

- Mówisz teraz o pomniku, który widzieliśmy na Ringplatz - odezwał się Harris.
- Nie, nie o tym - odpowiedział George. - Mówię o tym pomniku, tutaj!
- Jakim pomniku? - spytał Harris.

- 45 -

George patrzył na Harrisa, który potrafi, jeśli się postara, być niezłym aktorem. Jego twarz wyrażała

przyjazny smutek zmieszany z niepokojem. Wtedy George spojrzał na mnie. Usiłowałem, na ile
potrafiłem, naśladować wyraz twarzy Harrisa, dodając od siebie nutę wyrzutu.

- Chcesz dorożkę? - powiedziałem najprzyjaźniej, jak umiałem. - Skoczę po nią.
- Po diabła mi dorożka?! - spytał niegrzecznie. - Czy wy nie znacie się na żartach? Zupełnie jak

stare baby. - To mówiąc, przebiegł przez most, zostawiając nas w tyle.

- Cieszę się, że to był tylko żart - powiedział Harris, kiedy go dogoniliśmy. - Widziałem przypadek

rozmiękczenia mózgu, który zaczął się...

- Och, jaki z ciebie mądrala - odciął się George. - Wiesz wszystko.
Zrobił się naprawdę nieprzyjemny. Poprowadziliśmy go za teatr na brzeg rzeki. Powiedzieliśmy, że

jest to najkrótsza droga i tak faktycznie było. Na placyku za teatrem stała druga z drewnianych kopii.
George spojrzał na nią i znowu go zamurowało.

- Co się stało? - zapytał uprzejmie Harris. - Chyba nie jesteś chory?
- Nie wierzę, że to jest najkrótsza droga - powiedział George.
- Zapewniam cię, że tak - perswadował Harris.
- A więc pójdę inną - odparł George.
Odwrócił się i odszedł, a my jak przedtem, podążyliśmy za nim.
Wzdłuż Ferdinand Strasse mówiliśmy o prywatnych zakładach dla obłąkanych, które, jak twierdził

Harris, nie były w Anglii dość dobrze prowadzone. Opowiadał o pewnym swoim przyjacielu, pacjencie
takiego zakładu, gdy George mu przerwał:

- Wydaje się, że masz sporo przyjaciół w domach wariatów.
Powiedział to najbardziej obraźliwym tonem, jakby chciał zasugerować, że właśnie tam Harris

znalazł najwięcej przyjaciół. Ale Harris nie rozzłościł się, tylko całkiem delikatnie odpowiedział:

- To faktycznie dziwne, kiedy pomyśleć o tym, jak wielu z nich prędzej czy później tam skończyło.

Czasem się boję, że teraz...

Na rogu placu Wacława Harris, który był kilka stóp przed nami, zatrzymał się.
- To chyba dobra droga, nieprawdaż? - powiedział, wsadzając ręce do kieszeni i patrząc z

podziwem wzdłuż ulicy.

George i ja przystanęliśmy również. Dwieście jardów od nas na samym środku stał trzeci upiorny

pomnik. Myślę, że był najlepszy z trzech, najbardziej podobny i zwodniczy. Stał, odcinając się od
nieba: koń na tylnych nogach z ciekawie przyciętym ogonem, jeździec z gołą głową, wskazujący
zdobnym w pióra kapeluszem całkiem już widoczny księżyc.

- Myślę, że jeśli nie macie nic przeciw temu - odezwał się George prawie patetycznie, agresja

całkiem mu minęła - podjedziemy dorożką.

- Sądzę, że wyglądasz dziwnie - powiedział uprzejmie Harris. - To coś z głową, czyż nie?
- Przypuszczalnie tak - przyznał George.
- Zauważyłem, jak to się nasila - powiedział Harris - ale nie chciałem o tym mówić. Wydaje ci się, że

coś widzisz - mam rację?

- Nie, nie, to nie to - odrzekł szybko George. - Nie wiem, co mi jest.
- Ja wiem - stwierdził uroczyście Harris - i powiem ci. To niemieckie piwo, które pijesz. Znam

przypadek, kiedy pewien człowiek...

- Nie mów mi o nim teraz - przerwał mu George. - Myślę, że to prawda, ale jakoś nie czuję się na

siłach, żeby tego słuchać.

- Nie przywykłeś do pilznera - powiedział Harris.
- Zrezygnuję z piwa od dzisiaj wieczór - zgodził się George. - Myślę, że masz rację. Jakoś do mnie

nie pasuje.

Zabraliśmy go do domu i wsadziliśmy do łóżka. Był bardzo spokojny i okazywał wdzięczność.

Następnego wieczoru, po całodziennej jeździe, mając za sobą całkiem dobry obiad, przy cygarach,
usunąwszy luźne przedmioty z jego zasięgu, opowiedzieliśmy George'owi o podstępie, jaki
zaplanowaliśmy dla jego dobra. Kiedy skończyliśmy, spytał:

- Ile kopii tego pomnika widzieliśmy?
- Trzy - odpowiedział Harris.
- Tylko trzy? - zdziwił się George. - Jesteście pewni?

- 46 -

- Tak - odrzekł Harris. - A dlaczego pytasz?
Sądzę, że niezupełnie uwierzył Harrisowi.

Z Pragi pojechaliśmy przez Karlsbad do Norymbergi. Podobno prawdziwi Niemcy, jak umierają,

mówią, że jadą do Karlsbadu, tak samo jak prawdziwi Amerykanie do Paryża. Nie bardzo w to wierzę,
zważywszy na to, że to zbyt małe miejsce i bez żadnych wygód dla tłumu.

W Karlsbadzie wstaje się o piątej. Jest to modna godzina na przechadzkę, kiedy orkiestra gra pod

kolumnadą, a od szóstej do ósmej rano Sprudel jest wypełniony stłoczonym, ściśniętym tłumem na
całą milę. Można tu usłyszeć więcej języków, niż odbijało się echem na wieży Babel. Polscy Żydzi,
rosyjscy książęta, chińscy mandaryni i tureccy paszowie, Norwegowie wyglądający, jakby wyszli ze
sztuk Ibsena, kobiety z Boulevardes, hiszpańscy grandowie i angielskie hrabiny, górale z Czarnogóry i
milionerzy z Chicago - wszystkich ich można spotkać co tuzin jardów. Karlsbad ma dla swoich gości
każdy luksus, wszystko z wyjątkiem pieprzu. Nie można go dostać za żadne pieniądze na pięć mil od
miasta. To, co możesz tu dostać bez pieniędzy, sprawia, że nie warto wyjeżdżać. Dla czterech piątych
karlsbadzkich kuracjuszy pieprz jest trucizną i dla dobra kuracji został troskliwie usunięty z całej
okolicy. Pieprzne grupy zbierają się w Karlsbadzie celem podróży do jakiegoś miejsca bez tych
ograniczeń i tam pozwalają sobie na „pieprzne orgie".

Norymberga rozczarowuje tych, którzy oczekiwali wyglądu średniowiecznego miasta. Sporo tu

osobliwych zakątków i malowniczych widoków, ale wszędzie otoczone są przez wdzierającą się
nowoczesność i nawet jeśli coś jest starożytne, nie jest tak stare, na jakie wygląda. Mimo to
Norymberga jest jak wciąż idealnie wyglądająca dama, w wieku nieco trudnym, żeby zajść w ciążę,
pokryta świeżą farbą i stiukami, lśniącymi w gazowych płomieniach i elektrycznym świetle. Jednakże,
patrząc uważniej, można dojrzeć jej pomarszczone ściany i szare wieże.

ROZDZIAŁ 9.

Harris łamie prawo - Pomocny człowiek: niebezpieczeństwa, które go dręczą - Postępy George 'a

na drodze zbrodni - Ci, do których Niemcy przybywają jako skarb i błogosławieństwo - Angielski
grzesznik: jego rozczarowania - Niemiecki grzesznik: jego wyjątkowe korzyści - Coś, czego nie
możesz zrobić z łóżkiem - Niedroga wada - Niemiecki pies: jego głupia dobroć - Złe zachowanie
chrząszcza - Ludzie, którzy zachowują się tak, jak powinni - Mały niemiecki chłopiec - Jego
umiłowanie legalności - Jak zawieruszyć się z dziecięcym wózkiem - Niemiecki student: jego skarcona
premedytacja.

WSZYSCY trzej, w ten czy inny sposób, między Norymbergą a Szwarcwaldem, narobiliśmy sobie

kłopotów. W Stuttgarcie zaczął Harris, obrażając urzędnika.

Stuttgart jest uroczym miastem, czystym i jasnym, takim mniejszym Dreznem. Dodatkową atrakcją

jest to, że prawie nie trzeba zbaczać z drogi, żeby zobaczyć: średniej wielkości galerię obrazów, małe
muzeum starożytności i pół pałacu. Na tym kończysz zwiedzanie i już możesz się bawić.

Harris nie wiedział, że obraża urzędnika. Wziął go za strażaka (wyglądał na niego) i nazwał go

dummer Esel.

W Niemczech nie wolno urzędnika nazwać głupim osłem, choć niewątpliwie ten właśnie nim był. A

oto, co się zdarzyło. W Stadtgarten Harris chciał wyjść i widząc przed sobą otwartą bramę, przekroczył
drut rozciągnięty w poprzek ulicy.

Harris utrzymuje, że nie zauważył tabliczki z napisem: „Durchgang verboten", która niewątpliwie

wisiała na drucie

Człowiek, który stał przy bramie, zatrzymał Harrisa i pokazał mu tabliczkę. Harris mu podziękował i

przeszedł. Mężczyzna poszedł za nim i wyjaśnił, że takie traktowanie sprawy jest niedozwolone. Żeby
wszystko było jasne, trzeba nadmienić, że Harris powinien cofnąć się przez drut z powrotem do
ogrodu. Harris powiedział urzędnikowi, że napis głosi „przejście wzbronione" i dlatego, gdyby wszedł

- 47 -

do ogrodu, złamałby prawo po raz drugi. Ten sobie to przemyślał i zasugerował, że aby uniknąć
kłopotu, Harris powinien wrócić do ogrodu przez właściwe wejście, które było za rogiem, a następnie
natychmiast wyjść przez tę samą bramę. Wtedy Harris nazwał go głupim osłem. Kosztowało nas to
stracony dzień, a Harrisa czterdzieści marek.

Poszedłem w jego ślady w Karlsruhe, kradnąc rower. Nie chciałem ukraść roweru, próbowałem

tylko być usłużny. Pociąg zaczynał ruszać, kiedy zauważyłem, że rower Harrisa jest ciągle w wagonie
bagażowym - jak wtedy myślałem. Nikt mi nie pomógł. Wskoczyłem do wagonu i wyciągnąłem go w
ostatniej chwili. Prowadząc pojazd tryumfalnie przez peron, zobaczyłem rower Harrisa stojący przy
ścianie za jakimiś kankami na mleko. Rower, który uratowałem, nie należał do Harrisa, ale do całkiem
innego człowieka. Byłem w niezręcznej sytuacji. W Anglii powinienem pójść do zawiadowcy i wyjaśnić
swoją pomyłkę. Ale w Niemczech nie zadowolą się wyjaśnieniem takiego drobiazgu przez jednego
człowieka. Ciągną cię, żebyś się tłumaczył przed pół tuzinem ludzi i jeśli któregoś z tych pół tuzina nie
ma pod ręką albo nie ma czasu cię wysłuchać, mają zwyczaj zatrzymać cię na noc, żebyś wytłumaczył
się następnego ranka.

Myślałem, że wystarczy usunąć rower z zasięgu wzroku, a potem bez żadnej demonstracji czy

zamieszania oddalić się spacerkiem. Znalazłem drewutnię, która wydawała się odpowiednia,
wprowadziłem do niej rower, kiedy niestety jakiś urzędnik kolejowy w czerwonej czapce, z miną
emerytowanego marszałka polnego, zauważył mnie i wszedł do środka, po czym zapytał:

- Co pan robi z tym rowerem?
- Mam zamiar zostawić go w tej drewutni, żeby nie zawadzał - odpowiedziałem.
Próbowałem tonem głosu dać mu do zrozumienia, że przeprowadziłem przemyślaną i potrzebną

akcję, za którą władze kolei powinny mi podziękować, ale nie zareagował.

- Czy to pana rower? - zapytał.
- No... niezupełnie - odpowiedziałem.
- Czyj więc jest?! - zapytał ostro.
- Nie mogę panu powiedzieć - odrzekłem. - Nie wiem, czyj to rower.
- Skąd pan go zabrał? - padło następne pytanie. Jego ton był podejrzliwy i niemal obraźliwy.
- Wziąłem go - odpowiedziałem z tak spokojną godnością, na jaką mogłem się w tej chwili zdobyć -

wziąłem go z pociągu. Faktem jest - kontynuowałem szczerze - że popełniłem omyłkę.

Nie dał mi skończyć. Powiedział tylko, że też tak myślał, i dmuchnął w gwizdek.
To, co wydarzyło się potem, o ile pamiętam, nie było wcale zabawne. Przez cudowny przypadek -

można powiedzieć, że to Opatrzność czuwała nad nami - incydent zdarzył się w Karlsruhe, gdzie
miałem przyjaciela Niemca, urzędnika pewnej rangi. Gdybym miał pecha i nie byłoby to w Karlsruhe
albo mojego przyjaciela nie byłoby w domu... - nie chcę się nad tym rozwodzić. Wyszedłem z tego -
jak mówią - o mały włos. Chciałbym dodać, że opuściłem Karlsruhe bez plamy na honorze, ale to nie
byłaby prawda. W kręgach policyjnych moje uwolnienie jest uważane za pewne naruszenie
sprawiedliwości.

Ale wszystkie mniejsze grzechy bledną wobec grzechu bezprawia popełnionego przez George'a.

Incydent z rowerem zawstydził nas wszystkich, a w wyniku tego obaj zgubiliśmy George'a. Później
wyszło na jaw, że czekał na nas na zewnątrz posterunku, ale w tym czasie tego nie wiedzieliśmy.
Myśleliśmy, że być może pojechał sam do Baden-Baden. Gorączkowo uchodząc z Karlsruhe i nie
przemyślawszy sytuacji, wskoczyliśmy do następnego pociągu i przeżyliśmy horror. Kiedy George
zmęczony czekaniem wrócił na stację, przekonał się, że odjechaliśmy, a razem z nami jego bagaż.
Harris miał przy sobie jego bilet. Ja służyłem za bankiera dla nas wszystkich, tak więc George mógł
mieć w kieszeni tylko trochę drobniaków. Później usprawiedliwiał się, że z tego powodu rozpoczął
karierę zbrodniarza, jak to bezdusznie stwierdzono w oficjalnym wezwaniu do sądu, w związku z czym
mnie i Harrisowi włosy stawały na głowach.

Trzeba wyjaśnić, że podróżowanie po Niemczech jest nieco skomplikowane. Kupujesz bilet na

stacji, z której wyjeżdżasz, do miejsca, do którego się udajesz. Mógłbyś myśleć, że masz już
umożliwioną podróż do celu, ale to nie wystarcza.

Kiedy twój pociąg nadjeżdża, usiłujesz się do niego wcisnąć, ale strażnik odprawia cię machnięciem

ręki. Gdzie są twoje listy uwierzytelniające? Pokazujesz mu swój bilet. Wyjaśnia ci, że to cię jeszcze
nie upoważnia do podróży. Zrobiłeś zaledwie pierwszy krok. Musisz wrócić do okienka po dodatek,
który nazywa się schnellzug bilet. Wracasz z tym biletem, myśląc, że masz kłopoty za sobą.
Pozwolono ci wsiąść i jak dotychczas wszystko w porządku. Ale nie powinieneś siadać gdziekolwiek,
nie powinieneś stać i nie powinieneś chodzić. Musisz mieć następny bilet, tym razem tzw. platz bilet,

- 48 -

który upoważnia cię do przebywania w pewnej strefie. Często zastanawiałem się, co może zrobić
człowiek, który uparł się, że weźmie tylko jeden bilet. Czy wolno mu będzie biec za pociągiem w
odległości sześciu stóp? Albo może przyczepi sobie etykietę i wsiądzie do wagonu towarowego? Albo
znowu, co zrobią z człowiekiem, który mając schnellzug bilet, stanowczo odmówi zakupu lub nie
będzie miał pieniędzy na platz bilet. Czy pozwolą mu leżeć na półce albo wisieć za oknem?

Wracając do George'a, miał tylko tyle pieniędzy, żeby kupić bilet trzeciej klasy na osobowy do

Baden-Baden - i to wszystko. Aby uniknąć dociekliwości konduktora, czekał, aż pociąg zacznie ruszać
i wtedy wskoczył do środka.

To był jego pierwszy grzech:
a) Wsiadanie do pociągu w biegu.
b) Po ostrzeżeniu przez urzędnika, żeby tego nie robił.

Drugi grzech:
a) Podróżowanie w wagonie wyższej klasy, niż opiewał na to posiadany bilet.
b) Odmowa zapłacenia różnicy w cenie, czego zażądał urzędnik. (George stwierdził, że „nie

odmówił", tylko po prostu powiedział konduktorowi, że nie ma forsy).

Trzeci grzech:
a) Podróżowanie w wagonie wyższej klasy od tej, na którą opiewał bilet.
b) Odmowa zapłacenia różnicy w cenie, której zażądał urzędnik. (Znowu George podaje w

wątpliwość dokładność raportu. Wywrócił kieszenie i zaoferował konduktorowi wszystko, co miał, to
znaczy około ośmiu pensów w niemieckiej walucie. Wyraził również chęć przesiadki do trzeciej klasy,
ale w tym pociągu jej nie było. Zaofiarował się, że pójdzie do wagonu bagażowego, ale oni tego nie
słyszeli).

Czwarty grzech:
a) Zajęcie miejsca siedzącego bez zapłaty za nie.
b) Wałęsanie się po korytarzu. (Kiedy zabronili mu siedzenia bez zapłaty, a nie mógł zapłacić,

trudno powiedzieć, co właściwie miał robić).

Ale w Niemczech wyjaśnienie nie jest usprawiedliwieniem i jego podróż z Karlsruhe do Baden-

Baden była prawdopodobnie jedną z najdroższych, jakie zanotowano.

Zastanawiając się nad łatwością i częstością, z którą można w Niemczech wpaść w kłopoty, trzeba

stwierdzić, że ten kraj jest miły i błogosławiony dla przeciętnego, młodego Anglika. Dla studenta
medycyny, dla zjadacza obiadów w Temple, dla oficera na urlopie życie w Londynie jest męczące.
Zdrowy Brytyjczyk oddaje się przyjemnościom bezprawnie, inaczej nie sprawia mu to satysfakcji. Nic,
co może zrobić bez wysiłku, nie sprawia mu żadnej przyjemności. Mieć jakiekolwiek kłopoty - oto, co
budzi w nim błogość. Obecnie Anglia daje mu mało okazji w tym względzie. Wpakowanie się w kłopoty
wymaga dużo uporu ze strony młodego Anglika.

Pewnego dnia rozmawiałem o tym z naszym starszym opiekunem kościelnym. Był to ranek

dziesiątego listopada i obaj przeglądaliśmy, nieco zaniepokojeni, doniesienia policyjne. Jak zwykle,
grupa młodych ludzi zakłóciła spokój nocy poprzedzającej Criterion. Mój przyjaciel, opiekun kościelny,
miał synów, a ja siostrzeńca, nad którym roztaczam ojcowską opiekę, a który, jak sądzi jego
kochająca matka, przebywa w Londynie jedynie w celu studiowania inżynierii. Przez szczęśliwy
przypadek nie znaleźliśmy na liście żadnych znajomych nazwisk spośród zatrzymanych w areszcie i
uspokojeni zaczęliśmy moralizować na temat szaleństwa i deprawacji młodzieży.

- To bardzo znamienne - powiedział mój przyjaciel, opiekun kościelny - jak Criterion zmusza do

zachowania tradycji pod tym względem. Kiedy ja byłem młody, nigdy wieczorem nie obyło się bez
awantury w czasie Criterionu.

- Zupełny bezsens - zauważyłem.
- To takie monotonne - odpowiedział. - Nie mam pojęcia - ciągnął, a przez jego pomarszczoną

twarz przebiegł marzycielski uśmiech - jak można być niewymownie zmęczonym spacerem z
Piccadilly Circus na posterunek policji przy Vine Street. W końcu co mieliśmy lepszego do roboty. Po

- 49 -

prostu nic. Czasem mogliśmy zgasić lampę uliczną, a ktoś mógł przyjść i zapalić ją znowu. Jeśli ktoś
obrażał gliniarza, on po prostu nie zwracał na to uwagi. Nawet nie wiedział, że jest obrażany, a jeśli
wiedział, wydawał się o to nie dbać. Mogłeś walczyć z portierem z Covent Garden, jeśli cię cieszyły
takie rzeczy. Ogólnie mówiąc, portier najlepiej na tym wychodził, a ciebie kosztowało to pięć
szylingów, a kiedy nie podał ceny, było to nawet pół korony. Nigdy nie uważałem tego sportu za
szczególnie pobudzający. Próbowałem kiedyś powozić dwukołową dorożką. Zawsze było to uważane
za szczyt nowoczesności. Kiedyś późno w nocy ukradłem ją sprzed jakiegoś domu publicznego na
Dean Street i pierwszą rzeczą, jaka mi się przytrafiła, było zatrzymanie dorożki przez starszą panią z
trojgiem dzieci na Golden Square. Dwoje z nich płakało, a trzecie prawie spało. Zanim zdążyłem
uciec, wrzuciła dzieciaki do dorożki, wzięła mój numer, zapłaciła mi, jak powiedziała, szylinga ponad
urzędową taryfę i skierowała pod adres nieco poza miejsce, które nazwała północnym Kensingtonem.
Bogiem a prawdą to miejsce okazało się drugim końcem Willesden. Koń był zmęczony, a droga
zabrała nam ponad dwie godziny. Była to najpowolniejsza przejażdżka, w jakiej kiedykolwiek brałem
udział. Próbowałem raz czy dwa przekonać dzieci, że odwiozę je z powrotem do starszej pani, ale za
każdym razem kiedy otwierałem okienko w dachu, żeby z nimi pomówić, najmłodszy chłopiec
zaczynał płakać, a kiedy oferowałem innym woźnicom zamianę kursu, większość odpowiadała mi
słowami modnej wówczas piosenki: „Och, George, czy nie myślisz, że posuwasz się trochę za
daleko?".

Jeden z nich zaofiarował się, że zawiezie mojej żonie moje ostatnie przesłanie. Inny obiecał

zorganizować ekspedycję celem odkopania mnie na wiosnę.

Kiedy wsiadłem na kozioł, wyobraziłem sobie, że zawiozę starego, surowego pułkownika do

jakiegoś pustego, pozbawionego dorożek rejonu, pół tuzina mil stąd, i tam zostawię go klnącego na
krawężniku. To mogłaby być dobra, sportowa zabawa albo i nie, zależnie od okoliczności i pułkownika.

Pomysł wycieczki na odległe przedmieście w charakterze niańki całego przedszkola bezradnych

dzieci nigdy nie przyszedł mi do głowy. Londyn - ciągnął, wzdychając mój przyjaciel, opiekun kościelny
- wymaga wysiłków, dostarczając niewiele okazji miłośnikom nielegalnych przedsięwzięć.

Z drugiej strony, teraz w Niemczech o kłopoty nie trzeba się prosić. Tu jest wiele rzeczy, których nie

wolno robić, a które są całkiem łatwe do zrobienia. Każdemu młodemu Anglikowi tęskniącemu za
kłopotami, których nie może zaznać we własnym kraju, doradzałbym kupno biletu do Niemiec w jedną
stronę, bo powrotny, leżąc miesiąc, mógłby się zmarnować.

W policyjnym przewodniku po Vaterlandzie młody Anglik znajdzie listę występków, których

dokonanie podniecająco go zainteresuje. W Niemczech nie wolno wywieszać łóżka za okno. Mógłby
od tego zacząć. Bujanie łóżka za oknem wpędziłoby Anglika w kłopoty jeszcze przed śniadaniem. W
domu sam mógłby zwisać z okna i nikt nie miałby nic przeciw temu, pod warunkiem że nie zasłaniałby
komuś światła albo nie zerwałby się i nie zranił jakiegoś przechodnia poniżej.

W Niemczech nie wolno chodzić po ulicach w przebraniu. Pewien mój znajomy szkocki góral, który

przyjechał spędzić zimę w Dreźnie, pierwszych kilka dni pobytu strawił, dyskutując o tym z saskim
rządem.

Zapytali, co robi w tym przebraniu. Nie był miłym rozmówcą. Powiedział, że je nosi. Wtedy zapytali,

dlaczego je nosi. Odpowiedział, że po to, żeby było mu ciepło. Powiedzieli szczerze, że mu nie wierzą,
i zakwaterowali w zamkniętym pomieszczeniu. Konieczne było osobiste zeznanie angielskiego
ministra, aby zapewnić władze, że szkocka spódniczka jest zwyczajowym ubraniem wielu
szanowanych, przestrzegających prawo brytyjskich obywateli. Przyjęli do wiadomości to stwierdzenie
jako notę dyplomatyczną, ale pozostali przy swoim przekonaniu do dziś. Przyzwyczaili się do
angielskiego turysty, ale dżentelmen z Leicestershire, zaproszony na polowanie przez kilku
niemieckich oficerów, po wyjściu z hotelu został natychmiast odprowadzony z koniem i dobytkiem, aby
wytłumaczył się ze swojej frywolności.

Inną rzeczą, której nie wolno robić na ulicach miast niemieckich, jest karmienie koni, osłów lub

mułów, czy to swoich własnych, czy też należących do innych ludzi. Jeśli chwyci cię nagła pokusa,
żeby nakarmić czyjegoś konia, musisz dogadać się ze zwierzakiem, żeby przyjął posiłek w jakimś
odpowiednio zatwierdzonym miejscu.

Nie wolno ci rozbijać szkła lub porcelany na ulicy ani w żadnym innym miejscu publicznym. Jeśli to

zrobisz, musisz pozbierać wszystkie kawałki. Co masz zrobić z tymi kawałkami, jak je już pozbierasz -
nie umiem powiedzieć. O ile mi wiadomo, nie wolno ci wyrzucić ich gdziekolwiek czy rozstać się z nimi
w jakikolwiek sposób. Przypuszczalnie oczekuje się, że będziesz je nosił ze sobą aż do śmierci, a
potem będziesz z nimi zakopany; być może jednak pozwolą ci je połknąć.

Na niemieckich ulicach nie wolno strzelać z kuszy. Niemiecki prawodawca nie zadowala się

przestępstwami przeciętnego człowieka - zbrodniami, które ktoś chce popełnić, ale nie musi -

- 50 -

dodatkowo martwi się wyobrażeniami tych wszystkich rzeczy, które wędrowny maniak może chcieć
zrobić.

W Niemczech nie ma paragrafu przeciwko ludziom stojącym na głowie na środku drogi: na to

jeszcze nie wpadli. Ale być może w najbliższym czasie jakiś niemiecki mąż stanu, będąc w cyrku i
widząc akrobatów, zastanowi się nad tym niedopatrzeniem. Wtedy natychmiast zabierze się do pracy i
naszkicuje klauzulę zabraniającą ludziom, pod karą grzywny, stania na głowach na środku drogi.

Urokiem niemieckiego prawa jest ustalona cena za każde wykroczenie. Nie musisz jak w Anglii nie

spać po nocach, zastanawiając się, czy skończy się na grzywnie, powiedzmy, czterdziestu szylingów,
czy trafiając na sędziego w nieszczęśliwym dla siebie momencie, dostaniesz siedem dni odsiadki. Tu
wiesz dokładnie, ile cię będzie kosztować cała zabawa. Możesz położyć pieniądze na stole, otworzyć
policyjny przewodnik i zaplanować swoje wakacje z dokładnością do pięćdziesięciu fenigów. Na
rzeczywiście tani wieczór polecałbym spacer niewłaściwą stroną chodnika po ostrzeżeniu, że tak nie
można robić. Obliczam, że wybierając swoją dzielnicę i trzymając się bocznych ulic, można
spacerować cały wieczór po złej stronie chodnika za nieco ponad trzy marki.

W niemieckich miastach nie wolno chodzić grupami „po zmroku". Nie jestem całkiem pewien, jak

wielu ludzi tworzy grupę, i żaden urzędnik, z którym rozmawiałem na ten temat, nie czuł się
kompetentny, żeby określić dokładną liczbę osób.

Pewnego razu spytałem mojego niemieckiego przyjaciela, który wybierał się do teatru z żoną,

teściową, pięciorgiem swoich dzieci, siostrą, jej narzeczonym i z dwiema siostrzenicami, czy nie sądzi,
że ryzykuje podpadnięcie pod to prawo. Nie przyjął mojej sugestii jako żartu. Rzucił okiem na całą
grupę.

- Och, nie przypuszczam - powiedział. - Widzisz, my wszyscy jesteśmy jedną rodziną.
- W paragrafie brak wzmianki o tym, czy rodzina to też grupa - odpowiedziałem. - Wspomina się po

prostu o „grupie". Nie mówię tego w jakimś niepochlebnym sensie, ale ujmując to etymologicznie,
osobiście jestem skłonny określić wasze zgromadzenie jako „grupę". Czy policja przyjmie taki sam
punkt widzenia, czy nie, to się okaże. Tylko cię ostrzegam.

Przyjaciel był skłonny zlekceważyć moje obawy, ale jego żona zdecydowała, że lepiej będzie nie

ponosić żadnego ryzyka rozbicia towarzystwa przez policję na samym początku wieczoru, więc
rozdzielili się, planując spotkanie wszystkich razem w holu teatru.

Inną pasją, którą musisz powstrzymać w Niemczech, jest wyrzucanie rzeczy przez okno. Koty nie

są żadnym usprawiedliwieniem. W czasie pierwszego tygodnia mojego pobytu w Niemczech byłem
ciągle budzony przez koty. Pewnej nocy ogarnęło mnie szaleństwo. Zebrałem mały arsenał - dwa albo
trzy kawałki węgla, kilka twardych gruszek, parę ogórków, jakieś jajko, które znalazłem na kuchennym
stole, butelkę po wodzie sodowej i jeszcze kilka przedmiotów tego rodzaju - i otworzywszy okno,
zbombardowałem miejsce, skąd zdawał się dochodzić hałas. Nie przypuszczam, żebym w cokolwiek
trafił. Nie znam człowieka, który by trafił w kota, z wyjątkiem być może przypadku, kiedy celuje w coś
innego. Znałem snajperów, zdobywców nagrody królowej, ludzi tego rodzaju, którzy strzelali do kotów
z rewolwerów z odległości pięćdziesięciu jardów i nigdy nie trafili. Często o tym myślałem. Nie ten jest
strzelcem wyborowym, kto trafia byka między oczy lub biegnącego jelenia, ale ten, kto mógłby się
pochwalić, że zastrzelił kota.

Tak czy owak, przepłoszyłem je. Być może jajko je rozdrażniło. Kiedy je brałem, zauważyłem, że

nie wygląda na świeże. Potem wróciłem do łóżka, mając nadzieję, że skończyłem sprawę.

Dziesięć minut później gwałtownie zadzwonił elektryczny dzwonek. Starałem się to zignorować, ale

dzwonił zbyt natarczywie, więc włożywszy szlafrok, zszedłem do bramy. Stał tam policjant. Miał
wszystkie rzeczy, które wyrzuciłem przez okno zebrane w stosik, naturalnie z wyjątkiem jajka.
Najwyraźniej je pozbierał.

- Czy te rzeczy są pańskie? - zapytał.
- Były moje, ale osobiście skończyłem z nimi. Każdy może je mieć - pan także.
Zignorował moją ofertę - powiedział:
- Pan wyrzucił te rzeczy przez okno.
- Ma pan rację - przyznałem. - Wyrzuciłem je.
- Dlaczego wyrzucił je pan przez okno? - zapytał.
Niemiecki policjant kieruje się swoistym kodem zadawania pytań, ułożonym specjalnie dla niego;

nigdy ich nie zmienia ani żadnego nie omija.

- Rzucałem przez okno w jakieś koty - odpowiedziałem.

- 51 -

- Jakie koty? - zapytał.
Takie pytanie mógł zadać tylko niemiecki policjant. Orzekłem z takim sarkazmem, jaki udało mi się

wyrazić swoim akcentem, że jest mi wstyd, ale nie potrafię mu powiedzieć, jakie to były koty.
Wyjaśniłem, że dla mnie osobiście były obce, ale jeśli policja zbierze razem wszystkie koty na
posterunku, zrobię przegląd i spróbuję rozpoznać je po wrzasku.

Niemiecki policjant nie zna się na żartach, chociaż wierzę, że jest wyznaczona spora grzywna za

żarty z niemieckiego munduru; nazywają to „znieważeniem urzędnika".

Odpowiedział, że nie jest obowiązkiem policji pomagać mi w rozpoznaniu kotów. Jej obowiązkiem

jest tylko nałożenie na mnie grzywny za wyrzucanie przedmiotów z okna.

Zapytałem, co powinien w Niemczech zrobić człowiek budzony przez koty noc po nocy. Wyjaśnił, że

mógłbym złożyć skargę przeciw właścicielowi kota, a wtedy policja mogłaby go upomnieć i, jeśli to
konieczne, nakazać zlikwidowanie kota. Kto miałby zlikwidować kota i co kot miałby robić w czasie
procesu - nie wyjaśnił.

Poprosiłem, żeby zaproponował, jak miałbym znaleźć właściciela kota. Pomyślał chwilę, a potem

zasugerował, że mógłbym śledzić kota aż do domu.

Nie byłem skłonny dłużej się z nim sprzeczać, gdyż mógłbym powiedzieć coś, co tylko pogorszyłoby

sprawę. Tak czy owak, nocna zabawa kosztowała mnie dwanaście marek. Od początku do końca
żaden z czterech niemieckich urzędników którzy przesłuchiwali mnie w tej sprawie, nie widział nic
absurdalnego w tym postępowaniu.

Ale w Niemczech większość ludzkich wad i głupoty ginie jako błahostki w porównaniu z ogromem

winy, jaką stanowi chodzenie po trawie. Nigdzie, w żadnych okolicznościach i nigdy nie możesz w
Niemczech chodzić po trawie. Trawa jest tam prawdziwym fetyszem. Położenie stopy na niemieckiej
trawie może być tak wielkim świętokradztwem jak taniec na mahometańskim dywaniku modlitewnym.

Prawdziwe psy szanują niemiecką trawę. Żaden niemiecki pies nie może marzyć o położeniu na

niej łapy. Jeśli w Niemczech widzisz psa pędzącego po trawie, z całą pewnością jest to pies jakiegoś
niezbyt obytego obcokrajowca.

W Anglii, kiedy nie chcemy wpuścić gdzieś psów, stawiamy drucianą siatkę wysoką na sześć stóp,

z kolcami na wierzchu. W Niemczech stawia się na środku tabliczkę z ogłoszeniem: „Hunden
verboten", a pies, który ma niemiecką krew, patrzy na tę tabliczkę i odchodzi daleko.

Pewnego razu widziałem w niemieckim parku, jak ogrodnik stąpał ostrożnie po trawie w filcowych

butach i przeniósł stamtąd chrząszcza, umieszczając go łagodnie, lecz stanowczo na żwirze, po czym
czuwał surowo nad owadem, patrząc, czy nie próbuje wracać na trawę, a chrząszcz, który wyglądał na
trochę zawstydzonego, szedł pospiesznie rynsztokiem i skręcił na ścieżkę oznaczoną Ausgang.

W niemieckich parkach osobne drogi są przeznaczone dla różnych członków społeczeństwa i

żadna osoba, pod groźbą utraty wolności lub majątku, nie może chodzić po drodze przeznaczonej dla
innych.

Są specjalne ścieżki dla „rowerzystów" i specjalne ścieżki dla „pieszych", aleje dla „jeźdźców", drogi

dla ludzi w lekkich pojazdach i drogi dla ludzi w ciężkich pojazdach, szlaki dla dzieci i „samotnych
pań". To, że nie ma jeszcze osobnych tras dla „łysych panów" albo „nowoczesnych kobiet", zawsze
uderzało mnie jako przeoczenie.

W Grosse Garten w Dreźnie natknąłem się na starszą panią, oszołomioną i stojącą bezradnie u

zbiegu siedmiu szlaków. Każdy z nich był strzeżony przez groźny napis ostrzegający wszystkich poza
tymi, dla których był przeznaczony.

- Przepraszam, że pana fatyguję - odezwała się starsza pani, słysząc, że mówię po angielsku i

czytam po niemiecku - ale czy mógłby pan powiedzieć mi, kim jestem i którędy mogłabym pójść?

Przyjrzałem się jej dokładnie. Doszedłem do wniosku, że jest „dorosła" i „piesza" i wskazałem jej

ścieżkę. Popatrzyła na nią i wydała się rozczarowana.

- Ale ja nie chcę tam iść - stwierdziła. - Czy nie mogę iść tamtędy?
- Wielkie nieba, skądże, proszę pani. Ta ścieżka zarezerwowana jest dla dzieci.
- Ale ja im nie zrobię żadnej krzywdy - powiedziała starsza pani z uśmiechem.
Nie wyglądała na taką, co mogłaby wyrządzić im jakąkolwiek krzywdę.
- Proszę pani - odpowiedziałem. - Gdyby to zależało ode mnie, zaufałbym pani i puścił panią tą

ścieżką, choćby mój pierworodny był na drugim jej końcu, aleja mogę tylko poinformować panią co do
praw, jakie obowiązują w tym kraju. Dla pani, dorosłej kobiety, ryzykowanie spaceru po tej ścieżce
prowadzi do pewnej grzywny, jeśli nie uwięzienia. Oto jest pani ścieżka, wyraźnie oznakowana: „Nur

- 52 -

für Fussgänger" i jeśli posłucha pani mojej rady, uda się pani wzdłuż tej dróżki. Nie wolno pani tu stać i
się wahać.

- Ale ona prowadzi trochę nie w tym kierunku, w którym chcę iść - zauważyła starsza pani.
- Ona prowadzi w kierunku, w którym powinna pani chcieć iść - odpowiedziałem i się rozstaliśmy.
W niemieckich parkach są specjalnie oznakowane siedzenia „Tylko dla dorosłych" (Nur für

Erwachsene) i mały niemiecki chłopiec, czytając napis, niepewny, czy może usiąść, przeszedł, polując
na miejsce, na którym dzieciom wolno odpoczywać. Dopiero tam ostrożnie usiadł, nie dotykając
stolarki zabłoconymi butami.

Wyobrażam sobie takie miejsce w parku Regent czy St. James oznakowane „Tylko dla dorosłych".

Każde dziecko na pięć mil wokoło próbowałoby dostać się na to siedzenie, wyrzucając z niego inne
dzieci. Co do „dorosłych", nigdy nie mogliby podejść bliżej niż na pół mili od ławki z powodu tłumu
dzieci.

Mały niemiecki chłopiec, który przypadkowo usiadłby na takim miejscu, nie czytając napisu,

zerwałby się zaraz po wytknięciu mu omyłki i odszedłby ze spuszczoną głową, czerwieniąc się ze
wstydu i żalu.

Nie to, żeby niemieckie dziecko było zaniedbane przez ojcowski rząd. W niemieckich parkach i

ogrodach publicznych są przewidziane dla niego specjalne miejsca (Spielplätze), wszystkie
zaopatrzone w stertę piachu. Tu może bawić się w robienie babek i budować zamki z piasku, ile dusza
zapragnie. Dla niemieckiego dziecka babka zrobiona z innego błota niż to, jawi się jako coś
niemoralnego - nie da mu żadnej satysfakcji, a jego dusza zbuntowałaby się przeciw takiej
nielojalności.

- Ta babka - mogłoby sobie powiedzieć - nie jest zrobiona z rządowego błota specjalnie

przeznaczonego do tego celu. Nie została wykonana w miejscu zaplanowanym i ustanowionym przez
rząd w celu robienia babek. Taka nielegalna babka nie przyniesie błogosławieństwa.

I dopóki jego ojciec nie zapłaci odpowiedniej grzywny, a dziecko nie otrzyma odpowiedniego lania,

sumienie będzie je niepokoić.

Inną wspaniałą rzeczą, będącą w Niemczech przedmiotem zdenerwowania, jest dziecinny wózek.

To, co możesz robić z Kinderwagen, jak go nazywają, a czego ci nie wolno, stanowi niemieckie prawo.
Po przeczytaniu go dochodzisz do wniosku, że człowiek, który pcha dziecięcy wózek przez niemieckie
miasto, nie łamiąc przy tym prawa, może być uważany za dyplomatę.

Nie powinieneś marudzić z wózkiem i nie powinieneś iść zbyt szybko. Nie wolno zastępować

nikomu drogi i jeśli ktoś idzie naprzeciwko, należy mu ustąpić. Jeżeli chcesz się z wózkiem zatrzymać,
musisz się udać na specjalne, wskazane miejsce, gdzie wózki mogą się zatrzymywać, a jeśli tam
dotrzesz, musisz się zatrzymać. Nie wolno ci z wózkiem przekraczać drogi. Jeśli się zdarzy, że ty i
twoje dziecko mieszkacie na drugiej stronie ulicy, to wasza wina. Nie wolno ci nigdzie zostawiać
wózka, a zabrać go ze sobą możesz tylko do wyznaczonych miejsc. Trzeba powiedzieć, że w
Niemczech możesz wyjść z wózkiem i w ciągu pół godziny wpaść w kłopoty, które mogą trwać i
miesiąc. Każdy młody Anglik zabiegający o awanturę z policją nie może zrobić lepiej, jak
przyjeżdżając do Niemiec z dziecinnym wózkiem.

W Niemczech nie powinieneś zostawiać swoich drzwi frontowych nie zamkniętych na klucz po

dziesiątej wieczór i nie wolno ci we własnym domu grać na pianinie po jedenastej.

W Anglii nigdy nie czułem ochoty do gry na pianinie ani nie słyszałem o nikim innym, kto grałby po

jedenastej wieczorem. Ale to zupełnie inna sprawa, kiedy ci mówią, że nie wolno tego robić. Tu, w
Niemczech, nigdy nie czułem, że zależy mi na pianinie aż do jedenastej; po tej godzinie mógłbym
siedzieć i z przyjemnością słuchać Modlitwy dziewicy czy uwertury do Zampa.

Z drugiej strony, dla miłujących prawo Niemców muzyka po jedenastej w nocy przestaje być

muzyką- staje się grzeszną rozrywką i jako taka nie daje im zadowolenia.

W Niemczech jedynym indywidualistą, który marzy o przekroczeniu przepisów prawa, jest niemiecki

student, ale tylko do ściśle zdefiniowanej granicy. Zwyczajowo są dla niego zarezerwowane pewne
przywileje, ale nawet one są jasno określone i zrozumiałe.

Na przykład: niemiecki student może się upić i zasnąć w rynsztoku bez żadnej innej kary niż

wręczenie następnego ranka napiwku policjantowi, który go znalazł i zaniósł do domu. Do tego celu
musi jednak wybrać rynsztok na bocznej ulicy. Czując zbliżającą się utratę świadomości, niemiecki
student używa wszystkich pozostałych sił, by dostać się za róg, gdzie może zwalić się na ziemię bez
obawy.

- 53 -

W niektórych dzielnicach wolno mu dzwonić do drzwi. Czynsz za mieszkanie w tych okolicach jest

niższy niż w innych dzielnicach miasta. Pewną uciążliwością jest konieczność ustalenia dla rodziny
specjalnego kodu dzwonienia do drzwi, aby było wiadomo, czy wezwanie jest prawdziwe, czy nie.
Odwiedzając taki dom późno w nocy, należy znać ten kod, gdyż dzwoniąc uporczywie, można
oberwać wiadrem wody.

Niemieckim studentom wolno również gasić światła w nocy, ale ostrzega się przed gaszeniem zbyt

wielu świateł. Wesoły niemiecki student na ogół trzyma się limitu, zadowalając się pół tuzinem świateł
na noc.

Podobnie wolno mu krzyczeć i śpiewać, kiedy wraca do domu przed wpół do trzeciej, a w pewnych

restauracjach ma prawo objąć Fräulein ramieniem. Aby zapobiec wszelkim sugestiom o
nieprzyzwoitości, kelnerki w restauracjach, gdzie bywają studenci, są zawsze troskliwie wybrane
spośród statecznych i starszych kobiet, dzięki czemu niemiecki student może cieszyć się flirtem bez
strachu i bez wyrzutów z czyjejkolwiek strony.

Niemcy są ludźmi przestrzegającymi prawa.

ROZDZIAŁ 10.

Baden-Baden z punktu widzenia gości - Piękno wczesnego ranka z perspektywy poprzedniego

popołudnia - Odległość mierzona za pomocą cyrkla - I mierzona nogami - George rozlicza się ze
swoim sumieniem - Leniwy rower - Jazda na rowerze według plakatu: jego relaksujące działanie -
Rowerzysta na plakacie: jego strój i metoda - Gryf jako zwierzę domowe - Pies z dobrą samooceną -
Koń, który został zwymyślany.

POWAŻNĄ jazdę rowerami zaczęliśmy od Baden-Baden, o którym trzeba powiedzieć, że jest

równie przyjemne jak inne kurorty. Zaplanowaliśmy dziesięciodniową trasę, która obejmuje
Szwarcwald, oraz jazdę wzdłuż Donau-Thal, gdzie przez dwadzieścia mil od Tuttlingen do
Sigmaringen droga prowadzi chyba najpiękniejszą doliną w Niemczech. Dunaj wije się tutaj w wąskim
korycie wśród niezepsutych wiosek starego świata, starożytnych klasztorów usadowionych na
zielonych pastwiskach, gdzie wciąż jeszcze bosonogi i goło-głowy zakonnik w krótkich, trykotowych
spodniach, opasany sznurem, prowadzi owce z kijem pasterskim w ręce, po stokach wzgórz, przez
skalisty las, między pionowymi ścianami klifu, którego każda wyniosła turnia jest uwieńczona ruinami
fortecy, kościoła czy zamku, razem z panoramą Wogezów, gdzie połowa ludności odczuwa gorzki ból,
kiedy rozmawiasz z nią po francusku, a druga połowa obraża się, kiedy mówisz do niej po niemiecku, i
wybucha pogardliwym oburzeniem na pierwszy dźwięk angielskiego. Jest to stan rzeczy, który
pokazuje, jak nerwowym zajęciem jest rozmowa z obcym człowiekiem.

Realizacja w całości naszego programu nie została uwieńczona sukcesem, bo ludzkie czyny

opóźniają się zawsze w stosunku do zamiarów.

O trzeciej po południu łatwo powiedzieć, a nawet w to uwierzyć: „Wstajemy o piątej rano, zjemy

śniadanie o wpół do szóstej i o szóstej wyruszamy w drogę". Należy zauważyć, że w ten sposób
przebędziemy już kawał drogi, zanim zaczną się najgorętsze godziny dnia.

- O tej porze roku wczesny ranek jest najlepszą porą dnia, nieprawdaż? - dodaje ktoś.
- Och, niewątpliwie.
- Jest tak chłodno i świeżo.
- I półcienie są takie niezwykłe.
Pierwszego ranka dotrzymaliśmy obietnic. Towarzystwo zbiera się o wpół do szóstej. Jest bardzo

ciche, trzyma się osobno, jest nieco upierdliwe, skłonne do gderania najedzenie, a także na większość
innych rzeczy. Atmosfera nasyca się skondensowaną, szukającą ujścia drażliwością.

Wieczorem słychać głos Kusiciela:
- Myślę, że jeśli wyruszymy punktualnie o wpół do siódmej, to wystarczy.
Głos Cnoty protestuje słabo:

- 54 -

- To by łamało nasze postanowienie.
Kusiciel odpowiada:
- Postanowienia są dla ludzi, a nie ludzie dla postanowień. - Diabeł umie sprofanować Pismo

Święte dla własnych celów. - Poza tym to burzy cały porządek hotelowy, pomyśl o biednej obsłudze.

Głos Cnoty kontynuuje, ale już słabiej:
- W tych stronach wszyscy wstają wcześnie.
- Nie robiliby tego, gdyby nie musieli, biedacy! Powiedzmy, śniadanie punktualnie o wpół do

siódmej. To nikomu nie będzie przeszkadzać.

W ten sposób Grzech występuje w przebraniu Dobra i człowiek śpi do szóstej, oszukując sumienie,

które jednakże nie wierzy, żeby ten ktoś robił to bezinteresownie, ze względu na innych. Znam takie
wymówki ciągnące się aż do godziny siódmej.

Podobnie odległość zmierzona cyrklem nie jest dokładnie taka sama jak przemierzona nogami.
- Dziesięć mil na godzinę przez siedem godzin: siedemdziesiąt mil. Miła i łatwa dzienna trasa.
- Są jakieś podjazdy pod strome wzgórza?
- Po drugiej stronie będzie zjazd. Powiedzmy osiem mil na godzinę, czyli około sześćdziesięciu mil.

Gott in Himmel! Jeśli nie możemy osiągnąć przeciętnej ośmiu mil na godzinę, to lepiej jedźmy na
wózkach inwalidzkich.

Na papierze wydaje się niepodobieństwem przejechać mniej. Ale o czwartej po południu głos

obowiązku nie brzmi już tak triumfalnie:

- Tak, przypuszczam, że damy radę.
- Och, nie ma pośpiechu! Nie bądźmy drobiazgowi. Śliczny stąd widok, czyż nie?
- Bardzo. Nie zapominaj, że jesteśmy dwadzieścia pięć mil od St. Blasien.
- Ile?
- Dwadzieścia pięć mil, no może troszkę więcej.
- Chcesz powiedzieć, że zrobiliśmy tylko trzydzieści pięć mil?
- Niestety.
- Nonsens, nie wierzę twojej mapie.
- To niemożliwe. Jedziemy nieprzerwanie od samego rana.
- Niezupełnie. Po pierwsze, nie wyruszyliśmy przed ósmą.
- Za kwadrans ósma.
- No tak, za kwadrans ósma - robiliśmy przystanki co sześć mil.
- Zatrzymywaliśmy się tylko, żeby podziwiać widoki. Nie ma sensu przyjeżdżać, aby zwiedzać kraj i

wcale go nie oglądać.

- I musieliśmy wjeżdżać pod górę kilka razy.
- A poza tym dzisiaj jest wyjątkowy upał.
- W porządku, nie zapominaj, że do St. Blasien jest jeszcze dwadzieścia pięć mil, to wszystko.
- Czy są jakieś wzgórza?
- Są dwa, do góry i na dół.
- Zdawało mi się, że mówiłeś, że do St. Blasien jest z góry.
- Przez ostatnie dziesięć mil. Ale stąd mamy jeszcze dwadzieścia pięć mil.
- Czy jest coś jest między nami a St. Blasien? A co to za mała miejscowość nad jeziorem?
- To nie jest St. Blasien ani nawet blisko niego. Niebezpiecznie jest zmieniać trasę.
- Niebezpiecznie jest się przepracowywać. We wszystkim potrzebny jest umiar. Ta piękna mała

miejscowość to Titisee, jak mówi mapa. Popatrz, jakie tam musi być dobre powietrze.

- W porządku, zgadzam się. To właśnie ty sugerowałeś dotarcie do St. Blasien.
- Och, nie jestem napalony na St. Blasien. Zakazana mieścina w jakiejś tam dolinie. Wydaje mi się,

że to Titisee będzie dużo przyjemniejsze.

- Całkiem blisko, prawda?
- Pięć mil.
Chór głosów:

- 55 -

- Zatrzymamy się w Titisee!
Już pierwszego dnia naszej jazdy George odkrył różnicę między teorią a praktyką.
- Myślę - powiedział (jechał sam, a Harris i ja jechaliśmy z przodu na tandemie) - że wpadłem na

pewien pomysł: pod górę jedźmy pociągiem, a zjeżdżajmy na rowerach.

- Ale pociągi nie wjeżdżają na każde wzgórze w Szwarcwaldzie.
- Podejrzewałem, że nie wjeżdżają - warknął George i na chwilę zapadła cisza.
- Poza tym - zauważył Harris, drążąc temat - nie chciałbyś pewnie jechać tylko w dół. To nie byłaby

czysta gra. Trzeba mieć trochę nierówności i trochę płaskiego terenu.

Znowu zapadła cisza przerwana tym razem przez George'a.
- Nie wypruwajcie sobie przeze mnie żył - powiedział.
- Co masz na myśli? - zapytał Harris.
- Mam na myśli to, że jeśli się zdarzy, że pociąg jedzie pod górę, nie skorzystacie z mojego

pomysłu z obawy, żeby nie ranić moich uczuć. Osobiście jestem gotowy jechać pociągiem na
wszystkie wzgórza, nawet jeśli to nie jest czysta gra. Jakoś uspokoję swoje sumienie. Wstawałem co
dzień o siódmej przez cały tydzień i myślę, że coś mi się za to należy. Zupełnie mnie w tej sprawie nie
rozumiecie.

Obiecaliśmy o tym pamiętać i jechaliśmy jak głupi, aż znowu George się odezwał:
- Mówiłeś, że jaki macie rower?
Harris mu powiedział. Ja zapomniałem nazwy fabryki; to nieistotne.
- Jesteś pewny? - powątpiewał George.
- Oczywiście, że jestem pewny - odpowiedział Harris. - A o co chodzi?
- Nie dorównuje plakatowi - stwierdził George. - Tylko tyle.
- Jakiemu plakatowi? - zapytał Harris.
- Plakatowi reklamującemu ten rodzaj roweru - wyjaśnił George. Widziałem taki na parkanie przy

Sloane Street na dzień czy dwa przed wyjazdem. Cyklista pędził na rowerze z transparentem w ręce.
Nie wkładał w jazdę żadnego wysiłku - to było jasne jak słońce. Po prostu na nim siedział i upajał się
pędem. Rower jechał sam z siebie, i to szybko. Ten twój zostawia całą pracę dla człowieka. Leniwe
bydlę z tej maszyny. Jeśli go nie popychasz, po prostu nic nie robi. Na twoim miejscu narzekałbym na
niego.

Jeśli o tym pomyśleć, niewiele rowerów dorównuje reklamie. Tylko na jednym plakacie, jaki sobie

przypomniałem, cyklista wkładał w jazdę jakąś pracę. Ale na nim ten kolarz był ścigany przez byka.
Przeważnie artysta ma przekonać wahającego się neofitę, że sport kolarski polega na siedzeniu na
luksusowym siodełku i poruszaniu się w dowolnym kierunku dzięki niewidzialnym siłom niebieskim.

Ogólnie mówiąc, kolarzem jest kobieta. Widać, że jest doskonale wypoczęta i wolna od

psychicznego niepokoju. Drzemka na łóżku wodnym nie da się porównać z jazdą rowerem po
pagórkowatej drodze. Według plakatu, żadna wróżka podróżująca na letniej chmurce nie wkłada mniej
wysiłku w poruszanie się niż dziewczyna na rowerze. W upalną pogodę jej strój do jazdy jest
doskonały. Co prawda, staromodna gospodyni nie zaprosiłaby jej na lunch, a ograniczeni umysłowo
policjanci przed aresztowaniem owinęliby ją w koc, ale ona nie zwraca na to uwagi. Pod górę i w dół,
wśród ruchu ulicznego, nad powierzchnią drogi, która wykończyłaby przeciętny walec parowy,
przelatuje zjawisko nieruchomego piękna: jej cudowne włosy rozwiewa wiatr, smukła sylwetka lekko
unosi się w powietrzu z jedną stopą na siodełku, a drugą na lampie. Czasami raczy usiąść na
siodełku, a wtedy kładzie stopy na podpórkach, zapala papierosa i powiewa nad głową lampionem.

Znacznie rzadziej jeździ rowerem istota płci męskiej. Nie jest tak doskonałym akrobatą jak rzeczona

pani, ale wykonuje głupsze sztuczki, takie jak stawanie na siodle i powiewanie flagą, picie piwa albo
bulionu w czasie jazdy. Widocznie musi coś robić, czymś zająć umysł, siedzenie wciąż, godzina za
godziną na tej maszynie, bez konkretnej roboty, niemyślenie o niczym - to musi znudzić cyklistę o
żywym temperamencie. Dlatego właśnie pedałuje, kiedy zbliża się do szczytu wysokiego wzgórza,
pozdrawiając słońce lub przemawiając wierszem do pobliskiej okolicy.

Czasami plakat przedstawia parę rowerzystów. Łatwo wtedy pojąć, jak dużą przewagę do celów

flirtu ma nowoczesny rower nad staromodnym salonem lub ograną bramą ogrodową. On i ona
dosiadają swoich rowerów, oczywiście ostrożnie, aby zrobić to właściwie. Potem nie muszą już myśleć
o niczym innym poza starą, słodką historią. Wzdłuż cienistych szlaków, przez ruchliwe miasta w dni
targowe, wesoło kręcą się koła „Najlepszej Brytyjskiej Wytwórni w Dolnym Bracket Bermondsey" lub
„Tow. Camberwell i Eureka". Nie muszą pedałować, nie muszą kierować. Pokaż im drogę i powiedz,

- 56 -

kiedy mają być w domu - to wszystko, czego potrzebują. Gdy Edwin przechyla się na siodełku, by
szeptać błogie słodkie słówka do ucha Angeliny, a jej twarz z ukrytym rumieńcem jest odwrócona w
stronę horyzontu, czarodziejskie rowery same trzymają się drogi. Słońce zawsze świeci, a drogi są
zawsze suche. Żadni rodzice nie jadą z tyłu, żadnych wtrącających się ciotek obok, żaden diabelski
mały braciszek nie podgląda zza rogu, żadnych poślizgów. Moi drodzy! Dlaczego nie było
„Najlepszych Brytyjskich" albo „Eureka Camberwell" do wynajęcia, kiedy my byliśmy młodzi?

Albo dla odmiany „Najlepsze Brytyjskie" czy „Camberwell Eureka" stoją oparte o bramę. Być może

są zmęczone. Pracowały ciężko całe popołudnie, wioząc tych młodych ludzi. Na szczęście zsiedli,
dając maszynom odpocząć. Usiedli na trawie w cieniu uroczych konarów. Trawa jest wysoka i sucha,
strumyk płynie obok ich stóp. Wszystko tchnie odpoczynkiem i spokojem. Taki jest zawsze zamysł
autorów plakatów rowerowych. Taką ideę zawsze przekazują artyści na plakatach kolarskich - spokój i
odpoczynek.

Mylę się jednak, mówiąc, że żaden cyklista, zgodnie z plakatem, nigdy się nie napracuje. Sięgając

pamięcią, przypominam sobie plakat ukazujący dżentelmenów, którzy wkładali w jazdę dużo pracy -
można prawie powiedzieć, że się przemęczali. Byli chudzi i wynędzniali z wysiłku, pot ściekał z ich
pleców kroplami, czuło się, że jeśli za plakatem jest następne wzgórze, muszą albo zsiąść z rowerów,
albo umrzeć. To jest skutek ich własnego szaleństwa. Tak się dzieje, bo uparli się jechać na rowerach
gorszych marek: na „Popularnym Putneya" lub „Battersea dla hołoty", nie tak jak rozsądny młody
człowiek pośrodku plakatu. Mogliby uniknąć całej tej niepotrzebnej mitręgi. Wtedy w dowód
wdzięczności wyglądaliby na szczęśliwych. Czasem nawet mogliby przyhamować, gdyby maszyna w
swej młodzieńczej zapalczywości straciła na chwilę głowę i rozpędziła się za bardzo.

O wy, zmęczeni młodzi ludzie, siedzący w przygnębieniu na kamieniach milowych, zbyt wyczerpani,

by zważać na ulewny deszcz, który was przenika, wy, zmęczone panny z wyprostowanymi, mokrymi
włosami, zaniepokojone upływem czasu i tęskniące do małżeńskiej przysięgi, nie wiedzące, jak tego
dokonać, wy, mocni, łysi mężczyźni, znikający z widoku, jak wasze sapanie i chrząkanie wzdłuż
niekończącej się drogi, wy, purpurowe, przygnębione matrony jadące w boleściach na powolnych,
niechętnych kołach - dlaczego nie dopilnowaliście, żeby kupić „Najlepszy w Brytanii" lub „Camberwell
Eureka"?

Dlaczego rowery gorszych marek przeważają na ziemi? Czyżby z jazdą na rowerze było tak jak z

wszystkimi innymi rzeczami? Życie w żadnym punkcie nie pokrywa się z reklamą.

Jedna rzecz w Niemczech zawsze mnie urzeka i fascynuje - niemiecki pies. W Anglii można się

znużyć starymi rasami, są tak dobrze znane: brytan, pudel, terier (czarny, biały lub szorstkowłosy, ale
zawsze hałaśliwy), owczarek szkocki, buldog i nigdy nic nowego. W Niemczech panuje rozmaitość.
Spotykasz psy, których nigdy przedtem nie widziałeś. Dopóki nie usłyszysz, że szczekają, nie wiesz,
że to psy. To wszystko jest takie świeże, takie interesujące.

W Sigmaringen George złapał psa i zwrócił na niego naszą uwagę. Stwierdził, że to jest krzyżówka

sztokfisza i pudla. Harris próbował zrobić mu zdjęcie, ale ten przeskoczył płot i zniknął w krzakach.

Nie wiem, jakie pomysły mają niemieccy hodowcy - trzymają to w sekrecie. George sugeruje, że

chcą wyhodować gryfa

1

. Wiele faktów potwierdza tę teorię i faktycznie w jednym lub dwu przypadkach

spotkałem się z sukcesem tej linii hodowlanej. Wydawało się, że cel został prawie osiągnięty. Nie
mogę jednak uwierzyć, że to coś więcej niż zwykły przypadek. Niemiec jest praktyczny i nie widzę celu
hodowli gryfa. Jeśli celem projektu jest zwykłe dziwactwo, istnieje już przecież jamnik! Czegóż więcej
trzeba? Poza tym w domu gryf byłby kłopotliwy, bo ludzie ciągle deptaliby mu po ogonie. Sądzę
raczej, że to, co Niemcy pragną wyhodować, to syrena, którą wyszkolą do łapania ryb.

Niemiec nie toleruje lenistwa u żadnej żywej istoty. Lubi patrzeć, jak jego psy pracują, a niemiecki

pies kocha pracę; co do tego nie ma wątpliwości. Życie angielskiego psa musi mu się wydawać
niedolą. Wyobraźcie sobie silną, aktywną i inteligentną istotę o wyjątkowo energicznym
temperamencie, skazaną przez dwadzieścia cztery godziny na dobę na absolutną bezczynność. Czy
tobie by się to podobało? Nic dziwnego, że czuje się nie zrozumiany, tęskni do nieosiągalnego i
przeważnie wpada w tarapaty.

A weźmy teraz niemieckiego psa - ma mnóstwo obowiązków, żeby zaabsorbować umysł. Jest

zajęty i ważny. Popatrz na niego, kiedy idzie zaprzężony do wózka mleczarki. Żaden kościelny w
czasie zbiórki pieniędzy nie wygląda ani nie czuje się bardziej z siebie zadowolony. Nie wykonuje
żadnej prawdziwej pracy; człowiek pcha wózek, a on szczeka; to jego idea podziału pracy. A oto, co

1

Twór fantastyczny o ciele lwa, skrzydłach i głowie drapieżnego ptaka. W jęz. ang. także świeżo przybyły Europejczyk.

- 57 -

mówi do siebie: „Stary nie może szczekać, ale może pchać". Wyraźnie widać pasję i dumę, jaką
wkłada w cały interes. Inny mijający go pies rzuca może jakąś drwiącą uwagę dyskredytującą jakość
mleka. Pies mleczarki nagle zatrzymuje się, nie zwracając uwagi na ruch uliczny.

- Bardzo przepraszam, ale co powiedziałeś o naszym mleku?
- Nic nie mówiłem o waszym mleku - odcina się ten drugi tonem uprzejmej niewinności. -

Powiedziałem tylko, że jest piękny dzień i zapytałem o cenę kredy.

- Och, pytałeś o cenę kredy? Chciałbyś wiedzieć?
- Tak, dziękuję, myślałem, że będziesz w stanie mi powiedzieć.
- Masz rację, mogę. Kosztuje...
- Do nogi! - mówi zmęczona upałem starsza pani, która chce skończyć spacer.
- Niech ich cholera, czy słyszałaś, co on wygadywał o naszym mleku?
- Nie przejmuj się nim. Zza rogu wyjeżdża tramwaj, musimy podbiec.
- Nie mam nic przeciwko niemu, ale każdy ma swoją dumę. Pytał o cenę kredy i będzie ją znał. Jest

akurat warta dwadzieścia razy więcej...

- Musisz z tym skończyć, wiem, że skończysz! - krzyczy żałośnie starsza pani, starając się ze

wszystkich swoich słabych sił odciągnąć psa. - O Boże, czemu nie zostawiłam cię w domu!

Tramwaj nadjeżdża w ich stronę, dorożkarz na nich krzyczy, inne ogromne bydlę, spodziewając się

zdążyć, ciągnie wózek z chlebem przez drogę z przeciwnej strony, mając za sobą wrzeszczące
dziecko. Zbiera się tłumek, a policjant już zdąża w ich stronę.

- To jest warte - mówi pies mleczarki - dokładnie dwadzieścia razy więcej, niż ty będziesz wart,

kiedy z tobą skończę.

- Tak myślisz?
- Tak myślę, ty wnuku francuskiego pudla, ty kapustożerco!
- Wiem, że przestaniesz - powtarza biedna mleczarka. - Mówiłam mu, żeby przestał.
Ale pies jest zajęty i nie zwraca na nią uwagi. Pięć minut później, kiedy ruch uliczny już

przywrócono, gdy dziewczyna z chlebem pozbierała swoje zakurzone bułki, a policjant odszedł z
zanotowanym nazwiskiem i adresem każdego, kto był na ulicy, zwierzak zgadza się zerknąć za siebie.

- Trochę się poprzewracało - przyznał, a potem pozbywając się troski, dodaje radośnie: - Myślę, że

nauczyłem go, ile kosztuje kreda. Na przyszłość nie będzie się do nas wtrącał.

- Mam nadzieję, że nie - mówi przygnębiona starsza pani, patrząc na mleko rozlane na drodze.

Ulubionym jego sportem jest czekanie na szczycie wzgórza na innego psa i ściganie się z nim w

dół. Przy takich okazjach głównym zajęciem innych ludzi jest bieganie tu i tam i zbieranie
rozrzuconych artykułów, bochenków chleba, kapusty albo koszulek, które pospadały na ziemię. U
podnóża zatrzymuje się i czeka na przyjaciela.

- Niezłe wyścigi, co? - zauważa, sapiąc, kiedy człowiek podchodzi z językiem do pasa. - Wierzę, że

wygrałbym, gdyby nie ten głupi smarkacz. Akurat stał mi na drodze, kiedy skręciłem za róg. Widziałeś
go? Niech go, co za dzieciak! Czego on tak wrzeszczy? Tylko dlatego, że go przewróciłem i
przebiegłem po nim? Więc czemu nie zszedł mi z drogi? To haniebne, że ludzie zostawiają swoje
dzieci, żeby inni się o nie troszczyli. Och, czy te wszystkie rzeczy pospadały? Widać nie zapakowałeś
ich zbyt starannie. Powinieneś ich pilnować. Nie wierzyłeś, że mogę robić dwadzieścia mil na
godzinę? Znasz mnie przecież. Nie myślałeś chyba, że dam się bez wysiłku wyprzedzić staremu psu
Schneidera. Ale nie przypuszczałeś, że tak mi pójdzie. Czy jesteś pewny, że wszystko pozbierali?
Wierzysz w to? Na twoim miejscu bym nie wierzył. Powinieneś wrócić na górę i się upewnić. Jesteś
zbyt zmęczony? Och, w porządku, ale nie wiń mnie, jak coś się zgubiło, to wszystko.

Jest taki samowolny. Jest tak pewny, że trzeba skręcić w drugą po prawej, że nic go nie przekona,

że trzeba skręcić w trzecią ulicę. Jest tak pewny, że zdąży przejść przez ulicę, że nic go nie przekona,
dopóki nie zderzy się z wózkiem. Wtedy jest pełen skruchy, to prawda. Ale na co się to zda? A
ponieważ zwykle jest tej wielkości i siły co mały byczek, a jego ludzki towarzysz jest przeważnie
chwiejącym się na nogach starym mężczyzną lub kobietą albo małym dzieckiem, więc postawi na
swoim. Najgorszą karą, jaką właściciel może mu wymierzyć, jest zostawienie go w domu i ciągnięcie
wózka samemu. Ale Niemiec ma zbyt miękkie serce, żeby robić to zbyt często. Trudno mi uwierzyć, że
pies jest zaprzęgany do wózka dla czyjejś, a nie własnej przyjemności. Jestem przekonany, że

- 58 -

niemiecki chłop szyje małą uprząż i buduje wózek jedynie w nadziei zadowolenia swojego psa. W
innych krajach - Belgii, Holandii i Francji-widziałem te pociągowe psy zmaltretowane i przepracowane,
ale w Niemczech - nigdy.

Niemcy szokująco ubliżają zwierzętom. Widziałem Niemca stojącego przed swoim koniem i

przemawiającego do niego każdym imieniem, jaki mu ślina na język przyniosła. Ale koń nie zwracał na
to żadnej uwagi.

Widziałem Niemca zmęczonego swoim koniem. Zawołał żonę, żeby wyszła i mu pomogła. Kiedy

przyszła, powiedział jej, co koń zrobił. Opowiadanie pobudziło kobietę do tego stopnia co i męża i,
stojąc tak po obu stronach biednego zwierzęcia, oboje mu ubliżali. Zbluzgali jego martwą matkę,
obrazili jego ojca, rzucili uwagę co do jego zjawienia się na tym świecie, co do jego inteligencji, etyki i
ogólnych uzdolnień jako konia. Przez chwilę zwierzę znosiło burzę z wzorową cierpliwością, potem
zrobiło najlepszą rzecz, jaką w tych okolicznościach mogło - cicho ruszyło. Pani wróciła do prania, a
pan poszedł za nim ulicą, nadal mu wymyślając.

Nie ma ludzi, którzy by mieli bardziej gołębie serca niż Niemcy. Okrucieństwo wobec zwierząt czy

dzieci na prowincji jest prawie nieznane. Bat jest instrumentem muzycznym. Jego trzask jest słyszany
od rana do nocy, ale kiedy włoski woźnica na ulicach Drezna pewnego razu go użył, został prawie
zlinczowany przez oburzony tłum.

Niemcy są jedynym krajem w Europie, gdzie podróżny może czuć się komfortowo w wynajętym

powozie. Może być pewien, że jego spokojny, posłuszny przyjaciel między dyszlami nigdy nie będzie
przeciążony ani okrutnie potraktowany.

ROZDZIAŁ 11.

Szwarcwaldzki dom: jego gościnność - Jego wonie - George odmawia pozostania w łóżku po

czwartej godzinie z rana - Droga, do której nie można tęsknić - Mój szczególny superinstynkt -
Niewdzięczne przyjęcie - Harris naukowcem - Jego radosna ufność - Wioska: gdzie była, a gdzie
powinna być - Plan George 'a - Przechadzka à la Français - Niemiecki woźnica we śnie i na jawie -
Człowiek, który propaguje język angielski.

PEWNEJ nocy, zmęczeni, daleko od miasta i wsi, spaliśmy na farmie w Szwarcwaldzie. Wielkim

urokiem szwarcwaldzkiego domu jest jego gościnność. Krowy są w sąsiednim pokoju, konie na
piętrze, gęsi i kaczki w kuchni, a świnie, dzieci i kurczęta znajdują się wszędzie.

Kiedy się ubierasz, słyszysz za sobą chrząkanie.
- Dzień dobry, nie masz przypadkiem jakiejś obierki z ziemniaka? Nie, widzę, że nie masz. Do

widzenia.

Następnie słyszysz gdakanie i widzisz szyję starej kury wyglądającej zza rogu.
- Piękny ranek, nieprawdaż? Nie masz chyba nic przeciw temu, że wykopię tutaj dla siebie robaka.

Trudno w tym domu znaleźć pomieszczenie, gdzie można się w spokoju cieszyć swoim jedzeniem. W
porównaniu z kurczętami zawsze byłam powolnym stołownikiem, a był ich tam tuzin. Myślałam, że
nigdy nie zostawią mnie w spokoju. Wszystkie chcą trochę się posilić. Nie masz nic przeciw temu, że
pójdę do łóżka? Być może tam mnie nie zauważą.

Kiedy się ubierasz, w drzwiach ukazują się różne kudłate głowy. Widocznie uważają pokój za

tymczasową menażerię. Trudno zgadnąć, czy głowy należą do chłopców czy dziewczynek, możesz
mieć tylko nadzieję, że należą do męskiego rodzaju. Na nic się zda zamykanie drzwi, bo nie ma
niczego, czym by je można zaryglować, a i tak za chwilę otworzą się znowu. Twoje śniadanie,
podobnie jak Syna Marnotrawnego, jest przeważnie paszą. Jedna lub dwie świnie wpadają, by
dotrzymać ci towarzystwa. Grupka starszych gęsi krytykuje cię od drzwi, z ich szeptów i przerażenia
wnosisz, że mówią o tobie coś skandalicznego. Być może krowa raczy ci oddać spojrzenie.

Jak wyczuwam, podobieństwo do arki Noego nadaje temu szwarcwaldzkiemu domowi specyficzny

zapach. Nie da się on porównać z żadnym innym. To tak, jak byś wziął różę, ser Limburger,
brylantynę, wrzos, cebulę, brzoskwinię, płatki mydlane razem z powiewem morskiego powietrza, woń

- 59 -

trupa i zmieszał to wszystko razem. Nie można zdefiniować jakiegoś pojedynczego zapachu, ale czuć
je tam wszystkie naraz - wszystkie zapachy, które odkrył świat. Ludzie, którzy żyją w takich domach,
lubią tę mieszaninę. Nie otwierają okna, żeby nie uronić żadnego z nich. Trzymają je ostrożnie
uwięzione wewnątrz. Jeśli chcesz poczuć jakieś inne zapachy, możesz wyjść przed chatę i wąchać
fiołki oraz sosny. Wewnątrz jest domowy zapach i niedługo, jak mi powiedziano, przyzwyczaisz się do
tego, a gdyby go zabrakło, nie będziesz mógł zasnąć w innej atmosferze.

Nazajutrz mieliśmy przed sobą długą drogę i chcieliśmy wstać wcześnie, nawet o szóstej, gdyby

dało się to zrobić bez uszczerbku dla całego domu. Spytaliśmy naszej gospodyni, czy to możliwe.
Powiedziała, że tak. O tym czasie nie będzie jej w domu, bo tego ranka wybiera się do miasta, jakieś
osiem mil stąd, i pewnie nie wróci przed siódmą. Ale być może jej mąż lub któryś z chłopców wróci do
domu na lunch, gdzieś o tej porze. Tak czy owak, kogoś wyślą, żeby nas obudzić i podać śniadanie.

Okazało się, że nie potrzebujemy żadnego budzenia. Sami z siebie wstaliśmy o czwartej. Wstaliśmy

o czwartej, żeby uciec od zgiełku i hałasu, który przyprawiał nas o ból głowy. Nie jestem w stanie
powiedzieć, o której godzinie wstają w lecie mieszkańcy Szwarcwaldu. Wydawało się nam, że wstają
całą noc. Pierwszą rzeczą, którą robi Szwarcwaldczyk, kiedy wstanie, jest włożenie mocnych butów z
grubą podeszwą i przechadzka w nich po domu. Dopóki nie przeleci ze trzy razy schodów do góry i na
dół, nie czuje, że już wstał. Następnie, żeby w pełni się obudzić, idzie na pięterko stajni i budzi konia.
(Szwarcwaldzki dom jest przeważnie zbudowany na zboczu stromego wzgórza i parter jest u góry, a
stryszek na siano - na dole). Słychać wtedy, jak koń odbywa zwyczajową przechadzkę po domu.
Następnie gospodarz schodzi do kuchni i zaczyna rąbać drewno, a kiedy już narąbie wystarczającą
ilość, bardzo z siebie zadowolony zaczyna śpiewać.

Rozważywszy to wszystko, doszliśmy do wniosku, że najlepiej zrobimy biorąc z nich przykład.

Nawet George był tego ranka chętny do wstawania.

O wpół do piątej zjedliśmy niezbyt obfite śniadanie, a o piątej wyruszyliśmy. Droga wiodła pod górę i

z wywiadu w wiosce wynikało, że nie ma sposobu, żeby ją ominąć. Przypuszczam, że wszyscy znają
ten rodzaj dróg. Przeważnie prowadzi cię z powrotem w to miejsce, skąd wyruszyłeś, a jeśli tak nie
jest, żałujesz, że tak się nie stało, bo wiedziałbyś przynajmniej, gdzie jesteś.

Od początku podejrzewałem coś złego i zanim przebyliśmy parę mil - stało się. Droga rozdzielała

się na trzy inne. Nadgryziony przez robaki drogowskaz wskazywał, że ścieżka w lewo prowadzi do
miejsca, o którym nigdy nie słyszeliśmy, a którego nie było na żadnej mapie. Na innym ramieniu,
wskazującym środkową drogę, napis zniknął. Droga na prawo, jak zgodnie stwierdziliśmy, prowadziła
z powrotem do wioski.

- Ten staruszek powiedział wyraźnie - przypomniał Harris. - Trzymajcie się drogi, która okrąża

wzgórze.

- Które wzgórze? - całkiem do rzeczy zapytał George.
Minęliśmy ich z pół tuzina, większych i mniejszych.
- Powiedział nam - ciągnął Harris - że powinniśmy dojść do lasu.
- Nie ma powodu, żeby mu nie wierzyć - odpowiedział George. - Którąkolwiek drogą byśmy poszli.
Faktycznie, gęsty las pokrywał każde wzgórze.
- Powiedział też - wymamrotał Harris - że powinniśmy dotrzeć na wzgórze w półtorej godziny.
- Oto, dlaczego zaczynam wątpić w jego słowa-stwierdził George.
- Więc co mamy robić? - zapytał Harris.
Nagle mnie olśniło - nie zamierzam tym się chwalić. To po prostu zwierzęcy instynkt, na który nie

mam wpływu. Czasami różne rzeczy znajdują się po drodze - góry, przepaści, rzeki i tym podobne
przeszkody - to nie moja wina. Mój instynkt jest wystarczająco dobry - po prostu teren jest winien.

Poprowadziłem ich środkową drogą. Środkowa droga nie miała na tyle charakteru, żeby chociaż

ćwierć mili prowadzić w tym samym kierunku, a po trzech milach w górę i w dół kończyła się nagle
gniazdem os - to nie powinno się zdarzyć. Gdyby środkowa droga prowadziła w kierunku, w jakim
powinna, jestem przekonany, że zaprowadziłaby nas tam, gdzie chcieliśmy.

Chociaż tak wyszło, nadal chciałem korzystać z mojego daru, aby odkryć nową drogę, bardziej mi

odpowiadającą swoim przebiegiem. Ale nie jestem aniołem - muszę to szczerze przyznać - i
odmówiłem dalszych starań dla dobra tych niewdzięczników. Poza tym wątpię, czy George i Harris
podążyliby za mną w jakichkolwiek okolicznościach. Oto, dlaczego umyłem ręce od całej sprawy.
Wtedy na opuszczony teren wkroczył Harris.

- Taaak - powiedział. - Przypuszczam, że jesteś zadowolony z tego, co zrobiłeś?

- 60 -

- Zupełnie zadowolony - odpowiedziałem ze sterty kamieni, na której siedziałem. - Jak dotąd

prowadziłem was całkiem bezpiecznie i prowadziłbym was dalej, ale żaden artysta nie może pracować
bez zachęty. Wydajecie się niezadowoleni ze mnie, bo nie wiecie, gdzie jesteście. Przyjmijcie do
wiadomości, że być może już jesteście tam, gdzie chcieliście. Nie mam nic przeciwko temu i nie
oczekuję podziękowań. Idźcie swoją drogą. Skończyłem z wami.

Mówiłem być może z goryczą, ale nie mogłem nic na to poradzić. Nie usłyszałem ani jednego

dobrego słowa przez tę całą męczącą drogę.

- Nie zrozum nas źle - powiedział Harris. - My obaj, George i ja, czujemy, że bez ciebie nie

dostalibyśmy się tutaj. Dlatego ci ufamy. Ale instynkt jest skłonny do omyłek, więc proponuję postawić
na naukę. Naukę ścisłą. Gdzie jest teraz słońce?

- Nie sądzisz - zapytał George - że gdybyśmy zawrócili do wioski i wynajęli chłopca za przewodnika,

to zaoszczędzilibyśmy sporo czasu?

- Zmarnowalibyśmy wiele godzin - zdecydował Harris. - Zostaw to mnie. Gdzieś o tym czytałem i

ten sposób mnie zainteresował.

Wyjął swój zegarek i zaczął się z nim kręcić w kółko.
- To proste jak ABC - ciągnął. - Krótszą wskazówkę kierujesz na słońce, a przestrzeń między tą

wskazówką a dwunastą dzielisz na pół i tak określasz północ.

Przez chwilę męczył się, aż wreszcie mu się udało.
- Mam - powiedział. - Tam jest północ. Tam, gdzie to gniazdo os. Dajcie mi teraz mapę.
Kiedy mu ją wręczyliśmy, usiadł naprzeciwko os i zaczął się jej przypatrywać.
- Todtmoos jest stąd na południowo-południowy zachód.
- Co masz na myśli, mówiąc stąd? - zapytał George.
- Stąd, gdzie teraz jesteśmy - odpowiedział Harris.
- Ale gdzie my jesteśmy?
To zaniepokoiło nieco Harrisa, ale po chwili rozjaśnił twarz.
- Nie ma znaczenia, gdzie jesteśmy - stwierdził. -. Gdziekolwiek byśmy byli, Todtmoos jest na

południowo--południowy zachód. Chodźmy, tu tylko tracimy czas.

- Nie wiem, skąd to wiesz - powiedział George, wstając i zakładając plecak - ale myślę, że to

rzeczywiście nie ma znaczenia. Jesteśmy tu dla zdrowia, a dzień jest piękny.

- Wszystko będzie dobrze - posumował Harris z pełną ufnością. - Będziemy w Todtmoos przed

dziesiątą, nie martwcie się. A tam dostaniemy coś do jedzenia.

Powiedział, że osobiście marzy o befsztyku, naturalnie po omlecie. George zaś odparł, że jeśli

chodzi o niego, woli o tym nie myśleć, dopóki nie zobaczy Todtmoos.

Kiedy po półgodzinnym marszu wyszliśmy na polanę, przed nami, w odległości jakichś dwóch mil,

zobaczyliśmy wioskę, z której wyszliśmy dziś rano. Miała charakterystyczny kościół z zewnętrznymi
schodami i nieco niezwykłą architekturą.

Ten widok mnie zasmucił. Wędrowaliśmy twardo przez trzy i pół godziny i zrobiliśmy co najmniej

cztery mile. Ale Harris był zachwycony.

- Teraz wreszcie wiemy, gdzie jesteśmy - powiedział.
- Zdaje się, że mówiłeś, że to nie ma znaczenia - przypomniał mu George.
- Praktycznie już nie - odpowiedział Harris - ale teraz się upewniłem.
- Nie jestem przekonany, czy to dobrze - mruknął George.
Nie sądzę, żeby Harris go usłyszał.
- Teraz jesteśmy na wschód od słońca - ciągnął Harris - a Todtmoos jest na południowy zachód od

nas. Więc jeżeli...

Przerwał.
- A propos. Pamiętasz, czy mówiłem, że dwusieczna kąta wskazuje północ czy południe?
- Powiedziałeś, że wskazuje północ - odrzekł George.
- Jesteś pewny? - dopytywał się Harris.

- 61 -

- Jestem. Ale to nie ma wpływu na twoje obliczenia. Według wszelkiego prawdopodobieństwa

pomyliłeś się.

Harris milczał przez chwilę, a potem rozjaśnił czoło.
- W porządku - powiedział. - Oczywiście to północ. To musi być północ. To nie może być południe.

Teraz musimy iść na zachód. Chodźmy.

- Dobrze, pójdę na zachód - zgodził się George. - Każdy kierunek jest dla mnie dobry. Chciałem

tylko zauważyć, że obecnie idziemy akurat na wschód.

- Skądże - zaprzeczył Harris. - Teraz idziemy na zachód.
- Mówię ci, że idziemy na wschód.
- Szkoda, że się przy tym upierasz - powiedział Harris. - Zbijasz mnie z tropu.
- Nic mnie to nie obchodzi - stwierdził George. - Zresztą wolę to, niż iść w złym kierunku. Mówię ci,

że idziemy całkiem na wschód.

- Co za nonsens - odpowiedział Harris. - Tam jest słońce!
- Widzę, gdzie jest słońce - odparował George. - Całkiem dokładnie. Może jest tam, gdzie powinno

być według ciebie i nauki, a może i nie. Wiem tylko, że kiedy byliśmy na dole w wiosce, wzgórze z tą
charakterystyczną bryłą skalną było na północ od nas, a w tej chwili stoimy twarzami do wschodu.

- Masz rację - powiedział Harris. - Zapomniałem, że się obróciliśmy.
- Na twoim miejscu pamiętałbym o takich rzeczach - mamrotał George. - Będziemy to robić

wielokrotnie.

Wykonaliśmy w tył zwrot i poszliśmy w innym kierunku. Po czterdziestu minutach wspinaczki znów

pojawiła się polana i znowu wioska leżała pod naszymi stopami. Tym razem na południe od nas.

- Nadzwyczajne - powiedział Harris.
- Nie widzę w tym nic dziwnego - odrzekł George.
- Jeżeli się ciągle chodzi dookoła wioski, to naturalnie od czasu do czasu ją widać. Osobiście

jestem nawet zadowolony. To dowodzi, że nie zgubiliśmy się całkiem.

- Ale powinna być z innej strony - zauważył Harris.
- Będzie za jakąś godzinę - powiedział George - jeśli pójdziemy dalej.
Pomyślałem to samo. Obaj mnie irytowali, ale cieszyło mnie, że zaczęli się kłócić. To absurd, że

Harris próbował znaleźć drogę za pomocą słońca.

- Chciałbym być pewien - powiedział zamyślony Harris - czy dwusieczna kąta wskazuje północ czy

południe.

- Powinieneś się upewnić - przyznał George. - To ważna kwestia.
- Niemożliwe, żeby to była północ - stwierdził Harris. - I powiem ci dlaczego.
- Jestem przekonany, że masz rację
- Przed chwilą twierdziłeś, że wskazuje - warknął Harris z wyrzutem.
- Nie mówiłem nic takiego - zaprzeczył George. - Powiedziałem tylko, że ty tak mówiłeś, a to wielka

różnica. Jeśli myślisz, że tak nie jest, chodźmy inną drogą. W każdym razie będzie to jakaś odmiana.

Tak więc Harris opracował marszrutę według przeciwnej koncepcji i znowu zanurkowaliśmy do lasu.

Po półgodzinnej wspinaczce zobaczyliśmy tę samą wioskę. Co prawda byliśmy trochę wyżej i tym
razem wioska leżała między nami a słońcem.

- Myślę - powiedział George, spoglądając na nią z góry - że stąd mamy najlepszy widok. Jest

jeszcze tylko jeden punkt, z którego jest widoczna. Było nie było, proponuję zejść na dół i trochę
odpocząć.

- Nie wierzę, że to ta sama wioska - powiedział Harris. - Nie może być.
- Nie można pomylić tego kościoła - odparł George. - Ale być może jest to ta sama historia co z

pomnikami w Pradze. Być może władze zrobiły modele wioski naturalnej wielkości i wetknęły je do
lasu, aby zobaczyć, gdzie wyglądałyby najlepiej. Tak czy owak, w którą stronę teraz idziemy?

- Nie wiem - powiedział Harris - i nic mnie to nie obchodzi. Robiłem, co w mojej mocy, a wy tylko

szemraliście i zbijaliście mnie z tropu.

- Być może byłem krytyczny - zgodził się George - ale spójrz na to z mojej strony. Jeden z was

powiedział, że ma instynkt i zaprowadził mnie do gniazda os w środku lasu...

- Nic nie poradzę na leśne osy - odpowiedziałem.

- 62 -

- Wiem, że nie poradzisz. Nie chcę się sprzeczać. Stwierdzam tylko bezsporne fakty. Ten drugi,

który wodził mnie w górę i w dół po wzgórzach przez całe godziny według naukowych zasad, nie
odróżnia północy od południa i nigdy nie jest całkiem pewny, czy się obrócił, czy nie. Osobiście nie
mam żadnych nadzwyczajnych instynktów ani nie jestem naukowcem. Tam, za polem, widzę
człowieka. Zamierzam zaproponować mu zapłatę wartą siana, które kosi, a które oceniam na półtorej
marki, za to, żeby zostawił pracę i zaprowadził mnie w pobliże Todtmoos. Jeśli chcecie iść ze mną,
proszę bardzo. Jeśli nie, możecie wypróbować jeszcze jakąś inną metodę dotarcia do celu.

Plan George'a nie grzeszył ani oryginalnością, ani śmiałością, ale po chwili przekonaliśmy się do

niego. Na szczęście nie byliśmy daleko od miejsca, gdzie zgubiliśmy drogę, dzięki czemu, oraz przy
pomocy kosiarza, odnaleźliśmy ją i dotarliśmy do Todtmoos cztery godziny później, niż pierwotnie
planowaliśmy. Czuliśmy głód, który mógł być zaspokojony po czterdziestu pięciu minutach marszu w
milczeniu.

Planowaliśmy zejść z Todtmoos do Renu, ale biorąc pod uwagę nasze poranne doświadczenia,

zdecydowaliśmy się na, jak by powiedzieli Francuzi, paradowanie dorożką. W tym celu wynajęliśmy
malowniczy wehikuł ciągnięty przez konia, którego wygląd mógłbym określić jako baryłkowaty, w
przeciwieństwie do jego woźnicy, który w porównaniu z nim był kanciasty.

W Niemczech do każdego pojazdu jest zaprzężona para koni, ale przeważnie ciągnie tylko jeden.

To powoduje, że ekwipaż ma, według naszych pojęć, niesymetryczny wygląd, ale stosuje się go dla
utrzymania stylu. Z początku powozisz parą koni, ale po chwili gdzieś zapodziewa się ten drugi.
Niemiecki woźnica nie jest, jak to nazywamy, mistrzem bata. W najlepszej formie jest raczej wtedy,
kiedy zaśnie. W każdym razie jest wówczas nieszkodliwy, a ogólnie mówiąc, inteligentny i
doświadczony koń, poruszający się w tych warunkach, jest stosunkowo bezpieczny. Gdyby w
Niemczech dało się wyszkolić konia, żeby pobierał opłatę za podróż, woźnica w ogóle nie byłby
potrzebny. Byłaby to ogromna ulga dla pasażera, bo kiedy niemiecki woźnica nie śpi i nie trzaska z
bata, jest przeważnie zajęty wpadaniem w kłopoty lub wydobywaniem się z nich. Dawniej było lepiej.

Przypominam sobie, że kiedyś jechałem do podnóża wzgórz szwarcwaldzkich z kilkoma paniami.

Była to jedna z dróg wijących się serpentyną w dół zbocza. Po lewej i prawej stronie wzgórze
rozpościerało się pod kątem siedemdziesięciu pięciu stopni. Jechaliśmy bardzo wygodnie. Woźnica -
jak zauważyliśmy - miał na szczęście zamknięte oczy, gdy nagle coś, zły sen czy niestrawność,
obudziły go. Chwycił wodze i zręcznym ruchem skierował konia w lewo, przez krawędź, gdzie zwierz
ugrzązł ledwie podtrzymywany przez uprząż. Nasz woźnica nie wydawał się bynajmniej tym
rozdrażniony czy zaskoczony. Zauważyłem, że oba konie też były spokojne. Wysiedliśmy, woźnica
również. Spod siedzenia wyjął ogromny składany nóż, najwyraźniej trzymany tam w tym celu, i
zgrabnie odciął uprząż. Uwolniony koń stoczył się aż na drogę, jakieś pięćdziesiąt stóp poniżej. Tam
stanął na nogi i czekał na nas. Wsiedliśmy do powozu i zjechaliśmy z pojedynczym koniem. Tam za
pomocą jakichś kawałków powroza nasz woźnica zaprzągł czekające na nas zwierzę i
kontynuowaliśmy podróż.

Duże wrażenie zrobiło na mnie oczywiste przyzwyczajenie, zarówno koni, jak i woźnicy, do tej

metody zjeżdżania ze wzgórza. Najwyraźniej wydawała się im ona krótka i wygodna. Nie powinna
mnie dziwić sugestia woźnicy, żebyśmy się przywiązali do powozu, bo może przekoziołkować w dół.

Inną cechą niemieckiego woźnicy jest to, że nigdy nie przyspiesza ani nie zwalnia. Tempo jazdy

reguluje nie przez poganianie lub wstrzymywanie konia, ale manipulując hamulcem. Gdy robi osiem
mil na godzinę, naciska go lekko, żeby tylko skrobał koło, wydając ciągły dźwięk przypominający
ostrzenie pił. Przy czterech milach na godzinę przykręca go mocniej i podróżuje się w
akompaniamencie jęków i pisków podobnych do tych, jakie wydają zdychające świnie. Kiedy pragnie
się zatrzymać, zakręca hamulec do oporu. Liczy na to, że jeśli hamulec jest dobry, powóz się
zatrzyma na odcinku krótszym niż podwójna długość zaprzęgu, chyba że koń jest bardzo silnym
zwierzęciem. Ani niemiecki woźnica, ani niemiecki koń nie wiedzą, że można zatrzymać się inną
metodą. Niemiecki koń ciągnie pojazd z całej siły, dopóki nie stwierdzi, że nie da się już poruszyć go
ani o cal; wtedy odpoczywa.

W innych krajach konie są skłonne przystanąć, kiedy tylko im się to zasugeruje. Znałem konie, które

potrafiły iść nawet całkiem wolno. Ale widocznie niemiecki koń jest przeznaczony do jednej
szczególnej prędkości i nie jest zdolny jej zmienić. Stwierdzam tylko rzetelną, nie upiększoną prawdę -
widziałem niemieckiego woźnicę z lejcami leżącymi luźno na burcie, podczas gdy on oburącz zakręcał
gorączkowo hamulec, w samą porę, by uniknąć kolizji.

- 63 -

W Waldshut, jednym z tych szesnastowiecznych miasteczek, przez które przepływa Ren w swoim

górnym biegu, spotkaliśmy się ze zjawiskiem wspólnym na całym kontynencie: podróżującym
Brytyjczykiem, zasmuconym i zaskoczonym faktem, że obcokrajowcy nie znają subtelności języka
angielskiego. Kiedy weszliśmy na stację, już tam był. Bardzo pięknym angielskim, chociaż z lekkim
akcentem somerseckim, po raz dziesiąty, jak nam powiedział, wyjaśniał bagażowemu prosty fakt, że
chociaż osobiście ma bilet do Donaueschingen, dokąd zamierza jechać, żeby zobaczyć źródła
Dunaju, których tam nie ma, choć powiedziano mu, że są, to jednak chciałby, żeby jego rower wysłano
do Engen, natomiast torbę do Konstancji, gdzie będzie czekać na jego przybycie. Był wściekły i
rozgorączkowany swoim krasomówczym popisem.

Bagażowy był młody wiekiem, ale w tej chwili wyglądał staro i mizernie. Zaproponowałem swoją

pomoc. Teraz tego żałuję. Chociaż nie tak gorączkowo jak on, stopniowo wszystko wyjaśniłem.
Wszystkie trzy trasy, jak nam powiedział bagażowy, były skomplikowane i wymagały przesiadek. Nie
było zbyt wiele czasu na spokojne wyjaśnienia, jako że nasz pociąg odchodził za kilka minut. Sam
Anglik był gadatliwy - zawsze się mylił, kiedy coś zagmatwanego trzeba było wyjaśnić, a bagażowy był
zbyt gorliwy, żeby skończyć sprawę i mieć spokój.

Już w pociągu, dziesięć minut później, kiedy przemyślałem problem, olśniło mnie, że chociaż

doszedłem do porozumienia z bagażowym, że najlepiej by było, gdyby rower pojechał do
Immendingen, a zgodził się on na rezerwację do tej stacji, to jednak zapomniałem dać mu instrukcje
co do wyjazdu z Immendingen. Gdybym miał słabsze usposobienie, martwiłbym się myślami, że
według wszelkiego prawdopodobieństwa ten rower po dziś dzień tkwi w Immendingen. Ale hołduję
zdrowej filozofii, aby zawsze wynajdywać jasne strony każdej sytuacji. Prawdopodobnie bagażowy na
własną rękę skorygował moje zaniedbanie albo zdarzył się mały cud i przywrócił rower właścicielowi
przed zakończeniem podróży.

Torbę wyekspediowano do Radolfzell. Pociesza mnie jednak myśl, że została zaopatrzona w

etykietę do Konstancji. Bez wątpienia po pewnym czasie władze kolejowe zorientują się, że trzeba ją
tam odesłać.

Ale to wszystko na marginesie - chciałem zarysować moralną stronę całego wydarzenia. Sedno

całej sprawy leżało w oburzeniu tego Anglika tym, że niemiecki kolejarz nie jest zdolny go pojąć. Kiedy
z nim rozmawialiśmy, wyraził swoje bezgraniczne oburzenie.

- Bardzo dziękuję - powiedział - to dosyć proste. Chcę jechać pociągiem do Donaueschingen; z

Donaueschingen mam zamiar iść pieszo do Geisengen, z Geisengen pociągiem do Engen, a z Engen
rowerem do Konstancji, ale nie chcę zabierać torby ze sobą - chcę ją odebrać w Konstancji, kiedy już
tam dotrę. Przez ostatnie dziesięć minut próbowałem to wyjaśnić temu głupkowi, ale nie byłem w
stanie mu tego wytłumaczyć.

- To haniebne - przyznałem. - Niewielu z tych niemieckich robotników zna jakikolwiek język poza

własnym.

- Podszedłem z nim do rozkładu jazdy i tłumaczyłem mu na migi, ale nawet wtedy nic nie zrozumiał

- żalił się.

- Nie do wiary - zauważyłem. - Myślałem, że rzecz się wyjaśniła.
Harris był zły na turystę. Chciał go strofować za szaleńczy pomysł podróży różnymi etapami przez

obce krainy - w dodatku bez znajomości miejscowego języka - wymagający stosowania
skomplikowanych sztuczek z biletami kolejowymi. Znając impulsywność Harrisa, wskazałem na wielką
i pożyteczną pracę, którą ten człowiek nieświadomie wykonał. Szekspir i Milton nie zrobiliby tego
lepiej, by poszerzyć znajomość języka angielskiego wśród mniej uprzywilejowanych mieszkańców
Europy. Newton i Darwin mogli propagować swój język zaledwie między wykształconymi i myślącymi
obcokrajowcami. Dickens i Ouida (lud, który wyobraża sobie, że literacki świat jest ograniczony przez
uprzedzenia New Grub Street, byłby zaskoczony i zasmucony pozycją zajmowaną za granicą przez
panie, tak u nas wyszydzane) mogli pomóc w dalszej jego popularyzacji. Ale człowiekiem, który
rozszerza znajomość angielskiego od przylądka St. Vincent do Uralu, jest Anglik, który nie mogąc lub
nie chcąc nauczyć się ani jednego słowa w żadnym języku poza własnym, trafia do każdego zakątka
kontynentu. Można być zaszokowanym jego ignorancją, rozdrażnionym jego głupotą, rozgniewanym
jego zarozumiałością, ale fakty są jasne - anglizuje Europę. Dla niego szwajcarski wieśniak brnie
zimowymi wieczorami po śniegu, by wziąć udział w lekcjach angielskiego organizowanych w każdej
wiosce. Dla niego woźnica i strażnik, pokojówka i praczka ślęczą nad angielską gramatyką i
rozmówkami. Dla niego tysiące zagranicznych sklepikarzy i kupców wysyła swoich synów i córki na
studia do każdego angielskiego miasta. Dla niego zagraniczny właściciel hotelu czy restauracji dodaje
do ogłoszenia „dotyczy pracowników z biegłą znajomością angielskiego".

- 64 -

Gdyby ludy mówiące po angielsku stworzyły zasadę, by używać nie tylko tego języka, wspaniały

postęp angielskiego przez świat byłby zatrzymany. Anglojęzyczny człowiek stoi wśród cudzoziemców i
podzwania złotem.

- Oto - krzyczy - jest zapłata dla wszystkich, którzy znają angielski.
To właśnie on jest świetnym wychowawcą. Teoretycznie możemy go zbesztać, w praktyce musimy

zdjąć przed nim kapelusz. Jest misjonarzem języka angielskiego.

ROZDZIAŁ 12.

Jesteśmy zasmuceni przyziemnymi instynktami Niemców - Wspaniały widok, ale żadnej restauracji

- Kontynentalna opinia o Anglikach - Bo oni nie wiedzą, jak się schronić przed deszczem - Zjawia się
zmęczony podróżny z cegłą - Polowanie na psa - Niepożądany dom rodzinny - Żyzna okolica - Wesoły
staruszek wchodzi pod górę - George zaniepokojony późną porą spieszy w dół inną stroną - Harris
podąża za nim, aby pokazać mu drogę - Nienawidzę być sam i pędzę za nim - Wymowa
przeznaczona specjalnie do użytku przez obcokrajowców.

CZYMŚ, co bardzo irytuje duszę Anglosasa z wyższej sfery, jest przyziemny instynkt popychający

Niemca do tego, aby celem każdej wycieczki ustanowić restaurację. Na górskim szczycie, w
czarującej dolinie, na samotnej przełęczy, przy wodospadzie czy wijącym się strumieniu stoi zawsze
tętniąca życiem Wirtschaft. Jak można przeżywać uniesienie pięknym widokiem w otoczeniu
poplamionych piwem stołów? Jak pogrążyć się w historycznym marzeniu wśród zapachów pieczonej
cielęciny i szpinaku?

Realizując nasze plany, pewnego dnia wspinaliśmy się przez gęsty las.
- A na szczycie - powiedział gorzko Harris, kiedy zatrzymaliśmy się, żeby nieco odetchnąć i

przyciągnąć pasy o jedną dziurkę - będzie hałaśliwa restauracja, gdzie ludzie będą przepijać białym
winem befsztyki i placek ze śliwkami.

- Tak myślisz? - spytał George.
- Jestem pewien - odpowiedział Harris. - Znasz ich. Nie zgodzą się poświęcić żadnego zagajnika

dla samotnej kontemplacji, nie pozostawią miłośnikom natury nieskażonym przez grubiański
materializm żadnego wzniesienia.

- Liczę na to - zauważyłem - że dotrzemy tam nieco przed pierwszą, pod warunkiem że nie

będziemy próżnować.

- Mittagstisch będzie akurat gotowy - jęknął Harris. - Prawdopodobnie będzie to ten mały niebieski

pstrąg, którego łowią w okolicy. Nikt w Niemczech nie wydaje się zdolny do rezygnacji zjedzenia i
picia. To mnie doprowadza do szału!

Posuwaliśmy się naprzód, a piękno spaceru kazało nam zapomnieć o oburzeniu. Moje

przewidywania okazały się trafne. Za kwadrans pierwsza idący na czele Harris powiedział:

- Jesteśmy, już widzę szczyt.
- Żadnego śladu restauracji? - zapytał George.
- Nie zauważyłem - odpowiedział Harris - ale możesz być pewny, że ona tam jest. Niech ją licho

porwie!

Pięć minut później staliśmy na szczycie. Popatrzyliśmy na północ, południe, wschód i zachód, a

potem na siebie.

- Wspaniały widok, prawda? - zapytał Harris.
- Cudowny - zgodziłem się.
- Niezwykły - zauważył George.
- Chociaż raz okazali zdrowy rozsądek - stwierdził Harris - i nie zbudowali restauracji na widoku.
- Wydaje się, że ją ukryli - powiedział George.
- Nie jestem tak bardzo przeciw niej, jeśli nie jest pod samym nosem - oznajmił Harris.

- 65 -

- Oczywiście - spostrzegłem - na właściwym miejscu restauracja ma rację bytu.
- Chciałbym wiedzieć, gdzie ona jest - zaciekawił się George.
- Chyba jej poszukamy - zaproponował Harris.
Pomysł wydawał się dobry. Byłem zaciekawiony. Postanowiliśmy szukać w różnych kierunkach i po

powrocie na szczyt zdać sprawozdanie. Po półgodzinie znów byliśmy razem. Nie potrzebowaliśmy
słów. Twarz każdego z nas mówiła wyraźnie, że w końcu odkryliśmy niszę w niemieckiej przyrodzie,
nieskażoną paskudną zachętą do jedzenia i picia.

- Nigdy bym nie uwierzył, że to możliwe - odezwał się Harris. - A wy?
- Powiedziałbym - odrzekłem - że to jedyne, nieskażone ćwierć mili w całym Vaterlandzie.
- I my, trzej cudzoziemcy, trafiliśmy tutaj bez wysiłku - powiedział George.
- To prawda - zgodziłem się. - Przez czysty przypadek lepsza strona naszej natury nie może być

zagłuszona przez głos tej gorszej. Spójrzcie na światło na tamtym szczycie, czyż nie jest porywające?

- Jeśli mówimy o naturze - wtrącił George - jak myślisz, którędy będzie najbliżej na dół?
- Droga na lewo - odpowiedziałem, zaglądając do przewodnika - zaprowadzi nas do Sonnensteig. O

tej trasie mówią, że wychodzi na zdrowie - potrwa mniej więcej dwie godziny. Z drogi na prawo,
chociaż nieco dłuższej, roztaczają się bardziej rozległe widoki.

- Jeden widok - zauważył Harris - jest bardzo podobny do drugiego, nie sądzicie?
- Jeśli o mnie chodzi - powiedział George - to idę na lewo.
Harris i ja poszliśmy za nim.
Ale nie zeszliśmy tak szybko, jak przewidywaliśmy. W tej okolicy burze nadchodzą szybko i po

kwadransie marszu staliśmy przed problemem, czy szukać schronienia, czy wędrować przez resztę
dnia w przemoczonej odzieży. Zdecydowaliśmy się na to pierwsze i wybraliśmy drzewo, które w
zwykłych okolicznościach dałoby nam wystarczającą osłonę. Ale burza z piorunami w Szwarcwaldzie
to nie są zwykłe okoliczności.

Z początku zapewnialiśmy się wzajemnie, że tak gwałtowna burza nie może trwać zbyt długo.

Potem usiłowaliśmy się pocieszyć tym, że wkrótce będziemy zbyt mokrzy, aby się bać przemoczenia.

- Wychodzi na to - powiedział Harris - że byłbym naprawdę zadowolony, gdyby tu, na górze, była

restauracja.

- Nie widzę korzyści w byciu i mokrym, i głodnym - przyznał George. - Daję tej burzy jeszcze pięć

minut, a potem idę.

- Górskie samotnie - zauważyłem - są wielką atrakcją przy pięknej pogodzie. Kiedy pada,

szczególnie jak się zdarzy...

Wtedy usłyszeliśmy głos tęgiego mężczyzny stojącego pod dużym parasolem jakieś pięćdziesiąt

stóp od nas.

- Czemu nie wejdziecie do środka? - zapytał postawny mężczyzna.
- Jakiego środka? - odkrzyknąłem.
Z początku myślałem, że jest jednym z tych głupców, którzy próbują być zabawni, kiedy nie ma nic

do śmiechu.

- Do restauracji - odpowiedział.
Zostawiliśmy nasze schronienie i podeszliśmy do niego. Chcieliśmy zasięgnąć bliższych informacji.
- Wołałem was z okna - powiedział zażywny dżentelmen, kiedy podeszliśmy bliżej - lecz, jak sądzę,

nie słyszeliście mnie. Ta burza może trwać jeszcze godzinę. Bardzo zmokniecie.

Był uprzejmym starszym panem - wydawał się o nas niepokoić.
- To bardzo miło z pana strony, że pan po nas wyszedł - stwierdziłem. - Nie jesteśmy szaleńcami.

Nie stalibyśmy przez pół godziny pod tym drzewem, wiedząc, że dwadzieścia jardów od nas znajduje
się restauracja ukryta za drzewami. Nie mieliśmy pojęcia, że jest tak blisko.

- Tak sobie pomyślałem - powiedział starszy pan - i dlatego wyszedłem.
Okazało się, że wszyscy ludzie w gospodzie także obserwowali nas z okien, dziwiąc się, że stoimy

tam jak sieroty. Gdyby nie ten miły starszy pan, ci głupcy patrzyliby na nas, jak przypuszczam, przez
resztę popołudnia. Właściciel usprawiedliwiał się, mówiąc, że wyglądaliśmy jak Anglicy. To nie figura
retoryczna. Na kontynencie szczerze wierzą, że każdy Anglik jest pomylony. Są o tym tak przekonani,
jak każdy angielski wieśniak, że Francuzi żyją żabami. Nawet kiedy się człowiek wysila, żeby
wyprowadzić go z błędu - skutek nie zawsze jest pomyślny.

- 66 -

Była to wygodna restauracyjka, gdzie gotowali dobrze, a Tischwein było faktycznie całkiem znośne.
Zatrzymaliśmy się tam na parę godzin, wysuszyliśmy się, najedli i porozmawiali o widokach. Tuż

przy nas zaszło zdarzenie, które potwierdza, że na tym świecie siły zła są silniejsze niż dobra.

Wszedł jakiś podróżny. Wydawał się zatroskany. W ręku miał cegłę z przywiązanym do niej

kawałkiem sznura. Wszedł nerwowo i pospiesznie zamknął drzwi za sobą, upewnił się, czy dobrzeje
zamknął, długo i uważnie wyglądał przez okno. Dopiero wtedy z westchnieniem ulgi położył cegłę na
ławce obok siebie i zamówił jedzenie i picie.

W całej sprawie było coś tajemniczego. Można się było zastanawiać, po co mu ta cegła, dlaczego

tak starannie zamykał drzwi, dlaczego z takim niepokojem spoglądał przez okno. Ale wyglądał zbyt
nieszczęśliwie, żeby go zaprosić do rozmowy, i dlatego zrezygnowaliśmy z pytań. Kiedy zjadł i wypił,
stał się pogodniejszy i już nie wzdychał tak często. Potem rozprostował nogi, zapalił śmierdzące
cygaro i rozkoszował się nim ze spokojnym zadowoleniem.

Wtedy to się zdarzyło. Stało się to zbyt nagle, żeby wyjaśnić, jak cała rzecz była możliwa.

Przypominam sobie Fräulein wchodzącą z kuchni na salę z patelnią w ręce. Widziałem ją wychodzącą
drzwiami na zewnątrz. W następnej chwili cała sala wybuchła zgiełkiem. Można było zapamiętać
pantomimę zmieniających się obrazów: od płynących obłoków, muzyki poważnej, falujących kwiatów i
leżących dam nagle zostaliśmy przeniesieni w sam środek krzyczących policjantów przewracających
wrzeszczące dzieci, rozdętych pantalonów, kiełbasek, arlekinów i klaunów. Kiedy Fräulein z patelnią
dotknęła drzwi, otworzyły się one gwałtownie, jakby wszystkie siły zła tylko na to czekały. Dwie świnie i
kurczak runęły do sali, kot, który spał na beczce piwa, zbudził się nagle do życia. Fräulein rzuciła
patelnię w powietrze i upadła na podłogę.

Dżentelmen z cegłą zerwał się na nogi, przewracając stojący przed nim stół ze wszystkim, co na

nim było. Ukazała się przyczyna tej katastrofy. Był to mieszaniec teriera ze stojącymi uszami i ogonem
wiewiórki. Właściciel ruszył spod drzwi i usiłował wykopać go z pokoju. Zamiast niego kopnął jedną ze
świń - tę grubszą. Było to energiczne, dobrze wymierzone kopnięcie i całe dostało się świni, bez
najmniejszego marnotrawstwa. Można było współczuć biednemu zwierzęciu, ale żadne współczucie,
które ktoś mógłby okazać, nie dorównywało temu, jakie ona okazała sama sobie. Przestała biegać tu i
tam, usiadła na środku pokoju i zaniosła skargę na cały układ słoneczny, by zaprotestować przeciw
niesprawiedliwości, jaka ją spotkała. Jej skarga musiała być słyszana we wszystkich dolinach dookoła
i budziła ciekawość, jakie nieszczęście wydarzyło się na wzgórzach. Co do kury - uciekła, gdacząc na
różne sposoby. Był to cudowny ptak. Wydawało się, że z łatwością może biegać po pionowej ścianie.
Kura i kot zrzuciły prawie wszystko, co nie było jeszcze na podłodze.

W mniej niż czterdzieści sekund dziewięciu ludzi znajdujących się w pokoju usiłowało kopnąć psa.

Prawdopodobnie po pewnym czasie ktoś odniósłby sukces, co spowodowałoby, że pies przestałby
szczekać, a zaczął wyć. Ale to go nie zniechęciło. Najwyraźniej wiedział, że za wszystko trzeba płacić,
nawet za polowanie na świnię i kurę, ale, ogólnie rzecz biorąc, gra warta była świeczki. Poza tym miał
satysfakcję, widząc, że za każdy kopniak, który dostał, większość stworzeń w pokoju dostała dwa. Co
do nieszczęsnej świni - tej nieruchomej, nadal siedziała, lamentując na środku sali. Musiała oberwać
dobre cztery razy. Próba kopnięcia psa była podobna do gry w piłkę, chociaż jej tam nigdy nie było.
Gdy zrobiłeś zbyt duży zamach, noga leciała do przodu i jedyna nadzieja była w tym, że natrafisz na
coś solidnego, co cię uchroni przed nagłym i głośnym siadem. Kiedy komuś przypadkowo udało się
kopnąć psa, było to tak niespodziewane, że przewracał się na nim. A każdy mógł być pewien, że co
pół minuty wywróci się na siedzącej świni, niezdolnej zejść komukolwiek z drogi.

Nie sposób powiedzieć, ile to wszystko mogło trwać, a skończyło się dzięki rozsądkowi George'a.

Przez chwilę starał się chwycić nie psa, ale drugą świnię, która ciągle była w ruchu. Przyparł ją w
końcu do muru i sprawił, że zamiast biegać w kółko po pokoju, zaczęła krążyć na zewnątrz. Kwicząc,
wystrzeliła przez drzwi.

Zawsze pragniemy czegoś, czego nie mamy. Świnia, kurczak, dziewięciu ludzi i kot w mniemaniu

psa byli niczym w porównaniu z łupem, który zniknął. Nierozumnie rzucił się za świnią, a George
zamknął za nim drzwi i zasunął rygiel.

Wtedy właściciel wstał i popatrzył na te wszystkie rzeczy leżące na podłodze.
- Ten figlarny pies należy chyba do pana - powiedział do gościa, który przyszedł z cegłą.
- To nie jest mój pies - odrzekł ponuro mężczyzna.
- Więc czyj on jest? - spytał gospodarz.
- Nie wiem, czyj to pies - odpowiedział.
- To bez różnicy - stwierdził gospodarz, podnosząc portret niemieckiego cesarza i obcierając go z

piwa.

- 67 -

- Wiem - odpowiedział mężczyzna. - Staram się wytłumaczyć ludziom, że to nie jest mój pies. Nigdy

mi nie wierzą.

- Po co z nim pan chodzi, skoro nie jest pana? - spytał gospodarz. - Bawi to pana?
- Ja z nim nie chodzę - wyjaśnił. - To on chodzi za mną. Przyplątał się do mnie dziś rano o

dziesiątej i nie chce się odczepić. Myślałem, że się go pozbyłem, kiedy tu wszedłem. Zostawiłem go
kwadrans temu, kiedy zabijał kaczkę. Chyba będę musiał zapłacić za nią w drodze powrotnej.

- Próbował pan rzucać w niego kamieniami? - zapytał Harris.
- Czy próbowałem? - spytał mężczyzna pogardliwie. - Rzucałem w niego kamieniami, aż mnie ręka

rozbolała, a on myślał, że to jakaś zabawa i je aportował. Od godziny noszę ze sobą tę przeklętą cegłę
w nadziei, że go utopię, ale on nigdy nie zbliża się na tyle, żeby go schwytać. Siada zwykle o sześć
cali za daleko, z otwartym pyskiem i patrzy na mnie.

- To najzabawniejsza historia, jaką usłyszałem od dłuższego czasu - stwierdził gospodarz.
- Cieszę się, że to kogoś bawi - powiedział mężczyzna.
Pomogliśmy gospodarzowi poustawiać połamane meble i wyszliśmy. Tuzin jardów od drzwi wierne

zwierzę czekało na swojego przyjaciela. Pies wyglądał na zmęczonego, ale był zadowolony.
Najwidoczniej był zwierzęciem pełnym nagłych i dziwacznych zachcianek. Przez chwilę nawet baliśmy
się, że mógłby nas polubić. Ale on obojętnie pozwolił nam przejść. Jego lojalność wobec tamtego
człowieka była uderzająca. Nie zrobiliśmy nic, żeby ją podważyć.

Zaliczywszy ku naszej satysfakcji Szwarcwald, podróżowaliśmy rowerami przez Alt Breisach i

Colmar do Münster, skąd zrobiliśmy krótki wypad w okolice Wogezów, gdzie zgodnie z opinią
obecnego cesarza Niemiec człowieczeństwo się kończy. W dawnych czasach Alt Breisach było
skalistą fortecą z rzeką to po jednej, to po drugiej stronie. W swojej niedoświadczonej młodości Ren
nigdy nie wydaje się pewien swojej drogi - co do miejsca pobytu musi podobać się wyłącznie
miłośnikom zmian i zamieszania.

Między kimkolwiek byłaby wojna i ktokolwiek by brał w niej udział, Alt Breisach z pewnością było w

to zamieszane. Wszyscy je oblegali, większość zdobyła, większość znów je traciła. Nikomu nie udało
się go utrzymać.

Mieszkaniec Alt Breisach nigdy nie był pewien, do kogo należało ani kim on właściwie był. Pewnego

dnia mógł być Francuzem, ale zanim nauczył się francuskiego na tyle, by móc płacić podatki, zostawał
Austriakiem. Zanim odkrył, co jest zobowiązany robić, aby być dobrym Austriakiem, stwierdzał, że jest
już Niemcem, chociaż prawdziwy Niemiec spoza miasta nigdy mu nie ufał.

Pewnego dnia odkrywał, że jest katolikiem, a następnego - żarliwym protestantem. Jedyną rzeczą,

jaka mogła mu dawać pewną stabilizację egzystencji, była monotonna konieczność płacenia ciężkiej
forsy za przywilej bycia tym, kim akurat był. Kiedy już się zacznie myśleć o tych rzeczach, człowiek się
zastanawia, czy komukolwiek w średniowieczu, z wyjątkiem królów i poborców podatkowych, w ogóle
się chciało podejmować trudy życia.

Jeżeli chodzi o piękno i różnorodność, Wogezy nie wytrzymują porównania ze Szwarcwaldem. Z

punktu widzenia turysty korzystne jest ich większe ubóstwo. Chłop w Wogezach nie żyje w
nieromantycznej atmosferze sytej pomyślności, która psuje jego sąsiada zza Renu. Wioski i
gospodarstwa mają więcej uroku postępującego upadku.

Inną dziedziną, w której celują Wogezy, są ruiny. Wiele z ich licznych zamków jest położone tak, że

można by pomyśleć, iż tylko orły mogły je zbudować. W innych można godzinami błądzić po całych
akrach labiryntów stojących ścian.

W Wogezach handel owocami czy jarzynami jest nieznany. Większość tego rodzaju roślin rośnie

dziko i można je zbierać. Wędrując przez Wogezy, niełatwo się trzymać jakiegoś programu. Kiedy
dzień jest gorący, trudno się oprzeć pokusie zatrzymania się i spróbowania owoców. Maliny -
najsmaczniejsze, jakie jadłem - poziomki, porzeczki i agrest rosną na zboczach jak jeżyny przy
angielskich szlakach. Mały chłopiec w Wogezach nie musi okradać sadów - może się rozchorować,
nie popełniając grzechu.

W Wogezach znajduje się wiele sadów, ale wdzierać się do nich w celu kradzieży owoców byłoby

równie głupie jak postępek ryby próbującej dostać się bez biletu na kąpielisko. Chociaż oczywiście
zdarzają się pomyłki.

Pewnego popołudnia, w trakcie wspinaczki, wynurzyliśmy się na płaskowyżu, gdzie zwlekaliśmy

zbyt długo, opychając się owocami bardziej, niż mogłoby to nam wyjść na zdrowie; było ich tak dużo

- 68 -

wkoło nas, i to tak różnorodnych. Zaczęliśmy od kilku późnych truskawek, a potem przeszliśmy do
malin. Harris znalazł nawet renklodę z kilkoma wczesnymi owocami. Były pyszne.

- To najlepsze, na co trafiliśmy - powiedział George.
- Najlepiej z tego skorzystać. - Co było faktycznie dobrą radą.
- Co za szkoda - powiedział Harris - że gruszki są jeszcze takie twarde.
Martwił się tym przez chwilę, ale później, kiedy natknąłem się na piękne, żółte śliwki, nieco go to

pocieszyło.

- Przypuszczam, że jesteśmy zbyt daleko na północy, żeby trafić na ananasy - powiedział George. -

Czuję, że ucieszyłyby mnie tylko świeże ananasy. Te paskudne owoce nudzą się po chwili. Myślę, że
to dlatego, iż za dużo tu owoców na krzakach, a za mało na drzewach. Jeśli chodzi o mnie, wolałbym
znaleźć więcej renklod.

- Jakiś człowiek wchodzi na wzgórze - zauważyłem. - Wygląda na tutejszego. Może będzie

wiedział, gdzie jest więcej renklod.

- Jak na starego, idzie dość szybko - stwierdził Harris. Istotnie, wchodził na wzgórze w

nadzwyczajnym tempie.

Na tyle, na ile byliśmy w stanie ocenić z tej odległości, wydawał się w radosnym nastroju: śpiewając

i krzycząc na cały głos, gestykulował i machał rękami.

- Co za miły staruszek - zauważył Harris. - Aż przyjemnie na niego patrzeć. Ale czemu niesie kij

przez ramię? Mógłby go użyć przy wspinaczce pod górę.

- Wiecie co, to chyba nie jest kij - powiedział George.
- Co to może być? - zastanawiał się Harris.
- Bardziej mi to wygląda na strzelbę - powiedział George.
- Chyba nie myślisz, żeśmy się pomylili - zasugerował Harris. - Nie wierzysz chyba, że to jest coś w

rodzaju prywatnego sadu?

- Czy pamiętacie - zapytałem - ten straszny wypadek, który się zdarzył jakieś dwa lata temu na

południu Francji? Pewien żołnierz zerwał parę wiśni, przechodząc obok domu jednego chłopa, a on
wyszedł i bez słowa ostrzeżenia zastrzelił go na śmierć.

- Ale chyba nie wolno zastrzelić kogoś za zerwanie paru owoców, nawet we Francji? - zapytał

George.

- Oczywiście, że nie - odpowiedziałem. - To było całkiem nielegalne. Jedynym usprawiedliwieniem

wysuniętym przez obrońcę chłopa było to, że był bardzo pobudliwy, a szczególnie jeśli chodziło o te
właśnie wiśnie.

- Skoro już o tym wspomniałeś - podjął Harris - coś mi się przypomniało. Zdaje się, że ta dzielnica

nazywała się „Komuna" i musieli zapłacić spore odszkodowanie krewnym zmarłego żołnierza; biedny,
niewinny człowiek!

- Męczy mnie to miejsce - powiedział George. - Poza tym robi się późno.
- Jeśli dalej będzie szedł w tym tempie, potknie się i zrani - zauważył Harris. - Poza tym nie wierzę,

że trafi.

Czułem się samotny tam, w górze, a nie było nikogo, z kim można by porozmawiać. Poza tym, o ile

sobie przypominam, od czasu kiedy byłem chłopcem, nie cieszyłem się tak zbieganiem ze stromego
wzgórza. Ciekawe, że to uczucie odżyło. To ostre ćwiczenie gimnastyczne, ale dobre na wątrobę.

Tej nocy spaliśmy w Barr, małym, miłym mieście na drodze do St. Ottilienberg, z ciekawym, starym

klasztorem wśród wzgórz, gdzie czekają prawdziwe zakonnice, a rachunek wystawia ksiądz.

Tuż przed kolacją do Barr przybył turysta. Wyglądał na Anglika, ale jego wymowa miała ton, jakiego

jeszcze nie słyszałem, chociaż był to elegancki i świetnie brzmiący język. Gospodarz gapił się na
niego ponuro, a gospodyni potrząsała głową. Anglik westchnął i znów spróbował. Jego język budził we
mnie odległe wspomnienie, chociaż, do czasu, nie mogłem go zidentyfikować. Ale znowu nikt go nie
zrozumiał.

- A niech to cholera! - powiedział na głos do siebie.
- Ach, więc jest pan Anglikiem! - wykrzyknął właściciel, rozjaśniając oblicze.

- 69 -

- Wygląda pan na zmęczonego, monsieur - dodała rozchmurzona gospodyni. - Zapraszam na

kolację.

Oboje mówili doskonale po angielsku, niemal tak dobrze jak po niemiecku czy francusku; krzątali

się i zadbali o jego wygodę. Przy kolacji siadł obok mnie i mogłem z nim porozmawiać.

- Niech pan mi powie - poprosiłem, jako że bardzo mnie to zaciekawiło - w jakim języku mówił pan

za pierwszym razem?

- Po niemiecku - wyjaśnił.
- Och - odpowiedziałem - proszę mi wybaczyć, nie zna pan tego języka?
- Nie zrozumiał pan? - zapytał.
- To moja wina - przyznałem. - Moje umiejętności są w tym względzie bardzo ograniczone.

Chwytam trochę to i owo, mniej więcej o co chodzi, ale to oczywiście nie to samo.

- Ale oni nie rozumieją - stwierdził. - Gospodarz i jego żona, a to przecież ich własny język.
- Nie sądzę - odpowiedziałem. - Tutejsze dzieci mówią nieźle po niemiecku, a nasza gospodyni i

gospodarz znają mniej więcej ten język. Ale w Alzacji i Lotaryngii starsi ludzie ciągle mówią po
francusku.

- Ja także mówię do nich po francusku - dodał - i wcale nie rozumieją mnie lepiej.
- To rzeczywiście bardzo dziwne - zgodziłem się.
- To więcej niż dziwne - odpowiedział. - W moim przypadku to niezrozumiałe. Mam dyplom z

języków współczesnych. Zdobyłem szkolne stypendium tylko dzięki znajomości francuskiego i
niemieckiego. Moja poprawność gramatyczna i czystość wymowy były w moim college'u uważane za
nadzwyczajne. A jednak kiedy pojadę za granicę, z ledwością ktokolwiek rozumie chociaż słowo.
Może to pan wytłumaczyć?

- Chyba tak. Pańska wymowa jest zbyt bezbłędna. Pamięta pan, co Szkot powiedział, kiedy po raz

pierwszy w życiu spróbował prawdziwej whisky: „Może to i puir, ale ja nie mogę tego pić". Tak samo
może być z pańskim Niemcem. Razi go nie tyle pana język, ile popisywanie się nim. Jeśli mógłbym
coś radzić: niech pan mówi tak źle, jak to tylko możliwe, i wtrąca tyle pomyłek, ile się da.

Wszędzie jest tak samo. W każdym kraju stosują specjalną wymowę wyłącznie na użytek

obcokrajowców - wymowę, której ani im się śni używać między sobą i której nie rozumieją. Słyszałem
kiedyś Angielkę wyjaśniającą Francuzowi, jak wymawiać słowo „have".

- Wymawia je pan - mówiła pani z wyrzutem - że gdyby je przeliterować, brzmiałoby h-a-v. To źle.

Tam na końcu jest „e".

- Myślałem - powiedział uczeń - że nie wymówiła pani „e" na końcu.
- Zgadza się - przyznała nauczycielka. - To jest coś, co nazywamy „e" nieme, ono modyfikuje

poprzedzającą samogłoskę.

Przedtem biedak wymawiał „have" całkiem znośnie, ale potem, kiedy dochodził do tego słowa,

milknął, zbierał myśli i wymawiał ten dźwięk tak, że tylko z kontekstu można się było domyślić, o co
chodzi.

Pomijając cierpienia kilku męczenników, przeszedłem, jak sądzę, nie mniejsze niż oni katusze,

starając się osiągnąć poprawną wymowę niemieckiego słowa oznaczającego kościół - Kirche.
Postanowiłem raczej nie chodzić w Niemczech do kościoła, dopóki sobie z tym nie poradzę, niż mieć z
tym kłopot.

- Nie, nie - wyjaśniał mi nauczyciel; był gorliwym dżentelmenem. - Powinien pan to wymawiać jako

K-i-r-c-h-k-e. Tam nie ma „k" - i znów mi pokazywał, po raz dwudziesty tego ranka, jak to powinno się
wymawiać.

Cały szkopuł w tym, że za Boga nie mogłem dostrzec różnicy w tym, jak on to robił, a jak ja. Wtedy

spróbował nowej metody.

- Wymawia pan to gardłem - tłumaczył. Miał całkowitą rację. Wymawiałem. - Chciałbym, żeby pan

wymawiał to stąd - i tłustym palcem pokazywał, skąd powinien wydobyć się dźwięk.

Spróbowałem. Po bolesnym wysiłku wydobywałem dźwięki, które mogły oznaczać wszystko, tylko

nie miejsce uwielbienia Boga. Usprawiedliwiałem się:

- Naprawdę boję się, że to niemożliwe - powiedziałem. - Przez całe lata zawsze rozmawiałem

ustami. Nigdy nie widziałem człowieka, który rozmawiałby żołądkiem. Sądzę, że teraz jest już dla mnie
za późno na naukę.

- 70 -

Spędzając całe godziny w ciemnych zaułkach, ćwicząc na cichych uliczkach w strachu przed

zabłąkanymi przechodniami, w końcu doszedłem do prawidłowej wymowy tego słowa. Mój nauczyciel
był zachwycony i ja także, dopóki nie przyjechałem do Niemiec. W Niemczech przekonałem się, że
nikt nie rozumie, co powiedziałem. Nigdy nie mogłem trafić w pobliże kościoła. Rzuciłem w kąt
poprawną wymowę i gorliwie wróciłem do poprzedniej, złej. Wtedy moi rozmówcy się rozjaśniali i
mówili, że jest tuż za rogiem lub dalej, na sąsiedniej ulicy, zależnie od tego, gdzie był.

Myślę także, że łatwiej można by nauczyć wymowy obcego języka, nie wymagając od uczniów

bohaterskich akrobacji, które są w ogóle niemożliwe i zawsze bezużyteczne. A oto przykład takiej
instrukcji językowej:

„Uciśnij migdałki u dołu krtani, następnie wypukłą częścią przegrody zakrzywionej w górę prawie

dotknij (nie dotykając) języczka podniebienia, spróbuj końcem języka dotknąć tarczycy. Weź głęboki
oddech i ściśnij swoją głośnię. Teraz bez otwierania warg powiedz »Garoo«".

A kiedy tego dokonasz, jeszcze nie są zadowoleni.

ROZDZIAŁ 13.

Próba charakteru i zachowania się niemieckiego studenta - Niemiecki Mensur - Zwyczaj i jego

nadużycia - Impresje - Humor sytuacyjny - Przepis na stworzenie dzikusów - Młoda kobieta i jej
szczególne upodobania co do twarzy - Knajpa - Budynek szkolny - Rada dla cudzoziemców -
Opowieść, która mogłaby się źle skończyć - Dwóch panów i dwie żony - Razem z kawalerem.

W DRODZE do domu zawadziliśmy o niemieckie miasteczko uniwersyteckie. Chcieliśmy zapoznać

się z życiem studenckim, a dzięki uprzejmości naszych niemieckich przyjaciół mogliśmy zaspokoić
naszą ciekawość.

Angielski chłopiec bawi się do lat piętnastu, a potem pracuje do dwudziestki. W Niemczech dziecko

pracuje, a młodzież się bawi. Niemiecki chłopiec chodzi do szkoły na siódmą rano w lecie, na ósmą w
zimie, a w szkole studiuje. Skutek jest taki, że w wieku lat szesnastu posiada gruntowną znajomość
filologii klasycznych i matematyki, o historii wie tyle, co facet należący do partii politycznej, i na
dodatek doskonale zna języki współczesne. Dlatego osiem semestrów w college'u, rozłożonych na
cztery lata, no może z wyjątkiem młodzieńców szykujących się do kariery naukowej - to niepotrzebnie
wydłużony okres.

Jaka szkoda, że nie jest sportowcem, bo mógłby być dobry. Trochę gra w piłkę nożną, jeszcze

mniej jeździ na rowerze, za to więcej gra w bilard w niewietrzonych kafejkach.

Ogólnie mówiąc, młody Niemiec, a raczej ich większość, spędza czas, zbijając bąki, pijąc piwo i

walcząc. Jeśli jest synem bogatego ojca, wstępuje do Korpusu - członkostwo kosztuje około czterystu
funtów rocznie. Jeśli jest młodzieńcem z klasy średniej, wstępuje do Burschenschaft albo do
Landsmannschaft, co jest jednak nieco tańsze.

Organizacje te dzielą się na mniejsze koła, które starają się skupić narodowości. Są Szwabowie ze

Szwabii, Frankoni potomkowie Franków, Turyńczycy itd.

Oczywiście, praktycznie daje to takie same wyniki jak wszelkie usiłowania tego rodzaju - jestem

prawie przekonany, że połowa naszych szkockich górali to rodowici londyńczycy - ale podzielenie
całego uniwersytetu na kilka tuzinów odrębnych grup daje malowniczy obraz wydziałów
wyróżniających się czapkami i kolorami i, co szczególnie ważne, własną piwiarnią, do której nie może
przyjść student noszący inne kolory.

Głównym zajęciem tych studenckich korporacji jest walka między sobą lub z rywalami z Korpusu

albo Schaftu dla uczczenia niemieckiego Mensuru. Mensur był opisywany tak często i gruntownie, że
nie zamierzam nudzić czytelników jakimiś szczegółowymi wyjaśnieniami. Podejdę do tego jak
impresjonista i celowo opiszę wrażenia z mojego pierwszego Mensuru, wierzę bowiem, że pierwsze
wrażenie jest prawdziwsze i doskonalsze niż opinie stępione przez kontakty i ukształtowane przez
inne wpływy.

- 71 -

Francuz lub Hiszpan będzie się starał cię przekonać, że walka byków jest instytucją powstałą

głównie dla dobra tychże zwierząt. Koń, który, jak ci się wydaje, ryczy z bólu, po prostu tylko się
śmieje z komicznego przedstawienia. Twój francuski lub hiszpański przyjaciel przeciwstawia
wspaniałą i ekscytującą śmierć na arenie zimnokrwistej brutalności końskiej rzeźni. Jeśli dasz się
zbajerować, ogarnie cię chęć rozpoczęcia agitacji na rzecz wprowadzenia w Anglii walki byków jako
wzoru rycerskości.

Torquemada był niewątpliwie przekonany o humanitaryzmie inkwizycji. Być może dla silnego

dżentelmena cierpiącego na skurcze lub reumatyzm godzina lub dłużej spędzona na ramie do
rozciągania stawów stanowi faktyczną korzyść fizyczną. Może on doznać ulgi w bólach stawów -
można powiedzieć, że jego stawy będą bardziej elastyczne i będzie się czuł lepiej przez wiele
następnych lat.

Angielscy myśliwi uważają lisa za zwierzę godne zazdrości. Doskonałe całodzienne rozrywki

sportowe są mu oferowane zupełnie bezpłatnie i dodatkowo znajduje się jeszcze w centrum
zainteresowania. Ale ślepcy zwykle niczego nie chcą widzieć.

Co trzeci niemiecki dżentelmen, którego spotyka się na ulicy, jest słusznej postury i będzie taki aż

do śmierci; nosi od dwudziestu do stu śladów pojedynków, jakie stoczył w studenckich czasach.

Niemieckie dzieci bawią się w Mensur w przedszkolu, a w gimnazjum przeprowadzają jego próby.
Niemcy doszli do przekonania, że nie ma w tym nic brutalnego, nic agresywnego czy poniżającego.

Argumentują, że ten zwyczaj wyrabia w niemieckiej młodzieży odwagę i zimną krew. Gdyby dało się to
udowodnić, zwłaszcza w kraju, gdzie każdy mężczyzna jest żołnierzem, argument ten byłby
wystarczająco jednostronny. Ale czy istnieje cnota zawodowego boksera czy cnota żołnierza?
Wątpliwe. Tężyzna i szybkość są na polu walki bardziej użyteczne niż niedorzeczna obojętność na to,
co stanie się z jednostką.

Właściwie to niemiecki student musiałby mieć więcej odwagi, żeby nie walczyć. Bierze udział w

walce nie dla swojej przyjemności, ale żeby zadowolić opinię publiczną i być w zgodzie z dwustuletnią
tradycją.

Wszystko, co Mensur daje - to brutalizacja człowieka. Może pokazywać umiejętności - mówiono mi,

że tak jest - ale to nie takie oczywiste. Zwykła walka nie jest zbyt podobna do pojedynku na szable na
pokazie Richardson; pokaz jako całość jest pomyślany jako udana próba połączenia elementów
komicznych z nieprzyjemnymi.

W arystokratycznym Bonn, gdzie szanuje się styl, i w Heidelbergu, gdzie goście z innych narodów

bardziej należą do wspólnoty, sprawa jest być może formalna. Mówiono mi, że tam zawody
przeprowadzane są w ładnych pomieszczeniach, siwowłosi lekarze czekają na rannych, a służący w
liberiach na głodnych i cała sprawa jest przeprowadzana z pewnym malowniczym ceremoniałem.

Na uniwersytetach typowo niemieckich, gdzie cudzoziemcy nie są mile widziani i rzadko bywają,

trzyma się na widoku tylko rzeczy nieodzowne i nie jest to widowisko zbyt zachęcające.

W istocie są to rzeczy tak zniechęcające, że usilnie radzę wrażliwemu czytelnikowi, by unikał nawet

tego opisu. Nie może on być piękny i nawet nie będę się o to starał.

Pokój jest nagi i paskudny. Jego ściany są poplamione rozbryzgami piwa, krwi i tłuszczem świec;

sufit jest zakopcony, a podłogę pokrywają trociny. Tłum studentów, paląc, śmieje się i rozmawia; jedni
siedząc na podłodze, inni na krzesłach i ławkach, układają plan walk.

W środku, naprzeciw siebie, stoją przeciwnicy; przypominają japońskich wojowników tak nam

znajomych z wizerunków na tacach do herbaty. Malowniczy i sztywni, z goglami na oczach, z
szalikami na szyjach, z ciałami ściśniętymi czymś, co przypomina brudne kołdry z łóżek, z
wywatowanymi rękawami wyciągniętymi nad głową - wyglądają na parę niezgrabnych, mechanicznych
figurek. Głowy i twarze mają chronione przez ogromne skórzane czapki z daszkiem. Po kilku
sekundach lub nieco krótszym czasie wywlekają ich na właściwą pozycję. Prawie słychać dźwięk
kółek zębatych. Arbiter zajmuje miejsce, pada hasło i natychmiast następuje pięć gwałtownych ciosów
zadanych długimi, prostymi szpadami. Nikt nie interesuje się walką; nie ma żadnego ruchu, żadnej
zręczności, żadnej gracji (mówię o swoich wrażeniach). Zwycięzca, najsilniejszy mężczyzna, z grubo
wywatowanymi rękawami, zawsze w nienaturalnej pozycji, trzyma swój ogromny, niezgrabny rapier
najdłużej, zanim zbyt osłabnie, aby zasłonić się lub uderzyć. Całe zainteresowanie skupia się na
oglądaniu ran. Są one zadawane w jednym lub dwu miejscach - na szczycie głowy lub po lewej stronie
twarzy. Czasami część owłosionego skalpu albo kawałek policzka wylatuje w powietrze, aby potem
mógł być troskliwie przechowywany w kopercie przez dumnego właściciela, a ściślej mówiąc, przez
byłego dumnego właściciela, celem pokazywania na wieczorkach towarzyskich. Z każdej rany leje się
obfity strumień krwi, ochlapując lekarzy, sekundantów i świadków, skrapia sufit i ściany, wsiąka w

- 72 -

walczących i zbiera się w kałuże między trocinami. Na końcu każdej rundy lekarze zrywają się i
ociekającymi krwią rękami uciskają rozwarte rany, nakładają na nie kłęby mokrej waty, przygotowane
na tacy, którą przynosi posługacz.

Naturalnie, w chwili kiedy nieszczęśnik znów wstaje i podejmuje walkę, krew ponownie cieknie, na

wpół go oślepiając, i kapie na ziemię. Czasami widać zęby zawodnika odsłonięte prawie do ucha i
przez resztę pojedynku wydaje się uśmiechać do połowy widzów, a druga połowa widzi go poważnym.
Czasami ma rozcięty nos, przez co wygląda, jakby walczył ze szczególnie wyniosłą miną.

Celem każdego studenta jest ukończenie uniwersytetu z możliwie największą liczbą blizn. Wątpię,

czy ból sprawia, że mają się na baczności, nawet w tak małym zakresie, na jaki pozwala ta metoda
walki. Prawdziwym zwycięzcą jest ten, kto odniesie najwięcej ran. Taki młodzieniec, pozszywany i
połatany, niepodobny do ludzkiej istoty, może paradować przez następny miesiąc, budząc zawiść
niemieckiej młodzieży i podziw niemieckich panien. Ten, kto otrzymał tylko kilka lekkich ran, odchodzi
nadąsany i rozczarowany.

Drugi akt widowiska rozgrywa się w garderobie. Lekarzami są zwykle studenci medycyny - młodzi

faceci, którzy uzyskawszy tytuł, niepokoją się o praktykę. Po prawdzie muszę powiedzieć, że ci, z
którymi miałem kontakt, wyglądali prostacko i wydawali się rozkoszować swoją pracą. Być może to nie
ich wina. Częścią systemu jest to, że medyk daje im jeszcze gorszą szkołę, a idealny lekarz nie dbałby
o takie zajęcie.

To, jak student znosi opatrywanie ran, jest dla niego tak samo ważne jak ich otrzymywanie. Każda

operacja musi być przeprowadzana najbrutalniej, jak to możliwe, a w czasie tego procesu kompani
delikwenta uważnie go obserwują, żeby stwierdzić, czy przechodzi przez to ze spokojem i
zadowoleniem.

Wyraźna, szeroko otwarta rana jest pożądana przez wszystkich. Celowo zszywa się ją niezdarnie,

aby była widoczna przez całe życie. Taka rana, po rozsądnie zadanym skaleczeniu i nie gojąca się
przez cały tydzień, może zapewnić szczęśliwemu posiadaczowi żonę z co najmniej pięciocyfrowym
posagiem.

Przeważnie raz do roku odbywają się dwutygodniowe Mensury, w trakcie których przeciętny student

odbywa tuzin walk. Bywają i inne, na które goście nie są zapraszani.

Jeśli zdarzy się, że student zhańbił się podczas walki jakimś drobnym mimowolnym ruchem głowy

lub ciała, może odzyskać honor tylko przez stoczenie pojedynku z najlepszym szpadzistą w
Korporacji. Kiedy się tego domaga i uzyska zgodę, nie wygląda to na pojedynek, lecz karę. Jego
przeciwnik zadaje mu tak wiele ciosów i tak krwawe rany, jak tylko zdoła. Ofiara ma pokazać
kompanom, że potrafi stać nieruchomo, podczas gdy jej głowa jest niemal pocięta na plasterki.

Wątpię, czy można powiedzieć coś pozytywnego o Mensurze; jeśli nawet, dotyczy to tylko dwóch

walczących. Jestem przekonany, że na widzach może robić, i robi, złe wrażenie. Znam siebie
wystarczająco dobrze, by być pewnym, że nie mam szczególnie krwiożerczego usposobienia.
Wrażenie, jakie to na mnie wywarło, było normalne. Z początku, zanim faktycznie rozgorzała walka,
odczuwałem ciekawość zmieszaną z niepokojem, czy widok będzie dla mnie do zniesienia; pewna
pobieżna znajomość prosektorium i stołów operacyjnych rozwiewała moje wątpliwości, że mógłbym
czuć się inaczej. Kiedy popłynęła krew, a nerwy i muskuły zostały odsłonięte, doświadczyłem uczucia
wstrętu i litości. Ale muszę wyznać, że przy drugim pojedynku moje szlachetniejsze uczucia zaczęły
znikać, a w jakiś czas po rozpoczęciu trzeciego, kiedy pokój zasnuł ciężki, gorący zapach krwi,
zacząłem, jak to mówią Amerykanie, widzieć świat na czerwono.

Było mi mało. Patrzyłem na twarze otaczających mnie ludzi i na większości znalazłem niewątpliwe

odbicie własnych odczuć. Jeśli byłoby rzeczą właściwą pragnienie krwi u współczesnego człowieka,
Mensur byłby pożyteczną instytucją. Ale czy tak powinno być? Gadamy o cywilizacji i humanitaryzmie,
ale ci, którzy nie są na tyle hipokrytami, by poddawać się samooszustwu, wiedzą, że pod naszymi
wykrochmalonymi koszulami czai się dzikus ze wszystkimi swoimi nietkniętymi instynktami. Czasami
może być słabszy, ale nie ma obawy, żeby kiedykolwiek umarł. Z drugiej strony przekarmianie go
wydaje się nierozsądne.

Mówiąc poważnie, na korzyść pojedynków przemawia wiele rzeczy. Ale Mensur nie służy żadnemu

dobremu celowi. To dziecinada i fakt, że jest to okrutna i brutalna gra, nie sprawia, iż jest mniej
dziecinna. Rany nie mają same w sobie żadnej wartości, a są źródłem nobilitacji. Wilhelm Tell słusznie
jest uznany za światowego bohatera, ale co byśmy pomyśleli o członkach klubu ojców, mających
zwyczaj zbierać się z kuszami dwa razy w tygodniu, aby zestrzelić jabłka z głów swoich synów? Ci
młodzi niemieccy dżentelmeni mogliby doznać takich samych skutków, z których są tak dumni,
drażniąc dzikie koty.

- 73 -

Dołączenie do towarzystwa jedynie po to, żeby dać się pokiereszować, sprowadza człowieka do

poziomu tańczącego derwisza. Podróżnicy opowiadają nam o dzikusach w Afryce Centralnej, którzy
przy uroczystych okazjach skaczą dookoła i zadają sobie rany. Ale w Europie nie ma potrzeby ich
naśladować.

Mensur faktycznie jest reductio ad absurdum pojedynku, a jeśli sami Niemcy nie widzą w tym nic

śmiesznego, można ich tylko żałować za brak poczucia humoru.

Chociaż nie można się zgodzić z opinią publiczną, która popiera i nakazuje organizowanie Mensur,

to jednak można to zrozumieć. Uniwersytecki zwyczaj, który, o ile nie zachęca, to przynajmniej
akceptuje opilstwo, jest trudniejszy do dyskusji.

Nie wszyscy niemieccy studenci się upijają; w większości są wstrzemięźliwi, żeby nie powiedzieć

pracowici. Ale mniejszość, chętnie uważana za reprezentatywną, ratuje od ciągłego zamroczenia
nabyta pewnym kosztem zdolność chlania przez pół dnia i całą noc i pozostawania przy tym w pełni
zmysłów. Nie dzieje się tak wszędzie, ale jest wspólne dla miast uniwersyteckich: widok młodego
mężczyzny, jeszcze przed dwudziestką, z figurą Falstaffa i cerą Bachusa z obrazu Rubensa. To, że
niemiecka panna jest zafascynowana twarzą pociętą i pokiereszowaną, jakby zrobioną z kiepskich, nie
pasujących do siebie materiałów - to fakt udowodniony. Nie może być atrakcyjna skóra opuchnięta i
zaplamiona, ze śladami blizn porozrzucanymi na twarzy w celu zrównoważenia całego obrazu. Ale
czego można się spodziewać, kiedy młodzieniec zaczyna pić piwo razem z Frühschoppen o dziesiątej
przed południem, a kończy z Kneipe o czwartej rano?

Kneipe to coś, co możemy nazwać męskim przyjęciem, i może być, zależnie od składu, albo bardzo

nieszkodliwe, albo bardzo awanturnicze. Młodzieniec zaprasza swoich kolegów studentów, tuzin lub
stu, do kawiarni i dostarcza im tak dużo piwa i tanich cygar, na ile pozwala zdrowie i poczucie wygody,
zwłaszcza jeżeli gospodarz należy do Korporacji.

Tutaj, jak wszędzie, widać niemieckie poczucie dyscypliny i porządku. Wejście każdego nowo

przybyłego jest witane powstaniem siedzących przy stole i salutem trzaskających pięt. Kiedy wszyscy
są w komplecie, wybiera się przewodniczącego, którego obowiązkiem jest rozdanie numerów
piosenek. Drukowane śpiewniki z tymi piosenkami, jeden na dwóch ludzi, leżą na stole.
Przewodniczący głośno komenderuje: „Numer dwadzieścia dziewięć. Pierwszy wiersz" - i wszyscy,
trzymając śpiewnik po dwóch, zaczynają śpiewać, dokładnie tak samo jak wierni w kościele. Przy
końcu każdego wiersza jest przerwa, dopóki przewodniczący nie zarządzi następnego.

Ponieważ każdy Niemiec jest wytrawnym śpiewakiem, a większość ma piękne głosy, ogólny efekt

jest uderzający. Chociaż sposób przypomina wykonywanie hymnów w kościele, to słowa piosenek
czasami zmieniają to wrażenie. Ale czy jest to pieśń sentymentalna, ballada, czy śpiewka o naturze,
mogłaby szokować przeciętnego, młodego Anglika. Wszystkie śpiewane są z surową powagą, bez
śmiechu, bez żadnego fałszu. Na końcu przewodniczący woła: „Prosit!". Wszyscy odpowiadają:
„Prosit!" i za chwilę szklanki są puste. Pianista wstaje i kłania się kilkakrotnie; potem wchodzi Fräulein
i napełnia szklanki.

Między piosenkami wstaje się i odpowiada na toasty, ale niewiele jest uśmiechów, a jeszcze mniej

do śmiechu. Uśmiechy i poważne skinięcia głowami z aprobatą są wśród niemieckich studentów
bardziej stosowne.

Szczególny toast zwany „Salamander", na cześć jakiegoś gościa, jest specjalnym wyróżnieniem i

spełnia się go z wyjątkową powagą.

- Teraz będziemy - mówi przewodniczący - pić Salamander (Einen Salamander reiben).
Wszyscy wstają i stoją jak pułk na baczność.
- Czy wszyscy gotowi? - pyta przewodniczący (Sind die stoffe parat?).
- Sunt - odpowiadają jednogłośnie.
- Ad exercitium Salamandri - mówi przewodniczący, a pozostali czekają w pogotowiu.
- Eins! - pocierają szklankami kolistym ruchem po stole.
- Zwei! - znowu hurgot szklanek, a potem:
- Drei!
- Pijemy! (Bibite!) - i zgodnym, mechanicznym ruchem szklanki są unoszone do góry i opróżniane.
- Eins! - mówi przewodniczący. Denko każdej pustej szklanki kręci się na stole, wydając syk

podobny do spływu ustępującej fali na kamienistej plaży.

- Zwei! - obroty narastają, a potem opadają.
- Drei! - szklanki opadają na stół z jednoczesnym hukiem, a pijący siadają na miejsca.

- 74 -

Sportem uprawianym przez dwóch studentów w Kneipe jest ubliżanie sobie (oczywiście w żartach) i

wyzywanie potem na pijacki pojedynek. Wyznacza się arbitra, napełnia dwa ogromne kufle, delikwenci
siadają naprzeciw siebie z rękami na udach; wszystkie oczy są w nich utkwione. Arbiter daje hasło
startu i natychmiast piwo z gulgotem leje się do ich gardeł. Zwycięzcą jest ten, który pierwszy trzaśnie
idealnie pustym kuflem o stół.

Cudzoziemcy chcący wziąć udział w Kneipe, a którzy zamierzają zrobić to w niemieckim stylu,

powinni przed imprezą przypiąć do płaszczy karteczki z nazwiskiem i adresem. Niemiecki student jest
uprzejmy i w jakimkolwiek by był stanie, dopilnuje, żeby w ten czy inny sposób gość dotarł bezpiecznie
do domu przed nastaniem poranka. Ale oczywiście nie można od niego wymagać, żeby pamiętał
adresy.

Opowiadano mi o trzech gościach na berlińskiej Kneipe, która skończyła się tragicznie.

Cudzoziemcy byli zdecydowani przeprowadzić rzecz gruntownie. Wyjaśnili swoje zamiary i zostali
przyjęci z aplauzem. Każdy z nich napisał na wizytówce swój adres i przypiął go przed sobą, do
obrusa. I to był wielki błąd. Powinni, tak jak mi to radzono, przypiąć je do płaszczy. Człowiek może
zmienić miejsce przy stole, całkiem nieświadomie może przejść na drugą stronę stołu, ale
gdziekolwiek idzie, bierze płaszcz ze sobą.

Wczesnym rankiem przewodniczący zasugerował, aby dla wygody tych, którzy nadal trzymali się w

pionie, wszyscy panowie niezdolni do tego zostali odesłani do domów. Wśród tych, których przyjęcie
już nie interesowało, byli trzej Anglicy. Zdecydowano, aby wsadzić ich do dorożki pod opieką
stosunkowo trzeźwo mówiącego studenta i odwieźć z powrotem. Gdyby siedzieli cały wieczór na tych
samych miejscach, wszystko byłoby dobrze, ale na nieszczęście chodzili dookoła i nikt nie wiedział,
który dżentelmen należy do której kartki - a już najmniej sami goście. W stanie ogólnej radości nikomu
nie wydawało się to ważną sprawą. Było trzech panów i trzy adresy. Przypuszczam, że zamysł był
taki, iż nawet gdyby zaszła pomyłka, partia mogła być posortowana rankiem. Tak czy owak, trzech
dżentelmenów zostało wsadzonych do dorożki, stosunkowo trzeźwo mówiący student wziął w rękę ich
wizytówki i grupa ruszyła wśród owacji i dobrych życzeń towarzystwa.

Niemieckie piwo sprawia, że człowiek nie jest pijany w angielskim znaczeniu tego słowa. Właściwie

nic szczególnego się z nim nie dzieje. Jest po prostu zmęczony. Nie chce mówić, chce, żeby zostawić
go w spokoju, żeby mógł zasnąć i nie ma znaczenia gdzie - może to być gdziekolwiek.

Przewodnik grupy zatrzymał dorożkę pod najbliższym adresem. Wysadził najgorszy przypadek.

Naturalny instynkt podszepnął mu, żeby pozbyć się go najpierw. Razem z dorożkarzem wytaszczyli go
na schody i zadzwonili do drzwi pension. Otworzył im senny portier. Wnieśli swój ciężar, szukając
miejsca, gdzie go złożyć. Na szczęście drzwi sypialni były otwarte, pokój był pusty. Czy mogło być
lepiej? Wtaszczyli go do środka. Uwolnili go od garderoby, która dała się łatwo zdjąć, i położyli do
łóżka. Zrobiwszy to, obaj mężczyźni zadowoleni z siebie wrócili do dorożki.

Zatrzymali się przy następnym adresie. Tym razem w odpowiedzi na ich alarm zjawiła się pani w

wieczorowej sukni z książką w ręce. Niemiecki student, patrząc na górną z dwu kartek trzymanych w
ręce, zapytał, czy ma przyjemność z panią Y. Tak się zdarzyło, że miał, chociaż o ile to była
przyjemność, to leżała wyłącznie po jego stronie. Wyjaśnił pani Y, że dżentelmen, który właśnie zasnął
przy ścianie, jest jej mężem. To najście nie wzbudziło w niej entuzjazmu, otworzyła po prostu drzwi
sypialni i odeszła. Dorożkarz ze studentem wnieśli delikwenta i położyli na łóżku. Nie troszczyli się o
rozbieranie go - byli tak zmęczeni. Nie widzieli już pani domu i odeszli bez pożegnania.

Ostatnia kartka opiewała na kawalera, który mieszkał w hotelu. Wzięli więc ostatniego gościa do

hotelu, podali nocnemu portierowi i zostawili.

A oto, co się zdarzyło pod adresem pierwszej dostawy. Jakieś osiem godzin przedtem pan X

powiedział do pani X:

- Chyba mówiłem ci, moja droga, że mam zaproszenie na dziś wieczór na coś, co chyba nazywa się

Kneipe.

- Coś o tym wspominałeś - powiedziała pani X. - Co to jest Kneipe!
- To rodzaj kawalerskiego przyjęcia, moja droga, na którym spotykają się studenci, żeby śpiewać,

rozmawiać, palić i robić tego rodzaju rzeczy.

- To dobrze. Mam nadzieję, że będziesz się dobrze bawił - powiedziała pani X, która była miłą i

rozsądną kobietą.

- To może być interesujące - zauważył pan X. - Od dawna byłem ciekawy, jak to wygląda. Mogę -

kontynuował pan X - to znaczy, możliwe, że wrócę do domu trochę później.

- Co masz na myśli, mówiąc później? - zapytała pani X.

- 75 -

- Trudno powiedzieć - odrzekł pan X. - Widzisz, ci studenci to zgrana paczka i kiedy się zejdą -

chyba będzie sporo toastów. Nie wiem, jak to na mnie podziała, jeśli będzie okazja, wymknę się
wcześniej, to znaczy, jeśli się nie obrażą, a jeśli nie...

Pani X, która, jak już wspomniałem, była rozsądną kobietą, powiedziała:
- Lepiej pożycz od tych ludzi klucz do zatrzasku. Będę spać z Dolly, więc mnie nie zbudzisz,

kiedykolwiek wrócisz.

- Myślę, że to świetny pomysł - zgodził się pan X. - Nie cierpię ci przeszkadzać. Po prostu wejdę

cichutko i wśliznę się do łóżka.

Jakoś tak w środku nocy, a może już bliżej ranka, Dolly, która była siostrą pani X, usiadła na łóżku i

zaczęła nasłuchiwać.

- Jenny - powiedziała Dolly - nie śpisz?
- Nie, moja droga - odparła. - Wszystko w porządku. Możesz spać dalej.
- Ale co to było? - spytała Dolly. - Może to pożar?
- Myślę - odpowiedziała pani X - że to Percy. Prawdopodobnie potknął się o coś w ciemności. Nie

martw się, moja droga, śpij dalej.

Wkrótce, kiedy Dolly znów zapadła w drzemkę, pani X, która była dobrą żoną, pomyślała, że

wymknie się po cichu i zobaczy, czy z Percym wszystko w porządku. Tak więc włożywszy szlafrok i
pantofle, przemknęła się korytarzem do swojego pokoju. Aby zbudzić dżentelmena leżącego w łóżku,
trzeba by chyba trzęsienia ziemi. Kobieta zapaliła świecę i podeszła do krawędzi łóżka. To nie był
Percy; to nawet nie był nikt podobny do Percy'ego. Czuła, że to jest człowiek, który nigdy i w żadnych
okolicznościach nie mógłby być jej mężem. W obecnej sytuacji czuła do niego pewną niechęć. Jej
jedynym pragnieniem było pozbycie się go.

Było w nim coś, co wydawało się znajome. Podeszła bliżej i spojrzała uważnie. Wtedy przypomniała

go sobie. Oczywiście, to był pan Y, dżentelmen, z którym jedli z Percym obiad w jego mieszkaniu
pierwszego dnia po przyjeździe do Berlina. Ale co on tutaj robił?

Postawiła świecę na stole i, podpierając rękami głowę, usiadła, żeby pomyśleć. Nagle zrozumiała,

co się stało. Widać Percy poszedł na Kneipe z panem Y. Pan Y został odniesiony pod adres
Percy'ego. A Percy w tej chwili - okropne możliwości tej sytuacji stanęły jej przed oczami.

Wróciwszy do pokoju Dolly, ubrała się pospiesznie i cicho przekradła na dół. Złapawszy szczęśliwie

przejeżdżającą nocną dorożkę, pojechała pod adres pani Y. Nakazała czekać dorożkarzowi, wspięła
się na piętro i uparcie dzwoniła do drzwi.

Jak wcześniej, otworzyła jej pani Y, ciągle jeszcze w wieczorowej sukni i z książką w ręku.
- Pani X! - wykrzyknęła pani Y. - Co panią tu sprowadza?
- Mój mąż - zdołała tylko wykrztusić pani X. - Czy jest tutaj?
- Proszę pani - odrzekła pani Y, prostując się z godnością. - Jak pani śmie!
- Och, proszę mnie źle nie zrozumieć - błagała pani X. - To wszystko straszna pomyłka. Musiano

zamiast do nas przynieść tutaj biednego Percy'ego. Jestem tego pewna. Niech pani pójdzie i zobaczy.

- Moja droga - pani Y była starszą kobietą i bardziej macierzyńską - proszę się nie martwić.

Przynieśli go tutaj pół godziny temu i, prawdę mówiąc, nawet na niego nie popatrzyłam. On tu jest.
Myślę, że nie zatroszczyli się nawet, żeby zdjąć mu buty. Jeśli zachowa pani zimną krew, zniesiemy
go na dół i dostarczymy do domu tak, że nikt poza nami nie będzie o tym wiedział.

Pani Y chętnie pomogła pani X. Popchnęła drzwi i pani X weszła. W następnej chwili wyskoczyła z

sypialni z bladą, przestraszoną twarzą.

- To nie Percy - powiedziała. - Co ja mam teraz zrobić?
- Wolałabym, żeby na przyszłość nie robiła pani takich pomyłek - odparła pani Y, ruszając do

pokoju.

Pani X ją zatrzymała:
- To nie jest również pani mąż.
- Nonsens - powiedziała pani Y.
- Z całą pewnością - uparła się pani X. - Zresztą zostawiłam go śpiącego na łóżku Percy'ego.
- Co on tam robi? - zdziwiła się pani Y.
- Przynieśli go tam i położyli - wyjaśniała pani X, zaczynając płakać. - Oto, dlaczego pomyślałam, że

Percy musi być tutaj.

- 76 -

Dwie kobiety stały i patrzyły na siebie; przez chwilę trwała cisza zakłócana tylko przez chrapanie

faceta z drugiej strony wpół otwartych drzwi.

- Więc kto to jest ten tam? - zapytała pani Y, która pierwsza doszła do siebie.
- Nie wiem - odpowiedziała pani X. - Nigdy go przedtem nie widziałam. Czy pani go zna?
Ale pani Y tylko zatrzasnęła drzwi.
- Co my zrobimy? - spytała pani X.
- Wiem, co ja zrobię - oznajmiła pani Y. - Wrócę z panią, żeby przywieźć mojego męża.
- On jest bardzo śpiący - wyjaśniła pani X.
- O, z pewnością - odpowiedziała pani Y i skoncentrowała się na płaszczu.
- Ale gdzie jest Percy? - szlochała biedna pani X, kiedy schodziły po schodach.
- Moja droga - powiedziała pani Y - o to go sama pani zapyta.
- Jeśli tak się pomylili - powiedziała pani X - nie sposób stwierdzić, co z nim zrobili.
- Przeprowadzimy śledztwo rano, moja droga - pocieszała ją pani Y.
- Myślę, że te Kneipe są haniebnymi imprezami - powiedziała pani X. - Jak długo będę żyła, nie

pozwolę Percy'emu iść na coś takiego!

- Moja droga - zauważyła pani Y - jeśli pani zna swoją powinność, on nigdy tego nie zechce.
I, jak głosi wieść, faktycznie nigdy nie zechciał.
Ale, jak powiedziałem, błąd tkwił w przypinaniu kartki do obrusa zamiast do płaszcza. A błędy na

tym świecie są zawsze surowo karane.

ROZDZIAŁ 14.

Rozdział serio, jako że jest pożegnalny - Niemiec z punktu widzenia Anglosasa - Przezorność

przejawiana w guzikach i hełmie - Raj bezradnego kretyna - Niemieckie sumienie: jego agresywność -
Jak wieszają w Niemczech? - Co staje się z dobrym Niemcem po śmierci? - Wojskowy instynkt: czy to
wystarczy? - Niemiec jako sklepikarz - Jak popiera życie - Nowa Kobieta, tu i wszędzie - Co można
powiedzieć przeciw Niemcom jako ludziom - Koniec włóczęgi.

- KAŻDY mógłby rządzić tym krajem - powiedział George.
- Nawet ja.
Siedzieliśmy w ogrodzie Kaiser Hof w Bonn, spoglądając na Ren. To był ostatni wieczór naszej

wyprawy; poranny pociąg miał być początkiem końca.

- Spisałbym na kartce papieru to wszystko, co chciałbym, żeby ludzie robili - ciągnął George. -

Dałbym do dobrej drukarni, żeby wydrukowali tyle kopii, aby je wysłać do wszystkich miast i wsi, i to by
była cała moja robota.

Trzeba przyznać, że w dzisiejszym spokojnym, potulnym Niemcu, którego jedyną ambicją wydaje

się płacenie podatków i robienie, co mu każe ten, kogo Opatrzność postawiła u władzy, trudno jest,
trzeba przyznać, dopatrzyć się jakiegoś śladu jego dzikich przodków, dla których indywidualność była
potrzebna jak powietrze, którzy wyznaczali urzędników w celu sprawowania doraźnej władzy
sędziowskiej, ale prawo egzekucji było zachowane dla plemienia; plemienia, które szło za wodzem,
ale gardziło posłuszeństwem.

Dużo się dzisiaj słyszy w Niemczech o socjalizmie, ale tutaj socjalizm byłby tylko despotyzmem o

innej nazwie. Indywidualizm nie przemawia wcale do niemieckiego wyborcy. Pragnie on kontroli i
regulacji we wszystkich dziedzinach. Spiera się nie o rządy, ale o ich formy. Policjant jest dla niego
świętością i czuje się, że zawsze tak pozostanie.

W Anglii postrzegamy naszego stójkowego w błękitnym uniformie jako nieszkodliwą konieczność.

Przeciętny obywatel traktuje go głównie jako drogowskaz, chociaż w ruchliwych rejonach miasta
uważa się, że przydaje się do przeprowadzania starszych pań przez ulicę. Poza uczuciem

- 77 -

wdzięczności dla niego za te usługi, wątpię, czy zbytnio o niego dbamy. W Niemczech przeciwnie, jest
on czczony jak mały bożek i kochany jak anioł stróż. Dla niemieckiego dziecka jest kombinacją
Świętego Mikołaja i Straszydła. Wszystko, co dobre, pochodzi od niego: ogródki do zabawy
zaopatrzone w huśtawki, olbrzymie szczudła, sterty piasku, na których można się bić, pływalnie i
jarmarki.

Złe zachowanie jest przez niego karane. W tym nadzieja każdego niemieckiego chłopca i

dziewczynki, aby podobać się policji. Uśmiech policjanta budzi w nich zarozumiałość. Trudno żyć z
dzieckiem pogłaskanym po głowie przez policjanta, jego zarozumiałość jest nieznośna.

Niemiecki obywatel jest żołnierzem, a gliniarz jego oficerem. Na ulicy policjant kieruje nim, gdzie ma

iść i jak szybko. Na początku każdego mostu stoi policjant, aby pouczyć Niemca, jak ma go
przekroczyć. Gdyby nie było tam gliniarza, prawdopodobnie obywatel usiadłby i czekał, aż rzeka go
minie.

Na stacji kolejowej policjant zamyka obywatela w poczekalni, gdzie nie może sobie zrobić żadnej

krzywdy. Kiedy nadchodzi właściwy czas, wypuszcza go i przekazuje konduktorowi, który też jest
gliniarzem, tylko w innym uniformie. Konduktor mówi mu, gdzie wysiąść, i pilnuje, żeby to zrobił.

W Niemczech nigdy nie możesz wziąć za siebie odpowiedzialności. Władza wszystko robi dla

ciebie, i to robi dobrze. Nie przypuszcza, abyś zadbał sam o siebie; to nie twoja wina, że nie jesteś
zdolny zatroszczyć się o siebie. Troska ta jest obowiązkiem niemieckiego policjanta. Fakt, że możesz
być bezradnym kretynem, nie usprawiedliwia go, gdyby coś ci się stało. Gdziekolwiek jesteś i
cokolwiek robisz, jesteś pod jego opieką i on troszczy się o ciebie - dobrze się troszczy, nie da się
temu zaprzeczyć.

Jeśli się zgubisz, on cię odnajdzie, a jeśli zgubisz cokolwiek, co do ciebie należy, on to dla ciebie

odzyska. Jeśli nie wiesz, czego chcesz, on ci to powie. Jeśli chcesz czegoś, co jest dobre dla ciebie,
on to znajdzie.

Prywatni prawnicy nie są w Niemczech potrzebni. Jeśli chcesz kupić albo sprzedać dom lub ziemię,

państwo bierze to na siebie. Jeśli zostałeś oszukany, państwo bierze sprawę w swoje ręce. Państwo
żeni cię, ubezpiecza, a nawet uprawia z tobą hazard dla rozrywki.

„Urodziłeś się", mówi niemiecki rząd do niemieckiego obywatela, „my zrobimy resztę. W domu i na

zewnątrz, w zdrowiu i w chorobie, w pracy i czasie wolnym powiemy ci, co masz robić, i dopilnujemy,
żebyś to zrobił. Sam nie musisz o nic się martwić".

I Niemcy się nie martwią. Tam, gdzie nie można znaleźć żadnego policjanta, Niemiec szuka tak

długo, aż znajdzie na ścianie notatkę zostawioną przez policję. Czyta ją, a potem idzie i robi, co mu
kazano.

Pamiętam, w pewnym niemieckim mieście - zapomniałem, w którym, to nieistotne, mogło się to

zdarzyć w którymkolwiek - spostrzegłem otwartą bramę ogrodu, gdzie odbywał się koncert. Nie było
niczego, co by broniło wejścia przez bramę, aby posłuchać koncertu bez płacenia za wstęp. Druga
brama była w odległości ćwierć mili, a ta była dogodniejsza. Ale nikt nie usiłował przez nią przejść.
Ludzie stali cierpliwie na palącym słońcu przed tą inną bramą, gdzie pobierano pieniądze za wstęp.

Widziałem niemiecką młodzież stojącą tęsknie na brzegu samotnej tafli lodu. Mogłaby ślizgać się na

tym lodzie przez całe godziny i pies z kulawą nogą by o tym nie wiedział. Tłum i policja były w innym
końcu, więcej niż pół mili stamtąd, i to za rogiem. Nic ich nie powstrzymywało oprócz wiedzy, że nie
powinni tego robić.

Rzeczy takie jak te sprawiają, że trzeba się poważnie zastanowić, czy Teutoni należą do grzesznej

ludzkiej rodziny, czy nie. Czy to możliwe, że ten spokojny, delikatny lud jest w rzeczywistości
zbiorowiskiem aniołów, które zstąpiły z niebios, żeby wypić szklankę piwa, które, jak dobrze wiedzą,
tylko w Niemczech jest warte wypicia?

W Niemczech wiejskie drogi są obsadzone drzewami owocowymi. Nie ma żadnego innego powodu,

żeby powstrzymać przechodnia przed zbieraniem i jedzeniem tych owoców - oprócz jego sumienia. W
Anglii taki stan rzeczy wywołałby powszechne oburzenie. Dzieci setkami marłyby na cholerę. Służby
medyczne wypruwałyby sobie żyły, próbując poradzić sobie z naturalnymi skutkami zgubnej
pobłażliwości wobec surowych jabłek i niedojrzałych orzechów. Opinia publiczna domagałaby się,
żeby drzewa ogrodzić, a tym samym unieszkodliwić. Aby uchronić się przed wydatkami na ogrodzenia
i palisady, hodowcom owoców zabroniono by szerzenia w społeczeństwie śmierci i chorób.

Ale w Niemczech chłopiec będzie szedł całe mile wzdłuż pustej drogi obsadzonej drzewami

owocowymi, żeby na drugim końcu wsi kupić gruszek za pensa. Przejście pod niestrzeżonymi
drzewami owocowymi, uginającymi się pod ciężarem dojrzałych owoców, anglosaskiemu umysłowi

- 78 -

wydaje się niegodziwym marnowaniem okazji i szyderstwem z błogosławionych podarunków
Opatrzności.

Nie wiem, czy tak jest, ale z tego, co dowiedziałem się o niemieckim charakterze, nie byłbym

zaskoczony, gdybym usłyszał, że kiedy w Niemczech facet jest skazany na śmierć, dostaje kawałek
sznura i mówią mu, żeby się sam powiesił. To oszczędziłoby państwu dużo kłopotów i wydatków; już
widzę niemieckiego przestępcę biorącego ten kawałek sznura do domu, czytającego uważnie
policyjną instrukcję i przeprowadzającego tę operację we własnej kuchni, na tyłach domu.

Niemcy są dobrymi ludźmi. Być może w ogóle najlepszymi na świecie; mili, bezinteresowni, dobrzy

ludzie. Jestem przekonany, że w większości idą do nieba. Faktycznie, porównując ich z innymi
narodami chrześcijańskimi, dochodzi się do wniosku, że niebo jest głównie produktem niemieckim. Ale
nie mogę zrozumieć, jak oni się tam dostają. Nie wierzę w to, że dusza jakiegoś pojedynczego,
indywidualnego Niemca ma na tyle własnej inicjatywy, by polecieć sama do góry i zapukać do drzwi
św. Piotra. Osobiście sądzę, że są tam zbierani w małych grupach pod opieką martwego policjanta.

Carlyle powiedział o Prusakach, i to odnosi się do całego narodu niemieckiego, że jedną z ich

głównych cnót jest zdolność poddawania się rozkazom. O Niemcach można powiedzieć, że są ludźmi,
którzy nie pójdą nigdzie i nie zrobią nic, czego im się nie każe. Wyszkol go do pracy i wyślij do Afryki
lub Azji pod opieką kogoś w mundurze, a będzie doskonałym kolonistą, walczącym z trudnościami jak
z samym diabłem - jeśli ma taki rozkaz. Ale niełatwo zrobić z niego pioniera. Jeśli go zostawić
samemu sobie, czuje się, że wkrótce ustąpi i umrze, nie przez brak inteligencji, a czyste pragnienie
wskazówek.

Niemiec tak długo był żołnierzem Europy, że wojskowy instynkt wszedł mu w krew. Ma pod

dostatkiem cnót wojskowych, ale cierpi też na niedostatki wyszkolenia wojskowego. Opowiadano mi o
pewnym niemieckim służącym, ostatnio wypuszczonym z koszar, że został pouczony przez swego
pana, by dostarczył list do pewnego domu i czekał tam na odpowiedź. Mijały godziny, a służący nie
wracał. Jego pan, zdziwiony i zaniepokojony, poszedł za nim. Znalazł go pod wskazanym adresem z
odpowiedzią w ręce. Czekał na dalsze rozkazy. Historia wydaje się przesadzona, ale osobiście jestem
skłonny w nią uwierzyć.

Ciekawą rzeczą jest to, że ten sam człowiek, bezradny jak dziecko, z chwilą kiedy wkłada mundur,

staje się istotą inteligentną, zdolną do odpowiedzialności i inicjatywy. Niemiec może rządzić innymi i
być rządzony przez innych, ale nie może sam się rządzić. Ratunkiem wydaje się wyszkolenie każdego
Niemca na oficera i oddanie go pod swoje rozkazy. To pewne, że będzie posłuszny swojemu
rozsądkowi i rozkazom i ze zręcznością oraz precyzją będzie wykonywać własne polecenia.

Oczywiście, za ten rys niemieckiego charakteru są głównie odpowiedzialne szkoły. Uczą w nich

wypełniania obowiązków. Ideały są ważne dla wszystkich ludzi, ale zanim zaczniemy się nimi
szczycić, chciałoby się jasno wiedzieć, czym jest ten „obowiązek". Niemieckim ideałem wydaje się:
„Ślepe posłuszeństwo wobec wszystkich pozapinanych na wiele guzików". To jest antyteza pomysłu
anglosaskiego, ale że i Anglosasi, i Teutoni dobrze prosperują, musi być coś dobrego w obu
metodach. Jak dotąd Niemców spotkał błogosławiony los wyjątkowo dobrych rządów, jeśli będzie to
trwać, wszystko z nimi będzie w porządku. Kłopoty zaczną się, kiedy coś się zepsuje w rządowej
machinie.

Jako handlowiec skłonny jestem sądzić, że Niemiec pozostanie, dopóki jego charakteru nie zmieni

się w sposób znaczący, na długi czas w tyle za Anglosasem, i to za przyczyną jego cnót. Dla niego
życie jest czymś znacznie ważniejszym niż zwykły wyścig do bogactwa. Kraj, w którym zamyka się
banki i urzędy pocztowe w środku dnia na całe dwie godziny, żeby ludzie poszli do domu nacieszyć
się smacznym posiłkiem na łonie rodziny i, być może, drzemką po deserze, nie może i
prawdopodobnie nie chce rywalizować z ludźmi, którzy jedzą na stojąco i śpią z telefonem przy łóżku.

W Niemczech nie ma, przynajmniej dotychczas, znacznej różnicy między klasami społecznymi w

poziomie życia i ceremoniale śmierci, tak jak to jest w Anglii. Poza arystokracją, tworzącą niedostępny
krąg dla ludzi innego pochodzenia, klasa społeczna zaledwie się liczy. Pani Profesor i pani Handlarka
Świec spotykają się co tydzień na Kaffee-Klatsch i wymieniają wieści o skandalach na zasadach
całkowitej równości. Dozorca i lekarz przyjaźnią się i przesiadują razem w ulubionej piwiarni. Bogaty
budowniczy przygotowuje swój obszerny pojazd i zaprasza na wycieczkę na wieś swojego majstra i
swojego krawca razem z rodzinami. Każdy wnosi swój udział w jadle i napoju i wracając do domu,
wszyscy śpiewają chórem te same piosenki. Jak długo trwa ten stan rzeczy, człowiek nie jest
zmuszony poświęcać najlepszych lat życia dla zapewnienia sobie bogactwa na czas zdziecinnienia.
Jego apetyt, a co więcej, apetyt jego żony, okazuje się nie nazbyt kosztowny. Lubi mieć mieszkanie
czy willę wyposażoną w meble z luksusową tapicerką z czerwonego pluszu, hojnie złocone i
lakierowane. Ale to jest jego ideał; być może nie jest to w gorszym guście niż mieszkania doby

- 79 -

elżbietańskiej, z imitacją Ludwika XV, w całości oświetlone elektrycznym światłem i obwieszone
fotografiami. Prawdopodobnie będzie miał wymalowaną przez miejscowego artystę krwawą bitwę na
zewnętrznych ścianach domu, a od strony drzwi frontowych Bismarcka w postaci anioła
trzepoczącego się koło okien sypialni. Jeśli chodzi o starych mistrzów, całkowicie go zadowala spacer
do publicznych galerii. W Vaterlandzie nie ma nic takiego jak splendor domu i nic Niemca nie zmusza,
by marnować pieniądze na przekształcenie swojej siedziby w stary antykwariat.

Niemiec jest łakomczuchem. Ciągle jeszcze angielski chłop, mówiąc, że głoduje na farmie, cieszy

się siedmioma posiłkami dziennie. W Rosji raz do roku wypadają tygodniowe święta, w czasie których
wiele osób umiera, przejadłszy się naleśnikami. Ale jest to festiwal religijny i stanowi wyjątek. Na tym
tle Niemiec, przeważnie otyły, jako żarłok dzierży palmę pierwszeństwa między narodami świata.

Wstaje wcześnie, a ubierając się, wypija od ręki kilka filiżanek kawy, pochłaniając pół tuzina kromek

chleba z masłem. Nie ma jeszcze dziesiątej godziny, kiedy siada do czegoś, co można nazwać
posiłkiem. O pierwszej lub wpół do drugiej przypada jego główny obiad. Przy okazji załatwia interesy,
siedząc przy nim parę godzin. O czwartej po południu idzie do kawiarni, gdzie je ciastka i pije
czekoladę. Wieczór w ogólności poświęca najedzenie, rzadko jest to jakiś ustalony posiłek - raczej
seria przekąsek, butelka piwa i Belegetesemmel lub dwa o siódmej; następna butelka piwa i Aufschnitt
w antraktach w teatrze; mała butelka białego wina i Spiegeleier przed pójściem do domu, potem
kawałek sera lub kiełbaska przepłukane odrobiną piwa przed udaniem się na spoczynek. Nie jest
wcale smakoszem. Francuscy kucharze i francuskie ceny nie są regułą w niemieckich restauracjach.
Niemiec woli swoje piwo i swoje rodzime białe wino niż bardziej kosztowne czerwone wino i szampan.
I tak naprawdę jest to dla niego zdrowe, bo przeważnie jest skłonny uważać, że to zawsze francuski
producent sprzedaje tę butelkę wina niemieckiemu hotelarzowi czy sklepikarzowi, a wtedy myśl o
Sedanie mąci jego umysł. To głupia zemsta, zważywszy na to, że z reguły to nie Niemiec je pije, a
kara spada na niewinnego, przejezdnego Anglika. Być może jednak sprzedawca Francuz przypomina
sobie Waterloo i czuje, że w tej konkurencji zdobywa punkt.

W Niemczech nie są oczekiwane ani oferowane drogie rozrywki. W Vaterlandzie wszystko jest

przytulne i przyjazne. Niemiec nie ma żadnych kosztownych sportów, żeby za nie płacić, żadnych
krzykliwych ważniaków, żeby ich utrzymywać, żadnych pysznych bogaczy, żeby się dla nich ubierać.
Swoją główną przyjemność - operę albo koncert - może mieć za kilka marek, a jego żona i córki
chodzą tam w sukienkach domowej roboty, okryte szalami.

Faktycznie, nieobecność w tym wszelkiej ostentacji jest dla angielskich oczu całkiem orzeźwiająca.

Mało jest prywatnych powozów i nawet dorożki są używane tylko wtedy, kiedy szybszy i czystszy
elektryczny tramwaj jest niedostępny. W ten sposób Niemcy zachowują niezależność.

Sklepikarz w Niemczech nie przymila się do klientów. Towarzyszyłem kiedyś w zakupach pewnej

angielskiej pani na wycieczce do Monachium. Była przyzwyczajona do zakupów w Londynie czy
Nowym Jorku i marudziła na wszystko, co sprzedawca jej pokazał. Nie to, żeby jej się nie podobał
towar; to była jej metoda. Oświadczyła, że mogłaby większość tego towaru taniej i w lepszym gatunku
kupić gdzie indziej. Nie, żeby tak naprawdę myślała, ale uważała, że tak trzeba mówić do ekspedienta.
Wmawiała mu, że jego towarom brak gustu, nie była obrażona, jak już wspomniałem, miała taką
metodę.

Mówiła, że wybór jest za mały, że rzeczy nie są nowoczesne, że są zbyt pospolite - w ogóle nie do

noszenia. Sprzedawca nie sprzeczał się z nią ani nie zbijał jej argumentów. Odłożył rzeczy do
właściwych pudełek, umieścił pudełka na półkach, wyszedł do saloniku na zapleczu i zamknął drzwi.

- Czy on nigdy nie wróci? - zapytała pani, kiedy minęło parę minut.
Ton jej głosu nie wyrażał pytania, ale był okrzykiem zwykłej niecierpliwości.
- Wątpię, czy w ogóle wróci - odpowiedziałem.
- Czemu? - zapytała bardzo zdziwiona.
- Przypuszczam, że pani go znudziła. Według wszelkiego prawdopodobieństwa za tymi drzwiami

pali teraz fajkę i czyta gazetę.

- Co za dziwaczny sklepikarz - stwierdziła z oburzeniem, zbierając swoje pakunki i wychodząc.
Przy innej okazji słyszałem w palarni niemieckiego hotelu od niewysokiego Anglika historię, z której

opowiadaniem, na jego miejscu, raczej bym się wstrzymał.

- Bardzo łatwo - powiedział Anglik - poniżyć Niemca. Oni wydają się tego nie rozumieć. Zobaczyłem

pierwsze wydanie Zbójców w sklepie na Georg Platz. Wchodzę i pytam o cenę. Za ladą stał dziwny,
starszy facet. „Dwadzieścia pięć marek", i wziął się do czytania.

- 80 -

Powiedziałem mu, że widziałem egzemplarz w lepszym stanie zaledwie parę dni temu za

dwadzieścia; ot taki kit, jaki się wciska przy negocjacjach, to przecież całkiem zrozumiałe. On mnie
pyta: „Gdzie?". Wyjaśniłem mu, że w sklepie w Lipsku. Zaproponował, żebym tam wrócił i ją kupił.
Wydawało się, że nie dba o to, czy kupię u niego tę książkę, czy nie. Zapytałem:

„To ile w końcu pan za nią weźmie?".
„Już panu mówiłem. Dwadzieścia pięć marek".
Co za irytujący, stary dziad!
„To tyle niewarte!".
„Wcale nie mówię, że warte!", odwarknął.
„Dam panu za nią dziesięć marek".
Sądziłem, że skończy się na tym, iż weźmie dwadzieścia.
Wstał. Myślałem, że wychodzi zza lady, żeby odłożyć książkę. Zamiast tego podszedł prosto do

mnie. Był raczej postawnym mężczyzną. Wziął mnie za ramiona, wypchnął na ulicę i z hukiem
zamknął za mną drzwi. Przez całe życie nic mnie tak nie zaskoczyło.

- A może książka była warta dwadzieścia pięć marek? - zasugerowałem.
- Oczywiście, że była warta - odpowiedział. - I to dobre dwadzieścia pięć. Ale co to za sposób

prowadzenia interesów?!

Jeżeli coś zmieni niemiecki charakter, to tylko ich kobieta. Sama zmienia się szybko - rozwija się,

jak to mówimy. Dziesięć lat temu żadna niemiecka kobieta dbająca o reputację i mająca nadzieję na
zamążpójście nie ośmieliłaby się jeździć na rowerze; dzisiaj jeździ ich po kraju tysiące. Starzy ludzie
potrząsają nad nimi głowami, ale młodzi mężczyźni, jak zauważyłem, doganiają je i jadą obok.

Nie tak dawno w Niemczech uważano za niekobiece, jeśli któraś z nich potrafiła ślizgać się na

zewnętrznej krawędzi łyżwy. Sądzono, że powinna ślizgać się uczepiona do jakiegoś męskiego
krewnego. Teraz sama kręci ósemki, zanim nie podjedzie jakiś chłopak, żeby jej pomóc. Gra w tenisa,
a jeśli chodzi o bezpieczeństwo, to widziałem nawet, jak jedna z nich prowadziła psi zaprząg.

Niemka zawsze była znakomicie wykształcona. W wieku osiemnastu lat mówi dwoma lub trzema

językami i zapomina więcej, niż przeciętna Angielka kiedykolwiek przeczytała. Dotychczas ta edukacja
była dla niej zupełnie bezużyteczna. Od dnia ślubu pozostawała w kuchni i spieszyła się, żeby uwolnić
umysł od wszystkiego innego niż wiedzy, jak sprząta się pokój, aby przejść potem do kiepskiego
gotowania.

Ale przypuśćmy, że zaczyna jej świtać, iż kobieta nie musi poświęcać całego swojego istnienia dla

gospodarstwa domowego, nie bardziej niż mężczyzna, który nie musi być cały maszynką do robienia
pieniędzy. Przypuśćmy, że odkrywa w sobie ambicję wzięcia udziału w życiu narodowym i
społecznym. Wtedy wpływ takiej partnerki, zdrowej na ciele, a przez to o prężnym umyśle, z
pewnością jest trwały i rozległy.

Ponieważ niemiecki mężczyzna jest wyjątkowo sentymentalny, musi zrodzić się myśl, że najłatwiej

wpłynąć na niego przez kobietę. Mówi się o nim, że jest najlepszym kochankiem i najgorszym mężem.
To jest wina kobiet. Raz poślubiona niemiecka kobieta zrobiłaby więcej niż zaniechanie romansu -
wzięłaby trzepaczkę i wygnała go z domu. Jako dziewczyna nigdy nie rozumiała się na modzie, jako
żona zdejmuje nawet taką odzież, jaką ma, i zaczyna odziewać się w każdy kiepski materiał, jaki
znajdzie, a przynajmniej sprawia takie wrażenie. Swoją figurę, której nie powstydziłaby się Junona, i
cerę ładniejszą niż u zdrowego anioła stara się złośliwie popsuć. Każdego popołudnia można ją
zobaczyć w kawiarni, ładującą w siebie ciastka obficie pokryte kremem i popłukującą je dubeltowymi
łykami czekolady. W krótkim czasie staje się tęga, pulchna, spokojna i zupełnie nieinteresująca.

Kiedy niemiecka kobieta zrezygnuje z popołudniowej kawy i wieczornego piwa, będzie ćwiczyć,

żeby zachować figurę, a po ślubie będzie czytać coś więcej niż książkę kucharską, rząd niemiecki
spostrzeże, że wyrosła nowa i nieznana siła, którą trzeba się zająć. I wszędzie w Niemczech ludzie
staną wobec niewątpliwych znaków, że stare niemieckie Frauen ustępują miejsca nowym damom.

To, co się zdarzy potem, wydaje się ciekawe. Ponieważ naród niemiecki jest nadal młody, jego

dojrzałość jest ważna dla świata. Niemcy są dobrymi ludźmi, miłymi, przyczyniają się do tego, by świat
stał się lepszy. Mają wprawdzie swoje słabostki. Sami sobie ich nie uświadamiają, uważają się za
doskonałych, co jest niemądre z ich strony. Posuwają się nawet do tego, iż sądzą, że są wyżsi nad
Anglosasów - to niezrozumiałe. Czuje się, że pretendują do tego.

- Mają swoje zalety - powiedział George - ale ich tytoń to grzech śmiertelny. Idę do łóżka.

- 81 -

Wstaliśmy i wychyleni przez niską, kamienną barierę oglądaliśmy refleksy światła tańczące na

spokojnej, ciemnej rzece.

- Tak w ogóle, to była miła włóczęga ta nasza rajza - stwierdził Harris. - Cieszę się, że wracamy, ale

równocześnie żal mi, że to się kończy, chyba mnie rozumiecie.

- Co to jest rajza? - zapytał George.
- Rajzę - wyjaśniłem - od niemieckiego Reise, mógłbym określić jako podróż długą lub krótką, bez

końca. Jedyną rzeczą, która ją ogranicza, jest przymus powrotu w danym czasie do punktu startu.
Czasami jest to wędrówka zatłoczonymi ulicami, a czasem polami i gościńcami. Czasami można się
zatrzymać na kilka godzin, a kiedy indziej na parę dni. Ale długa czy krótka, tu czy tam, nasze myśli są
zawsze swobodne. Kiwamy głową i uśmiechamy się do tego, co przeżyliśmy, przy niektórych
wspomnieniach zatrzymujemy się i chwilę rozmawiamy, a z niektórymi idziemy kawałek drogi.
Wszystko nas bardzo interesowało, ale często trochę męczyło. Jednak ogólnie bawiliśmy się dobrze i
szkoda, że nasza wyprawa się kończy.

* * *

JEROME KLAPKA JEROME (1859-1927), autor niezwykle popularnej ponadczasowej

humorystycznej powieści Trzech panów w łódce. Był dobrze znaną postacią w londyńskich kręgach
teatralnych i literackich.

Jerome urodził się w Walsall w 1859 roku jako syn niezbyt dobrze prosperującego handlarza

żelazem, a zarazem ewangelickiego kaznodziei. Swoje drugie, niezwykłe imię zyskał od wygnańca,
węgierskiego generała, znajomego ojca. Rodzina przeniosła się do londyńskiego East Endu, kiedy
Jerome był jeszcze dzieckiem i tam uczęszczał do gimnazjum. Mając czternaście lat, opuścił szkołę,
by zostać urzędnikiem kolejowym - była to pierwsza z wielu posad, wśród których znalazły się
aktorstwo, nauczycielstwo czy dziennikarstwo. Jakiś czas spędził, jeżdżąc z różnymi zespołami
teatralnymi; przez pewien okres mieszkał przy Tavistock Place w Londynie ze swoim przyjacielem
George'em Wingrave'em (stał się on później pierwowzorem George'a z Trzech panów w łódce). Jego
pierwsza książka Na scenie i poza nią, wydany w 1885 roku zbiór dowcipnych opowiadań o teatrze,
została bardzo dobrze przyjęta przez czytelników. Potem w 1886 roku wydał serię szkiców
zatytułowaną Próżniacze myśli nieroba, a ich sukces skłonił Jerome'a do zawodowego zajęcia się
pisarstwem i dziennikarstwem. W 1888 roku ożenił się i na rok osiadł w Chelsea Gardens w Londynie,
gdzie napisał swoją kapitalną powieść Trzech panów w łódce. Z „małego owalnego salonu", w którym
pracował, miał piękny widok na Tamizę i wzgórza Surrey. Dalszy ciąg Trzech panów w łódce
zatytułowany Trzech panów na włóczędze ukazał się w roku 1900 i zawierał humorystyczny opis
rowerowej wycieczki po niemieckim Szwarcwaldzie,

W 1892 roku Jerome założył wraz z kilkoma przyjaciółmi periodyk „Próżniak" („The Idler"). Ten

ilustrowany miesięcznik zyskał popularność dzięki publikacjom humorystycznych utworów Roberta
Louisa Stevensona, Marka Twaina i Amerykanina Breta Harte'a. Kiedy gazeta splajtowała, Jerome
wrócił raz jeszcze do teatru i zyskał uznanie jako dramaturg. Jego sztuka Na trzecie piętro i z
powrotem (1908), sentymentalna, umoralniająca bajeczka osadzona w Bloomsbury, cieszyła się
powodzeniem przez długi czas i grana była w londyńskich teatrach.

Podczas I wojny światowej Jerome służył w wojsku jako kierowca ambulansu we Francji. Swoje

pełne wydarzeń życie opisał w autobiografii Moje życie i czasy opublikowanej w 1926 roku. Zmarł w
1927 roku.

- 82 -