„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Joanna Rudź

Projektowanie rękodzielniczych wyrobów hafciarskich
i koronkarskich 311[42].Z1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Wiesława Paciorek
mgr inż. Teresa Pruciak



Opracowanie redakcyjne:
mgr Joanna Rudź



Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz



Korekta:





Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[42].Z1.04
Projektowanie rękodzielniczych wyrobów hafciarskich i koronkarskich zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik włókienniczych wyrobów dekoracyjnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1 Charakterystyka haftów

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

11

4.1.3. Ćwiczenia

11

4.1.4. Sprawdzian postępów

13

4.2 Charakterystyka koronek

14

4.2.1. Materiał nauczania

14

4.2.2. Pytania sprawdzające

18

4.2.3. Ćwiczenia

19

4.2.4. Sprawdzian postępów

21

4.3 Tradycje hafciarskie i koronkarskie poszczególnych regionów.

22

4.3.1. Materiał nauczania

22

4.3.2. Pytania sprawdzające

29

4.3.3. Ćwiczenia

29

4.3.4. Sprawdzian postępów

30

5. Sprawdzian osiągnięć

31

6. Literatura

36

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rękodzielniczych wyrobach

koronkarskich i hafciarskich, motywach zdobniczych i zasadach projektowania haftów i koronek.

Poradnik ten zawiera:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś mieć

opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania

ćwiczeń i testów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz inne źródła
informacji. Obejmuje on również:

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−

ćwiczenia, które zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych
do realizacji,

−

sprawdzian postępów.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela/instruktora
o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

4. Sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań testowych, którego pozytywny wynik

potwierdzi nabycie przez Ciebie umiejętności i wiadomości z zakresu tej jednostki modułowej.

5. Literaturę.

Jednostka

modułowa

Projektowanie

rękodzielniczych

wyrobów

hafciarskich

i koronkarskich, której treści teraz poznasz, jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania
się z procesem wytwarzania haftów i koronek (rys.1).

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminu, przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Rys. 1. Schemat układu jednostek modułowych

311[42].Z1.03

Projektowanie

rękodzielniczych

wyrobów dziewiarskich

311[42].Z1.02

Projektowanie

rękodzielniczych

wyrobów tkackich

311[42].Z1.04

Projektowanie

rękodzielniczych

wyrobów hafciarskich

i koronkarskich

Moduł 311[42].Z1

Proces projektowania

wyrobów dekoracyjnych

311[42].Z1.01

Wykorzystywanie wiedzy o sztuce

w procesie projektowania wyrobów

dekoracyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

wykonywać szkice podstawowymi technikami rysunkowymi,

−

stosować podstawowe techniki rysunkowe do projektowania kompozycji płaskich
i przestrzennych,

−

projektować kompozycje kolorystyczne,

−

dobrać przybory i materiały do wykonania projektów,

−

stosować zasady prezentacji i ekspozycji prac plastycznych oraz projektów,

−

dokonywać analizy wzornictwa haftów i koronek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

dokonać identyfikacji zdobnictwa hafciarskiego,

−

wykonać rysunek roboczy na podstawie gotowego wyrobu hafciarskiego,

−

wykonać projekt haftów ściegowych i dziureczkowych z zastosowaniem szkiców prostych
motywów roślinnych,

−

wykonać projekt haftów cieniowanych z zastosowaniem szkiców kolorystycznych motywów
roślinnych i zwierzęcych,

−

zaprojektować motywy hafciarskie wykonane techniką richelieu,

−

zaprojektować wyrób hafciarski z zastosowaniem haftów ażurowych,

−

zaprojektować wyrób hafciarski zdobiony technikami aplikacji i haftu nakładanego,

−

zaprojektować motywy hafciarskie wykonane techniką toledo,

−

dobrać do określonego projektu nici i tkaniny,

−

zaprojektować motywy hafciarskie wykonane techniką haftu białego wypukłego,

−

zastosować kompozycję graficzno- literniczą w projektowaniu haftów wykonywanych nićmi
metalowymi,

−

zaprojektować motywy koronkarskie, wykonywane techniką koronki teneryfowej,

−

zaprojektować wyrób koronkarski z zastosowaniem koronki klockowej trochon,

−

zaprojektować kolekcję wyrobów koronkarskich wykonywanych techniką koronki
szydełkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Charakterystyka haftów

4.1.1. Materiał nauczania

Haftem nazywamy zdobiny na tkaninach- głównie na płótnie, oraz na dzianinach i skórze,

uzyskiwane zróżnicowanymi technikami za pomocą igły i nici. W hafcie wyróżniamy tkaninę
podstawową czyli tło i materiały tworzące wzory (nici jedwabne, lniane, bawełniane, wełniane,
metalowe, bajorek, koraliki, cekiny, perełki, różne kamienie szlachetne, różnego rodzaju
pasmanterie). Haft wykonuje się bezpośrednio na materiale przeznaczonym na odzież
lub na wyrobach gotowych: serwetach, obrusach, pościeli, albo nabywa się go w postaci wstawek
lub drobnych elementów służących jako dodatki do stroju. Wyszycia i wszelkiego rodzaju
naszycia mogą pokrywać pewne pola tkaniny lub tworzyć kontury danego wzoru. W wielorakich
rodzajach haftów występują różne ściegi i zestawienia w formie ciekawych ornamentów
zdobniczych. Ze względu na uzyskiwany efekt fakturowy, rodzaj i ilość używanych materiałów,
a zwłaszcza sposób przetykania przez tkaninę czyli ścieg, wyróżniamy cztery podstawowe grupy:
haft płaski, wypukły, nakładany i ażurowy. Ze względu na barwę wyróżniamy haft biały,
kolorowy i metalowy.
Najważniejsze ściegi haftu płaskiego:

−

ścieg przed igłą - polega na przeciąganiu nici na przemian nad i pod równo odliczonymi
nitkami tkaniny,

−

ścieg za igłą, zwany stębnówką,

−

ścieg sznureczkowy, utworzony ze ściśle przylegających do siebie ukośnych ściegów
jednakowej długości, przypominających układem splot sznurka- stosowany do wyraźnych
linii i konturów,

−

ścieg łańcuszkowy, składający sie z pętelkowych ściegów, połączonych ze sobą jak ogniwa
łańcuszka,

−

ścieg supełkowy (węzęłkowy, perełkowy), powstaje przez umocowanie do tła nitki
kilkakrotnie nawiniętej na igle, tworzącej wypukły supełek,

−

ścieg satynowy, pokrywający haftowany motyw ściegami o nierównej długości,
prowadzonymi w różnych kierunkach i zachodzącymi między siebie, a przy użyciu nici
różnych odcieni i barw dający haft cieniowany.

−

ścieg przekłuwany (atłaskowy), wykonywany krótkimi równoległymi ściegami,
przechodzącymi przez przekłute otworki na spód materiału, co daje jednakowy wzór po obu
stronach tkaniny, używany zwłaszcza do pokrywania drobnych motywów (np. monogramy),

−

ścieg krzyżykowy, powstający ze skrzyżowania dwóch ukośnych ściegów w kształt litery X .

Haft cieniowany – poszczególne elementy zahaftowuje się wybranym kolorem nie od brzegu

do brzegu, ale od dołu wzoru. Wypełniając dalszą część powierzchni innym kolorem nici, ściegi
układa się stopniowo w taki sposób, żeby każdy następny ścieg wychodził spomiędzy
wykonanych już ściegów. Ściegi haftu cieniowanego mogą być wykonywane w dowolnych
kierunkach. Można haftować ściegami małymi lub dużymi, dobierając odpowiednio kierunek
ściegu do charakteru wzoru. Najważniejszą rolę w haftach cieniowanych odgrywa kolor. Trafne
zestawienia kolorów oraz ich odcienie decydują o efekcie haftu. Nazwano go haftem malarskim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Artyści malarze wykonywali wzory, a nawet całe obrazy, które potem haftowano dobierając
dokładnie kolory i odcienie jedwabi. Haftowano tak pięknie, że trudno było odróżnić obraz
lub wzór namalowany od wyhaftowanego. Już w średniowieczu haftowano nie tylko kwiaty
i postacie, ale całe obrazy z tłem. Haft cieniowany może być wykonywany na atłasie, jedwabiu,
suknie, tkaninach wełnianych i płótnie lnianym. Haft cieniowany wykonywany jest najczęściej
nitką jedwabną, ale stosuje się też nici bawełniane, lniane i wełniane. Haft cieniowany zawsze
wykonuje się na krośnie.
Są cztery odmiany haftu cieniowanego:

−

satynowy,

−

płomienisty,

−

rozłupany,

−

koloński.
Haft satynowy i płomienisty ma gładką powierzchnię jak satyna i atłas. Wykonuje się go

cienkimi i miękkimi nićmi, o słabym skręcie. Haftuje się tak, aby każda następna warstwa ściegów
wychodziła spod ściegów poprzedniej warstwy. Ściegi te mają różną długość, a kierunek zależy
od motywu. Haftem satynowym często tło zakłada się jednym kolorem lub odcieniem, natomiast
haft płomienisty przypomina grę płomieni i wykonuje się go różnymi odcieniami.

Haft rozłupany wykonuje się w ten sposób, że każdy kolejny rząd ściegów zachodzi na jedną

trzecią długości ściegu poprzedniego rzędu. Igłę wkłuwa się w środek nitki, a nie pomiędzy nią
i następną, jak w poprzednich odmianach. Robi wrażenie lekko wypukłego. Stosuje się go przy
haftowaniu kwiatów, listków, sierści zwierząt, włosów, fałd sukni.

Haft cieniowany koloński wyraźnie odróżnia się od poprzednich, ponieważ wszystkie ściegi są

w nim prostopadłe i są jednakowej długości. Najczęściej haftowano nim widoki z drzewami
i z wodą.

Haft wypukły, reliefowy, wykonany jest na tkaninie z użyciem podwleczenia z grubych nici

lub sznureczków albo na reliefowo kształtowanych podkładach, pokrywanych najczęściej haftem
kładzionym, czyli prowadzącym nici jedwabne lub metalowe gęsto i równolegle w obrębie wzoru.
Nici te są przytwierdzone do tła drobnymi ściegami regularnymi. Do okonturowania wzoru
używano w hafcie wypukłym sznureczków lub bajorka, często też stosowano w nich kamienie
ozdobne, cekiny. Stosowany był przede wszystkim do zdobienia szat liturgicznych i paramentów
kościelnych. Haft biały wypukły jest najczęściej stosowany do zdobienia bielizny pościelowej
i stołowej. Ładnie wygląda w połączeniu z haftem dziureczkowym, ponieważ wypukłość haftu
kontrastuje z delikatnymi ażurami. Obecnie modny jest i często stosowany do ozdoby garderoby
damskiej jak bluzek, kamizelek, sukienek i dodatków konfekcyjnych.

Haft wypukły kolorowy często stosowany jest do wykonywania monogramów na bieliźnie

i innych przedmiotach, napisów na proporcach, sztandarach i szatach liturgicznych. W regionie
kaszubskim zdobi się nim czepce.

Monogram jest kompozycją pierwszej litery imienia i nazwiska. Zależnie od zastosowania

mogą być skromne, proste, drukowane, jedno lub dwuelementowe, lub też ozdobniejsze,
tzn. pisane kaligraficznie i fantazyjnie, czyli zdobione różnymi ornamentami, lub wykonane
techniką ozdobną. Jeśli chce się wykonać monogram bardzo dekoracyjny, to wyhaftowany
monogram drukowany lub pisany ozdabia się różnymi motywami roślinnymi, albo
geometrycznymi. Innym sposobem wykonania dekoracyjnego monogramu jest zastosowanie
bardziej urozmaiconych technik hafciarskich, np. obok haftu wypukłego wprowadza się częściej
ażury i ściegi ozdobne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Haft nakładany inaczej aplikacja polegała na naszywaniu na tkaninie, filcu lub skórze

motywów dekoracyjnych wyciętych z innego rodzaju materiałów, często była uzupełniana
różnymi rodzajami haftu płaskiego. Istnieje też rozgraniczenie aplikacji i haftu nakładanego.

Aplikacją będziemy nazywać artystyczne naszywanie na tło kolorowych kawałków materiału.

Można ją wykonać z najrozmaitszych tkanin, sukna, płótna, filcu, skóry, jedwabiu, aksamitu, tiulu
czy koronki. Po przyfastrygowaniu w wybranym miejscu przyszywa się je do tła w niewidoczny
sposób, a materiały strzępiące się należy podwinąć pod spód, przyfastrygować i przyszyć ściegiem
krytym albo dekoracyjnym. Można ją wzbogacać ozdobnymi ściegami lub naszywać obok siebie
kilka barwnych wzorzystych materiałów w różnych gatunkach.
Haft nakładany, wzbogacane cekinami, koralikami, tasiemkami, a nawet guzikami. Nadają one
haftom bardziej strojny, odświętny charakter. Składają się z trzech elementów: z tkaniny,
z nałożonych cekinów oraz nitki do przyszywania. Z naszywanych koralików tworzy się różne
wzory lub można nimi zapełnić całe powierzchnie wzoru.

Haft nićmi metalowymi należy do technik nakładanych. Hafty złote, najbardziej kosztowne

zdobią szaty królewskie i stroje dworskie, sztandary, godła państwowe, baldachimy, chorągwie,
szaty liturgiczne i paramenty kościelne. Haftem metalowym zdobiono również stroje ludowe
w regionie śląskim, kaszubskim, łowickim i krakowskim. Upiększano nimi „żywotki”, czepce
i gorsety charakterystyczne dla Śląska, Kaszub czy Krakowa.
Haft nićmi metalowymi używany jest również do dekoracji strojów teatralnych i wieczorowych.
Przyozdabiane są nim wyroby z bawełny, atłasu, rypsu, brokatu i z wełny. Niezbędnym
surowcem do haftu metalowego są nici lniane lub bawełniane, służące do przytrzymywania nitki
nakładanej oraz nici metalowe, stosowane jako środek haftujący nakładany i zapełniający
naniesione przez kalkę określone kompozycje.

Haft ażurowy jest to zdobienie polegające na wycinaniu w tkaninie, najczęściej o splocie

płóciennym wzoru, którego brzegi obrzucane są gęstym haftem dzierganym. Wykonywany jest
gęstymi , krótkimi ściegami, przy użyciu nici tej samej barwy co tkanina. Najpopularniejsze typy
to:

−

haft richelieu, o wycinanym wzorze roślinnym, w którym ażurowe tło wypełniane jest
nicianymi, dzierganymi słupkami, pajączkami, siateczkami, a poszczególne motywy wzoru
uzupełniane są często haftem płaskim; po wyhaftowaniu, wypraniu i wyprasowaniu wycina
się materiał pod przęsełkami i pajączkami tak, że haftowany wyrób staje się ażurowy
wykorzystywany do zdobienia bielizny kobiecej, serwet, pokrycia na łóżka (rys.2),

Rys. 2. Haft richelieu [14, s. 8]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

−

haft angielski, dziureczkowy, w którym występują wszystkie rodzaje dziurek, okrągłe
i owalne, uzupełniane są drobnymi motywami roślinno - geometrycznymi, wykonywanymi
najczęściej haftem atłasowym, jest to przeważnie haft biały na białym tle; wykorzystywany do
zdobienia bielizny i ubiorów kobiecych,

−

mereżka, powstaje przez wyciąganie z tkaniny pasma nitek wątku lub osnowy w linii prostej
i regularnym wiązaniu pozostałych w prześwicie grup nici krótkimi, ścisłymi ściegami
dzierganymi, co daje proste wzory geometryczne; mereżkę stosuje się do zdobienia bielizny,
pościeli, obrusów, itp. (rys.3),

Rys. 3. Mereżka [4, s. 47]

−

toledo, którym wykonuje się motywy roślinne, kwiaty, listki, itp. Oraz wypełnia różne formy

geometryczne, jak koła, trójkąty, kwadraty, środki kwiatów, a nawet całe monogramy.
Technika toledo jest łatwa do wykonania. Po odbiciu wzoru na materiale, którym może być

płótno lniane. Jeżeli wykonywane są na dużej płaszczyźnie, to aby uniknąć monotonności zapełnia
się je prostymi motywami wykonanymi techniką przewlekania (rys.4).

Rys. 4. Haft z ażurem toledo [10, s. 128]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest haft?
2. Wymień rodzaje haftów?
3. Czym charakteryzuje się haft płaski, wymień rodzaje tego haftu?
4. Czym charakteryzuje się haft cieniowany?
5. Wymień odmiany haftu cieniowanego i scharakteryzuj je?
6. Czym charakteryzuje się haft wypukły?
7. Czym charakteryzuje się haft nakładany?
8. Co to jest aplikacja?
9. Na czym polega wykonywanie haftu nićmi metalowymi?
10. Co to jest haft ażurowy?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przygotowanych przez nauczyciela wyrobów oraz na przedstawionych

reprodukcjach rozpoznaj techniki hafciarskie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obejrzeć przykłady technik hafciarskich,
3) rozpoznać techniki hafciarskie,
4) omówić poszczególne techniki,
5) ocenić trafność odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw gotowych wyrobów hafciarskich,

−

stanowisko komputerowe,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wykonaj projekt haftów ściegowych i dziureczkowych na podstawie szkiców prostych

motywów roślinnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wykonać szkice prostych motywów roślinnych,
3) dopasować szkice do wymogów technicznych wybranego haftu ściegowego i haftu
dziureczkowego,
4) wykonać projekt,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i materiały plastyczne,

−

przykładowy zestaw haftów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj motyw monogramu z zastosowaniem kompozycji graficzno - literniczej,

wykonywanego techniką haftu białego wypukłego i haftu nićmi metalowymi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wykonać projekty układów graficzno - literniczych,
3) wybrać najlepszy projekt i dostosować do techniki haftu wypukłego i haftu nićmi

metalowymi,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić poprawność i estetykę projektów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i materiały plastyczne,

−

przykładowy zestaw haftów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Zaprojektuj serwetki z motywem świątecznym wykonane techniką haftu cieniowanego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wykonać serię projektów wykorzystując motywy świąteczne i ich kolorystykę,
3) zaprojektować wzór i formę serwetki,
4) zakomponować na formacie serwetki motywy świąteczne,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) ocenić poprawność i estetykę projektów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i materiały plastyczne,

−

przykładowy zestaw haftów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 5

Zaprojektuj wzory na bieliznę pościelową i zaplanuj rozmieszczenie haftów wykonanych

techniką toledo.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zaprojektować wzory haftów,
3) zaprojektować kompozycje haftów na komplecie bielizny pościelowej,
4) zaprezentować i ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i materiały plastyczne,

−

przykładowy zestaw haftów,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 6

Zaprojektuj wyrób hafciarski oparty na prostej kompozycji kolorystycznej z zastosowaniem

haftu nakładanego i elementami aplikacji. Zaproponuj kilka wersji kolorystycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) określić formę wyrobu hafciarskiego,
3) zaprojektować motywy hafciarskie i elementy aplikacji,
4) wykonać projekt w kilku wersjach kolorystycznych,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) ocenić poprawność i estetykę wykonanych projektów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i materiały plastyczne,

−

przykładowy zestaw haftów,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?





2) zdefiniować pojęcie haftu?





3) rozpoznać rodzaje haftów?





4) zaprojektować motyw roślinny do haftu ściegowego i dziureczkowego?





5) zaprojektować monogram wykonywany techniką haftu wypukłego i nićmi

metalowymi?





6) zaprojektować świąteczne serwetki wykonywane haftem cieniowanym?





7) zaprojektować wzór wykonywany techniką toledo?





8) zaprojektować kompozycję z zastosowaniem haftu nakładanego i aplikacją?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

4.2 Charakterystyka koronek

4.2.1. Materiał nauczania

Koronka jest wzorzystą , ażurową materią, wykonaną ręcznie lub maszynowo z nici

bawełnianych lnianych, rzadziej jedwabnych, zwykle białych, w XVIII i XIX w. również czarnych.
Koronki służyły głównie jako dodatek do ubiorów kobiecych i męskich jak kołnierze, mankiety,
żaboty, falbany, wąskie obszycia do brzegów ubiorów i bielizny, szale, itp. Służyły także jako
ozdoby przy ubiorach, ornaty, komże itp. i paramentach kościelnych jak obszycia obrusów
ołtarzowych. Pierwszym stadium w historii rozwoju technik koronkarskich były tzw. koronki
szyte znane od VII w., pokrewne haftom ażurowym ( mereżka). Wykonywane były na płótnie
przez ściąganie nitką ściśle odliczonych grup nici osnowy i wątku, co tworzyło kwadratową
siateczkę, lub przez wycinanie figur geometrycznych. Powstałe tak ażury zarabiano nitką, tworząc
motywy gwiazd, rozet, itp.

Istnieją następujące techniki koronkarstwa ręcznego:

Koronki igłowe, podstawą jej jest hafciarski ścieg dziergany, którym wykonywano ornament
na szkielecie z napiętych nici na podkładzie papierowym z zaznaczonym rysunkiem wzoru.

−

reticella, o geometrycznych wzorach, występujących na tle kwadratowych podziałów,

−

wenecka, o swobodnym kwiatowym, bujnym ornamencie wiciowym, z silnie reliefowym

rysunkiem, rzadziej płaska.

Technika koronek igłowych umożliwia, dzięki swej technologii i procesowi twórczemu,

wykorzystanie bogatej gamy motywów ornamentalnych. Dużą zaletą techniki jest to, że pracuje
się przy niej tylko jedną nitką i dlatego można nią owijać, obracać i bez trudności pracować
na całej płaszczyźnie.

Koronka igłowa początkowo miała zwyczajny owalny brzeg, a jej wewnętrzna konstrukcja

składała się z motywów geometrycznych. W następnym etapie rozwoju, nie jest już tak silnie
związana ze strukturą tkaniny, staje się luźniejsza dzięki komponowaniu bardziej
skomplikowanych form. Artyści renesansu, którzy rysowali wzory dla jubilerów, tkaczy i innych
rzemieślników, oddziaływali również na wzory podręcznikowe koronek w Wenecji. Takie
motywy renesansowe miały długą tradycję i zachowały się również w tzw. „robótkach żylińskich”.
W koronce ludowej są to np. różne kwiaty, koguty, jak również motywy renesansowe z kościoła
Florencji, które przedstawiają ofiarowanie Izaaka.

Typowa cenna koronka wenecka, technicznie bardzo pracochłonna, wyróżnia się bogatymi

motywami roślinnymi, różnymi rodzajami płaszczyzn, rozmaitością połączeń oraz pikotkami.

Koronki klockowe. Technika polega na przeplataniu w grupach po cztery wielu nici (stosownie
do

zamierzonej

szerokości

koronki)

nawiniętych

na

szpuleczki

zwane

klockami.

W zależności od sposobu przeplotu otrzymuje się tzw. płócienko tworzące formy ornamentu
i różne rodzaje siatek w tle oraz w wypełnieniach motywów. W trakcie roboty wzmacnia się
miejsca przeplotów szpileczkami na specjalnej poduszeczce zwanej wałkiem z umieszczonym
na niej wzorem. Koronki klockowe należą do najciekawszych i najtrudniejszych technik
rękodzieła artystycznego, a ich historia sięga XV wieku. Istnieje wiele odmian koronek
klockowych charakterystycznych dla różnych regionów świata. W zależności od rodzaju koronki
do jej zrobienia używa się od kilku do ponad 100 par klocków.

−

brukselska, subtelny rysunek ornamentu kwiatowego o wypukłym konturze, cienkie ścisłe

płócienko, tło urozmaicone przez równoczesne wprowadzenie różnego rodzaju siateczek,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

−

malines, bardzo cienkie, o dużych w stosunku do powierzchni tła motywach

kwiatowo - wiciowych konturowanych grubszą błyszcząca nitką,

−

walansjenka,

wąska,

cienka,

bardzo

delikatna,

formy

ornamentu

kwiatowego

bez konturowania, siateczka tła o formach kolistych, rombowatych,

−

binche, o ornamencie z płócienka o nierównej gęstości, w tle pięcio i ośmioboczna siateczka,

−

chantilly, z nici jedwabnej lub lnianej, dość gruba o konturowych formach ornamentu

wykonanego charakterystycznym splotem, we wzorach częste motywy wazonów, koszy
z kwiatami,

−

blonda, jedwabna, kremowa lub czarna, z ornamentem konturowanym grubszą nicią na tle

cienkiej siateczki,

−

torchon, najbardziej popularny typ koronki opartej na kwadratowej siateczce (linie wzoru

przecinają się pod kątem 90 stopni). Istnieje kilka rodzajów siateczki: kwadraty pojedyncze
lub podwójnie przerabiane na łączeniach, gwiazdki oraz groszki. Charakterystyczne elementy
koronek torchon, to ząbki, pajączki, kostki oraz zygzaki robione splotem płócienkowym
lub siekanką (rys.5, 6).

Rys. 5, 6. Koronki torchon [17]

−

gipiura, o reliefowym ornamencie kwitowym, bez siatkowego tła.

Cluny najbardziej popularna koronka gipiurowa zainspirowana XVII-wiecznymi wzorami

z Genui. Nazwa pochodzi od Cluny Muzeum w Paryżu, w którym przechowywane są historyczne
koronki. Jej podstawowe elementy to listki, małe kosteczki, pajączki, siekanka oraz łańcuszki
z pikotkami (rys.7).

Rys. 7. Koronka gipiurowa [17]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Mimo ogromnej różnorodności typów oraz kształtów koronek klockowych istnieje kilka

charakterystycznych elementów, które występują w większości koronek.

Należą do nich listki (klasyczne jak na przykładzie poniżej lub kwadratowe), tasiemka

(wykonana splotem tasiemkowym lub siekanką), ząbki w wielu odmianach, pikotki, łańcuszek,
kostki oraz charakterystyczne tło (baza wzoru) czyli siateczka/kratka (rys. 8, 9, 10, 11).

Rys. 8, 9. Elementy koronek klockowych [17]

Rys . 10, 11. Elementy koronek klockowych [17]

Najbardziej popularne kształty klasycznych koronek klockowych to koło, owal,

kwadrat/prostokąt, podłużna wstawka służąca do ozdabiania brzegów rękawów lub dołu
spódnicy oraz ogromna gama kołnierzyków.

Jeżeli chodzi o sztukę użytkową należy wymienić również zakładki do książek oraz trójkątne

koronki stosowane do ozdabiania rogów obrusów lub pościeli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Koronki siatkowe, podstawą ich jest czworoboczna (kwadratowa lub prostokątna) wiązana
siateczka, wyrabiana przy użyciu specjalnych iglic z nici nawiniętych na czółenko, ornament
wykonany jest haftem na siatce napiętej w ramkach.

Frywolitki, są to koronki robione z dwóch nici, z których jedna zawiniętą na specjalnym
czółenku wykonuje się na drugiej ściegi dziergane.

Koronki dziane, inaczej szydełkowe (rys.12).

Rys. 12. Koronka szydełkowa [14, s. 30]

Koronki teneryfowe

Odmiana koronek wykonanych ręcznie są koronki teneryfowe szyte. Są to koronki prostsze

i mniej kunsztowne od innych oraz łatwiejsze do wykonania. Początkowo znane były tylko
koronki teneryfowe w kształcie kół o mniejszej lub większej średnicy. Z biegiem czasu zaczęto
nadawać im inne kształty: kwadraty, prostokąty i pasy z ząbkami. Mogą być wykonywane jako
oddzielne części, które następnie łączy się w całość, tworząc gotowy wyrób. Technika ich
wykonania polega na cerowaniu różnorodnych elementów na uprzednio nasnutej osnowie
o dowolnym kształcie oraz na zastosowaniu ściegu wiążącego (rys.13, 14). Najlepiej wyglądają
koronki teneryfowe wykonane z nici białych lub kremowych, biel podkreślają lekkość, a to jest
główna cecha tych koronek. Obecnie coraz częściej stosuje się kolorowe nici do wykonywania
tych koronek. Używa się ich najczęściej do wyrobu koronek grubszych, zszywanych
lub łączonych z kolorową tkaniną lnianą.

Motywy koronek można łączyć lub wszywać z resztkami tkanin lnianych (np. przy obrusach)

i uzyskiwać ładne dekoracyjne serwety, kołnierzyki czy wstawki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Rys. 13. Koronka teneryfowa [12, s. 54]

Rys. 14. Koronka teneryfowa [12, s. 35]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest koronka?
2. Wymień rodzaje koronek?
3. Czym charakteryzuje się koronka igłowa?
4. Czym charakteryzuje się koronka klockowa?
5. Jakie znasz odmiany koronki klockowej?
6. Czym charakteryzuje się koronka klockowa torchon?
7. Wymień podstawowe elementy koronki klockowej.
8. Czym charakteryzuje się koronka teneryfowa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie

1

Na podstawie przygotowanych przez nauczyciela wyrobów oraz przedstawionych

reprodukcjach rozpoznaj techniki koronkarskie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) obejrzeć przykłady technik koronkarskich,
3) rozpoznać i omówić poszczególne techniki,
4) ocenić trafność odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw gotowych wyrobów koronkarskich,

−

stanowisko komputerowe,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie

2

Na podstawie gotowego wyrobu koronkarskiego wykonaj rysunek roboczy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia
2) narysować wzór koronki w skali 1:1,
3) oceń poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gotowy wyrób koronkarski,

−

przybory i narzędzia plastyczne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie

3

Zaprojektuj motyw koronkarski wykonywany techniką koronki teneryfowej posługując się

dowolnymi narzędziami plastycznymi. Projekt wykonaj dwiema technikami plastycznymi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zaprojektować koronkę teneryfową w dwóch dowolnych technikach plastycznych,
3) zaprezentować wykonany projekt,
4) ocenić poprawność projektu i jego estetykę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i narzędzia plastyczne,

−

ciemny brystol,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie

4

Zaprojektuj koronkę z zastosowaniem techniki klockowej trochon dowolną techniką

rysunkową
.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) określić wymogi techniczne koronki klockowej trochon,
3) wykonać projekt koronki,
4) zaprezentować projekt,
5) ocenić poprawność i estetykę projektu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i narzędzia rysunkowe,

−

ciemny brystol,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 5

Zaprojektuj narzutę na łóżko wykonaną szydełkiem posługując się dowolną techniką

malarską.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) określić wymogi techniczne koronki szydełkowej,
3) zaprojektować wzory koronki,
4) zaprojektować narzutę na łóżko,
5) zaprezentować projekt,
6) ocenić poprawność i estetykę projektu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i narzędzia plastyczne,

−

ciemny brystol,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?





2) zdefiniować pojęcie koronki?





3) rozpoznać na przykładzie rodzaje koronek?





4) wykonać rysunek koronki na podstawie gotowego wyrobu?





5) zaprojektować motyw koronki teneryfowej?





6) zaprojektować koronkę klockową?





7) zaprojektować koronke szydełkową?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.3.Tradycje hafciarskie i koronkarskie poszczególnych regionów

4.3.1. Materiał nauczania

Bardzo istotna cechą stroju ludowego są jego ozdoby, dekorowanie go za pomocą różnego

rodzaju naszyć, haftów i koronek. Najstarsze z nich są prawdopodobnie zdobienia wzdłuż szwów
i obrzeży. Pierwotnym ich celem było wzmacnianie najbardziej narażonych na zniszczenie
fragmentów odzieży, a z czasem przerodziły się w dekoracje. Hafty występujące na wielu
częściach odzieży odświętnej ulegały stopniowemu wzbogaceniu. Na przełomie XIX i XXw.
znajdowały zastosowanie w polskich strojach ludowych, najdawniejsze, proste formy haftu obok
form nowszych, odznaczających się zróżnicowaniem materiału, koloru i technik. Jedno
lub wielobarwne hafty wykonywane nicią lnianą, bawełnianą, jedwabiem lub wełną, a także
barwnymi paciorkami i cekinami, kładziono na różnych tkaninach. Wykonywano je na płótnie
i suknie, na tiulach, aksamitach i wielu innych, a także na skórze. Hafty występowały niemal
na wszystkich częściach stroju, od chust i czepców, aż po buty.

Do najbardziej tradycyjnych zaliczane są tzw. ściegi liczone. Hafciarki odliczały w czasie

wyszywania nitki płótna, aby uzyskać zamyślony ornament w najbardziej precyzyjnej formie.
Należą do nich przede wszystkim ściegi płaski i krzyżykowy. Spośród ściegów swobodnych,
niezwiązanych ze strukturą tkaniny, charakterystyczny jest ścieg łańcuszkowy. Technika ta wiąże
się z ornamentem opartym na liniach falistych, spiralnych i wolutach. Technika ta najdłużej
utrzymała się w puszczańskich wsiach okolic Biłgoraja i Tarnobrzega. Haft ten stosowany był
na płótnie w Krakowskiem, na Podhalu, na Mazowszu. Prawdopodobnie haft łańcuszkowy
dominował niegdyś na znacznych obszarach Polski, a rozwiną się później głównie na Południu
kraju, jako dekoracja odzieży góralskiej i krakowskiej. Najokazalszą formę osiągną w strojach
Lachów Sądeckich.

Silnie zgeometryzowane hafty wykonane ściegiem płaskim charakterystyczne są dla okolic

Rzeszowa. Występują one zwłaszcza na rańtuchach – dużych chustach. Bardzo precyzyjnie
i gęsto kładzione ściegi budowały zwarty, rytmiczny ornament, w którym miały zastosowanie
ciasno zwinięte woluty.

Z najstarszymi technikami haftu wiąże się niewielkie zróżnicowanie barwne. Na ogół były to

hafty jednokolorowe – czarne, czerwone, białe, rzadziej dwukolorowe. Tradycyjne hafty
kładziono na obrzeżach i wzdłuż szwów, stąd charakteryzują je pasowe układy i geometryzacja
ornamentu. Największe wzbogacenie tych form osiągnęły hafty kurpiowskie, wykonywane
do dziś w okolicach Pułtuska, na obszarze dawnej Puszczy Białej. Dominują tu koliste
i gwiaździste motywy ośrodkowe i wycinanki kół. Występują też spiralnie zwinięte, połączone
ze sobą krążki oraz linie wolutowe. Hafty kurpiowskie zaliczane są do najciekawszych zjawisk
plastycznych w polskiej sztuce ludowej.

Najwięcej istotnych odmian ściegów krzyżykowych znanych było w Beskidzie Śląskim.

Najdłużej utrzymywał się tam krzyżykowy ścieg warkoczowy, którym do dziś zdobione
są koszule kobiece i męskie. Charakterystyczną cecha tego haftu jest to, że krzyżykami pokrywa
się tylko tło, na którym wyraźnie rysuje się biały, pozostawiony w kolorze płótna ornament.
Dawne są w tym hafcie motywy geometryczne, zdarzają się tylko sporadycznie sylwetki zwierząt,
koguta czy kaczki. Natomiast od końca XIXw. pojawiają się w nim liczne motywy roślinne,
od silnie zgeometryzowanych do realistycznych.

W kierunku maksymalnego realizmu poszedł haft w okolicach Łowicza. Koszule kobiece

zdobiono tu wielobarwnymi krzyżykami, zawsze liczonymi, zwanymi „ruskiem szyciem”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Najchętniej wyszywano kwiaty, róże, bratki, później także inne rodzaje kwiatów, w wiązankach
i bukietach. Pokrywano tym ornamentem spore partie koszuli. Była to praca żmudna
i długotrwała.

W zdobieniu płóciennych części stroju bardzo szeroko przyjęły się białe hafty dziurkowane

i płaskie, o motywach roślinnych. Dziergany haft dziurkowany zwany inaczej angielskim, znany
był osiemnastowiecznych dekoracjach ubioru kobiet wiejskich spod Rzeszowa. Efektowne
kompozycje tworzono w tej technice przede wszystkim na zapaskach, a stosowano ją również
w innych częściach stroju.

W drugiej połowie XIXw. zaczęły przyjmować się w kulturze ludowej hafty atłasowe, płaskie

i podkładane. Rozpowszechniły się one zwłaszcza w południowej Polsce, na Śląsku,
w Krakowskiem, w Rzeszowskim, tworząc w powiązaniu z dziurkami, mereżkami i igłowymi
pajączkami mniej lub bardziej charakterystyczne odmiany regionalne. Stosowane były
w kobiecych koszulach, zapaskach i halkach, na koszulach męskich, a przede wszystkim
na białych chustach, kunsztownie wiązanych na głowie. Szczególnie rozbudowane, symetryczne
kompozycje, złożone ze stylizowanych kwiatów umieszczano na narożnikach chust.

Silnie rozwinięty był również haft biały o motywach roślinnych na Kujawach. Zdobiono nim

przede wszystkim płótna kolorowe, niebieskie, lub pąsowe, z których szyte były zapaski, a także
tiul na czepce. W hafcie na tiulu, który przyjął się szerzej także w Wielkopolsce, Krakowskiem
i na Kurpiach, stosowano technikę haftu płaskiego , bądź przewlekanego. Z tą ostatnia technika
wiązały się motywy geometryczne, opierano ją bowiem na charakterystycznym układzie oczek
w tiulowym splocie.

Ornamentyka roślinna wykorzystywana była także obficie w hafcie barwnym. Oryginalne

zjawisko stanowią w tej grupie czarne, rzadziej ciemno-czerwone hafty z najbliższych okolic
Warszawy, a mianowicie z Wilanowa i Powsina, wykonane w przewadze ściegiem
łańcuszkowym. Silnie stylizowane kwiaty o rozmaitych formach układają się tu w zagęszczone
szlaki w przyramkach koszul, a w bukiety o symetrycznej, ostro zarysowanej kompozycji
na chustach. Również symetryczne, ale ujęte bardziej skrótowo, wielobarwne kwiatony znane są
też z Małopolski, gdzie zdobią miedzy innymi poły kaftanów i sukman sądeckich, wielkie
trójkątne kołnierze sukman wschodniokrakowskich. Czerwone hafty o motywach roślinnych,
występują na koszulach i chustach kobiecych w stroju Lachów Sądeckich, a czerwone wraz
z czerwono - czarnymi w krakowskim. Pod wpływem miejskiej mody kobiecej z początków
XX w. przyjął się w stroju ludowym wielobarwny, nierzadko cieniowany haft o realistycznie
ujmowanych kwiatowych szlakach, lub większych kompozycjach, umieszczany na gorsetach,
kaftanach, chustkach na głowę, a szczególnie na zapaskach.

Na osobną wzmiankę zasługują złote i srebrne hafty wypukłe, wywodzące się ze zdobnictwa

renesansowego i barokowego. Złotem szyte czepce zachowały się w pewnych strojach
mieszczańskich, rzadziej mogły pozwolić sobie na nie kobiety wiejskie. Występowały one
w niektórych okolicach Śląska, Kaszub, Warmii. Ich wzornictwo opierało się na wzorach
stylowych, ale zdarzały się czepce o wyraźnie ludowym charakterze. Złotym haftem dekorowane
były czasem gorsety. Najpiękniejsze przykłady takiego haftu znajdujemy w okolicach Cieszyna.
W stroju cieszyńskim zdradzającym tendencje do rozpowszechniania się, od początku XXw. haft
złoty zaczął ustępować miejsca wielobarwnemu.

Hafty góralskie

Są to hafty pochodzące z okolic Zakopanego. Ozdabiane są nim zarówno stroje damskie jak i

stroje męskie. Dla strojów duńskich charakterystyczny jest bogaty haft wykończony cekinami
i koralikami, inspirowany przyroda tatrzańską np. motyw dziewięćsiłu lub lilii złotogłów.
W strojach męskich najbardziej charakterystycznym motywem jest parzenica, występująca
w różnych odmianach i stylizacjach. Stosowana do zdobienia spodni góralskich. Parzenica jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

najczęściej okolona krzyżykami zakopiańskimi, listkami, stylizowanymi kwiatkami i różnymi
wężykami itp. Kolory, które najczęściej się spotyka to czerwony, czarny i jaskrawo zielony.

Rys. 15. Haft góralski [15, s. 126] Rys. 16. Haft krakowski [15, s.203]

Hafty krakowskie

Występują w nich motywy kwiatowe, obramowane zielonymi gałązkami Najczęściej

spotykane ściegi to hafty płaskie lub bardzo wypukłe wykonywane na podkładach. Często
występują ściegi łańcuszkowe i gałązkowe wzbogacone guzikami z perłowej masy, wykonywane
na grubych czarnych lub granatowych suknach (rys.16).

Hafty sądeckie

Jest w nich bogactwo kolorystki i rysunku, oraz koralików, dżetów i cekinów. Motyw

dominujący to stylizowane kwiaty i gałązki. Często spotykane jest łączenie dwu kolorów sukna,
np. czarnego z czerwonym. Haftowane są na nim bardzo bogate wzory ściegiem łańcuszkowym,
wprowadzając do ozdoby ściegi o liniach łamanych (rys.17).

Hafty rzeszowskie

Przeważającą rolę mają w nich motywy geometryczne w kolorze czerwonym i czarnym.

Hafty wykonuje się zazwyczaj na rańtuchach (chustach) grubą jedwabną nitką, ściegiem za igłą.
Do haftów rzeszowskich zaliczają się hafty o specjalnej specyfice regionalnej, wykonywane
w Dąbrowie Tarnowskiej. Ich cechą charakterystyczną jest połączenie haftu z cekinami, sieczką
i koralikami. Są one przez to wielobarwne, połyskujące i plastyczne. Najczęściej wykonywane
są na ciemnych materiałach (rys.18).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Rys. 17. Haft sądecki [15, s. 88] Rys. 18. Haft rzeszowski [15, s. 66]

Hafty cieszyńskie

Bardzo ciekawą odmianę haftu ludowego stanowią hafty cieszyńskie, w których

charakterystycznym elementem jest tło, pozostawione między gęstym haftem wykonanym
krzyżykami. Jest ono głównym motywem zdobniczym. Nie zahaftowane tło bywa w kolorze
czarnym lub wiśniowym. Oprócz tego w stroju cieszyńskim występowały hafty białe,
które zdobiły odświętne koszule. Główną kompozycją bogatego wzoru stanowiły motywy
roślinne. Haft ten wykonywano nicią bawełnianą lub muliną, ściegiem dzierganym
lub okrętkowym (rys.19).

Rys. 19. Haft cieszyński [15, s. 292] Rys. 20. Hafty lubelskie [15, s. 13]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Hafty lubelskie

Najbardziej znane pośród haftów lubelskich i chyba najładniejsze są hafty biłgorajskie,

wykonywane tylko czerwoną lub czarną nitką, w układach pasowych (rys.20).

Hafty łowickie

Cechują się wyjątkową barwnością osiąganą przez nakładanie kilku kolorów jeden na drugi.

Występują w nich najczęściej motywy kwiatowe i stylizowane owady. Bardzo często główny
element haftu wykonany ściegiem płaskim i cieniowanym, wzbogacony łańcuszkiem, a nieraz
węzełkami, krzyżykami itp. Obramowany jest konturem wykonanym sznureczkiem (rys.21).

Rys. 21. Haft łowicki [15, s. 261] Rys. 22. Haft kielecki [15, s. 245]

Hafty kieleckie

Są to hafty wielobarwne i występują w nich motywy roślinne lub geometryczne, najczęściej

w układach pasowych. Hafty kieleckie wykonywane są ściegami płaskimi, sznureczkiem, ściegami
dzierganymi i przyozdabiane guzikami (rys.22).

Hafty opoczyńskie

Hafty te występują tylko w układach pasowych. Najczęściej występują w nich motywy

geometryczne i stylizowane kwiaty również pod postacią figur geometrycznych. Wykonanie jest
bardzo zróżnicowane. Występują w nich najróżniejsze ścieg: zadziergiwane, płaskie, za i przed
igłą itp. (rys.23).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Rys. 23. Haft opoczyński [15, s.241] Rys. 24. Haft kurpiowski [15, s. 298]

Hafty kurpiowskie

Wykonuje się je tylko dwoma kolorami – czerwonym i czarnym. Dominującą rolę ma jednak

kolor czerwony, a czarny służy jedynie do podkreślenia ornamentu wzoru. Występujące motywy
mają kształty geometryczne. Nici, których najczęściej się używa to bawełna, mulina lub cienki
kordonek. Ściegi najprostsze, zwykle stębnówka, łańcuszek, ściegi pojedyncze i dziergane
lub w małym natężeniu ściegi płaskie (rys.24).

Hafty wilanowskie

Wykonywane są na białym tle czarną lub ciemnobrązową nitką. Dominujące motywy

to stylizowane fantazyjne kwiaty. Ściegi: łańcuszek zwykły i pojedyncze oczka łańcuszka
przytrzymywane dłuższym ściegiem, tworzące ostre zakończenia płatków kwiatka (rys.25).

Rys. 25. Haft wilanowski [15, s. 278]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Koronki w Polsce

Koronki pojawiły się w stroju ludowym pod wpływem kultury innych warstw społecznych.

Wśród kilku znanych u nas technik wyrobu koronek znajdowały się między innymi klockowa,
igiełkowa, siatkowa, szydełkowa. Najszerzej rozpowszechniły się koronki robione szydełkiem.
Znajdują one zastosowanie nie tylko w stroju, gdzie występują zwłaszcza jako obrzeżenia
kołnierzyków i mankietów kobiecych koszul, ale także jako wykończenie obrusów, ręczników
nakryć na łóżka. Najczęściej wykonywane są z białych nici. Indywidualnego charakteru nabrały
koronki w Opoczyńskim, Rawskim i Piotrkowskim, gdzie sporządzane są również z kolorowej
wełny. Koronki klockowe robione są na większą skale tylko na Śląsku, w okolicach Cieszyna
i w Rzeszowskim. Znalazły one zastosowanie w stroju ludowym jako ozdoba czepców i koszul.

Koronka klockowa zagościła w Polsce w XVI wieku dzięki królowej Bonie,

która sprowadziła z Włoch nauczycieli tej techniki, a ogromny popyt na ozdoby do szat
dworskich oraz strojów liturgicznych przyczynił się do jej popularyzacji. Rozwój trwał
aż do początku XIX wieku, kiedy to z chwilą rozpowszechnienia się maszyn do wyrobu koronek
i powstania fabryk - rękodzieło znacznie podupadło.

Renesans koronek w Polsce przypada na koniec XIX wieku

–

1 maja 1883 roku została

otwarta Krajowa Szkoła Koronkarska w Zakopanem, będąca jedną z pierwszych na świecie szkół
zawodowych dla kobiet. Pomysłodawczynią i główną fundatorką była Helena Modrzejewska,
a celem szkoły było uczenie zawodu ubogie góralki oraz stworzenie regionalnego stylu
rękodzieła. Przez ponad 120 lat istnienia szkoły wykształcił się piękny styl koronek
zakopiańskich.

W 1899 roku podobna placówka powstała w Bobowej, gdzie technika wyrobu koronek

była bardzo rozpowszechniona, szkoły powstały też w innych miastach Galicji

–

między innymi

w Krakowie.

Obecnie regionem skupiającym najwięcej polskich koronczarek jest Bobowa, która aktywnie

kultywuje ponad 100-letnie tradycje. W 1994 roku powstało tam Stowarzyszenie Twórczości
Regionalnej, które współpracuje z ministerstwem Kultury i Sztuki. Od 1995 roku organizowane
są Konkursy Koronki Klockowej. W 2000 roku odbył się I Międzynarodowy Festiwal Koronki
Klockowej, na który przybyły koronczarki z Belgii, Włoch, Czech i Słowacji. Festiwal zagościł
w Bobowej na stałe i cieszy się z roku na rok coraz większym zainteresowaniem.

Koronka bobowska

Polskie koronki tasiemkowe charakterystyczne dla miejscowości Bobowa. Wypełnienia

wykonane łańcuszkiem z pikotkami.

Koronka zakopiańska

Kolejne rodzime koronki, których charakterystyczny styl powstał w Zakopanem.

Są to koronki gipiurowe zawierające motywy kwiatowe. Podstawowe elementy: warkoczyki,
oryginalne tasiemki wykonane splotem płócienkowym, delikatne łączenia, siekanka oraz pajączki.
Brak pikotek na brzegu.

Koronki koniakowskie

Pod koniec XIX wieku wśród mieszczan zapanowała moda na przyozdabianie odzieży,

między innymi koronkami. W miejscowych szkołach rozpoczęto naukę robót szydełkowych.
Początkowo koronki wykorzystywano do wyrobu czółek i czepców, które były elementem ubioru
wszystkich zamężnych kobiet. Szybko jednak, bo już w 1900 roku zaczęły pojawiać się
szydełkowe wstawki w poduszkach, bluzkach i koszulach, a niedługo potem serwetki prostokątne
i kwadratowe. Najpóźniej koronczarki zaczęły tworzyć serwety okrągłe. Właśnie serwety

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

rozsławiły koniaków, zdobią dziś stoły na całym świecie, kościoły, nawet gabinety królewskie
i prezydenckie.

Koronki z Koniakowa wykonywane są najczęściej z białych, lub kremowych nici bawełnianych

tzw. kordonka. Mają one bardzo specyficzny charakter, ich wzornictwo oparte jest głównie
o motywy roślinne, każdy element koronki wykonuje się osobno i na końcu łączy w całość
(rys.26, 27). Koronkarstwo jest w Koniakowie wciąż bardzo żywe, wzornictwo cały czas
poszerza się, tak jak i asortyment. Dziś z koronki robi się w Koniakowie już nie tylko serwety,
ale też suknie, pończochy, rękawiczki, firany, kołnierzyki, mankieciki, firany, ozdoby choinkowe
i bieliznę.

Rys. 26, 27. Koronki koniakowskie [17]

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaką funkcję pełniły hafty i koronki?
2. Jakie rodzaje haftów stosowano w strojach ludowych?
3. Jakie znasz regiony z tradycjami hafciarskimi w Polsce?
4. Jakie są tradycje hafciarskie poszczególnych regionów?
5. Jakie są tradycje koronkarskie w Polsce?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie tradycyjnych motywów wzorniczych zaprojektuj obrus i zestaw serwetek

wykonanych dowolną techniką hafciarską.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wykonać projekty haftów na obrus i serwetki,
3) zakomponować na formacie obrusa i serwety zaprojektowane hafty,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić poprawność i estetykę projektu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i narzędzia plastyczne,

−

album z haftami ludowymi,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Na podstawie poznanych technik koronkarstwa wykorzystywanych w stroju ludowym

zaprojektuj motyw dekoracyjny ubioru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) określić motyw ubioru,
3) wykonać projekty koronek,
4) zaprojektować motyw dekoracyjny ubioru,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) ocenić poprawność i estetykę projektu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przybory i narzędzia plastyczne,

−

ciemny brystol,

−

literatura z rozdziału 6.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczeń?





2) określić funkcje użytkowe haftów i koronek?





3) rozpoznać tradycje hafciarskie poszczególnych regionów?





4) rozpoznać koronkarskie wyroby poszczególnych regionów?





5) zaprojektować wyrób hafciarski inspirowany wzornictwem ludowym?





6) zaprojektować dekoracyjny motyw ubioru inspirowany wzorami koronek
polskich?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to pytania: otwarte, z luką

i wielokrotnego wyboru. Pytania otwarte wymagają wyczerpującej pisemnej odpowiedzi.
W pytaniach z luką wstaw brakujące sformułowania w wykropkowane miejsca, natomiast
w pytaniach wielokrotnego wyboru zakreśl jedną poprawną odpowiedź.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X lub wpisując prawidłową odpowiedź. W przypadku pomyłki należy błędną
odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić wybraną odpowiedź.

6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część – poziom podstawowy,

II część – poziom ponadpodstawowy. II część jest o podwyższonym stopniu trudności,
dlatego dobrze zastanów się zanim udzielisz odpowiedzi.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko w ten sposób uzyskasz informacje o swoich postępach

w nauce.

8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później. Jeżeli pozwoli Ci na to czas wróć do powtórnego przeanalizowania zadania.

9. Na rozwiązanie testu masz 90 min.

Powodzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

I część
1. Haft jest to:

a) zdobienie tkaniny za pomocą igły i nici,
b) splot tkacki,
c) zdobienie tkaniny za pomocą drutów,
d) splot dziewiarski.

2. Haft wykonuje się:

a) na krosnach,
b) igłą bezpośrednio na odzieży,
c) na szydełku,
d) na drutach.

3. Haft satynowy ma powierzchnię:

a) reliefową,
b) chropowatą,
c) gładką,
d) płaskorzeźbioną.

4. Haft wypukły stosowany był do zdobienia:

a) obuwia,
b) szat liturgicznych,
c) firan,
d) futer.

5. Najbardziej charakterystyczne typy koronki klockowej reprezentują:

a)………………………….

b)………………………….

c)………………………….

6. Wymień tradycje koronkarskie w Polsce

a)…………………………

b)…………………………

c)…………………………

7. Haft nićmi metalowymi używany jest do dekoracji:

a) strojów wieczorowych,
b) bielizny osobistej,
c) bielizny stołowej,
d) dywanów podłogowych.

8. Haft ażurowy jest to zdobienie polegające na:

a) wiązaniu supełków z nitek,
b) naszywaniu wzoru na tkaninę,
c) wycinaniu w tkaninie wzoru,
d) przyszywaniu dekoracyjnych dodatków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

9. Koronka to:

a) mereżka,
b) haft dziureczkowy,
c) ażurowa materia,
d) tkanina ażurowa.

10. Podstawa koronki igłowej jest ścieg:

a) dziergany,
b) krzyżykowy,
c) atłasowy,
d) za igłą.

11. Koronka wenecka wyróżnia się:

a) prostotą,
b) bogatymi motywami roślinnymi,
c) zgeometryzowanym wzorem,
d) abstrakcyjnością.

12. Bardzo istotna cechą ……….ludowego są jego……., dekorowanie go za pomocą różnego

rodzaju …………, ……….i koronek.

13. Technika koronki teneryfowej polega na:

a) cerowaniu różnorodnych elementów,
b) wiązaniu supełków z nici,
c) wyszywaniu wzoru na płótnie,
d) zahartowywaniu wyciętych dziurek w płótnie.

14. Charakterystyczne elementy koronek torchon, to …………, …………….., …………....oraz

……………. robione splotem płócienkowym lub siekanką.

II część
15. Porównaj koronki w polskich strojach ludowych.

16. Narysuj projekt haftu ażurowego na przykładzie motywów roślinnych.

17. Zanalizuj sposób komponowania monogramu.

18. Porównaj haft góralski z haftem kurpiowskim.

19. Opisz technikę aplikacji.

20. Opisz ornamentykę haftów w stroju ludowym w czterech dowolnych regionach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Projektowanie rękodzielniczych wyrobów hafciarskich i koronkarskich

Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub wykonaj rysunek

.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a)…………………………………………………………….
b)……………………………………………………………..
c)………………………………………………………………

6.

a)…………………………………………………………….
b)……………………………………………………………..
c)………………………………………………………………

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

13.

a

b

c

d

14.

15.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

6. LITERATURA

1. Duchonova M., Haftujemy, Wydawnictwo Watra, Warszawa 1983
2. Fryś E.,Iracka A., Pokropek M.: Sztuka ludowa w Polsce. Arkady, Warszawa1988
3. Gorzelny E. Hafty i aplikacje, Wydawnictwo Watra, Warszawa 1985
4. Gawrońska H., Mereżki i ażury, Wydawnictwo Watra, Warszawa 1973
5. Huml I.: Współczesna tkanina polska, Arkady, Warszawa 1989
6. Jackowska J., Haft ręczny, Alfa, Warszawa 1987
7. Jackowski A.: Polska sztuka ludowa, PWN, Warszawa 1999
8. Malinowska I., Hafty ręczne, ZETDEZET, Warszawa, 1990
9. Muszyńska W., Serwety i serwetki, Wydawnictwo Watra, Warszawa 1981
10. Kurdzie S., Hafciarstwo, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1987
12. Steczek M., Wzornik koronek teneryfowych, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1988
13. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN, Warszawa 2003
14. Szczepaniak A., Wzory robót kobiecych, Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 1999
15. Turska J., Polski haft ludowy, REA, Warszawa 1997
16. Turska J., Igłą malowane, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989

Spis adresów internetowych zamieszczonych w materiale nauczania:
Podane adresy aktualne na dzień 25.04.2006r
17. www.koronki.art.pl