_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Michał Sylwestrzak

Montowanie zegarków i zegarów mechanicznych
731[05].Z1.06

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Ryszard Sochociński
mgr inż. Igor Lange

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Grzegorz Śmigielski

Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Zych

Korekta:

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej Montowanie

zegarków i

zegarów mechanicznych 731[05].Z1.06 zawartego w

modułowym programie

nauczania dla zawodu zegarmistrz.

















Wydawca,

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

Spis treści

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

7

4.1. Zasada działania zegara i zegarka mechanicznego

7

4.1.1. Materiał

nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

15

4.1.3. Ćwiczenia

15

4.1.4. Sprawdzian postępów

16

4.2. Charakterystyczne części zegarów i zegarków mechanicznych

17

4.2.1. Materiał

nauczania

17

4.2.2. Pytania sprawdzające

22

4.2.3. Ćwiczenia

22

4.2.4. Sprawdzian postępów

23

4.3. Montaż

zegara

mechanicznego

24

4.3.1. Materiał

nauczania

24

4.3.2. Pytania sprawdzające

27

4.3.3. Ćwiczenia

27

4.3.4. Sprawdzian postępów

29

4.4. Montaż

zegarka

mechanicznego

30

4.4.1. Materiał

nauczania

30

4.4.2. Pytania sprawdzające

32

4.4.3. Ćwiczenia

32

4.4.4. Sprawdzian postępów

34

4.5. Czynności kończące montaż. Kontrola poprawności i dokładności

montażu zegarów i zegarków. Smarowanie i regulacja

35

4.5.1. Materiał

nauczania

35

4.5.2. Pytania sprawdzające

38

4.5.3. Ćwiczenia

38

4.5.4. Sprawdzian postępów

39

5. Sprawdzian osiągnięć

40

6. Literatura

45

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności montażu zegarów

i zegarków mechanicznych.

W poradniku zamieszczono:

− wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez

problemów mógł korzystać z poradnika,

− cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

− materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści

jednostki modułowej,

− zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,

− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań - pozytywny wynik sprawdzianu

potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i nabyłeś niezbędną wiedzę i umiejętności
z zakresu jednostki modułowej,

− literaturę uzupełniającą.

Poradnik ma być przewodnikiem, który wprowadzi Cię w tematykę tej jednostki modułowej

oraz określi jej zakres i wskaże szczegółowe treści, z którymi powinieneś się zapoznać. Poradnik
nie zastępuje podręczników, katalogów i literatury fachowej.

Materiał nauczania został podzielony na części, których kolejność umożliwi Ci stopniowe

zdobywanie nowych wiadomości i

umiejętności związanych z

zakresem tematycznym

poradnika.

Przykładowe ćwiczenia pozwolą Ci zrozumieć i przyswoić wiedzę w praktyce. Na końcu

każdego rozdziału znajdują się pytania sprawdzające. Pozwolą Ci one zweryfikować Twoją
wiedzę. Jeżeli okaże się, że czegoś jeszcze nie pamiętasz lub nie rozumiesz, zawsze możesz
wrócić do materiału nauczania i tam znaleźć odpowiedź na pytania, które sprawiły Ci kłopot.

Przykładowy sprawdzian osiągnięć może okazać się świetnym treningiem przed

zaplanowanym przez nauczyciela sprawdzianem, a część teoretyczna pozwoli Ci sprawdzić
umiejętności z zakresu montażu zegarów i zegarków mechanicznych. W razie jakichkolwiek
wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych w module 731[05].Z1

731[ 05]. Z1

MONTAŻ ZEGARÓW I ZEGARKÓW

731[ 05]. Z1.01

Organizowanie stanowiska montażu

mechanizmów zegarowych środowiska

731[ 05]. Z1.02

Montowanie mechanizmu zegarowego

731[ 05]. Z1.03

Montowanie mechanizmu chodzika

731[ 05]. Z1.04

Montowanie zegarów - budzików

731[ 05]. Z1.05

Montowanie zegarów bijących

731[ 05]. Z1.06

Montowanie zegarów i zegarków

mechanicznych

731[ 05]. Z1.07

Montowanie zegarów i zegarków

elektrycznych i elektronicznych

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

− definiować i określać znaczenie terminów zawodowych, dotyczących mechanizmów

zegarowych, ich rodzajów, budowy oraz konserwacji i magazynowania,

− rozróżniać i nazywać specjalistyczne narzędzia, przyrządy i urządzenia,

− wyjaśniać oraz stosować pojęcia, nazwy i określenia, dotyczące mechanizmów zegarowych,
− wykonywać odwzorowanie graficzne części mechanizmu zegarowego,

− rozpoznawać podstawowe materiały konstrukcyjne stosowane w

mechanizmach

zegarowych,

− montować podzespoły i zespoły mechanizmu zegarowego,
− sprawdzać poprawność i dokładność wykonania montażu zegarków i zegarów,

− interpretować dokumentację techniczną,

− korzystać z różnych źródeł informacji.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku procesu kształcenia uczeń/słuchacz powinien umieć:

− zidentyfikować charakterystyczne części zegarów i zegarków mechanicznych,

− określić zasadę działania zegara i zegarka mechanicznego,

− wykonać montaż zegara mechanicznego,
− wykonać montaż zegarka mechanicznego,

− sprawdzić poprawność wykonania montażu zegara i zegarka mechanicznego,

− dokonać regulacji zegara i zegarka mechanicznego.
− sprawdzić poprawność i dokładność montażu zegara, zegarka.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Zasada działania zegara i zegarka mechanicznego.

4.1.1. Materiał nauczania

Zegar mechaniczny jest to przyrząd, który zmagazynowaną w napędzie energię zamienia na

ruch obrotowy, przekształca ten ruch na regularne wahnięcia, a ilość tych wahnięć liczy
i wykazuje na tarczy w postaci jednostek minionego czasu.

Rys. 1. Schemat blokowy mechanizmu zegarowego

Charakterystycznym zespołem (członem) takiego mechanizmu jest tzw. wychwyt, który

wraz z regulatorem przekształca ruch obrotowy przekładni chodu na wahanie.

Zasadniczymi zespołami zegara (nie licząc szkieletu, tarczy i obudowy) są (rys. 1):

− napęd,

− naciąg,
− przekładnia napędu,

− przekładnia wskazań,

− przekładnia chodu,
− wychwyt,

− regulator.

Każdy zespół ma w mechanizmie zegara do spełnienia pewne określone zadanie. Napęd

skupia energię potrzebną do poruszania mechanizmu zegara i przesyła ją równomiernie dalszym
członom. Energia ta bywa mu udzielana zwykle przez podciągnięcie obciążnika lub naciągnięcie
sprężyny. Celem naciągu jest pośredniczenie i jak największe ułatwienie w dostarczaniu energii
napędowej. Urządzenie nastawcze służy do nastawiania wskazówek. W zegarkach urządzenie to
połączone jest zwykle z naciągiem.

Przekładnia napędu i

chodu przenosi energię z

jej źródła na wychwyt, który

w równomiernych odcinkach czasu pozwala na obracanie się kół przekładni chodu, skąd ruch ten
przenoszony jest na przekładnię wskazań.

Przekładnia wskazań zmienia obroty otrzymane z przekładni chodu i przekazuje je

zazwyczaj wskazówkom, które przesuwając się nad podziałką tarczy, wskazują czas.

Wychwyt zatrzymuje i uwalnia na przemian obroty ostatniego koła przekładni chodu,

a jednocześnie współpracuje ściśle z regulatorem, który steruje jego pracą.

W tym celu koło wychwytowe, bezpośrednio lub poprzez kotwicą połączone z regulatorem,

jest tak zbudowane, że w takt jego wahnięć, przerywanym ruchem obraca się naprzód, oddając
za każdym skokiem regulatorowi małą część energii nagromadzonej w napędzie. Wychwyt, więc
spełnia podwójną rolę: służy do przekazywania energii w postaci małych impulsów udzielanych

REGULATOR

WYCHWYT

PRZEKŁADNIA

CHODU

NAPĘD

NACIĄG

URZĄDZENIE

NASTAWCZE

PRZEKŁADNIA

WSKAZAŃ

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

regulatorowi oraz powstrzymuje obracanie się całego mechanizmu. Bez wychwytu mechanizm
poruszałby się bez przerwy, aż do zupełnego wyczerpania energii nagromadzonej w napędzie, tj.
rozwinięcia się sprężyny, lub całkowitego odwinięcia się łańcucha, na którym zawieszony jest
obciążnik.

Zegarek składa się z takich samych podstawowych zespołów, jak zegar. Zasadnicza różnica

polega przede wszystkim na wielkości oraz na tym, że zegarek ma zawsze napęd sprężynowy,
a zegar może mieć napęd sprężynowy lub obciążnikowy, następnie, regulatorem w zegarku jest
balans, w zegarze zaś może być balans, ale częściej jest wahadło.

Zegary w zależności od kategorii mają różną budowę i zasadę działania.

Zegary wieżowe

Spośród wielkich zegarów mechanicznych na pierwszy plan wysuwają się zegary wieżowe.

Na to wyróżnienie zasługują one nie tylko ze względu na swą wielkość i historyczne
pierwszeństwo, ale także ze względu na budowę, szczególnie zaś na charakterystyczne
mechanizmy bicia. Mechanizmy te, jak również całe zegary wieżowe, mają różne konstrukcje.
Zegarami wieżowymi nazywamy te zegary, których tarcze umieszczone są na zewnętrznych
ścianach wież lub innych dużych budynków, a mechanizmy znajdują się wewnątrz tych wież
w pewnym oddaleniu od tarcz. Są to przeważnie zegary umieszczone w miejscach publicznych.

Nie ulega wątpliwości, że zegar wieżowy był pierwowzorem, od którego pochodzą

wszystkie inne zegary mechaniczne. Najprawdopodobniej najpierw były one budowane
i używane w klasztorach. Wiemy również z historii i zabytków muzealnych, że pierwotne zegary
nie miały tarcz, a tylko mechanizmy bicia (rys. 2). Jak wszystkie czasomierze tak i zegary
wieżowe ulegały licznym przemianom – od mechanicznych do elektrycznych, od wskazujących
tylko godziny do skomplikowanych mechanizmów bijących i zegarów wskazujących dnie i pory
astronomiczne oraz ozdobionych różnymi ruchomymi figurami, które przedstawiały rozmaite
sceny z historii biblijnej czy też z życia codziennego. Wykonywanie podobnych arcydzieł sztuki
zegarowej miało swe źródło w nieustannej pomysłowości ówczesnych zegarmistrzów.

Zegary wieżowe budowane w ostatnich dziesięcioleciach są coraz bardziej udoskonalone,

mimo że ich wielkość pozostała prawie bez zmian. Same mechanizmy stanowią dość
skomplikowaną maszynę o stosunkowo dużej ilości wałków, osi, kół zębatych i zapadkowych
oraz różnego rodzaju dźwigni. Odznaczają się też lepszą regularnością chodu dzięki
zastosowaniu lepszych wychwytów i

odpowiedniejszych materiałów. Koła i

łożyska są

przeważnie z brązu albo z mosiądzu, a szkielety z żeliwa lub ze stali.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Rys. 2. Urządzenia zegara wieżowego:

1

– potrójny mechanizm, 2 – wahadło, 3 – obciążnik mechanizmu chodu,

4 – pędnia z przegubami i sprzęgłami widełkowymi, 5 – rozrząd, 6 – tarcza zegara z przekładnią wskazań,
7 – przekładnia wskazań oddalona od tarczy, 8 – obciążniki mechanizmów bicia, 9 – odciągi cięgna
poruszającego młotek, 10 – napęd młotka, 11 – cięgno poprzeczne, 12 – młotek poruszany od góry,
13 – młotek poruszany od dołu drążkiem. 14 i 15 – żaluzje, [2].

Udoskonalenie takiego zegara można posunąć jeszcze dalej przez wprowadzenie

pośredniego napędu wychwytu i przez zastosowanie łożysk kulkowych. Zegary nowszej
produkcji mają mniejsze mechanizmy, dzięki przeprowadzeniu dokładnych obliczeń
i zmniejszeniu części zegara do rozmiarów wymaganych przez wytrzymałość materiałów.

Zegary ścienne

Rozróżnia się zegary ścienne długie i krótkie. Do długich zalicza się takie zegary ścienne,

których wysokość obudowy jest większa od jej szerokości. Do długich zalicza się także i te,
u których wahadła i obciążniki wychodzą poza obudowę powiększając całkowitą długość zegara.
Zegarów długich jest bardzo dużo. Różnią się one między sobą nie tylko kształtem, ale przede
wszystkim jakością wykonania i dokładnością chodu. Pod tym względem zegary dzieli się na:
− precyzyjne,

− popularne,

− szwarcwaldzkie.

Zegary muszą być precyzyjnie wykonane, ażeby ich wskazania czasu były dokładne. Napęd

takiego zegara jest obciążnikowy, wychwyt Grahama, wahadło sekundowe o kącie amplitudy
około 1°30’. Mechanizmy ich mają zwykle pełne płyty.

Zegar precyzyjny może mieć mechanizm bicia. Opory stawiane przy każdorazowym

włączaniu bicia, fale rozedrganych gongów itp. wpływają ujemnie na izochronizm wahadła.
a tym samym i na wskazania zegara. Dlatego dokładność chodu zegara precyzyjnego z biciem
jest mniejsza.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Zegary ścienne popularne

Do popularnych zegarów ściennych (rys. 3) zalicza się zegary średniej jakości, czasem

z napędem obciążnikowym, najczęściej, jednak sprężynowym. Zegary te mają wychwyty
hakowe albo Grahama z dużym wzniosem. Zegary wyposażone są w mechanizmy bicia godzin
i półgodzin. Płyty mają zwykle ażurowe z wychwytem hakowym przez co ni można osiągnąć tak
dokładnych wskazań zegara, jak z wychwytem Grahama. Ponieważ jednak wychwyt hakowy jest
łatwiejszy do wykonania, dlatego chętnie stosuje się go do zegarów domowych, od których nie
wymaga się dużej dokładności chodu.

Rys. 3. Polski zegar popularny bijący. [5, str. 32].

Zegary ścienne szwarcwaldzkie

Zegary szwarcwaldzkie są najlżejszym typem zegarów ściennych długich. Jak sama nazwa

wskazuje, są one produkowane w Szwarcwaldzie w Niemczech. Wytwarzanie tych zegarów
zapoczątkowano w

1640 roku, a

zatem już przeszło 300 lat temu. Pierwotny zegar

szwarcwaldzki składał się z trzech drewnianych kół, kolebnika – jako prototypu wahadła i jednej
tylko wskazówki. Dawniejsze zegary szwarcwaldzkie chodziły po jednym nakręceniu tylko 12
godzin. Dopiero, gdy wprowadzono krążek i zastosowano cięższy obciążnik, uzyskano rezerwę
chodu zegara wynoszącą ponad 24 godziny. Ponieważ wszystkie części wykonywano z drewna,
dlatego do ich wyrobu używano tylko zwyczajnej piłki, noża i pilnika. Dopiero około r. 1740
zastosowano do zębników pręciki stalowe, tworząc tzw. zazębienie palcowe, a zamiast kolebnika
wprowadzono wahadło, które umieszczano przed tarczą. Koła mosiężne wprowadzono około
1787 r. Mechanizm bicia dodano około 1730 r. Dzwonki stosowano tylko szklane, dopiero
później wprowadzono metalowe. Zegary szwarcwaldzkie szeroko rozpowszechniły się, gdyż
były tanie i wytrzymałe na trudne warunki pracy w ubogich pomieszczeniach miejskich
i wiejskich. Zegary te początkowo miały drewniane płyty oraz mechanizm bicia godzin
i półgodzin albo charakterystyczną kukułkę (rys. 4).

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Rys. 4. Typowy zegar szwarcwaldzki z kukułką. [5, str. 37].

Zegary ścienne krótkie
Krótkimi nazywamy takie zegary ścienne, których wysokość jest mniejsza od szerokości lub

jej równa, przy czym obudowy ich mogą być okrągłe, kwadratowe, wieloboczne lub prostokątne.
Zegary takie używane są najczęściej w biurach, poczekalniach i kuchniach.

Mechanizmy tych zegarów są takie same jak zegarów popularnych, zwykle bez bicia,

z

krótkim, niewidocznym na zewnątrz wahadłem, z

wychwytem hakowym i

napędem

sprężynowym.

Rezerwa ich chodu wynosi 8 do 14 dni. Mają różnorodne obudowy i to nie tylko

drewnianych, ale i emaliowanych oraz z mas plastycznych.

Zegary roczne i „Atmosy"

Wśród zegarów stołowych zegary roczne wyróżniają się swą: charakterystyczną szklaną

obudową, najczęściej w kształcie dzwonu, oraz wiszącym balansem (rys. 5). Zegary te mają
przeważnie wychwyt Grahama. Nakręca się je raz na rok.

Rys. 5. Zegar roczny, [5, str.38].

Zegary zwane „Atmosami", nakręcają się same na skutek zmian temperatury.
Na rys. 6 przedstawiono urządzenie naciągu temperaturowego, stosowanego we

współczesnych zegarach ATMOS. W hermetycznym naczyniu [14] znajduje się u dołu pewna
ilość chlorku etylu [21]. Wewnątrz tego naczynia jest umieszczona rozszerzalna puszka
membranowa [15], wykonana z cienkiej blachy i ukształtowana podobnie jak membrana

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

aneroidu. Jedna płaska ścianka puszki jest przymocowana szczelnie od wieczka 13, a na drugą
płaską ściankę 16 działa para chlorku etylu 17. Gdy temperatura wzrasta, zwiększa się prężność
pary chlorku etylu, w wyniku czego ścianka 16 przesuwa się do środka. Gdy zaś temperatura
spada, para chlorku etylu częściowo się skrapla i prężność jej maleje, a silna sprężyna śrubowa
20, umieszczona wewnątrz puszki, przesuwa jej ściankę 16 do pozycji wyjściowej. W czasie
obniżania się temperatury ścianka 16 przesuwa się bliżej dna naczynia 14 (w prawo), a okrągła
płytka 18, dotykająca ścianki 16, jest dociskana przez słabszą sprężyną śrubową 19. Do płytki 18
jest przymocowany łańcuch 10, który przez krążek 11 nawija się na koło łańcuchowe 9. Gdy
płytka 18 przesuwa-się w prawo, łańcuch obraca koło 9, umieszczone luźno na wałku sprężyny
4, i przez zapadkę 3 obraca koło zapadkowe 6, osadzone sztywno na wałku sprężyny 4. Ruch
ten, powodujący pewien obrót wałka, naciąga sprężynę napędową zegara, umieszczoną w bębnie
7. W czasie wzrastania temperatury zwiększa się prężność pary chlorku etylu 17. Siła prężności
jest tak duża, że pokonuje opór obydwu sprężyn 19 i 20, wskutek czego ścianka 16 i płytka 18
przesuwają się ku środkowi naczynia (w lewo). Koło łańcuchowe 9, złączone sztywno
z krążkiem 8, i pociągane przez sprężynkę śrubową 12, napręża łańcuch 10, a zapadka 3 skacze
po zębach koła zapadkowego 6, przygotowując się do następnego naciągania. Przeciwzapadka 2,
umocowana na płycie zegara 1 i współpracująca z kołem zapadkowym 5, osadzonym sztywno na
wałku sprężyny, zabezpiecza przed jego cofaniem i rozwijaniem się sprężyny napędowej. Gdyby
płytka 18 została połączona ze ścianką 16, to sprężyna napędowa byłaby ciągle naciągana
podczas zmian temperatury. Ponieważ płytka 18 nie jest przymocowana do ścianki 16, więc po
całkowitym naciągnięciu sprężyny napędowej (na około 100 dni chodu zegara) płytka 18 już się
nie odsuwa w prawo razem ze ścianką 16, gdyż siła sprężyny l2 równoważy się z oporem
naciągniętej sprężyny napędowej zegara. Wtedy, mimo zmian temperatury, sprężyna już nie jest
naciągana, chociaż ścianka 16 nadal wykonuje swoje ruchy.

Rys. 6. Urządzenie naciągu temperaturowego współczesnego zegara ATMOS 1 – płyta zegara,

2 – przeciwzapadka, 3 – zapadka, 4 – wałek sprężyny, 5 i 6 – koła zapadkowe, 7 – bęben sprężyny,
8 – krążek, 9 – koło łańcuchowe, 10 – łańcuch, 11 – krążek, 12 – sprężynka śrubowa, 13 – wieczko
naczynia, 14 – naczynie, 15 – puszka rozszerzalna, 16 – ruchoma ścianka puszki, 17 – para chlorku
etylu, 18 – płytka, 19 i 20 – sprężyny, 21 – chlorek etylu, [5, str. 45].

Różnica temperatury wynosząca 1°C powoduje naciągnięcie sprężyny napędowej na dwa

dni. Dzięki dużej i stale utrzymywanej rezerwie napędu energia przekazywana do przekładni
chodu i balansu jest prawie zawsze jednakowa. Dlatego zegar wykazuje dużą dokładność chodu.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Zegary kominkowe

Mechanizmy zegarów kominkowych są średniej jakości, zwykle z biciem. Mogą nawet być

takie same, jak zegarów ściennych krótkich lub popularnych, ale zawsze z napędem
sprężynowym oraz krótkim, niewidocznym na zewnątrz wahadłem. Nakręca się je od strony
tarczy.

Rys. 7. Zegar kominkowy, [5, str. 43].

Zegary biurkowe

W tej grupie spotykamy się z największą różnorodnością tak pod względem jakości

mechanizmów jak też i pod względem kształtów obudów. Są to chodziki balansowe
o mechanizmach z napędem sprężynowym różnej jakości, na ogół solidnie zbudowane, niektóre
na łożyskach kamiennych, ale największy wysiłek konstruktorów skupił się na oryginalnych
i estetycznych rozwiązaniach obudów. Do najstarszych zegarów biurkowych można zaliczyć
zegary poziome (kafelkowe, stołowe), które produkuje się od XVI w.

Najczęściej spotyka się zegary biurkowe średniej jakości z

tzw. mechanizmami

wkładkowymi (rys.8).

Rys. 8. Mechanizm wkładkowy stosowany do różnych obudów zegarów biurkowych.

Do zegarów biurkowych stosuje się także mechanizmy przystawkowe, które montuje się

również do większych zegarów stołowych i ściennych. Charakterystyczną ich cechą jest to, że
ich balans i wychwyt ułożyskowane są w specjalnej przystawce balansowej umocowanej na
wierzchu lub z boku mechanizmu (rys. 9).

Budziki

Jednym z najwcześniejszych urządzeń stosowanych w zegarach (oprócz urządzenia do

wskazywania i wybijania godzin) był dzwonek budzeniowy, dający się nastawiać na określony

a.

b)

Rys. 9. Przystawka balansowa: a) na wierzchu mechanizmu, b) z boku mechanizmu, [rys. 9].

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

czas. Oczywiście, wymagało to wmontowania do zegara dodatkowego mechanizmu. Budzik jest
zegarem trzydziestogodzinnym, wymaga więc codziennego nakręcania. Jest to nawet pewną
zaletą, ponieważ przy nakręcaniu mechanizmu chodu przypominamy sobie o nakręceniu
i nastawieniu mechanizmu budzeniowego. Zależnie od przeznaczenia, wielkości, kształtu
obudów i jakości wykonania możemy rozróżnić budziki:
− popularne,

− gabinetowe,

− portfelowe (podróżne).

Zegarki naręczne

Zegarek mechaniczny składa się z takich samych podstawowych zespołów i części

składowych, jak zegar. Zasadnicza różnica polega na tym, że części zegarka są małe, oraz na
tym, że zegarek ma napęd sprężynowy i regulator balansowy, a zegar może mieć napęd
sprężynowy lub obciążnikowy, a regulator balansowy lub wahadłowy. Oprócz tego zegarek ma
bardziej skomplikowane urządzenie naciągowe.

Rozróżnia się następujące rodzaje zegarków naręcznych:

− zegarki popularne,

− zegarki szablonowe,

− zegarki markowe.

Zegarki popularne

Do zegarków popularnych można by też zaliczyć tzw. zegarki tanie. Charakteryzują się tym,

że płyty mają z blachy i są bardzo prymitywne. Mają najmniejszą ilość części składowych,
wychwyt kołkowy, a ich osie balansu zaopatrzone są w czopy stożkowe, podobnie jak u
budzików. Łożysk kamiennych nie mają. Nieco lepsze wśród zegarków tanich są zegarki mające
płyty z blachy, ale wychwyt kotwicowy z paletami stalowymi lub nawet kamiennymi. Takie
zegarki mają kilka kamieni łożyskowych w przekładni chodu.

Zegarki szablonowe

Zegarki szablonowe to zegarki średniej jakości, z wychwytem szwajcarskim, z łożyskami

kamiennymi, często nawet dobrze skonstruowane i wykończone, ale nie oznaczone ogólnie
znanym znakiem firmowym, czyli marką. Mechanizmy tych zegarków wytwarzane są przez
zjednoczone fabryki pod firmą Ebauches (stąd potoczna nazwa tych zegarków: ebosze),
a anonimowe firmy wyposażają je w wychwyt, sprężynę, tarczę i kopertę, nadając tym zegarkom
różne nazwy. Są to zwykłe zegarki nowoczesne, efektowne, zaopatrzone świecącymi tarczami,
sprężystym ułożyskowaniem balansów i osadzone w kopertach wodoszczelnych.

Zegarki markowe

Zegarki noszące tę nazwę, wytwarzane w całości przez znane fabryki, są przeważnie

najlepszej jakości a na tarczy i na mechanizmie mają ogólnie znany znak firmowy. Do
produkujących zegarki markowe należą przede wszystkim fabryki szwajcarskie, jak np.: Patek et
Phiiippe, Vacheron et Constantin, Jaeger-Le Coultre, Ulysse Nardin, IWC, Zenith, Longines,
Omega, H. Moser, Marvin, Tissot, Cyma itd.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest zasada działania mechanizmu zegara wieżowego?
2. Z jakich głównych elementów i podzespołów składa się zegar ścienny?
3. Jakie elementy wspólne wstępują w zegarach ściennych i kominkowych?
4. Jakie znasz odmiany zegarów ściennych długich?
5. Jakie typy regulatorów występują w zegarach stołowych?
6. Jakimi właściwościami charakteryzują się mechanizmy wkładkowe?
7. Co oznacza termin „rezerwa chodu w budzikach”?
8. Jakie są charakterystyczne cechy popularnych zegarków naręcznych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź oględzinyy wskazanego przez nauczyciela zegara lub zegarka. Zidentyfikuj

wszystkie główne podzespoły i elementy, opisz zadania jakie realizują.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przygotuj stanowisko do demontażu i montażu zegarów mechanicznych,
2) wyjmij mechanizm ze wskazanego zegara lub zegarka,
3) zamontuj mechanizm w statywie,
4) uruchom mechanizm,
5) przyjrzyj się pracującym elementom,
6) nazwij każdy z pracujących elementów i wskaż jego rolę,
7) przedstaw kolegom zasadę działania badanego zegara.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko do montażu i demontażu zegarów mechanicznych wraz z kompletem narzędzi

zegarmistrzowskich,

− zegar lub zegarek mechaniczny,

− papier milimetrowy, ołówek,
− poradnik dla ucznia,

− literatura.

Ćwiczenie 2

W pudełku znajduje się kilkanaście różnych części podzespołów mechanizmów

zegarowych. Wskaż z jakiego zegara część ta pochodzi, nazwij ją.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) z pojemnika – skrzyneczki, przykrytej szmatką wyjmij jeden element,
2) obejrzyj dokładnie wylosowany podzespół,
3) zanotuj charakterystyczne cechy tego elementu,
4) przedstaw kolegom wylosowany podzespół wskaż z jakiego zegara on pochodzi,
5) na podstawie notatek uzasadnij swoje przypuszczenia.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Wyposażenie stanowiska pracy:

− skrzyneczka, z szmatkę przykrywającą zawartość,

− szereg elementów charakterystycznych dla różnych typów mechanizmów,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

Ćwiczenie 3

Na podstawie dokumentacji dowolnego zegara, przygotuj i dobierz właściwe elementy

mocujące podzespołu zegara lub zegarka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) na podstawie dokumentacji, wypisz wszystkie rodzaje elementów mocujących podzespoły

w tym zegarze: śruby, nakrętki, podkładki, wkręty, kołki, pierścienie, zawleczki, itp.,

2) na podstawie oznaczeń zidentyfikuj wymiary elementów mocujących,
3) posegreguj zgromadzone elementy, zmierz je (średnica, długość, grubość, skok gwintu, itp.),

wyniki zapisz,

4) spośród wielu zgromadzonych i zmierzonych elementów wybierz właściwe, które są

wymienione w tej dokumentacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− narzędzia pomiarowe (mikrometr, suwmiarka, wzorce gwintów),

− zestaw śrub, podkładek, nakrętek, pierścieni, kołków,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1)

przy pomocy dokumentacji zidentyfikować w zegarze jego
elementy składowe?

2)

opisać zasadę działania mechanizmów zegarów i zegarków
mechanicznych?

3)

zmierzyć wymiary geometryczne podzespołów i elementów
zegarków i zegarów mechanicznych?

4)

omówić zasadę działania zegara na podstawie jego
dokumentacji?

5) omówić zasadę działania zegara na podstawie oględzin?

6)

na podstawie oględzin mechanizmu dokonać klasyfikacji
zegara i zegarka?

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2. Charakterystyczne części zegarów i zegarków

mechanicznych

4.2.1. Materiał nauczania

Zegary wieżowe

Typowy zegar wieżowy ma zwykle następujące mechanizmy:

− chodu,
− bicia kwadransów,

− bicia godzin.

Te trzy mechanizmy są zmontowane zwykle na jednym postumencie i stanowią całość. Są

wprawdzie i mniejsze zegary wieżowe, mające dwa lub jeden mechanizm, ale takie zegary
wydzwaniają tylko godziny, albo w ogóle nie biją.

Nieruchome części mechanizmu, mianowicie płyty połączone filarkami, między którymi

umieszczone są ruchome części, nazywamy szkieletem. Szkielet służy za podstawę dla łożysk
przekładni chodu i do umocowania innych części. Szkielet musi być dostatecznie sztywny, aby
mógł oprzeć się nie tylko siłom wewnętrznym mechanizmu, ale i siłom zewnętrznym. Szkielety
zegarów wieżowych wykonywane są w ten sposób, aby możliwy był dostęp do wszystkich
części, a zwłaszcza do tych, które należy częściej kontrolować.

Rys. 10. Człony mechanizmu chodu zegara wieżowego, [3,str. 51].

W mechanizmie chodu zegara wieżowego, będącego czasomierzem mechanicznym, można

również odróżnić poszczególne człony (rys. 10). Człony te mogą być mniej lub więcej
skomplikowane, zależnie od konstrukcji zegara. W niektórych zegarach dochodzi jeszcze

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

pośredni napęd wychwytu, który jako dodatkowy, jest oddzielnym członem. Rozrząd
i przekładnia wskazań znajdują się przy tarczy, więc na tym rysunku nie są widoczne. Do napędu
mechanizmów zegara wieżowego służą obciążniki zawieszone na linach i krążkach. Ponieważ
tarcza i dzwony znajdują się zwykle w znacznym, oddaleniu od samych mechanizmów,
a napędzanie dużego mechanizmu i

ciężkich wskazówek wymaga dużych momentów

obrotowych oraz odpowiedniej przestrzeni na opad obciążników, dlatego urządzenia łączące
mechanizm chodu ze wskazówkami i mechanizmy bicia z dzwonami, są niekiedy dość
skomplikowane. Przekładnię wskazań napędza pośrednia przekładnia, czyli tzw. rozrząd,
połączony pędnią (wałkami) z przekładnią chodu. Jeżeli zegar ma cztery tarcze, to do każdej
potrzebna jest przekładnia wskazań, i para wskazówek. Połączenie mechanizmów bicia
z dzwonami lub gongami uzyskuje się za pomocą cięgien (lin, drutów) oraz dźwigni prostych lub
kątowych, którymi porusza się młotki uderzające w dzwony.

Zegary ścienne

Zegary ścienne składają się z następujących, charakterystycznych dla nich części:

− obudowy szafkowej otwieranej z przodu,

− mechanizmu z regulatorem wahadłowym, przeważnie bijącego,

− urządzenia dźwiękowego – przeważnie gongu.
− mocowania mechanizmu w obudowie.

Mocowanie mechanizmu w obudowie może być zamocowany na kilka sposobów.
Mocowanie na wsporniku z ramką metalową.
Mechanizm przykręca się do ramki metalowej 4 (rys. 11), którą wsuwa się w rowki

wsporników 7, przymocowanych do grubszej blachy 6 wkrętami 8.

Rys. 11. Wspornik metalowy z ramką, [5, str. 98].

Blacha ta, odpowiednio wycięta, przykręcona jest kilkoma wkrętami do szafki zegara. Do

występu 1 często także przynitowuje się lub przykręca uchwyt gongu, natomiast do górnej części
blachy 6 przynitowuje się siodełko 5 do zawieszenia wahadła. Przy jednym wsporniku 7 jest
wkręt mocujący 2, wkręcany do występu 3, aby zabezpieczyć mechanizm przed wysunięciem.
Zakręcając wsporniki należy pamiętać, aby były one prostopadłe do szafki i równoległe
względem siebie.

Są także inne rodzaje wsporników metalowych bez ramki. Tutaj mechanizm zegara stawia

się płytami bezpośrednio na wsporniki, a wkręty mocujące przechodzące przez ich wycięcia
wkręca się we filarki. Do ramki może być przymocowany gong i zawieszone wahadło, lub
wahadło może być zawieszone na szkielecie mechanizmu.

Mocowanie na wspornikach drewnianych

W wielu zegarach ściennych mechanizm umieszcza się na deseczce i wsuwa się we

wsporniki także drewniane. Wsporniki te wykonuje się z listewek i tak się je przytwierdza do
bocznych ścianek szafki, by deseczkę z umocowanym mechanizmem można było wsuwać

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

i wysuwać bez przeszkód, np. od strony drzwiczek lub szafki. Po wstawieniu mechanizmu
między wsporniki łączy się je z deseczką za pomocą radełkowanych śrub do drewna. Takie
umocowanie nazywane jest ,,saneczkowym".

Szkielety zawieszane

Cztery czopy wnitowane w kawałek grubszej blachy przykręconej do ściany szafki zegara

zakończone są wytoczeniem, na których zawiesza się mechanizm. W płycie mechanizmu
znajdują się podłużne otwory, w które wchodzą wytoczenia czopów. Mimo że sposób ten
umożliwia szybkie wyjęcie i włożenie mechanizmu, jednak nie zaleca się go do dokładnych
zegarów wahadłowych ze względu na nieuniknione luzy pomiędzy czopami i otworami płyty.

Zegary stołowe

Dla zegarów stołowych charakterystyczne jest różnorodność obudów. Style obudów

zmieniały się z biegiem czasu.

Mocowanie mechanizmu zależy od materiału obudowy. W skrzynkach drewnianych

mechanizm mocuje się przy pomocy skrzydełek (rys.12). Są one przykręcane lub
przynitowywane jednym końcem do mechanizmu, a drugi ich koniec przykręcony jest wkrętami
do obudowy

.

Rys. 12. Różne rodzaje skrzydełek mocujących, [5, str. 644 – 657].

W obudowach z innych materiałów, takicj jak metal, kamień, tworzywa sztuczne montuje

się mechanizmy wkładkowe o odpowiedniej średnicy lub stosuje się mocowanie przy pomocy
pierścienia metalowego przykręcanego wkrętami do szkieletu mechanizmu i obudowy. Ten
sposób mocowania często stosowany jest w budzikach.

Zegarki naręczne

Najbardziej charakterystyczną częścią zegarka naręcznego jest mechanizm.
Zegarek składa się on z takich samych podstawowych zespołów i części składowych, jak

zegar. Zasadnicza różnica polega na tym, że części zegarka są małe i, że zegarek ma napęd
sprężynowy i regulator balansowy, a zegar może mieć napęd sprężynowy lub obciążnikowy,
a regulator balansowy lub wahadłowy. Oprócz tego zegarek ma bardziej skomplikowane
urządzenie naciągowe. Wielkość i konstrukcję mechanizmu określa się przy pomocy oznaczeń
literowych i cyfrowych. Jest to tak zwany kaliber mechanizmu i jest on na nim wybity. Różni
wytwórcy stosują różne numeracje.

Z szeregu ulepszeń stosowanych w obecnie produkowanych zegarkach mechanicznych

można wymienić następujące:
− ułożyskowanie sprężyste balansu,

− włosy antymagnetyczne o stałej sprężystości,

− regulatory balansowe o podwyższonej liczbie wahnięć,
− centralne wskazówki sekundowe,

− naciągi automatyczne,

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

− wskaźniki rezerwy napędu,

− wskaźniki dat (kalendarze),

− wskaźniki cyfrowe godzin i minut,
− tarcze kolorowe i świecące.

Koperty

Kształty nowoczesnych kopert wykazują jasne, zdecydowane linie, tarcze harmonizują

z obudową, a bransoletki dodają całości swoistego piękna.

Do wyrobu kopert naręcznych stosuje się następujące metale: platynę, stopy złota i srebra,

nikiel, pallad, rod, czyste aluminium, nowe srebro, mosiądz (oba ostatnie stopy często się
chromuje) i stal nierdzewną.

Koperty ze stali węglowej wskutek potu łatwo oksydują. Aby temu zaradzić, często wieczko

koperty wyrabia się ze stali nierdzewnej. Tego rodzaju koperty zegarków naręcznych są obecnie
najczęściej używane, zwłaszcza jako wodoszczelne. Ale często także cała koperta jest wykonana
ze stali nierdzewnej.

Stal stopową zaczęto chętnie stosować, gdy stwierdzono, że ma ona cenniejsze właściwości,

aniżeli stal zwykła, a swoimi cechami zbliża się do metali szlachetnych. Stali tej zaczęto używać
tuż przed pierwszą wojną światową.

Z różnych odmian stali stopowych najbardziej znane w zegarmistrzostwie są tzw. stale

nierdzewne. Zasadniczo są to stale chromowe o niewielkiej zawartości węgla. Są one odporne na
działanie wód naturalnych, czynników atmosferycznych, pary wodnej, roztworów alkalicznych
i rozcieńczonych kwasów organicznych. Natomiast na działanie większości kwasów
nieorganicznych, stężonych roztworów niższych kwasów organicznych (np. octowego lub
mrówkowego) i kwaśnych roztworów solnych stale te nie są całkowicie odporne. Największą
odporność wykazują one w stanie ulepszonym cieplnie i polerowanym. Istnieją jednak
nierdzewne stale kwasoodporne zawierające znaczną ilość niklu i chromu, odznaczające się
praktycznie całkowitą odpornością na działanie nawet bardzo aktywnych czynników
chemicznych.

Konstrukcja kopert

Przez długi czas zegarki naręczne były okrągłe, potem miały kształt beczkowaty,

prostokątny, wreszcie były kwadratowe i tzw. fasonowe. Koperta dwudzielna pokazana jest na
rys.13a. Ramka szkła stanowi tu jedną część, a reszta, tj. korpus łącznie z wieczkiem – drugą.
Uszka są przymocowane do ramki szkła albo do korpusu. Koperta trójdzielna nowszego typu
przedstawiona jest na rys.13b. Ramka szkła, wieczko i korpus stanowią tu trzy oddzielne części.
Cenniejsze mechanizmy zegarków naręcznych umieszcza się niekiedy w dwu kopertach.
Kopertę wewnętrzną często nazywa się pyłochronną.

a)

b)

Rys. 13. Koperta do zegarka naręcznego a) dwudzielna starszego typu, b) trójdzielna nowszego typu, [5,str. 666].

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Część korpusu koperty, do której przymocowuje się pasek lub bransoletkę, nazywa się

uszkiem. Natomiast część uszka objętą paskiem nazywamy kołkiem. Kołek sprężynujący ma
dwa czopy rozdzielone po środku sprężynką spiralną, wyjmuje się je przez naciśnięcie każdego
z nich. Koperty wodoszczelne – wytwarzane są od lat 30-tych XX w.

Opatentowano przez ten czas wiele rozwiązań zwłaszcza w zegarkach szablonowych

i markowych.

Wskazówki i tarcze

Wskazówki i tarcze w zegarkach naręcznych stanowią najbardziej widoczny element

każdego zegarka. Jednocześnie spełniają dwie funkcje: estetyczną i informacyjną. Tarcze
wykonane są z cienkiej blachy lub tworzywa sztucznego. Wytwórcy stosują wiele sposobów
barwienia zależnie od panującego stylu i mody, oraz charakteru danego modelu zegarka. Tarcze
zegarkowe mocowane są do mechanizmu za pomocą stopek, wypustek, wkrętów lub pierścienia.

Wskazówki zegarkowe wykonane są przeważnie przez wykrawanie wykrojnikami z blachy

stalowej, polerowane i barwione. Kształty i kolor powinny być dobrane do koloru tarczy
i charakteru zegarka. Powinny być widoczne na tle tarczy, aby można łatwo odczytać wskazania
zegarka. Style i kształty przeważnie zależą od przeznaczenia zegarka. Długość wskazówek
zależy od podziałki na tarczy. Dobór długości, kształtu i koloru wskazówek powinien być
wynikiem przemyślanego działania uwzględniającego estetykę i funkcjonalność.

Paski i bransolety

Pasek służy do umocowania zegarka na przegubie ręki. Powinien on pewnie trzymać się na

ręce i być trwały, estetyczny, wygodny do noszenia i harmonizować z kolorem tarczy.
Podstawowym materiałem na paski do zegarków jest skóra cielęca. Spotyka się paski z innych
gatunków skóry, np.: zamsz, skóra krokodylowa, z węża lub rekina. Oprócz skór do wyrobu
pasków stosuje się włókna roślinne i sztuczne, tzw. plecionki, sztuczną skórę – tworzywo
sztuczne imitujące skórę naturalną, tworzywa sztuczne lite – paski wytłoczone w formach
z zatopioną na stałe sprzączką metalową lub również z tworzywa. Paski wyrabiane są
szerokościach od 6 do 22 mm. Do koperty pasek jest mocowany przy pomocy kołków
sprężystych wchodzących swoimi czopami w otwory uszek koperty. Pasek należy zakładać
w ten sposób, aby część ze sprzączką przymocowana była do uszka od strony godziny 12.

Bransoletki do zegarków mają różne konstrukcje: plecionki z drutu, łączone z pojedynczych

ogniwek lub odpowiednio kształtowanej taśmy metalowej. Niektóre bransoletki mają zapięcia
umożliwiające regulację ich długości, inne można skracać poprzez wyjmowanie ogniwek.
Bransoletki powinny harmonizować z kopertą pod względem koloru i fasonu. Do ich produkcji
używane są metale szlachetne, stale stopowe nierdzewne i stal węglowa niklowana lub
chromowana. Należy zauważyć, że bransolety wykonane z tytanu nie powodują skórnych
odczynów alergicznych i mogą być noszone przez osoby o wrażliwej skórze i alergików.

Przed założeniem paska należy sprawdzić czy teleskop posiada dostatecznie mocną

sprężynę. Również bardzo niebezpieczne jest zabrudzenie wnętrza teleskopu. Brud zgromadzony
wewnątrz teleskopu może uniemożliwić właściwe wepchnięcie czopów teleskopu do otworów
w kopertach, przez co istnieje możliwe jest odpięcia paska lub bransoletki od koperty.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z jakich zasadniczych członów składają się zegary wieżowe?
2. W jaki sposób mocuje się mechanizmy zegarów wieżowych?
3. Jakie rodzaje mocowań stosuje się w mechanizmach zegarów ściennych długich?
4. Jak zawiesza się mechanizmy zegara stołowego w skrzynce drewnianej?
5. Czym charakteryzują się zegarki szablonowe?
6. W jaki sposób określa się wielkość mechanizmu zegarka?
7. Z jakich części składa się koperta zegarka?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Klient prosi o Cię o wymianę paska. Spośród zgromadzonych modeli wybierz te, które

pasują do koperty. Zaproponuj je klientowi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustal właściwą szerokość paska lub bransolety,
2) przeprowadź wywiad z klientem, dowiedz się o preferencjach klienta,
3) uwzględniając gust klienta, oraz właściwości pasków, bransolet i rodzaje zapięć, wskazując

zalety i wady każdego pasującego paska doradź klientowi, przedstaw 2 – 3 najwłaściwsze
propozycje,

4) oczyść kopertę i teleskop, sprawdź stan, w razie potrzeby wymień,
5) zamontuj nowy pasek lub bransoletę, sprawdź nastawę zegarka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− kilka zegarków o różnych wymiarach,

− kilkanaście pasków i bandolet o różnych szerokościach, długościach i zapięciach, pasków

wykonanych z różnych materiałów,

− stanowisko do montażu i demontażu i oczyszczania podzespołów i mechanizmów, wraz

z narzędziami zegarmistrzowskimi,

− poradnik dla ucznia,

− literatura.

Ćwiczenie 2

Zamontuj mechanizm w obudowie zegara wiszącego. Sprawdź prawidłowość montażu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) sprawdź czy uchwyt mechanizmu jest prawidłowo przymocowany do obudowy,
2) wykręć śruby ustalające tak, by można było włożyć mechanizm do uchwytu,
3) ustaw mechanizm, dokręć śruby ustalające, zawieś wahadło,
4) sprawdź swobodę ruchu wahadła i wskazówek,
5) sprawdź ustawienie młoteczków względem gongu.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zegar wiszący dowolnego typu,

− stanowisko do montażu i demontażu zegarów, zegarków i mechanizmów,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

Ćwiczenie 3

Zamontuj w kopercie szkiełko.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) oczyść kopertę,
2) dobierz na podstawie dokumentacji właściwe szkiełko,
3) zamontuj je,
4) obracając wskazówki zegarka, sprawdź prawidłowość montażu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− koperta wraz ze szkiełkiem (szkiełko winno być zdemontowane),

− stanowisko do montażu i demontażu mechanizmów wraz z narzędziami,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy

potrafisz:

Tak Nie

1) zamontować mechanizmu w obudowie?

2) wymienić pasek, szkiełko i uchwyt mechanizmu?

3)

właściwie założyć uszczelnienia zabezpieczające przed
dostaniem się do koperty wody i zanieczyszczeń?

4) dobrać i wymienić wskazówki w zegarkach i zegarach?

5)

uruchomić zegar, nastawić zegar lub zegarek, nakręcić
sprężynę lub naciągnąć obciążnik wykonać próbę pracy, po
częściowym jego montażu?

6) dobrać elementy mocujące podczas montażu?

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

4.3. Montaż zegarów mechanicznych

4.3.1. Materiał nauczania

Zegary wieżowe

Zegar wieżowy traktuje się jak dużą maszynę. Montaż mechanizmu ma całkiem inny

charakter niż praca przy mechanizmach mniejszych zegarów. Wszystkie łożyska wałków
mechanizmu są przykręcane do stalowej ramy. Dlatego montaż i ustawianie współpracy
poszczególnych podzespołów jest ułatwione, lecz siły działające na mechanizm są wielokrotnie
większe niż przy zegarach domowych, stąd przy składaniu i regulacji należy brać pod uwagę
wytrzymałość użytych materiałów na występujące obciążenia. Zegary te montowane są
w miejscu pracy i tylko w wyjątkowych sytuacjach są przenoszone po montażu. Kolejność
montażu elementów uzależniona jest od budowy zegara.

W zegarze wieżowym smaruje się wszystkie części, które się trą, a więc czopy, palety,

łożyska dźwigni itd. Stosuje się tu specjalny olej do zegarów wieżowych lub w razie jego braku
dobry olej maszynowy, a do łożysk kulkowych smar do łożysk tocznych. Przed smarowaniem
smarownice trzeba oczyścić, a po nasmarowaniu zamknąć, jeśli nie mają zamknięć, to
przynajmniej zatkać ich otwory kołkami. Jeżeli silnik naciągowy zegara ma łożyska ślizgowe,
olej zmienia się w nich co roku, natomiast w łożyskach kulkowych wystarczy zmienić smar co
cztery lata. Najczęściej trzeba smarować palety, oczywiście tylko w miejscach stykających się
z zębami koła wychwytowego.

Zębów kół zębatych wykonanych z brązu smarować nie trzeba, natomiast uzębienie kół

żeliwnych trzeba lekko natłuścić za pomocą pędzla lub szczotki. Wszystkie części zegara
wieżowego żeliwne lub stalowe nie lakierowane nie malowane powinno się natłuścić, aby je
uchronić przed rdzewieniem.

Zegary ścienne

Po oczyszczeniu i wysuszeniu części przystępuje się do składania zegara. Chociaż jeszcze

przed czyszczeniem poszczególne części były do siebie dopasowane i sprawdzano ich
współdziałanie, jednak składania nie można traktować bezmyślnie, ale po włożeniu każdej części
na swoje miejsce należy zaraz wypróbować jej luzy i współpracę z sąsiednimi częściami.
Kolejność składania w dużej mierze zależy od konstrukcji danego mechanizmu. Powinno się
jednak zachować przynajmniej ogólny, raz przyjęty schemat. Najpierw składa się poszczególne
zespoły, które później całe montuje się między płyty. Następnie osadza się przekładnię wskazań,
tarczę i wskazówki, a na koniec mocuje mechanizm w obudowie. Ta ogólna zasada dotyczy
także zegarów bijących.

Składanie mechanizmu jest ściśle połączone z jego smarowaniem. Dlatego o czynnościach

tych nie można mówić osobno, chociaż są one zupełnie odrębne, tym bardziej, że smarowanie
niektórych części odbywa się jeszcze przed wmontowaniem ich między płyty. W mechanizmach
zegarowych smaruje się wszystkie miejsca trących się powierzchni – z wyjątkiem zazębień.

Zagadnienie smarowania zegarów nie jest proste z następujących przyczyn:

− nie ma możliwości umieszczenia w zegarze większej ilości oleju,
− smarowanie zegara nie może się odbywać zbyt często, gdyż najpierw cały mechanizm trzeba

rozebrać i dokładnie oczyścić,

− poszczególne zespoły zegara (zwłaszcza zegarka) wymagają innych smarów, np. tym samym

olejem nie można smarować wychwytu i sprężyny napędowej,

− zegar musi nieraz pracować w różnych temperaturach i dlatego smar nie powinien krzepnąć

na mrozie ani nadmiernie parować w wyższych temperaturach.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Oprócz rozpływania, które jest zjawiskiem niezależnym, gęstnienie i wysychanie smarów

następuje na skutek parowania,

wpływu czasu, tlenu i zanieczyszczeń pochodzących z otoczenia

i ze ścierających się części zegara.

W zegarach wahadłowych z napędem obciążnikowym, w chodzikach i zegarach bijących

należy smarować wszystkie łożyska, palety kotwicy, zapadkę, miejsce styku sprężynki
z zapadką, koła zapadkowe od strony płyty oraz czopy krążków strunowych do obciążników.
W takich samych zegarach z napędem sprężynowym smaruje się sprężynę. Podczas składania
mechanizmu zegarów domowych nie używa się podstawek. Trzeba uważać, aby na płytach
i kołach nie zostawiać odcisków palców. Gdyby się to zdarzyło, elementy należy starannie
wytrzeć irchą. Składanie mechanizmu zaczyna się od tych części, których czopy są najdłuższe.
Podstawą jest zawsze płyta przednia. Najpierw wkłada się do odpowiednich otworów
łożyskowych tej płyty oś minutową (i sekundową, jeżeli ma dłuższy czop do sekundnika) i wałki
sprężyn. Następnie nakłada się płytę tylną i po włożeniu w jej otwory czopów przykręca ją
dwiema nakrętkami na tych filarków, które są najbliżej osi napędowej. Na pozostałych filarkach
nie zakłada się nakrętek, aby można było po lekkim odchyleniu płyty wstawić resztę osi.

Jeżeli sprężyny są w bębnach, to przy składaniu nie ma żadnych trudności. Ale gdy

sprężyny są bez bębnów, wówczas założenie płyty tylnej, a nawet samo włożenie czopa wałka
sprężyny do otworu w płycie przedniej jest nieraz bardzo utrudnione.

Ogólną zasadą przy składaniu mechanizmu jest, aby nie wciskać czopów do otworów ze

zbyt dużym naciskiem bocznym ani nie dociskać silnie płyt do siebie, gdyż można wtedy coś
uszkodzić. Przy wstawianiu między płyty wałka ze sprężyną bez bębna trzeba jednak użyć dość
znacznej siły na pokonanie oporu sprężyny. Chcąc pogodzić te wymagania, trzeba uważać, aby:
− Nie wstawiać innych osi między płyty oprócz osi minutowej (oraz sekundowej, jeśli jest

sekundnik) i ewentualnie wałka nastawczego, zanim nie wmontuje się sprężyn.

− Pozostawić sprężynę całkowicie rozwiniętą i swobodnie wystającą poza mechanizm,

a docisnąć ją wałkiem tylko ku środkowi tak, aby jej zwój zewnętrzny oparł się o oś
minutową i o kołek oporowy, który zwykle ogranicza rozwijanie się sprężyny. Teraz można
założyć płytę tylną, wstawiając najpierw czop osi minutowej, a następnie, dociskając wałek
sprężyny, wsunąć jego czop do otworu łożyskowego. Nakrętki dwóch filarków przykręca się
tak, aby czop wałka sprężyny nie wyskoczył z otworu łożyskowego podczas uchylania płyty
i wstawiania pozostałych osi.

Wstawiając resztę osi rozpoczyna się zwykle od pośredniej, aby za każdą następną włożoną

osią można było dociskać płyty do siebie coraz bliżej następnej pary filarków. Kotwicy na razie
jeszcze się nie zakłada. Nie jest to jednak stała zasada dla wszystkich zegarów, gdyż kolejność
wsuwania czopów do łożysk zależy również od długości czopów i ich rozmieszczenia.

Wsuwając czopy do łożysk, trzeba mieć wiele cierpliwości i nie robić tego gwałtownie ani

„na siłę”, bo łatwo można uszkodzić czopy albo porysować łożyska.

Po wsunięciu wszystkich czopów do łożysk skręca się płyty wszystkimi czterema

nakrętkami filarków i sprawdza próbuje przekładnię chodu, a zwłaszcza poprawność jej
zazębienia. Próba polega na tym, że nakręca się sprężynę o 2 lub 3 zęby koła zapadkowego,
a gdy sprężyna jest bez bębna, nakręca się ją tak długo, aż przestanie hamować oś minutową. Po
tak nieznacznym nakręceniu wszystkie osie powinny się lekko obracać, a po skończeniu obrotu
koło wychwytowe powinno się nieco cofnąć. Jest to wystarczający sprawdzian poprawności
montażu przekładni chodu.

Montaż wychwytu

Po sprawdzeniu złożonej przekładni chodu zakłada się kotwicę. W zegarach wahadłowych

drugi czop jest zazwyczaj ułożyskowany w mostku, w którym jest osadzone siodełko do

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

zawieszenia wahadła. Jest to wielkie ułatwienie przy zakładaniu kotwicy, gdyż nie trzeba już
odkręcać nakrętek filarków i podnosić płyty.

Po założeniu kotwicy i przykręceniu jej mostka lub płyty, jeśli była odkręcona, sprawdza się

działanie wychwytu. Zależnie od rodzaju wychwytu stosuje się odpowiednie badanie i poprawki.
W wychwycie Grahama sprawdza się spoczynki i odpady na obu paletach, w wychwycie
hakowym – odpady i głębokość zazębienia z kołem wychwytowym.

Montaż przekładni wskazań

Po złożeniu mechanizmu, dokręceniu nakrętek filarków i nasmarowaniu wszystkich łożysk

nabija się ćwiertnik.

Teraz zakłada się koło zmianowe wraz z zębnikiem zmianowym oraz koło godzinowe. Czop

koła zmianowego należy posmarować. Chociaż zaleca się zwykle, aby przekładni wskazań nie
smarować ze względu na zbyt powolne obroty, ale dotyczy to raczej tylko koła godzinowego,
które już nie przekazuje ruchu innemu elementowi i nie jest tak obciążone jak inne koła. Po
zabezpieczeniu koła zmianowego podkładką i kołkiem albo sprężystym pierścieniem osadczym
należy również sprawdzić jego luzy na czopie i w zazębieniu z ćwiertnikiem i koła godzinowego
z zębnikiem zmianowym. Koło godzinowe powinno mieć dostateczny luz wzdłużny.

Montaż tarczy i wskazówek

W zegarach ściennych, kominkowych i podłogowych tarcze są umocowane przeważnie za

pomocą kołków. Obojętnie w jaki będzie sposób, tarcza powinna być umocowana sztywno. Po
dokręceniu nakrętek czy wkrętów lub po dobiciu kołków tarcza nie powinna się ruszać.

W dużych zegarach kołki mocujące tarczę należy dobijać młotkiem. Przy umocowywaniu

tarcz, zwłaszcza przy osadzaniu wskazówek, trzeba uważać, aby tarczy nie porysować ani nie
pobrudzić.

Po umocowaniu tarczy sprawdza się, czy czopy i tulejki, na które będą nasadzone

wskazówki, znajdują się w środku otworów i czy tulejki wskazówek mają w nich miały
dostateczny luz. Mocowanie mechanizmu w obudowie szafkowej na wspornikach, jest
stosowane w lepszych zegarach wahadłowych, podłogowych i niektórych ściennych. Są to
przeważnie zegary z napędem obciążnikowym, dlatego przed włożeniem mechanizmu do
obudowy trzeba założyć łańcuchy.

Trudniejsze jest umocowanie mechanizmu za pomocą skrzydełek. Najpierw trzeba

poluzować nakrętki przytrzymujące skrzydełka i tak umieścić mechanizm w obudowie, aby oś
minutowa i czopy kwadratowe do nakręcania znalazły się w środku swych otworów na tarczy.
Następnie tak nastawić skrzydełka, aby ich otwory pasowały do otworów w obudowie. Teraz
należy wyjąć mechanizm i dokręcić nakrętki przytrzymujące skrzydełka, uważając przy tym, aby
skrzydełka nie poruszyć. Dopiero teraz przykręcić mechanizm w obudowie.

Po umocowaniu mechanizmu w obudowie zawiesza się wahadło na kołku zawieszki

i sprawdza, czy gdzieś nie ociera lub nie dotyka do obudowy. Po nakręceniu sprężyny lub
podciągnięciu obciążników o kilka zębów koła zapadkowego, sprawdza się pionowe ustawienie
obudowy zegara oraz słucha, czy chód zegara jest równy.

Jeżeli zegar stoi lub wisi pionowo, a jego chód jest nierówny, należy go wyrównać

urządzeniem znajdującym na końcu drążka widełek przy kołku prowadzącym wahadło. Jeśli
urządzenia takiego nie ma, trzeba obrócić nieco widełki na wałku kotwicy, a gdy są umocowane
na stałe – skrzywić je nieco w bok.

Drążek widełek należy odchylić w tę stronę, po której kotwica mniej się zagłębia we wręby

koła wychwytowego. Podczas ustawiania chodu zegara wahadłowego nie widać jednak tego
zagłębiania się, tylko słyszy się nierówny chód. Charakterystyczne tykanie zegara powodują

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

głównie uderzenia zębów koła wychwytowego w palety. Uderzenia te w dobrze ustawionym
wychwycie powinny mieć jednakową siłę i następować w równych odstępach czasu.

Jeżeli jedno uderzenie jest słabsze, a

drugie silniejsze, ale następują w

równych

(jednakowych) odstępach czasu, to odpad jest nierówny. Po tej stronie, po której jest większy
odpad, będzie silniejsze uderzenie zęba, a więc i głośniejszy stuk. Na to, aby odpady były
jednakowe, zwraca się uwagę w czasie naprawiania wychwytu. Natomiast nierówne odstępy
czasu między poszczególnymi uderzeniami zębów (zegar „kuleje”) są wynikiem
niejednakowego ruchu uzupełniającego wahadła, a tym samym niejednakowej drogi straconej
kotwicy, którą należy wyrównać podczas ustawiania chodu. Po tej stronie, po której kotwica
mniej się zagłębia, będzie krótszy odstęp czasu do następnego uderzenia, a po przeciwnej stronie
dłuższy. Zatem drążek widełek należy odchylić w tę stronę, po której jest krótszy odstęp czasu
do następnego uderzenia zęba.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jak sposób w zegarach wieżowych zabezpiecza się elementy metalowe przed korozją?
2. W jakiej kolejności montuje się zegary ścienne?
3. W jaki sposób kontroluje się poprawność montażu wychwytów?
4. Co może być przyczyną niejednakowych uderzeń wychwytu?
5. Co decyduje o kolejności osadzania i montażu elementów w zegarach?
6. Od czego zależy rodzaj smaru stosowanego w mechanizmach zegarów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź szczegółowe oględziny mechanizmu zegara kominkowego. Zidentyfikuj

wszystkie części. Sprawdź z dokumentacją poprawność montażu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyjmij zegar z obudowy i zamontuj go na stelażu,
2) wskazując kolejne elementy określ ich nazwy, w przypadku wątpliwości sprawdź je

w dokumentacji,

3) zgodnie z procedurą montażu sprawdź jego poprawność,
4) wszystkie stwierdzone nieprawidłowości zanotuj,
5) wykonaj próbę chodu,
6) zaprezentuj klasie znalezione błędy popełnione w trakcie montażu,
7) porównaj opisane przez Ciebie błędy z opisem sporządzonym przez nauczyciela,
8) zaprezentuj klasie znalezione błędy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zegar kominkowy,

− dokumentacja mechanizmu zegara,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Ćwiczenie 2

Opisz procedurę zwijania sprężyny i wkładania jej do bębna. Po zapewnieniu

niezbędnych środków ostrożności zamontuj ją w bębnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) oglądając moduł bębna ze sprężyną określ metodę wyjmowania i zakładania sprężyny

z bębna,

2) określ, jakie zagrożenia mogą powstać w czasie wykonywania tych prac,
3) określ, jakie środki ostrożności należy zastosować by ryzyko zaistnienia wypadku

zminimalizować,

4) zapoznaj się z instrukcją nawijarki sprężyny,
5) zdemontuj i wyczyść sprężynę,
6) zmontuj sprężynę,
7) podziel się z kolegami uwagami nt. procedury zakładania sprężyny, przedstaw trudności

z jakimi spotkałeś się w czasie montażu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko do montażu zegarów z kompletem narzędzi i nawijarką sprężyny,
− moduł bębna i sprężyny,

− poradnik dla ucznia,

− literatura.

Ćwiczenie 3
Ze zgromadzonych elementów zmontuj zegar ścienny. Wykonaj próbę jego pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zidentyfikuj wszytki części,
2) zgodnie z dokumentacją ustal kolejność montowanych części,
3) sprawdź czystość części oraz ich stan, elementy zabrudzone oczyść, elementy zdeformowane,

odkształcone wymień,

4) zaplanuj montaż,
5) sprawdź przygotowany plan z dokumentacją, nanieś konieczne poprawki,
6) zmontuj mechanizm,
7) sprawdź poprawność montażu, wykonaj próbę pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zegar ścienny bijący, wraz z jego dokumentacją,
− stanowisko do montażu zegarów wraz z kompletem narzędzi,

− poradnik dla ucznia,

− literatura.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy

potrafisz:

Tak

Nie

1) zidentyfikować wszystkie części zegara mechanicznego?

2)

określić przy pomocą dokumentacji procedurę montażu
zegarów?

3)

określić niebezpieczeństwa występujące w

czasie

montażu i zastosować właściwe środki ostrożności?

4)

wyszukać w

zmontowanym zegarze wszystkie

nieprawidłowości popełnione w trakcie montażu?

5) dobrać elementy i podzespoły składanego zegara?

6) zmontować zegar?

7) zabezpieczyć elementy zegarów przed korozją?

8)

dobrać odpowiedni smar do każdego podzespołu
i nasmarować zegar?

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

4.4. Montaż zegarka mechanicznego

4.4.1. Materiał nauczania

Zasady montażu mechanizmu zegarowego

Uogólnione zasady montażu zegarków mechanicznych sformułowano na podstawie

algorytmu montażu kilku typów mechanizmów. Jednak nie zaprezentowano tutaj kolejności
i szczegółowego opisu procedury montażu. Opis procedury znajduje się w dokumentacji
przygotowanej przez producentów mechanizmów.

Przystępując do montażu należy wyciszyć się i skoncentrować nad wykonywanymi pracami.

Montaż dokładnie oczyszczonych części nie jest pracą bezmyślną i mechaniczną. Niezwykle
ważne jest, aby podczas składania zegarka na bieżąco uważnie sprawdzać stan montowanych
części.

Zasady montażu

1. Przy

montażu nie wolno dotykać części gołymi palcami, gdyż pot jest bardzo szkodliwy dla

smarów. Dotyczy to zwłaszcza kotwicy i koła wychwytowego. Pomijając to, że plamy od
palców na świeżo wyczyszczonym zegarku wyglądają bardzo brzydko, pot po pewnym
czasie wżera się w metal i śladów nie można usunąć. Pot niektórych osób pozostawia tylko
plamy, natomiast inni mają pot o tak aktywnym działaniu, że części stalowe po dotknięciu
ich rdzewieją.

2. Mostki

należy dociskać czystym pilnikiem skórzanym, który zawsze powinien znajdować

się pod ręką. Pilnik ten powinien mieć papierową pochwę, do której po użyciu pilnik
natychmiast wkłada się.

3. Gdy zachodzi potrzeba pracy palcami, należy chwytać części tylko przez bibułkę,

ewentualnie montowany element np. mostek można również docisnąć paznokciem
odwróconego palca. Paznokieć nie pozostawia śladów.

4. Sprężynę napędową wkłada się do bębna przy użyciu nawijarki, która wyklucza dotykanie

sprężyny gołymi palcami. Należy dbać aby w trakcie montażu energicznie rozwijające się
zwoje sprężyny nie stworzyły zagrożenia dla innych i nie pokaleczyła osób montujących.
Sprężyna przy montażu nie może być dowolnie rozwijana, gdyż może pęknąć.

5. Kiedy na wałku jest przewidziana zastawka. Trzeba ją tak założyć, aby wykorzystać siłę

sprężyny. W tym celu sprawdza się liczbę obrotów bębna do pełnego nakręcenia sprężyny
(należy sprawdzić w każdym zegarku, niezależnie od istnienia zastawki). Wałek sprężyny
przytrzymuje się szczypcami lub narzędziem z wycięciami kwadratowymi, wykonanym ze
starej sprężyny, i nakręca się sprężynę pokręcając bębnem w kierunku naciągu. Wtedy po
zwolnieniu sprężyny o pół obrotu zakłada się palec zastawki.

6. Właściwy montaż zegarka rozpoczyna się od wstawienia koła minutowego.
7. Rzadko spotyka się ułożyskowanie koła minutowego pod oddzielnym mostkiem.

Przeważnie cała przekładnia chodu znajduje się pod tym samym mostkiem. Kołki ustalające
mostków są pasowane dość ciasno i przy montażu konieczne jest dociśnięcie mostka, jednak
dopóki czopy nie znajdują się jeszcze w łożyskach, należy naciskać bardzo ostrożnie.

8. Po zmontowaniu mechanizmu naciągu zakłada się bęben sprężyny. Przy tej czynności

mocuje się również przekładnię naciągu, przy czym powierzchnie łożyskowania kół
naciągowych pociąga się smarem.

9. Teraz

można przystąpić do składania przekładni wskazań. Najpierw wciska się ćwiertnik.

Przed założeniem koła zmianowego należy nasmarować czop koła pośredniego, który
znajduje się pod kołem zmianowym. Ponieważ przekładnia wskazań działa bez obciążeń,

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

smarowanie jej jest zbyteczne. Sklejałoby ono tylko koła w miejscu ich łożyskowania, co
powodowałoby zbyteczne opory.

10. Teraz można wstawić kotwicę. Kołki ograniczające muszą być oczyszczone do czystego

metalu. Również boki ramienia widełek kotwicy należy w ten sposób oczyścić. Przed
nakręcaniem zegarka, przeprowadza się następującą próbę: przy obracaniu mechanizmem
w obie strony kotwica powinna swobodnie poruszać się między kołkami ograniczającymi.
W przypadku, gdy kotwica z pewnym opóźnieniem odrywa się od kołka, należy jeszcze raz
oczyścić kotwicę i kołki.

12. Kolejnymi montowanymi elementem są: palec przerzutnika oraz widełki.
13. Następnie montuje się balans. Przy zakładaniu balansu należy również zwrócić uwagę na

wiele rzeczy. Przede wszystkim trzeba ustawić punkt odpadu, co w przeciętnych zegarkach
nie jest tak łatwe. Można, co prawda ustawić sprężynę włosową według znaku i w razie
konieczności jeszcze raz zdjąć mostek w celu wyregulowania odpadu. Jednak ze względu na
smarowane czopy, z których olej może się dostać na sprężynę włosową i skleić zwoje, jest
to niewskazane. Również w celu sprawdzenia luzu osiowego balansu należałoby go jeszcze
raz wmontować w mechanizm bez sprężyny włosowej. Umożliwia to określenie właściwego
luzu i sprawdzenie wychwytu, przy czym dobry zegarek z dobrze ustawionym wychwytem
będzie działał bez sprężyny włosowej. Następnie mostek chwyta się pincetą za podstawę
i szybko odwraca całość pamiętając, że ciężkie balanse należy podeprzeć, aby nie nastąpiło
za duże rozciągnięcie sprężyny włosowej. Palec przerzutnika wprowadza się w widełki
i

zegarek zaczyna chodzić. Przy dokręcaniu mostka umożliwia to stwierdzenie

ewentualnego braku luzu osiowego. Kiedy zegarek jest jeszcze nie nakręcony, porusza się
mechanizm ruchem wahadłowym w celu poruszenia balansu i przekonania się, czy czopy są
dobrze osadzone.

14. Jednak najważniejsze jest ustalenie punktu położenia klocka. Za pomocą czyszczaka

wychyla się balans ruchem wahadłowym, aż w obu pozycjach krańcowych nastąpi odpad.
Za pomocą czyszczaka ustala się punkt, który przy odpadzie w jednym i drugim kierunku
ruchu balansu jednakowo odchyla się od punktu zamocowania klocka. Położenie tego
punktu, zależne od wkręta obciążnikowego balansu lub od ramienia, zapamiętuje się albo
oznacza na wieńcu.

15. Pierścień sprężyny włosowej wciska się na nasadę wałka za pomocą nabijarki, gdyż

zapewnia to centryczne osadzenie i

zapobiega ewentualnemu uszkodzeniu. Płaski

i centryczny ruch zwojów sprężyny włosowej sprawdza się po osadzeniu balansu w ósemce.

16. Czopy oczyszcza się jeszcze raz rdzeniem bzu zwilżonym olejem i mocuje klocek sprężyny

włosowej w mostku. Przy tej czynności mostek jest ułożony spodem do góry. Górny czop
balansu umieszcza się w łożysku mostka. Teraz wprowadza się klocek w otwór i mocuje go
bocznym wkrętem.

Zasady montażu mechanizmu w obudowie

Różne konstrukcje mechanizmów zegarków, ich wielkości i kształty sprawiły potrzebę

dokładnego i uniwersalnego opisu cech konstrukcyjnych. Posłużono się w tym względzie
historycznym pojęciem „kaliber”. Kaliber w dawnych zegarkach określał średnicę mechanizmu.
Ta wielkość wystarczała, ponieważ konstrukcje mechanizmów miały podobną budowę, a części
były indywidualnie dorabiane w warsztatach. Wymiar ten podawano w tzw. liniach paryskich.
Linia paryska równa się 2,256 mm i oznacza się ją trzema apostrofami: 1’’’ = 2,256 mm.
Obecnie kaliber mechanizmu oznacza u danego wytwórcy konkretny typ mechanizmu, a nie
tylko jego średnicę. Na rys. 14 widoczny rzut boczny mechanizmu zegarka okrągłego
z fragmentem koperty. Zauważyć należy, że krawędź mechanizmu nie jest równa, lecz ma jakby
trzy średnice 7, 8 i 9.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Pomiaru zegarka dokonuje się albo na największej średnicy płyty przedniej 7, albo na

następnej mniejszej 8, odpowiadającej średnicy otworu w kopercie. W przemyśle zaś mierzy się
tylko największą średnicę płyty przedniej.

Ogólnie można twierdzić, że rozmiar zegarka określa, największa średnica mechanizmu.

Zasada ta powinna być stosowana w odniesieniu do mechanizmów wszelkich kształtów.

Rys. 14. Miejsca pomiarów mechanizmu, [5, str. 92].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób określa się wielkości mechanizmów zegarowych i kopert?
2. Jaka jest kolejność montażu zegarków mechanicznych?
3. W jaki sposób kontroluje się poprawność montażu wychwytów?
4. Co może być przyczyną niejednakowych uderzeń wychwytu?
5. Co decyduje o kolejności osadzania i montażu elementów w zegarach?
6. Jakie zasady stosuje się w trakcie smarowania mechanizmów zegarków mechanicznych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz do określonej koperty mechanizm. Zamontuj wybrany mechanizm w kopercie.

Wykonaj próbę pracy. Uszczelnij kopertę i zamknij ją.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) pomierz koperty i mechanizmy,
2) wyselekcjonuj mechanizmy pasujące do wskazanej koperty,
3) jeden z mechanizmów zamontuj w kopercie,
4) dobierz właściwe uszczelnienie koperty,
5) zamontuj główkę zegarka, wykonaj próbę pracy, zamknij kopertę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− koperta zegarka mechanicznego,
− kilka mechanizmów o różnych wymiarach,

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

− zestaw ringów uszczelniających, główek,

− stanowisko do montażu wraz z zestawem narzędzi,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

Ćwiczenie 2

Z kompletu przekazanych części i podzespołów złóż zegarek mechaniczny. Wykonaj próbę

pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznaj się z dokumentacją,
2) opracuj plan montażu,
3) wykonaj montaż, kontrolując na bieżąco stan montowanych części ich czystość i stopień

zużycia,

4) sprawdź czy wszystkie elementy są zamontowane, i czy ułożenie ich jest poprawne, w razie

stwierdzenia nieprawidłowości wykonaj niezbędne korekty,

5) omów proces montażu, wymień błędy jakie popełniłeś w trakcie montażu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zegarek kompletny zdemontowany,

− stanowisko do montażu wraz z kompletem narzędzi zegarmistrzowskich,

− poradnik dla ucznia,
− literatura.

Ćwiczenie 3

Zegarek mechaniczny jest nieprawidłowo zmontowany, brakuje w nim jakiegoś elementu.

Spośród wielu elementów wybierz właściwy i zamontuj go.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wstępnie zdemontuj zegarek,
2) ustal jakiego element brakuje w zegarku,
3) wykonaj niezbędne pomiary na ich podstawie dobierz właściwy element którym uzupełnimy

zegarek, w razie potrzeby wykonaj częściowy demontaż,

4) sprawdź w dokumentacji trafność wyboru,
5) zamontuj wybrany element i pozostałe wcześniej zdemontowane podzespoły i części,
6) wykonaj próbę pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zegarek mechaniczny z wyjętym elementem lub podzespołem,

− stanowisko do montażu wraz z kompletem narzędzi zegarmistrzowskich,

− zestaw podzespołów i elementów z których wybrany będzie brakujący element,
− poradnik dla ucznia,

− literatura.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zidentyfikować wszystkie części zegarków
mechanicznych?

2)

określić przy pomocy dokumentacji procedurę montażu
zegarków?

3)

określić niebezpieczeństwa występujące w

czasie

montażu zegarków i zastosować właściwe środki
ostrożności?

4)

wyszukać w

zmontowanym zegarku wszystkie

nieprawidłowości popełnione w trakcie montażu?

5) dobrać elementy i podzespoły do składanego zegarka?

6) zmontować zegarek mechaniczny?

7)

dobrać odpowiedni smar do każdego podzespołu
i nasmarować zegarek?

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

4.5. Czynności kończące montaż. Kontrola poprawności

i dokładności montażu zegarów i zegarków. Smarowanie
i regulacja

4.5.1. Materiał nauczania

Po zakończonym procesie montażu należy wykonać:

− kontrole poprawności montażu,

− smarowanie mechanizmu,
− próbę pracy,

− regulację chodu mechanizmu.

Kontrola prawidłowości montażu

Kontrolę prawidłowości montażu wykonuje się poprzez szczegółowe oględziny całego

mechanizmu. Szczególnie wrażliwe na błędy w montażu są czopy osi. Niedokładne włożenie
czopa w kamień może spowodować jego zniekształcenie lub zgięcie osi. W trakcie oględzin
sprawdzić luzy, by nie były one ani zbyt małe, ani zbyt duże. Należy też zwrócić uwagę na
właściwe dokręcenie śrub mocujących poszczególne elementy. Kontrolę chodu zegarków
przeprowadza się w różnych położeniach.

Obie czynności – montaż i smarowanie – są od siebie całkowicie różne, jednak czynności te

w przypadku niektórych podzespołów wykonuje się równolegle. Zaniechanie smarowania
niejednokrotnie wymaga powtórnego wykonania niektórych czynności montażowych.

Smarowanie

Prawidłowe działanie zegarka w dużej mierze zależy od smarowania. Ujemne skutki

w działaniu zegarka powoduje zarówno czop nie nasmarowany, jak i nadmiar smaru w czułych
miejscach.

Zasady przechowywania i obchodzenia się z olejem:

− butelki/pojemniki ze smarami, winny być dobrze zamknięte, należy je przechowywać

w ciemnym i chłodnym miejscu w celu zabezpieczenia ich przed światłem,

− rozpoczętej butelki/opakowania oleju nie wolno używać dłużej niż rok. Dla kontroli należy

oznaczyć na butelce datę otwarcia,

− olej w olejarkach należy często zmieniać i używać go tylko przez kilka dni,

− olejarki przy każdej zmianie oleju należy wymyć benzyną i wysuszyć,
− do każdego gatunku smaru należy używać specjalnego smarownika nie wolno mieszać

różnych gatunków smarów,

− należy używać tylko smarowników z metali nierdzewnych, jak nikiel, nowe srebro czy stal

nierdzewna lub z tworzyw sztucznych,

− nie należy używać zbyt dużych smarowników.

Do smarowania służą smarowniki. Końcówka smarownika jest zakończona cienką rureczką,

w której jest osadzona ruchoma, cienka igła stalowa, uruchamiana dźwigienką z przyciskiem.
Ruch powrotny igły powoduje zabieranie przez nią niewielkiej ilości oleju. W trakcie montażu
przydatne są dwa smarowniki. Pierwszy z igłą stalową ścienioną na końcu może być użyty do
smarowania najmniejszych łożysk czopowych. Smarowniki drugiego rodzaju służą do
smarowania palet i mają igły o jednakowym przekroju, na których krople oleju osadzają się
powyżej ich końca, co umożliwia łatwe nanoszenie oleju na palety. Należy dobierać średnice

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

igieł w zależności od wielkości montowanego zegara (najczęściej występujące średnice igieł
smarowników: 0,2, 0,3, 0,45, 0,65 i 1 mm).

Koniec igły umieszcza się w łożysku i lekko naciska trzonek, aż do oparcia się rurki

smarownika w łożysku. Naciska się palcem przycisk smarownika, przy czym igłę unosi się,
i zwalnia się przycisk. Przy ruchu powrotnym igła zabiera niewielką ilość oleju z rurki
i wprowadza go w zagłębienie smarowe łożyska nie zwilżając przy tym obrzeża kamienia.

Smarowanie palet i zębów koła wychwytowego smarownikiem drugiego typu jest o tyle

uproszczone, że kropla oleju nie trzyma się na końcu igły, lecz trochę wyżej. Koniec igły
ustawia się we właściwym miejscu smarowania i dopiero wtedy można spuścić kroplę oleju.

Zasady i kolejność smarowania w trakcie montażu

1. Sprężynę smaruje się poprzez wpuszczenie kilku kropel oleju na dno bębna

z nawiniętąsprężyną. Sprężyna sama rozprowadzi smar. W drogich zegarkach zgodnie
z dokumentacją powinno się smarować sprężynę równomiernie na całej długości. Sprężyna
przy smarowaniu nie może być dowolnie rozwijana, gdyż może pęknąć. Przeciąga się ją
przez natłuszczoną bibułę. Zgięty kawałek bibuły macza się w oleju i przytrzymując go
pincetą nakłada na taśmę sprężyny. Do smarowania sprężyny stosuje się specjalne smary
grafitowe.

2. Czopy

wałka sprężyny należy smarować przed założeniem go do bębna.

3. Czopy

pod

ćwiertnikiem, których nie można później dobrze nasmarować, smaruje się je

przed montażem. Również lekko smaruje się czop, na którym jest osadzony ćwiertnik.
Gdyby czop ten nie został nasmarowany, może nastąpić tak silne zatarcie się wiertnika, że
przy zdejmowaniu go czop może się urwać.

4. Mechanizm

naciągu musi być nieco więcej nasmarowany. Ponieważ olej się rozpływa, do

smarowania mechanizmu naciągu stosuje się specjalną wazelinę.

5. Wszystkie

zęby sprzęgnika, jak również czop i kwadrat wałka naciągowego pokrywa się

smarem. Smar na wałku należy równomiernie rozprowadzić, aby również nasada zębnika
naciągowego i średnica zewnętrzna w miejscu łożyskowania wałka pokryły się smarem.

6. Podczas montażu bębna sprężyny mocuje się również przekładnię naciągu, przy czym

powierzchnie łożyskowania kół naciągowych pociąga się smarem. Należy zadbać by koło
naciągowe było zawsze dobrze nasmarowane. Smarowanie koła zapadkowego nie jest
konieczne, gdyż powinno ono być tak osadzone na wałku sprężyny, aby nie ocierało się
o powierzchnię mostka. Gdyby jednak stwierdziło się ślady ocierania, należy to miejsce
natłuścić. Przy kole naciągowym smar nie może występować spod jego obsady.

7. Przekładnie wskazań należy nasmarować po zamontowaniu ćwiertnika, jednak przed

założeniem koła zmianowego należy nasmarować czop koła pośredniego, który znajduje się
pod kołem zmianowym.

8. Przekładnia wskazań działa bez obciążeń, obfite smarowanie jej jest zbyteczne. Smar

sklejałby tylko koła w miejscu ich łożyskowania, co powodowałoby dodatkowe opory.

9. Przy smarowaniu nie można pominąć żadnego łożyska, smarowanie ich należy traktować

jako jedną skończoną pracę. Dlatego smaruje się kolejno wszystkie łożyska z obu stron
mechanizmu, pomijając tylko te elementy, które nasmarowane zostały w trakcie montażu.

10. Smarowanie przekładni chodu po nakręceniu zegarka jest niewskazane, gdyż wtedy czopy

łożysk są dociśnięte do ścianek otworów kamieni. Błonka smarowa w łożysku jest najlepiej
widoczna wtedy, gdy czop nie jest obciążony.

11. Smarowanie koła wychwytowego przeprowadza się dopiero po próbie obracania

mechanizmu w obie strony, kotwica powinna swobodnie poruszać się między kołkami
ograniczającymi. W przypadku gdy kotwica z pewnym opóźnieniem odrywa się od kołka,
należy jeszcze raz oczyścić kotwicę i kołki.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

12. Smarowanie czopów kotwicy jest zagadnieniem złożonym, ponieważ odległość między

kotwicą a łożyskami jest bardzo mała i zachodzi obawa, że przy nadmiarze oleju w górnym
łożysku rozpłynie się on po kotwicy oraz spowoduje przyklejanie się kotwicy do kołków.
W małych zegarkach nie należy smarować czopów kotwicy. Cienka warstwa oleju bardzo
szybko wysycha. Dlatego producenci niektórych zegarów i zegarków zalecają smarowanie
tylko dolnego łożyska, natomiast inni zalecają zanurzenie tylko górnego czopu w oleju.

13. Wychwyt nie może być smarowany zbyt obficie. Najmniejsza ilość oleju w miejscu

niewłaściwym pociąga za sobą resztę oleju. Z

tych względów na zębach koła

wychwytowego i na paletach smaruje się tylko powierzchnie pracujące, a mianowicie
powierzchnie spoczynku i powierzchnie impulsu. Płaszczyzny palet, dolna i górna, oraz
stopy zębów nie potrzebują smarowania.

14. Zagadnienie smarowania widełek jest równie drażliwe jak smarowanie czopów kotwicy.

W zasadzie widełek nie smaruje się, lecz są pewne wyjątki. Jeżeli są wskazania smarowania
widełek to należy wykonać to za pomocą czyszczaka, i nałożyć bardzo cienką warstwę która
zabezpiecza stalowe widełki kotwicy aby nie rdzewiały.

15. Palec przerzutnika wykonany ze stali należy zawsze pokryć bardzo cienką warstwą oleju.

Sposób smarowania widełek jest uzależniony od materiału z którego są wykonane. Widełki
mosiężne i złote powinny pozostać suche. Na widełki złote każda, nawet najmniejsza ilość
oleju działa szkodliwie.

16. W łożyskach balansu spotyka się dwa rodzaje kamieni łożyskowych: wypukłe i płaskie. Od

rodzaju kamieni łożyskowych zależy sposób smarowania łożysk. Przy kamieniach płaskich
nakłada się kroplę oleju na kamień nakrywkowy przed przykręceniem go wraz z płytką
łożyskową. Jeśli w

kamieniu nakrywkowym nie ma pierścieniowego rowka

ograniczającego, olej powinien pokrywać powierzchnię nie większą niż powierzchnia
ograniczona rowkiem. Kamień nakrywkowy z kroplą oleju mocuje się teraz na mostku.
Należy uważać, aby nie rozmazać oleju.

17. Do każdego łożyska daje się tyle smaru, ile może go pomieścić. Przy zbyt obfitym

smarowaniu smar wypływa z łożysk i czopy pozostają suche.

18. Gdyby z powodu drgnięcia ręki smar dostał się w miejsce niepożądane, należy jeszcze raz te

części oczyścić i powtórzyć smarowanie.

Próba pracy

Po smarowaniu można przystąpić do próby działania przekładni chodu. Ostrożnie nakręca

się zegarek, ząb za zębem. Przy tym przekładnia chodu powinna się wolno obracać. Próbę
przeprowadza się nie tylko w normalnym położeniu zegarka, ale również w pozycji odwróconej.
Koło wychwytowe powinno obracać się zupełnie swobodnie i równomiernie. Należy zwracać
uwagę nawet na najmniejsze usterki. W przypadkach wyjątkowych trzeba przeprowadzać
badania nawet przy całkowitym obrocie bębna. Przy tej próbie należy szczególną uwagę zwracać
na przekładnię wskazań, gdyż tutaj często występują drobne, zauważalne dopiero później
usterki.

Zdarza się, że wbrew oczekiwaniom naprawiony zegarek zatrzymuje się. Zwalnia się wtedy

sprężynę, wyjmuje balans i wychwyt oraz w wyżej opisany sposób sprawdza przekładnię chodu.
Jeżeli tarcza i wskazówki zostały już założone, należy sprawdzić czy one nie ocierają się
o siebie.

Kolejnym krokiem sprawdzenia poprawności montażu jest obserwacja powierzchni kamieni

łożyskowych, a

właściwie obserwacja pierścieni oleju na łożysku. Między wypukłą

powierzchnią kamienia łożyskowego a płaszczyzną kamienia nakrywkowego, koncentrycznie
z otworem, tworzy się pierścień oleju. W przypadku, gdy kamień łożyskowy jest osadzony
krzywo w stosunku do kamienia nakrywkowego, tworzy się również pierścień z oleju, lecz

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

ułożony mimośrodowo. Ta właściwość pierścienia olejowego jest bardzo prostym i skutecznym
sprawdzianem prawidłowego ustawienia kamieni łożyskowych.

Przy zbyt dużym odstępie między kamieniami łożyskowym i nakrywkowym trudno jest

uzyskać pierścień olejowy. Należy wtedy dodać więcej oleju.

Przy całkowicie nakręconym zegarku wychylenie balansu wynosi ½ obrotu w każdą stronę.

Razem, balans wykonuje jeden obrót, a więc przy normalnym chodzie końcowe położenia
ramion balansu powinny się pokrywać. Zwiększenie amplitudy wahań balansu powoduje
uderzenia. Wtedy należy zastosować słabszą sprężynę napędową.

Przy położeniu pionowym zegarka wychylenia balansu zmniejszają się z powodu tarcia

czopów o ścianki otworów łożyskowych. W tym najmniej korzystnym położeniu ruch balansu
powinien obejmować co najmniej ½ obrotu. Jeżeli spadek amplitudy jest większy, dowodzi to
istnienia ukrytej wady, którą należy usunąć.

Regulacje zegarów i zegarków – przyrządy do sprawdzania

Po usunięcie wszystkich nieprawidłowości zauważonych na etapie kontroli możemy

przystąpić do regulacji. Do pomiaru przyrostu dobowego błędów zegarów i zegarków
popularnych służą chronokomparatory, których zasada działania polega na porównaniu
częstotliwości wahań badanego zegarka z częstotliwością wzorcową. Istnieje wiele typów
i odmian sprawdzarek, które różnią się od siebie rodzajem urządzenia wytwarzającego drgania
wzorcowe oraz sposobem odczytywania przyrostu dobowego poprawki. Szczegółowe budowę
chronokomparatora przedstawiono we wcześniejszych jednostkach modułowych.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest procedura kontroli poprawności wykonanego montażu ?
2. Jakie mechanizmy i podzespołu wymagają regulacji?
3. Jakie elementy i podzespoły wymagają smarowania?
4. W jakich warunkach prawidłowo przechowuję się oleje i smary?
5. Jakie narzędzia są niezbędne do wykonania montaż zegarków mechanicznych?
6. Jakie są różnice między narzędziami stosowanymi do montażu zegarów i zegarków

mechanicznych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zdiagnozuj wskazany mechanizm zegarka mechanicznego. Za pomocą sprawdzarki

wykonaj regulację zegarka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) uruchom zegarek,
2) zapoznaj się z instrukcją sprawdzarki,
3) wykonaj pomiar chodu,
4) zinterpretuj wyniki,
5) reguluj mechanizm,
6) po regulacji sprawdź ponownie pracę zegarka, w przypadku istnienia wad przejdź do punktu

3.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

7) zamknij obudowę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko do montażu wraz z kompletem narzędzi zegarmistrzowskim,

− chronokomparator,

− badany zegarek,
− poradnik dla ucznia,

− literatura.

Ćwiczenie 2

Wykonaj smarowanie mechanizmu zegara.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wykonaj częściowy demontaż zegara,
2) usuń stary zużyty smar z części i elementów zegara,
3) wykonaj smarowanie elementów, których smarowanie po montażu będzie utrudnione,
4) zmontuj zegar,
5) wykonaj smarowanie pozostałych części, które tego wymagają,
6) wykonaj próbę pracy, dokonaj regulacji mechanizmu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zegar ścienny,

− stanowisko do montażu z kompletem narzędzi zegarmistrzowskich z chronokomparatorem,
− smarowniki, z różnym rodzajem smarów,

− poradnik dla ucznia,

− literatura.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

sprawdzić poprawność montażu zegarków i zegarów
mechanicznych?

2) sprawdzić prawidłowość osadzenia osi w łożyskach?

3) wyregulować luz wzdłużne osi?

4)

uruchomić, przeprowadzić pomiar oraz zinterpretować wyniki
pomiarów wykonanych chronokomparatorem?

5)

na podstawie wyników pomiarów wyregulować zegar lub
zegarek?

6) wyregulować chód zegara i zegarka?

7) wykonać smarowanie mechanizmów zegarków i zegarów?

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test pisemny zawiera 22 pytania i sprawdza Twoje wiadomości z zakresu montażu zegarków

mechanicznych.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Wskaż tylko jedną odpowiedź

prawidłową. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź skreślić i zaznaczyć kółkiem
odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi na pytanie będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu pisemnego masz 40 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Przekładnia napędu i chodu odpowiada za przeniesienie:
a) napędu do wskazówek,
b) napędu ze źródła na wychwyt,
c) napędu naciągu sprężyny,
d) napęd do regulatora – zasila go.

2. Jaką rezerwę chodu posiadają roczniaki:

a) 1minuta,
b) 1 rok,
c) 3 minuty,
d) 5 sekund.

3. W zegarach z oddzielnymi tarczami sekundowymi:
a) występuje jedna wspólna przekładnia wskazań,
b) nie występuje przekładnia wskazań,
c) zasilanie wskazówki sekundowej nie wymaga przekładni wskazań,
d) każda tarcza ma swoją przekładnię wskazań (oddzielana dla tarczy z godzinami

i minutami, oddzielna dla tarczy sekundowej).

4. Mocowanie mechanizmu w zegarach ściennych dokonuje się poprzez:
a) przykręcenie mechanizmu do obudowy wkrętami do drewna,
b) ustabilizowanie mechanizmu za pomocą klinów drewnianych,
c) wsunięcie mechanizmu w rowki metalowej lub drewnianej ramki, która jest na stałe

zamocowana do obudowy lub poprzez ich zawieszenie,

d) przynitowanie mechanizmu do obudowy.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

5. W zegarach stołowych, w których obudowy wykonane są z metalu lub kamienia mechanizm:
a) zawiesza się na trzpieniu umieszczonym na trwałe w obudowie,
b) za pomocą pierścienia metalowego przykręcanego wkrętami lub śrubami do szkieletu

obudowy,

c) przypina je się paskami skórzanymi,
d) wstawia się mechanizm w obudowę bez specjalnego mocowania.

6. Kołek sprężynujący jest to :
a) element gromadzący energię używaną do napędu zegara,
b) potoczna nazwa balansu,
c) teleskop mocujący pasek w uszkach koperty,
d) potoczna nazwa wychwytu.

7. Określ prawidłową kolejność montażu wymienionych poniżej elementów:
a) najpierw kotwica, później mechanizm chodu i przekładnię wskazań,
b) najpierw przekładnię wskazań, później kotwicę i mechanizm chodu,
c) kolejność nie ma znaczenia,
d) najpierw mechanizm chodu, później kotwica i przekładnię wskazań.

8. W zegarach z wahadłem efekt nierównego chodu (nierówne czasy trwania wahnięć w lewo

i prawo) kompensuje się poprzez:

a) odchylanie obudowy w lewo lub w prawo,
b) przesunięcie widełek na wałku kotwicy lub przedstawienie kompensatora na końcu drążka,
c) zwiększenie ciężaru obciążników lub zwiększenie naciągu sprężyny,
d) zwiększenie głębokości zazębienia w wychwycie hakowym a w wychwycie Grahama

zwiększenie się odpadu.

9. W zegarach gdy jedno uderzenie jest głośniejsze, a drugie cichsze kompensację przeprowadza

się:

a) regulacją odpadu na wychwycie – większy odpad powoduje cichszy stuk,
b) regulacją odpadu na wychwycie – większy odpad powoduje głośniejszy stuk,
c) poprzez przesunięcie widełek na wałku kotwicy,
d) poprzez odchylnie w lewo bądź prawo całej obudowy.

10. Do zakładania sprężyny stosuje się nawijarki w celu:
a) właściwego jej naciągnięcia – ręczne naciągnięcie jej jest niemożliwe, gdyż nie mamy

dostatecznej siły,

b) uniknięcia dotykania jej palami – bo to przyśpiesza jej korozję,
c) zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienie wypadku – uderzenia lub pokaleczenia

się brzegami sprężyny,

d) przyśpieszenia operacji zakładania.

11. Średnicę mechanizmu określa się mierząc:
a) największą średnicę płyty głównej mechanizmu,
b) wszystkie średnice i wyznacza się wartość średnią,
c) średnicę tarczy,
d) długość najdłuższej wskazówki.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

12. Montaż zegarkach rozpoczyna się od wstawienia:
a) wychwytu,
b) bębna sprężyny,
c) koła minutowego,
d) kotwicy.

13. W trakcie montażu przekładni wskazań montuje się elementy według następującej

kolejności:

a) ćwiertnik, koło pośrednie, koło zmianowe,
b) koło pośrednie, ćwiertnik, koło zmianowe,
c) ćwiertnik, koło zmianowe, koło pośrednie,
d) koło pośrednie, koło zmianowe, ćwiertnik.

14. W trakcie montażu mostka balansu należy w zegarku mechanicznym:
a) obficie nasmarować sprężynę włosową olejem,
b) rozciągnąć sprężynę włosową i przykładając bibułę nasączoną olejem delikatnie ją

nasmarować,

c) zdemontować palec przerzutnika,
d) podtrzymać balans, by nie rozciągnąć nadmiernie sprężyny włosowej.

15. Rodzaj paska lub bransolety dobiera się biorąc pod uwagę:
a) wymiary paska oraz gusty klientów,
b) wymiary paska, płeć użytkownika, rodzaj zapięcia, materiał z którego wykonano pasek,
c) tylko gusty klienta,
d) szerokość między uszkami w kopercie.

16. Osie w łożyskach winny:
a) posiadać minimalny luz wzdłużny i nie wyczuwalny luz boczny,
b) luzy nie powinny występować w prawidłowo wyregulowanym mechanizmie,
c) posiadać minimalny luz boczny i nie wyczuwalny luz wzdłużny,
d) minimalne luzy zarówno wzdłużny jak i boczny.

17. W trakcie montażu dopuszczalne jest:
a) dotykanie palcami montowanych elementów,
b) używanie czyszczaka,
c) używania narzędzi, które są namagnesowane,
d) używanie sprężonego powietrza do usunięcia kurzu z mechanizmu.

18. Wskaż czynność niedopuszczalną
a) przechowywanie w zimnym miejscu olejów i smarów, i używania chłodnych smarów do

smarowania mechanizmów zegarowych,

b) mieszanie ze sobą różnych substancji smarnych i stosowanie powstałej substancji do

smarowania mechanizmów,

c) zamykanie szczelne opakowań z olejami i smarami,
d) stosowanie pojemników ze stali nierdzewnej do przechowywania olejów i smarów.

19. Jakiej czynności, nie trzeba wykonać po zakończonym montażu zegara lub zegarka:
a) przeprowadzenie szczegółowych oględzin zmontowanego zegara, celem skontrolowania

prawidłowego osadzenia czopów w łożyskach,

b) wykonanie próby chodu zegara lub zegarka,

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

c) wykonanie regulacji maksymalnej siły naciągu sprężyny,
d) wykonanie regulacji chodu zegarka.

20. Smarowanie przekładni chodu powinno się przeprowadzać:
a) przed zamontowaniem smaruje się poszczególne elementy,
b) po zmontowaniu smaruje się tylko elementy, które ocierają – zazębiają się, jednak przed

nakręceniem,

c) przekładni chodu się nie smaruje, gdyż koła się obracają bardzo wolno,
d) przekładni chodu się nie smaruje, gdyż przekładnie te nie przenoszą momentu obrotowego.

21. Smarowanie przekładni wskazań przeprowadza się:
a) niezbyt obficie po założeniu koła zmianowego,
b) niezbyt obficie po zamontowaniu wiertnika jednak przed zakładaniem koła zmianowego,
c) bardzo obficie po założeniu koła zmianowego,
d) bardzo obficie po zamontowaniu wiertnika jednak przed zakładaniem koła zmianowego.

22. W zegarkach mechanicznych stosuje się następującą kolejność w montażu podzespołów:
a) bęben sprężyny, kotwica, przekładnia wskazań, mechanizm naciągu, balans,
b) bęben sprężyny, mechanizm naciągu, balans, kotwica, przekładnia wskazań,
c) bęben sprężyny, kotwica, balans, przekładnia wskazań, mechanizm naciągu,
d) przekładnia wskazań, mechanizm naciągu, bęben sprężyny, kotwica, balans.

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.....................................................................................................

Diagnozowanie przyczyn nieprawidłowej pracy mechanizmów zegarowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Warianty odpowiedzi

Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

21 a b c d

22 a b c d

Razem:

_____________________________________________________________________________

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

6. LITERATURA

1. Bartnik B. ST., Podwapiński W. M. Al.: Technologia mechanizmów zegarowych. Montaż,

konserwacja i naprawa. WSiP, Warszawa 1979

2.

Bartnik B. ST., Podwapiński W. M. Al.: Technologia mechanizmów zegarowych.

Mechanizmy. WSiP, Warszawa 1992

3. Bartnik B. ST., Podwapiński W. M. Al.: Zegarmistrzostwo. Zegary i zegarki. Niepokalanów

1956

3.

Czerwiec M., Maciszewski A., Maliński T.: Zegarmistrzostwo. Technologia. Biuro

Wydawnictw LIBRA, Warszawa 1980
4. Podwapiński. W. M. Al. Zegarmistrzostwo. Konstrukcja i działanie zegarów i zegarków
mechanicznych. Niepokalanów 1956
4. Bartnik B. ST., Podwapiński W. M. Al.: Zegarmistrzostwo. Technologia warsztatowa.

WPLiS, Warszawa 1962

8.

Czerwiec W., Maciszewski A., Moliński T.: Zegarmistrzostwo. Technologia. Biuro

Wydawnictw „Libra”, Warszawa 1980