bliżej przedszkola 9.120 wrzesień 2011
62
Bliżej przedszkola
Uczenie się jest najwspanialszą
i dającą najwięcej radości grą na świecie.
glenn doman
Jak rozwijać umiejętność
logicznego myślenia u dzieci?
zastosowanie narzędzi toC w przedszkolu
Dorota Kamińska
Jakie umiejętności są kluczowe dla rozwoju
dziecka oraz skutecznego przygotowania go do
funkcjonowania w dorosłym życiu?
Wiek dzieciństwa cechuje szybkie tempo rozwoju dziecka
oraz ciekawość świata. W pryzmacie tego, rozwijanie klu-
czowych umiejętności, takich jak: logiczne myślenie, roz-
wiązywanie problemów, efektywne komunikowanie się,
współpraca w zespole, planowanie pracy oraz świadome
kierowania procesem swojego rozwoju i uczenia się, umoż-
liwia dziecku osiągnięcie sukcesu edukacyjnego. Przed na-
uczycielami pojawia się więc nowe wyzwanie, jakim jest mo-
tywowanie oraz wspieranie swoich wychowanków, w tym
jakże ważnym procesie efektywnego rozwoju i uczenia się,
poprzez stwarzanie im możliwości samorealizacji oraz at-
mosfery radosnego przeżywania dzieciństwa. Należy przy
tym pamiętać o dopasowaniu procesu edukacyjnego dzie-
cka do strefy jego najbliższego rozwoju, czyli jego potrzeb
i możliwości.
Dlaczego warto koncentrować się na rozwija-
niu tych umiejętności?
Rozwijanie umiejętności efektywnego uczenia się, w tym
procesu logicznego myślenia, pomaga dziecku w osiągnię-
ciu głębszego zrozumienia wiedzy i umożliwia wnikliwsze
poznawanie otaczającego go świata. Proces ten mobilizuje
dziecko do planowania swojej pracy, kreatywnego myśle-
nia i odzwierciedlania zdobytych umiejętności uczenia się
w swoim codziennym życiu. Dzieci potrzebują rozwijać
strategię myślenia, gdyż umożliwia im to głębsze zrozu-
mienie tematu, pomaga myśleć elastyczniej, analizować
problem i poszukiwać najlepszych dla niego rozwiązań. Te
umiejętności są potrzebne zarówno w przedszkolu i szkole,
jak i w codziennym życiu.
W jaki sposób możemy ułatwić opanowanie
umiejętności kluczowych dla rozwoju dziecka?
Efektywny proces uczenia, w tym rozwijanie logicznego
myślenia, wymaga od nauczyciela wykorzystania odpo-
wiednich narzędzi. Zastosowanie ich pozwala na ukie-
runkowanie uwagi dziecka na określony temat, cel czy też
element całości. Sprzyja również wyrabianiu u dziecka ko-
rzystnego nawyku systematycznego i twórczego myślenia.
Im bardziej świadomie będzie ono używało narzędzi, tym
lepsze efekty uczenia się osiągnie.
Dzieciństwo jest optymalnym momentem wprowadzenia
dziecka w przestrzeń publiczną i społeczną, jak też uczenia
skutecznych narzędzi radzenia sobie w rozwiązywaniu róż-
norodnych zadań. Według Wygotskiego, dzieci powinny jak
najwcześniej nauczyć się korzystania z umysłowych narzę-
dzi kulturowych, ponieważ to właśnie one umożliwią mu
kierowanie procesem rozwoju i poznawania świata. Jeżeli
dziecko nauczy się tej umiejętności, będzie mogło rozwijać
wszechstronne zdolności i osiągać sukcesy edukacyjne.
Jakie narzędzia powinien zastosować nauczy-
ciel, aby skutecznie wspierać proces efektywne-
go uczenia się i rozwijać umiejętność logiczne-
go myślenia u swoich wychowanków?
Odpowiednią propozycję stanowią narzędzia myślowe TOC,
jakimi są chmurka, gałąź logiczna i drzewko ambitnego celu.
TOC (Theory of Constraints – Teoria ograniczeń) to program,
który pozwala na identyfikację i zarządzanie ograniczeniami
występującymi w otaczającym nas świecie (ograniczenia ro-
zumiane są jako czynniki spowalniające realizację wyznaczo-
nych celów). Twórcą TOC jest dr Eliyahu M. Goldratt – fizyk,
lider biznesowy, autor licznych publikacji oraz założyciel
fundacji TOCfE (TOC dla edukacji, 1995), propagującej pro-
bliżej przedszkola 9.120 wrzesień 2011
6
blizejprzedszkola.pl
istotnym elementem różniącym ją w swojej konstrukcji od hi-
storyjki obrazkowej są dodatkowe pola połączone z kolejny-
mi wydarzeniami, odpowiadające na pytanie: co wskazuje na
to, że istotnie tak jest? To właśnie one stanowią „klucz” do tego
narzędzia i wspierają proces logicznego myślenia dziecka.
Jeśli...
to wtedy...
ponieważ...
1
2
3
4
Schemat graficzny GAŁĘZI LOGICZNEJ
Praca z wykorzystaniem gałęzi logicznej polega na ustalaniu
kolejności wydarzeń (obrazków) oraz odkrywaniu związków
pomiędzy nimi. Dziecko decydując o kolejności poszczegól-
nych elementów, powinno dobrze zrozumieć sens każdego
z nich, a także zauważać różnice i relacje pomiędzy nimi.
Pozwala to na lepsze zrozumienie zależności w związkach
przyczynowo-skutkowych oraz ich konsekwencji, a także po-
maga w nabywaniu umiejętności przewidywania pewnych
następstw, zdarzeń lub zmiany (np. zachowania, czy podjętej
decyzji). Warto przy tym pamiętać, że korzystanie z mechani-
zmu naśladownictwa i modelowania wspomaga proces my-
ślenia przyczynowo-skutkowego, wskazane jest więc (szcze-
gólnie w początkowym etapie pracy z narzędziami TOC), aby
nauczyciel wspólnie z dziećmi, krok po kroku łączył to, co jest
lub było, z tym, co będzie na zasadzie głośnego myślenia.
CHMURKA
Chmurka jest narzędziem myślowym, które służy do roz-
wiązywania konfliktów poprzez dogłębną analizę i zrozu-
mienie ich przyczyny. Dzięki swojej graficznej formie prze-
nosi koncentrację dziecka na prawdziwe potrzeby stron za-
gram na całym świecie. Honorowym Prezydentem TOCfE
jest Kathy Suerken (USA).
Program TOC wspiera dzieci w procesie nabywania umiejęt-
ności jasnego komunikowania się z innymi, określania i wy-
rażania własnych potrzeb, dążenia do celu i przewidywania
konsekwencji zdarzeń związanych z podjętymi decyzjami
poprzez wykorzystanie narzędzi logicznego myślenia, jakimi
są gałąź logiczna, chmurka i drzewko ambitnego celu. Jego
zadaniem jest przygotowanie dzieci do podejmowania decy-
zji oraz przejmowania odpowiedzialności za nie, wytrwałego
dążenia do realizacji zamierzonych celów, a także rozwijanie
szacunku i empatii. Jest on na tyle uniwersalny, że może-
my zastosować go zarówno w przedszkolu i szkole (w tym
również w pracy z dziećmi, które jeszcze nie czytają i nie pi-
szą), jak też w pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi oraz
osobami niepełnosprawnymi. Początkowo TOC było wyko-
rzystywane w biznesie, m.in. w dużych korporacjach, takich
jak: General Motors, Philips, Protector&Gamble, Boeing czy
też Ford Motor Company. Obecnie funkcjonuje również jako
program edukacyjny w 21 państwach, na 5 kontynentach
i realizuje go już ok. 100 000 edukatorów i 8 mln dzieci.
Narzędzia TOC są proste w użyciu i łatwe do nauczenia, po-
magają w rozwijaniu umiejętności myślenia przyczynowo-
skutkowego poprzez wnikliwe analizowanie treści sytuacji,
opowiadania, utworu literackiego (gałąź logiczna), wpływają
pozytywnie na relacje w grupie rówieśniczej poprzez do-
skonalenie umiejętności rozwiązywania konfliktów (chmur-
ka), uczą świadomego i celowego planowania swojej pracy
(drzewko ambitnego celu). Poprzez odpowiedzi na pytania: co
zmienić? jak to zmienić? jak spowodować zmianę? rozwi-
jają umiejętność identyfikowania i definiowania problemów
oraz poszukiwania konstruktywnych rozwiązań i konstru-
owania planu działań. Stosując narzędzia TOC w procesie
edukacyjnym, pomagamy dzieciom w zdobywaniu nowych
doświadczeń edukacyjnych i rozwijamy umiejętność efek-
tywniejszego uczenia się, w tym logicznego myślenia.
Jak skonstruowane są narzędzia TOC? Jakie
umiejętności rozwijają u dzieci?
GAŁĄŹ LOGICZNA
Schemat gałęzi logicznej przypomina historyjkę obrazkową, ale
w nieco innym układzie graficznym, gdyż ułożoną w linii
pionowej (tworzoną w kierunku od dołu do góry). Jednak
Gałąź logiczna – Bajka o Czerwonym Kapturku
Fot. D. Kamińska
Chmurka – rozwiązanie konfliktu pomiędzy rodzeństwem
Fot. D. Kamińska
bliżej przedszkola 9.120 wrzesień 2011
64
Bliżej przedszkola
bliżej przedszkola 6.117 czerwiec 2011
64
angażowanych w konflikt, uczy rozpoznawania i nazywania
własnych potrzeb oraz potrzeb innych osób, sposobów ich
zaspokajania, a także poszukiwania skutecznych i logicz-
nych rozwiązań konfliktów.
WSPóLNy
CEL
ŻĄDANIE
ŻĄDANIE
POTRZEBA
POTRZEBA
STRONA 1
STRONA 2
Schemat graficzny CHMURKI
Chmurka stanowi graficzny organizator pomagający zdefinio-
wać problem z perspektywy wszystkich stron, danej sytuacji
czy zagadnienia. Dzięki odpowiedziom na pytania: czego do-
tyczy konflikt? Jaki jest jego powód? umożliwia sprecyzowanie
wspólnego celu dla stron konfliktu. Pamiętajmy przy tym
o tym, że konflikt może mieć charakter zewnętrzny, gdy do-
tyczy przynajmniej dwóch osób lub wewnętrzny, w sytuacji
wymagającej od nas podjęcia decyzji. W celu lepszego zro-
zumienia co prowadzi do konfliktu musimy ustalić, dlacze-
go każda ze stron chce spełnić własne żądania, czyli poznać
potrzeby, jakie z nich wynikają. Wprowadzanie „chmurki”
powinno opierać się zatem na myśleniu pytaniami: co ta dru-
ga osoba myśli, czuje? czego potrzebuje i chce?
Nasze potrzeby mogą dotyczyć sfery bezpieczeństwa, fizjo-
logii, przynależności do grupy społecznej, szacunku i miło-
ści oraz samorealizacji. Jeśli jednak w konflikcie tylko jedna
potrzeba zostanie zaspokojona, wspólny cel nie zostanie
osiągnięty, a rozwiązanie konfliktu nie będzie najlepszym
z możliwych. Zwykle uczestnicy sytuacji konfliktowej za-
chowują się według schematów:
o
wygrany – przegrana
– robimy tak, jak ja chce, a Ty mu-
sisz ustąpić, bo Twoje zdanie się dla mnie nie liczy,
o
przegrany – przegrana
– przekonanie, że ja przegram,
ale Ty też,
o
no dobrze...
– ustąpienie, „chowanie głowy w piasek”.
Są to jednak rozwiązania niekorzystne dla procesu prawid-
łowego komunikowania się. Co możemy zatem zrobić? jak roz-
wiązać „konflikt”? jak sprawić, żeby była to sytuacja „wygrana
– wygrana”? Dziecko powinno dążyć do zrozumienia punktu
widzenia drugiej osoby i znalezienia wspólnego rozwiązania,
które będzie satysfakcjonujące dla obu stron. W ten sposób
powstaje rozwiązanie zgodnie z koncepcją „wygrany – wy-
grany” (ang. win-win), czyli rozwiązanie, które jest korzystne
dla wszystkich. Umożliwia to spojrzenie na problem w aspek-
cie przestrzeni współpracy, a nie współzawodnictwa, co po-
maga w budowaniu i utrzymaniu dobrych relacji w grupie.
DRZEWKO AMBITNEGO CELU
Drzewko ambitnego celu ułatwia osiągnięcie wyznaczonego
ambitnego celu poprzez opracowanie strategicznego pla-
nu, z podziałem na etapy działania i określeniem wszelkich
przeszkód, które uniemożliwiają nam jego osiągnięcie i spo-
sobów ich przezwyciężenia.
Schemat graficzny DRZEWKA
Przed rozpoczęciem pracy z drzewkiem warto, odpowiedź na
pytania: jakiego zadania zamierzamy się podjąć? i jaki jest konkret-
nie nasz cel? Ambitny cel stanowi pożądane przez nas zamie-
rzenie, które jest trudne do osiągnięcia. Jasno sprecyzowany
cel pomaga w prowadzeniu dyskusji na temat przeszkód (we-
wnętrznych i zewnętrznych), które uniemożliwiają nam osiąg-
nięcie naszego celu. Takimi trudnościami mogą być, np. brak
informacji, umiejętności, określonych zasobów, czasu, bądź
też sytuacja, która utrudnia nam jego realizację. Rozmowa na
temat przeszkód pomaga dzieciom przeanalizować i wyjaśnić
przeszkody oraz skupić ich myślenie na elementach niezbęd-
nych do osiągnięcia ambitnego celu. Kolejnym krokiem jest
sformułowanie celów pośrednich, czyli poszukiwanie i pre-
zentowanie sytuacji, a następie działań, które ułatwią nam
przezwyciężenie naszych trudności. W zależności od ich ro-
dzaju, czasem możemy potrzebować jednej lub więcej propo-
zycji, aby pokonać konkretną przeszkodę.
NASZ AMBITNy CEL:
...................................................................
PRZESZKODy
CELE
POŚREDNIE
PLANOWANE
DZIAŁANIA
...
...
...
...
...
...
...
...
...
Etapy konstruowania DRZEWKA
Ostatnim etapem tworzenia drzewka jest uporządkowanie
zaproponowanych działań, czyli opracowanie harmono-
gramu działań związanych z wdrażaniem poszczególnych
rozwiązań. Narzędzie to pomaga w kształtowaniu u dzieci
umiejętności definiowania własnych celów oraz odpowie-
dzialnego i świadomego planowania swojej pracy, rozwija
ich umiejętności organizacyjne i uczy odpowiedzialności za
osiąganie celów grupowych podczas realizacji projektów.
Jakie są zalety wykorzystania narzędzi TOC
w pracy z dziećmi?
Przy zastosowaniu w procesie edukacyjnym narzędzi TOC:
o
wzrasta zaangażowaniu dziecka w jego własny proces
uczenia się,
o
zwiększa się skuteczność w realizacji ambitnych celów
poprzez uczenie się współodpowiedzialności za pro-
ces grupowej pracy i nauki,
o
rozwijamy umiejętność logicznego myślenia dziecka
poprzez analizowanie związków przyczynowo-skut-
kowych oraz rozwiązywanie problemów,
bliżej przedszkola 9.120 wrzesień 2011
65
bliżej przedszkola 6.117 czerwiec 2011
65
o
dziecko osiąga sukces edukacyjny na miarę swoich
możliwości.
Każda metoda i narzędzie, które zastosujemy w procesie
nauczania, sprzyja przyswajaniu przez dziecko konkretnej
wiedzy i umiejętności. Nie istnieje jednak jeden, idealny i naj-
lepszy sposób czy też strategia nauczania, możliwa do wy-
korzystania podczas wszystkich organizowanych przez nas
sytuacji edukacyjnych. Istotną rolą nauczyciela jest zatem
skupienie się na tym jak uczyć?, umiejętne wybranie najsku-
teczniejszej metody lub narzędzia pracy i dostosowanie ich
do wymogów konkretnej sytuacji edukacyjnej oraz indywi-
dualnych możliwości i potrzeb wychowanków.
Zaprezentowane narzędzia myślowe TOC stanowią propozy-
cję pewnej „strategii” nauczania, której zastosowanie sprzyja
rozwijaniu u dzieci umiejętności logicznego myślenia oraz
efektywnego uczenia się. Efekty doświadczeń w tym zakresie
już niebawem ukażą się w praktycznym poradniku dla na-
uczycieli pt. Jak bawić się i uczyć z pasją wykorzystując na-
rzędzia TOC. Ponadto zostały one zaprezentowane podczas
XII Międzynarodowej Konferencji TOCfE, która odbyła się
w listopadzie 2010 r. Limie (stolicy Peru).
R
E
K
L
A
M
A
Dorota Kamińska – pedagog, neurologopeda, konsultant ds.
wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej Ma-
zowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli
Wydział w Ciechanowie, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
w Ciechanowie. Certyfikowany trener programów: TOC, Wartości
Życia, Klucz do uczenia się, Przyjaciele Zippiego. Autorka publikacji
z zakresu metodyki pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym oraz profilaktyki i terapii logopedycznej.
Bibliografia:
Adams M., Myślenie pytaniami, Warszawa 2007.
Białobrzeska J., Zostań nawiedzoną nauczycielką, czyli jak uczyć, żeby na-
uczyć, Warszawa 2006.
Covey S., 7 nawyków skutecznego działania, Poznań 2007.
De Bono E., Naucz swoje dziecko myśleć, Warszawa 1995.
Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Poznań 2000.
Gonzalez A., Sirias D., Guerra A., Rodriguez M., Salazar E., Success... an
adventure. Learning to think for yourself and to work with others, USA 2007.
Gruszczyk-Kolczyńska E., Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze dla dzieci,
które rozpoczną naukę w szkole, Warszawa 2009.
Gruszczyk-Kolczyńska E. (red.), Wspomaganie rozwoju umysłowego oraz
edukacja matematyczna dzieci w ostatnim roku wychowania przedszkolnego
i w pierwszym roku szkolnej edukacji, Warszawa 2009.
Maslow A., Motywacja i osobowość, Warszawa 2009.
Suerken K., Techniki aktywizujące myślenie – TOC, Warszawa 2009.
Vardit W., Nava W., Wielozakresowy Organizator Wiedzy. Przełom w prze-
kazie treści nauczania według TOC Teoria Ograniczeń (fragment artykułu),
wyd. Fundacja Teorii Ograniczeń dla Edukacji, 2000.
Waloszek D., Etyczność i profesjonalizm nauczyciela dzieci, [w:] Edukacja
przedszkolna i wczesnoszkolna. Obszary sporów, poszukiwań, wyzwań i do-
świadczeń w kontekście zmian oświatowych, pod red. D. Waloszek, Kraków
2010.
Wygotski L., Narzędzie i znak w rozwoju dziecka, Warszawa 2006.
www.tocdlaedukacji.pl
www.tocforeducation.com
Już wkrótce odbędzie się
XIII Międzynarodowa Konferencja TOCfE
szczegóły str. 109