Materiały do ćwiczeń z prawa karnego:

Obiektywne przypisanie skutku

I. Podstawowa charakterystyka formy typizacji właściwej dla przestępstw materialnych.

Konstrukcja obiektywnego przypisania skutku znajduje zastosowanie w wypadku przestępstw

materialnych, a więc tych typów czynów zabronionych, których karalność jest uzależniona od

powstania skutku przestępnego.

Zasadnicza większość przestępstw materialnych oparta jest na modelu typizacji, który można

w pewnym uproszczeniu sprowadzić do schematu: „Kto powoduje S (skutek)” (np. art. 155

k.k.: „Kto (…) powoduje śmierć człowieka”) lub przez wykorzystanie innych znamion

czasownikowych synonimicznych lub bliskoznacznych (np. „doprowadza do”, „sprowadza”,

„wyrządza”). Z tak sformułowanego ustawowego opisu znamion przestępstw skutkowych w

procesie badania realizacji znamion strony przedmiotowej typu czynu zabronionego o

charakterze materialnym konieczne jest zrekonstruowanie trzech zasadniczych elementów

tego opisu: (a) zachowania sprawczego, (b) skutku przestępnego oraz (c) relacji

sprawczej.

a) Zasadnicze znaczenie dla prawidłowego ustalenia odpowiedzialności karnej za

przestępstwo skutkowe ma wskazanie zachowania sprawczego, a więc pewnego działania

lub zaniechania będącego w danych okolicznościach zachowaniem bezprawnym

(zachowaniem sprzecznym z treścią normy sankcjonowanej leżącej u podstaw danego

przestępstwa materialnego). Co charakterystyczne dla większości typów skutkowych ich

ustawowy opis nie zawiera w ogóle bliżej charakterystyki zachowania sprawczego przez

wyraźne określenie kręgu zachowań, których podjęcie albo zaniechanie może rodzić

podstawy odpowiedzialności karnej w razie wystąpienia w ich efekcie skutku

przestępnego. Użycie znamienia czasownikowego o szerokim polu znaczeniowym (w

szczególności „powodować” i czasowników mu synonimicznych lub bliskoznacznych)

pozwala na płaszczyźnie ustawowego opisu znamion przedmiotowych typu materialnego

na uznanie za zachowanie bezprawne każdego zachowania, które w danych

okolicznościach faktycznych rodzi społecznie nieakceptowane niebezpieczeństwo (ryzyko)

powstania albo zdynamizowania przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku

2

przestępnego. Innymi słowy ustalenie czy zachowanie prowadzące do skutku przestępnego

miało charakter zachowania bezprawnego wymaga sprawdzenia czy było ono sprzeczne z

treścią wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania, jakimi posługuje się

społeczeństwo, aby określić sferę zachowań, które w świetle zobiektywizowanych ocen

społecznych rodzą nieakceptowane społecznie niebezpieczeństwo spowodowania skutku

przestępnego (zachowań bezprawnych), od tych które takie niebezpieczeństwo nie rodzą

(zachowań zgodnych z prawem). Taki syntetyczny i uproszczony opis znamion

przestępstw skutkowych ma jedną zasadniczą zaletę, a mianowicie umożliwia uniknięcie

kazuistyki w ramach typizacji, pozwalając na objęcie karalnością wszelkich form

zachowań ludzkich, które w określonej perspektywie kauzalnej mogą spowodować skutek

przestępny. Jednak jednocześnie taki opis znamion przestępstw skutkowych zmusza w

procesie badania odpowiedzialności karnej do każdorazowego ustalenia czy podjęte przez

podmiot odpowiedzialności karnej zachowanie było w świetle treści wymaganych od niego

w danych okolicznościach reguł postępowania zgodne z prawem czy też bezprawne.

Podstawą odpowiedzialności karnej za dokonane przestępstwo materialne mogą być

wyłącznie zachowania bezprawne (sprzeczne z normą sankcjonowaną), a więc takie, które

były sprzeczne z wymaganymi w danych okolicznościach regułami postępowania, jeśli w

wyniku ich podjęcia w skutku urzeczywistniło się nieakceptowane społecznie

niebezpieczeństwo jego powstania. Nie rodzą podstaw do odpowiedzialności karnej za

przestępstwo skutkowe takie zachowania, które co prawda w sensie czysto ontologicznym

były kauzalną przyczyną powstania skutku, jednak z perspektywy prawnej nie mogą być

uznane za zachowania bezprawne, gdyż nie stanowiły naruszenia wymaganych w danych

okolicznościach reguł postępowania.

b) Przez skutek przestępny należy rozumieć pewną zmianę w otaczającej nas rzeczywistości

będącą następstwem zachowania sprawczego, stanowiącą znamię typu czynu zabronionego

o charakterze skutkowym. W wypadku przestępstw materialnych warunkiem realizacji

znamion w formie dokonanej jest wystąpienie w rzeczywistości skutku przestępnego,

będącego następstwem zachowania sprawczego.

c) Dla przesądzenia odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe pierwszorzędne

znaczenie ma przesądzenie relacji sprawczej przez stwierdzenie, że dany skutek

przestępny wystąpił w związku z niebezpieczeństwem jego ziszczenia się związanym z

podjęciem zachowania sprawczego. Istotą przestępstw materialnych jest oparcie ich na

założeniu, że na ich podstawie odpowiedzialność karną może ponosić tylko osoba, która

swym bezprawnym zachowaniem sprawczym stworzyła niebezpieczeństwo spowodowania

3

przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku przestępnego i zostanie w procesie

badania realizacji znamion przedmiotowych typu przesądzone, że określona zmiana w

rzeczywistości nastąpiła na skutek podjęcia danego zachowania sprawczego.

Dla wyraźniejszego podkreślenia specyfiki ustawowego opisu przestępstw materialnych warto go skonfrontować

z nie budzącym większych problemów w jego odczytywaniu schematem typizacji charakterystycznym dla

przestępstw formalnym. Typizacja typów formalnych umożliwia odczytanie wprost z ustawowego opisu

zachowania zakazanego lub nakazanego, będącego treścią normy sankcjonowanej. Naruszenie tak jasno

wysłowionego zakazu lub nakazu rodzi podstawy do karalności tego typu zachowań w oparciu o fakt samego ich

podjęcia, niezależnie od jakichkolwiek następstw takiego zachowania. W uproszczeniu karalne jest samo

podjęcie określonego zachowania albo zaniechanie wykonania określonego zachowania.

II. Konstrukcja obiektywnego przypisania skutku – pojęcie i ogólna charakterystyka w

perspektywie odpowiedzialności karnej za przestępstwo materialne z działania i z

zaniechania.

Konstrukcja obiektywnego przypisania skutku przestępnego to zespół przesłanek jakie należy

wykazać badając realizację znamion przedmiotowych przestępstwa materialnego w celu

wykazania relacji sprawczej pomiędzy zachowaniem podmiotu odpowiedzialności karnej a

skutkiem przestępnym.

W ramach konstrukcji obiektywnego przypisania wyróżnia się dwie podstawowe płaszczyzny

rozważań. Płaszczyzna ontologiczna (przyczynowa) służy ustaleniu powiązań o charakterze

czysto kauzalnym przez wykazanie, że podjęte przez podmiot odpowiedzialności karnej

zachowanie sprawcze było elementem uruchamiającym łańcuch powiązań przyczynowych

prowadzących do skutku przestępnego. Płaszczyzna normatywna obiektywnego przypisania

sprowadza się do ustalenia powiązań normatywnych pozwalających zakreślić krąg zachowań

karalnych zgodnie z potrzebami kryminalno – politycznymi.

W przypadku przestępstw materialnych z działania wykazanie przesłanek obiektywnego

przypisania skutku sprowadza się do ustalenia zarówno powiązania przyczynowego, jak i

powiązania normatywnego pomiędzy zachowaniem sprawczym a skutkiem przestępnym. W

przypadku przestępstw materialnych z zaniechania w grę w chodzi tylko i wyłącznie

wykazanie związku normatywnego pomiędzy zachowaniem sprawczym a skutkiem

przestępnym. Przyjęcie poglądu odrzucającego tzw. przyczynowość zaniechania implikuje, że

w przypadku przestępstw materialnych popełnionych przez zaniechanie nie wchodzi w grę

ustalenie rzeczywistych powiązań przyczynowych pomiędzy zachowaniem sprawczym a

4

skutkiem przestępnym, gdyż istotą odpowiedzialności karnej za zaniechanie jest właśnie brak

tego typu powiązań, zmierzających do zapobieżenia skutkowi przestępnemu, których podjęcie

leżało w zakresie szczególnego i prawnego obowiązku sprawcy. Niemniej jednak wiedza na

temat występujących w otaczającej nas świecie przebiegów przyczynowych jest równie

ważna dla ustalenia podstaw odpowiedzialności za przestępstwo materialne z działania, jak i

przestępstwo materialne z zaniechania. Wiedza kauzalna będzie miała jednak nieco inne

znaczenie dla ustalenia podstaw odpowiedzialności karnej w każdym z tych przypadków. O

ile w pierwszym przypadku chodzić będzie o ustalenie rzeczywistego przebiegu

przyczynowego, to w drugim przypadku podstawą przypisania będą hipotetyczne przebiegi

przyczynowe zmierzające do stwierdzenia czy podjęcie przez gwaranta nienastąpienia skutku

wymaganego od niego w danej sytuacji zachowania było zdatnym środkiem do zapobieżenia

powstaniu skutku przestępnego. Przyjęcie poglądu odrzucającego tzw. przyczynowość

zaniechania implikuje, że o przebiegach kauzalnych można mówić zgodnie z prawdą tylko w

wypadku rzeczywistych przebiegów przyczynowych, natomiast w wypadku hipotetycznych

przebiegów przyczynowych odpowiedzialność karna za sprawstwo przestępstwa materialnego

popełnionego przez zaniechanie będzie domeną tylko i wyłącznie płaszczyzny normatywnej

obiektywnego przypisania. Przypisanie skutku w wypadku przestępstw materialnych

popełnionych przez zaniechanie będzie odbywało się więc na poziomie prawnokarnego

wartościowania – aczkolwiek przy wykorzystaniu wiedzy na temat przebiegów kauzalnych.

III. Model obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach materialnych

(skutkowych) dokonanych przez działanie.

Dla przypisania skutku przestępnego przy przestępstwach dokonanych przez działanie

konieczne jest stwierdzenie, że zrealizowane zostały wszystkie przesłanki przypisywalności

skutku, do których trzeba zaliczyć:

1) ustalenie na płaszczyźnie ontologicznej przebiegu przyczynowego pomiędzy

zachowaniem się potencjalnego sprawcy a określonym w ustawie karnej negatywnym

skutkiem. Przebieg ten należy przyjąć wówczas gdy pomiędzy skutkiem a badanym

zachowaniem można odtworzyć nieprzerwany łańcuch zdarzeń, w których wcześniejsze

oddziałuje na późniejsze poprzez przekaz energii lub informacji. Badanie powiązania

przyczynowego powinno nastąpić z perspektywy ex post, to jest z uwzględnieniem

wszystkich znanych elementów stanu faktycznego, mających znaczenie dla ustalenia

odpowiedzialności karnej potencjalnego sprawcy w świetle znamion przedmiotowych

5

zarzucanego mu typu czynu zabronionego. Ustalenie przyczyny skutku przestępnego

powinno natomiast polegać na wykazaniu przyrodniczego (fizykalnego) lub społecznego

łańcucha powiązań prowadzących do tego skutku. Łańcuch ten powinien zostać

odtworzony wstecz, a więc od faktu powstania skutku do ustalenia wszystkich

oddziaływań energetycznych lub informacyjnych wpływających na jego powstanie –

oczywiście z ograniczeniem do tych, które mogą mieć znaczenie dla ustalenia realizacji

znamion przedmiotowych typu. Zainteresowanie płaszczyzną przyczynową ogranicza się

do stwierdzenia, że działanie potencjalnego sprawcy również stanowiło element

oddziaływania energetycznego lub informacyjnego w przebiegu przyczynowym

prowadzącym do skutku przestępnego.

Przykład:

 Andrzej J. zranił nożem w ramię Jana G. Cios nożem zadany przez Andrzeja J. łączył

się z określonym przepływem energii prowadzącym do powstania u Jana G. obrażeń
ciała w postaci przerwania nerwów i trwałego bezwładu ręki. Nie budzi wątpliwości,
iż trwały bezwład ręki był bezpośrednią konsekwencją przerwania (przecięcia)
nerwów w ręce, co wystąpiło w wyniku zranienia ręki nożem. Oznacza to, iż
pomiędzy powstałym skutkiem (bezwład ręki) a zachowaniem sprawcy (cios nożem)
występuje łańcuch przyczynowo – skutkowy, który – jako, że jest nieprzerwany i nie
zawiera w sobie żadnych luk – przesądza nam istnienie powiązania przyczynowego.

 W szpitalu pielęgniarka Joanna D. podała pacjentowi Grzegorzowi T. (który miał

bardzo wysokie ciśnienie) lekarstwo na podwyższenie ciśnienia nie sprawdziwszy
wcześniej na karcie wykresu jego ciśnienia. Grzegorz T. doznał wylewu krwi do
mózgu w wyniku czego zmarł. Badany stan faktyczny pozwala stwierdzić, iż śmierć
stanowiła bezpośrednią konsekwencje wylewu krwi do mózgu, które to zdarzenie
zostało wywołane znacznym wzrostem ciśnienia krwi będącym z kolei efektem
podania pacjentowi leku wywołującego wzrost ciśnienia. Oznacza to, iż pomiędzy
podaniem leku na podwyższenie ciśnienia a śmiercią występuje nieprzerwany
łańcuch przyczynowo – skutkowy, przesądzający o istnieniu powiązania
przyczynowego.

Zaprezentowany sposób badania powiązania przyczynowego oparty jest na

materialistycznym ujęciu związku przyczynowego, sprowadzające się do uznawania

przyczynowości za obiektywną prawidłowość pozostającej w ruchu materii. Istotą tego

stanowiska jest wskazanie, że o związku przyczynowym można mówić wówczas, gdy

pomiędzy dwoma zdarzeniami występuje oddziaływanie energetyczno lub informacyjne,

które prowadzi do ukształtowania jednego zdarzenia przez drugie. W tym ujęciu

podstawą badania powiązania przyczynowego jest wykazanie zaistnienia w konkretnej

sytuacji łańcucha przyczynowo – skutkowego łączącego zachowanie potencjalnego

sprawcy ze skutkiem przestępnym przez wskazanie przepływów energetycznych lub

informacyjnych między poszczególnymi elementami tego łańcucha. Dla uznania

6

określonego zachowania człowieka za przyczynę skutku konieczne jest więc wykazanie

łączącego je nieprzerwanego łańcucha zdarzeń, w którym zachodzą oddziaływania

energetyczno – informacyjne, prowadzące do ukształtowania się skutku w wyniku

określonego zachowania się człowieka. Oczywiście ustalenie całego łańcucha kolejnych

oddziaływań następuje na podstawie wiedzy i doświadczenia kauzalnego odnośnie

ogólnych praw przyczynowych, jednak poszczególne elementy tego łańcucha muszą

mieć jednak swoją podstawę w realnie zachodzących w rzeczywistości zjawiskach,

polegających na przepływach energetycznych lub informacyjnych. Warto zwrócić uwagę,

że podstawą związku przyczynowego łączącego zachowanie potencjalnego sprawcy

i skutek przestępny są zarówno przepływy energetyczne, mające charakter czysto

fizykalny, ale również przepływy informacyjne, pozwalające w kategoriach kauzalnych

oddać także oddziaływania o charakterze społecznym.

W praktyce badania przesłanek odpowiedzialności karnej użyteczną procedurę wykazywania powiązania

przyczynowego tworzy teoria warunku odpowiadającego empirycznie potwierdzonej prawidłowości, którą

należy utożsamiać z tzw. testem warunku właściwego. Teoria ta opiera się na założeniu, że o związku

przyczynowym między pewnym konkretnym zespołem zdarzeń, których wartość kauzalną badamy

a skutkiem w postaci innego zdarzenia możemy mówić wtedy, kiedy istnieje powszechnie znane prawo

empiryczne potwierdzające istnienie prawidłowości między podjęciem określonego zachowania, a jego

następstwem w postaci danego skutku. Prawa empiryczne o których tu mowa, mogą być oparte albo na

powiązaniach deterministycznych albo powiązaniach probabilistycznych (statystycznych). Pierwsze z nich

pozwalają stwierdzić, że wystąpienie zdarzenia lub zespołu pewnych zdarzeń musi pociągnąć za sobą

określony skutek. Drugie, pozwalają stwierdzić, że według znanego stanu wiedzy istnieje jedynie większe

lub mniejsze prawdopodobieństwo, że następstwem pewnego zdarzenia lub zdarzeń będzie określony

skutek. Test warunku właściwego wyraźnie zakłada dwa etapy badania powiązania przyczynowego.

W pierwszym etapie, konieczne jest ustalenie istnienia empirycznie potwierdzonego prawa

przyczynowego, wskazujące na występowanie związku kauzalnego między dwoma zjawiskami. Owo

prawo przyczynowe nie może być odtwarzane na podstawie subiektywnych ocen sędziowskich, ale

powinno zostać zrekonstruowane przez odwołanie się do kompetentnych kręgów specjalistów w danej

dziedzinie, na podstawie opinii których możliwe jest oparcie się na odpowiednich do wyjaśnienia danego

przypadku prawidłowościach przyczynowych. W drugim etapie, konieczne jest ustalenie czy empirycznie

stwierdzona prawidłowość, dająca się wyrazić przez dane prawo przyczynowe, znajduje zastosowanie do

ustalonego w sprawie stanu faktycznego. Związek przyczynowy między zachowaniem potencjalnego

sprawcy a skutkiem przestępnym występuje w tym wypadku, gdy badane zachowanie prowadzi w świetle

znanej, dzięki wiedzy i doświadczeniu kauzalnemu, prawidłowości do skutku przestępnego

.

Tradycyjną metodą badania związku przyczynowego była teoria ekwiwalencji (warunkowości,

równowartości warunków), opierająca się na wywodzącym się od J.S. Milla teście warunku sine qua non.

Przyjęcie poglądu o materialistycznym rozumieniu związku przyczynowego przesądza o tym, że metoda ta

nie może być uznana za narzędzie badania powiązań kauzalnych polegających na przepływach

7

energetycznych lub informacyjnych. Istotę tej metody można sprowadzić do założenia, że aby zbadać, czy

skutek pozostaje w związku przyczynowym z zachowaniem się człowieka, należy przeprowadzić operację

myślową polegającą na wyeliminowaniu z łańcucha przyczynowego tego zachowania, co pozwala

sprawdzić czy można je uznać za warunek kauzalny zaistniałego skutku. Jeżeli tak przeprowadzona

operacja myślowa pozwala stwierdzić, że skutek by nie nastąpił, gdyby nie podjęcie tego zachowania, to

przyjąć trzeba, że badane zachowanie podmiotu jest warunkiem koniecznym wystąpienia skutku. Prowadzi

to do wniosku, że istnieje związek przyczynowy pomiędzy tym zachowaniem a skutkiem. Jeżeli natomiast

wynik tego testu pozwala stwierdzić, że skutek i tak by zaistniał mimo wystąpienia zachowania poddanego

kauzalnemu wartościowaniu, to oznacza to, że warunkiem zaistnienia skutku nie jest badane zachowanie.

Takie stwierdzenie przesądzać ma o braku związku przyczynowego między zachowaniem a skutkiem.

Podkreślenia wymaga fakt, że test warunku koniecznego w perspektywie interesującej naukę prawa

karnego służy ustaleniu wartości kauzalnej zachowania, a nie ustaleniu czy osoba podejmująca takie

zachowanie może być uznana za sprawcę czynu zabronionego. Charakteryzując bliżej test warunku sine

qua non wypada wskazać, że polega on na operacji logicznej opartej na wnioskowaniu o powiązaniu

przyczynowym pomiędzy zjawiskami na podstawie znanej człowiekowi wiedzy kauzalnej o otaczającej go

rzeczywistości. Podstawą millowoskiej koncepcji przyczynowości jest więc wnioskowanie o zachodzących

powiązaniach przyczynowych na podstawie wcześniej zdobytej za pomocą doświadczenia wiedzy

kauzalnej o tych powiązaniach. Test warunku sine qua non sam w sobie nie niesie wartości poznawczej, nie

pozwalając na pogłębianie wiedzy na temat występujących w świecie praw przyczynowych. Test ten ma

jednak określoną wartość diagnostyczną, pozwalając, w drodze myślowej eliminacji jednego z elementów

ustalonego przebiegu przyczynowego, stwierdzić jego wartość kauzalną przez zbadanie czy w danej

sytuacji bez tego zachowania skutek również by wystąpił. Co więcej do zastosowania testu warunku sine

qua non nie tylko konieczna jest określona wiedza i doświadczenie kauzalne odnośnie powiązań

przyczynowych w otaczającej człowieka rzeczywistości, ale niezbędne jest również wcześniejsze ustalenie

występowania w sytuacji faktycznej będącej przedmiotem prawnokarnej oceny realnych oddziaływań

kauzalnych.

2) ustalenie na płaszczyźnie normatywnej powiązania pomiędzy zachowaniem sprawczym

a skutkiem przestępnym, które warunkowane jest:

a) stwierdzeniem z perspektywy ex ante, że zachowanie sprawcze w danych

okolicznościach faktycznych stanowiło naruszenie normy sankcjonowanej

zakazującej powodowanie skutku przestępnego. Podstawowym warunkiem

pociągnięcia do odpowiedzialności karnej jest więc wskazanie na bezprawność

zachowania sprawczego podjętego przez podmiot, którego odpowiedzialność karna

jest oceniana. W przypadku przestępstw materialnych, z uwagi na przedstawioną

wyżej (punkt I) specyfikę opisu znamion tego rodzaju typów, sprowadzającą się do

braku możliwości odczytania z nich wprost zachowania zakazanego lub nakazanego,

konieczne jest przeprowadzenie zabiegów zmierzających do uadekwatnienia treści

normy sankcjonowanej. Dla ustalenia czy dane zachowanie sprawcze było sprzeczne

8

z normą sankcjonowaną (bezprawne) konieczne jest każdorazowe odwołanie się do

konstrukcji reguł postępowania (ostrożności) z dobrem prawnym, które pozwalają

na ustalenie treści obowiązku prawnego w danych okolicznościach faktycznych.

Tworzone w społeczeństwie reguły postępowania w określonych sferach życia

społecznego są wyrazem akceptowanego przez społeczeństwo poziomu

niebezpieczeństwa (prawdopodobieństwa, ryzyka) wystąpienia skutku przestępnego

jakie wiążą się z podejmowaniem przez ludzi określonych aktywności. Zachowanie

odpowiadające wymaganym w danych okolicznościach regułom postępowania nie

przekracza poziomu tolerowanego przez społeczeństwo niebezpieczeństwa powstania

skutku, a zatem jest uznawane za zachowanie mieszczące się w granicach porządku

prawnego, nawet jeśli w czysto kauzalnie prowadzi do powstania negatywnych

następstw. Natomiast zachowanie naruszające wymagane w danych okolicznościach

reguły postępowania uznawane jest zaś za tworzące nieakceptowany poziom

niebezpieczeństwa spowodowania skutku przestępnego, co przekłada się na uznanie

tego typu zachowań za zachowania naruszające normę sankcjonowaną.

Niezwykle istotne jest podkreślenie, że ocena czy zachowanie narusza normę

sankcjonowaną, musi zostać przeprowadzona z perspektywy ex ante (z punktu

widzenia chwili podjęcia zachowania sprawczego). Konieczne jest więc ustalenie, że

podmiot odpowiedzialności karnej, mający możliwość rozpoznania wszystkich

elementów stanu faktycznego decydujących o stopniu prawdopodobieństwa

spowodowania przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku, podejmuje

zachowanie sprzeczne z wymaganymi w danych okolicznościach regułami

postępowania, w sytuacji w której istnieje obiektywna możliwość przewidzenia, że

przedsięwzięte przez niego zachowanie tworzy nieakceptowane społecznie

niebezpieczeństwo spowodowania skutku przestępnego.

Przykłady:

 cios nożem w rękę jest zachowaniem, które oceniając je z punktu widzenia ex ante

stwarza wysokie prawdopodobieństwo przecięcia nerwu a w konsekwencji
spowodowania skutku w postaci trwałego bezwładu ręki (tj. ciężkiego uszczerbku
na zdrowiu);

 podając lek na podwyższenie ciśnienia pacjentowi bez uprzedniego ustalenia czy

pacjent nie cierpi on na nadciśnienie jest zachowaniem, z którym łączy się
wysokie prawdopodobieństwo (niebezpieczeństwo) wystąpienia wylewu krwi do
mózgu, a w konsekwencji śmierci pacjenta;

 prowadzenie przez kierowcę samochodu z prędkością administracyjnie dozwoloną

nie stanowi naruszenia reguł postępowania z dobrem prawnym (w tym wypadku
jest zachowaniem zgodnym z zasadami bezpieczeństwa w ruchu drogowym), nie

9

tworzy zatem nieakceptowalnego społecznie stopnia niebezpieczeństwa
spowodowania skutku przestępnego w postaci wypadku komunikacyjnego, w
którym inna osoba odniesie co najmniej średni uszczerbek na zdrowiu; jeśli więc
nawet samochód kierowany przez jadącą zgodnie z zasadami bezpieczeństwa w
ruchu drogowym osobę weźmie udział w kolizji drogowej, w następstwie której
inna osoba odniesie obrażenia ciała, to z perspektywy odpowiedzialności karnej z
art. 177 k.k. tego typu zachowanie nie będzie mogło zostać uznane za bezprawne,
pomimo tego, że kierujący pojazdem w sensie czysto kauzalnym spowodował
uszczerbek na zdrowiu innej osoby;

 osoba jadąca samochodem, w którym dochodzi nagle do uszkodzenia hamulców

nie stwarza ocenianego ex ante wysokiego prawdopodobieństwa przebiegu
przyczynowego, w którym w momencie, kiedy należałoby podjąć manewr
hamowania kierowca ze względu na tę wadę nie jest już w stanie zahamować i
zatrzymać pojazdu przed obiektem znajdującym się na drodze. Natomiast
poruszanie się przez kierowcę samochodem, w sytuacji gdy jest obiektywnie
rozpoznawalne, że hamulce są w złym stanie technicznym i grożą awarią w czasie
jazdy, uznane musiałoby zostać za zachowanie sprzeczne z wymaganymi w danych
okolicznościach regułami postępowania; ex ante jest przewidywalne że kierowca
nie będzie w stanie zatrzymać się przed przeszkodą;

b) wykazanie z perspektywy ex post związku normatywnego (relacji sprawstwa),

przez przesądzenie, że stworzone przez potencjalnego sprawcę, oceniane

z perspektywy ex ante, niebezpieczeństwo spowodowania przebiegu przyczynowego

prowadzącego do skutku przestępnego związane z naruszeniem przez niego

wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania w istocie, z perspektywy

ex post, urzeczywistniło się w tym skutku. Istoty związku normatywnego należy

upatrywać w przesądzeniu, że rozpoznawalne ex ante społecznie nieakceptowane

prawdopodobieństwo spowodowania skutku przestępnego związane z naruszeniem

wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania prowadzi z perspektywy

ex post do takiego rozwinięcia się przebiegu przyczynowego, w którym

urzeczywistnia się w skutku związane z tym zachowaniem niebezpieczeństwo jego

spowodowania. Dla przypisania skutku przestępnego potencjalne niebezpieczeństwo

związane z samym faktem podjęcia bezprawnego zachowania powiązać trzeba

jeszcze z zaistnieniem tego skutku ze względu urzeczywistnienie się w nim właśnie

tego

niebezpieczeństwa, przed którym chronić miała naruszona norma

sankcjonowana.

Przesądzenie powiązania normatywnego wymaga w pierwszej kolejności

zweryfikowania tego powiązania od strony negatywnej za pomocą konstrukcji

hipotetycznego związku przyczynowego, a w drugiej kolejności wykazania, że

niebezpieczeństwo spowodowania skutku wynikające z naruszonej reguły

10

postępowania mieściło się w celu ochronnym normy.

Konstrukcja hipotetycznego związku przyczynowego opartego na zgodnym

z prawem zachowaniu alternatywnym jest wykorzystywana do weryfikacji

związku normatywnego od strony negatywnej. W istocie przesądzenie związku

normatywnego opiera się na stwierdzeniu, że podjęcie przez potencjalnego sprawcę

zachowania zgodnego z wymaganymi od niego w danych okolicznościach regułami

postępowania w świetle wiedzy i doświadczenia kauzalnego z prawdopodobieństwem

graniczącym z pewnością pozwoliłoby uniknąć wystąpienia skutku przestępnego.

Urzeczywistnienie się w skutku niebezpieczeństwa wynikającego z bezprawnego

zachowania potencjalnego sprawcy wymaga zatem porównania czy w świetle naszej

wiedzy o powiązaniach kauzalnych podjęcie zachowania zgodnego z wymaganymi w

danych okolicznościach regułami postępowania pozwoliłoby uniknąć powstania

skutku przestępnego. Przesądzenie negatywnego aspektu związku normatywnego

sprowadza się do przeprowadzenia operacji myślowej polegającej na

przeanalizowaniu

prawdopodobieństwa

uniknięcia

negatywnych

następstw

zachowania bezprawnego przez zbadanie czy w hipotetycznym przebiegu

przyczynowym, charakteryzującym się zgodnym z prawem zachowaniem

alternatywnym, skutek przestępny również miałby miejsce. Obiektywne przypisanie

skutku można przyjąć tylko wówczas, gdyby okazało się, że zachowanie przez

sprawce wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania wykluczyłoby z

prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością powstanie skutku przestępnego.

Natomiast odpada obiektywne przypisanie skutku, gdyby przeprowadzona analiza

hipotetycznego przebiegu zdarzenia wykazała, że dochowanie przez sprawce reguł

postępowania i tak nie zminimalizowałoby prawdopodobieństwa wystąpienia skutku.

Stwierdzenie biegłych, iż nie można wykluczyć wystąpienia skutku na tej drodze na

której on wystąpił nawet w sytuacji, w której kierowca zachowałby prędkość

bezpieczną, uniemożliwia przypisanie kierowcy tego skutku

(zob. wyrok SN z dnia z

dnia 8 marca 2000; III KKN 231/98; OSNKW 2000/5-6/45).

Hipotetyczny przebieg przyczynowy powinien zostać odtworzony z uwzględnieniem

wszystkich istotnych kauzalnie elementów, mającego rzeczywiście miejsce przebiegu

przyczynowego. Jedynym elementem podlegającym modyfikacji jest zastąpienie

bezprawnego zachowania potencjalnego sprawcy zgodnym z prawem zachowaniem

alternatywnym, a więc zachowaniem jakie w świetle sprzężonych z naruszoną normą

sankcjonowaną reguł postępowania było wymagane od adresata normy w danych

11

okolicznościach faktycznych. Tak dokonana modyfikacja zaistniałego stanu

faktycznego musi zostać ograniczona tylko i wyłącznie do wyeliminowania

z hipotetycznego przebiegu przyczynowego tej cechy zachowania potencjalnego

sprawcy, z którą związane jest społecznie nieakceptowane niebezpieczeństwo

spowodowania skutku przestępnego.

Jeśli bezprawne zachowanie sprawcy stanowiące element rzeczywistego przebiegu

przyczynowego, będzie zaliczane do zachowań immanentnie niebezpiecznych, to jest

takich które w świetle wymaganych w danych okolicznościach reguł postępowania

powinno zostać zaniechane, wówczas modyfikacja, polegająca na wprowadzeniu do

hipotetycznego przebiegu przyczynowego zgodnego z prawem zachowania

alternatywnego, będzie sprowadzać się do wyeliminowania całego zachowania

z kontekstu kauzalnego. Takie sytuacje nie rodzą zazwyczaj problemów z ustaleniem

wartości kauzalnej przypisywanego zachowania bezprawnego, gdyż usunięcie

z hipotetycznego przebiegu przyczynowego zachowania sprzecznego z normą

sankcjonowaną eliminuje niebezpieczeństwo spowodowania skutku przestępnego, co

w łatwy sposób przełożyć można na konstatacje, że skutek przy zgodnym z prawem

zachowaniu alternatywnym nie miałby miejsca. To zaś oznacza zweryfikowanie

istnienia od strony negatywnej związku normatywnego pomiędzy tym bezprawnym

zachowaniem a skutkiem przestępnym.

Przykład:

 Robert W. strzelił z broni palnej w Zygmunta R. Biegli stwierdzili, że przyczyną

śmierci była obrażenia wewnętrzne spowodowane przez kulę wystrzeloną z broni
przez Roberta W. Generalnie reguły postępowania związane z używaniem broni
palnej zakazują, poza zakreślonymi prawem wyjątkami, oddawania strzałów do
drugiego człowieka, jako czynności immanentnie niebezpiecznej dla życia i
zdrowia ludzkiego. Dlatego samo podjęcie tego typu zachowania, które w
świetle porządku prawnego powinno być w ogóle zaniechane, jeśli łączy się z
wystąpieniem skutku przestępnego w postaci śmierci lub uszczerbku na zdrowiu
rodzi podstawy do obiektywnego przypisania takiego skutku osobie, która
oddała strzał do ofiary. Zmodyfikowanie hipotetycznego przebiegu
przyczynowego o zgodne z prawem zachowanie Roberta W. powinno się więc
sprowadzić do uwzględnienia okoliczności, że nie oddaje on strzału do
Zygmunta R.

Znacznie większe kłopoty niesie za sobą odtworzenie hipotetycznego przebiegu

przyczynowego w przypadku zachowań modalnie niebezpiecznych, a więc takich w

których tolerowany jest społecznie pewien poziom niebezpieczeństwa spowodowania

skutku przestępnego. W tych układach sytuacyjnych zgodne z prawem zachowanie

12

alternatywne będzie polegało na podjęciu przez sprawcę danego zachowania

odpowiednio zmodyfikowanego przez jego dostosowanie do wymaganych w danych

okolicznościach reguł postępowania z dobrem prawnym. Zgodne z prawem

zachowanie alternatywne charakteryzuje się w tym wypadku tym, że jego podjęcie

niesie ze sobą niebezpieczeństwo spowodowania skutku przestępnego, ale jest to

niebezpieczeństwo mieszczące się w granicach społecznie akceptowanego ryzyka

wystąpienia skutku przestępnego.

Przykład:

 Zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym przewidują m.in. limity prędkości

bezpiecznej (np. limit 50 km/h, jeśli chodzi o poruszanie się w terenie
zabudowanym). Tym samym poruszanie się w granicach tzw. prędkości
bezpiecznej jest zachowaniem zgodnym z regułami postępowania z dobrem
prawnym. Jeśli przedmiotem oceny możliwości obiektywnego przypisania skutku
będzie stan faktyczny sprowadzający się do tego, że kierujący pojazdem poruszał
się z prędkością 70 km/h w terenie zabudowany, wówczas odtworzenie
hipotetycznego przebiegu przyczynowego przy zgodnym z prawem zachowaniu
alternatywnym, powinna sprowadzić się do ustalenia czy gdyby kierujący
poruszał się z prędkością bezpieczną (50 km/h) miałby możliwość uniknięcia
wypadku komunikacyjnego. Ustalenie, że poruszając się z prędkością bezpieczną
kierujący z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością uniknąłby wypadku
uprawnia do stwierdzenia tej przesłanki obiektywnego przypisania skutku.
Natomiast ustalenie, że nawet poruszając się z prędkością bezpieczną kierujący
pojazdem nie miał możliwości uniknąć wypadku, prowadzi do wykluczenia jego
odpowiedzialności za skutek przestępny.

Istnienie związku normatywnego powinno być ponadto zweryfikowane z punktu

widzenia tzw. celu ochronnego normy. Badanie związku normatywnego nie

powinno wyłącznie ograniczać się do weryfikacji jego istnienia od strony negatywnej

przez stwierdzenie, że zgodne z prawem zachowanie alternatywne pozwoliłoby

uniknąć skutku przestępnego, ale musi zostać uzupełnione o weryfikację bardziej

złożoną, zmierzającą do analizy powiązania normatywnego od strony pozytywnej.

Weryfikacja pozytywna sprowadza się do wykazania, że z perspektywy ex post to

właśnie w tym skutku urzeczywistniło się niebezpieczeństwo spowodowania

przebiegu przyczynowego, łączące się potencjalnie, a więc z perspektywy ex ante,

z faktem naruszenia normy sankcjonowanej. Skutek przestępny, aby na płaszczyźnie

normatywnej zostać przypisany sprawcy jako jego dzieło, musi zrealizować się

w takim przebiegu przyczynowym, przed którego wystąpieniem miała chronić

naruszona przez sprawcę reguła postępowania. Pozytywna weryfikacja powiązania

normatywnego powinna się sprowadzać do zbadania czy naruszona norma

13

postępowania wymagana od potencjalnego sprawcy w danych okolicznościach miała

za cel chronić przed urzeczywistnieniem się skutku przestępnego w takim przebiegu

przyczynowym jaki rzeczywiście miał miejsce. Jeśli ciążący na jednostce obowiązek

zachowania się zgodnie z określoną regułą postępowania co prawda pozwoliłby

skutku przestępnego uniknąć, ale ustanowienie tej reguły postępowania miało służyć

ochronie dobra prawnego przed jego naruszeniami w innym przebiegu kauzalnym niż

ten który w danym stanie faktycznym wystąpił, wówczas wykluczyć należy istnienie

związku normatywnego z uwagi na fakt, że w skutku nie urzeczywistniło się to

niebezpieczeństwo przed którym chronić miała naruszona reguła postępowania.

Przykład:

 Zasada bezpieczeństwa w ruchu drogowym zakazująca przekraczania

wymaganej w danych okolicznościach prędkości ma zabezpieczać dobra prawne
uczestników ruchu przed ich naruszeniem spowodowanym niemożliwością
zatrzymania się przez kierowcę w określonej odległości przed przeszkodą.
Z uwagi na tak określony cel naruszanej reguły postępowania nie ma możliwości
przypisania skutku opisanego w art. 177 k.k. kierowcy, który doprowadził do
wypadku komunikacyjnego przekraczając prędkość dozwoloną, pomimo
przesądzenia, że zachowanie prędkości wymaganej umożliwiłoby zatrzymanie
się przed przeszkodą, jeśli zostanie jednocześnie ustalone, że brak możliwości
zatrzymania się był wynikiem uszkodzenia układu hamulcowego, który mógł się
ujawnić dopiero po przekroczeniu dozwolonej prędkości. Zakaz przekraczania
prędkości bezpiecznej nie chroni przed możliwością ujawnienia się wad
technicznych pojazdu, więc wystąpienie skutku ze względu na wystąpienie takiej
wady nie może zostać przypisane.

 Wykluczyć należałoby przypisanie skutku śmiertelnego osobie strzelającej do

ofiary i powodującej jedynie niegroźne zranienie, jeśli do zgonu ofiary doszłoby
na skutek zawału serca wywołanego stresem związanym z zamachem na jej
życie. Sprzężona z normą sankcjonowaną, zakazującą zabijania człowieka,
reguła postępowania, zakazująca oddawania strzału z broni palnej do
człowieka, nie chroni bowiem przed zajściem skutku przestępnego z uwagi na
zawał serca jakiego doznaje ofiara w czasie zamachu.

IV. Model obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach materialnych

(skutkowych) dokonanych przez zaniechanie:

Zaniechanie na gruncie prawa karnego jest rozumiane jako zachowanie człowieka

charakteryzujące się brakiem określonych ruchów w spodziewanym przez prawo kierunku

w sytuacji możliwości podjęcia nakazanego działania. Pojęcie zaniechania definiowane jest

więc przez dwa zasadnicze elementy jakimi są sfera możliwości działania oraz sfera

powinności działania. Zaniechanie nie postrzega się w perspektywie bezczynności (czystego

zaniechania), ale jako „bezczynność kierunkową”, a więc brak ruchu w nakazanym przez

14

prawo kierunku. W świetle prawnokarnej oceny nie jest więc interesujące co robił sprawca

w chwili, gdy skierowana do niego norma sankcjonowana nakazywała mu podjąć określone

zachowanie, ale interesujące jest tylko to, że nie podjął w sposób należyty zachowania

leżącego w granicach jego obowiązku.

Dla przypisania skutku przy przestępstwach z zaniechania konieczne jest wykazanie

wyłącznie powiązania normatywnego. Zaniechanie rozumiane jako brak ruchu w

nakazanym przez prawo kierunku nie pozostaje nigdy w związku przyczynowym ze skutkiem

przestępnym, gdyż pomiędzy zachowaniem w formie zaniechania a skutkiem przestępnym w

sensie czysto ontologicznym nie zachodzą żadne oddziaływania energetyczne lub

informacyjne, które są warunkiem mówienia o związku przyczynowym (odrzucenie

koncepcji przyczynowości zaniechania).

Obiektywne przypisanie skutku w wypadku przestępstw materialnych z zaniechania

sprowadza się do wykazania na płaszczyźnie normatywnej, że:

1) sprawca jest gwarantem nienastąpienia skutku przestępnego, a więc należy do kręgu

podmiotów odpowiedzialnych za przestępstwo materialne popełnione przez zaniechanie z

uwagi na to, że ciąży na nim szczególny i prawny obowiązek zapobieżenia skutkowi

przestępnemu.

Podstawową cechą odróżniającą od siebie kategorię przestępstw materialnych z działania

i przestępstw materialnych dokonanych przez zaniechanie jest podmiotowe zawężenie

podstaw odpowiedzialności karnej w wypadku przestępstw materialnych z

zaniechania. O ile zasadą jest powszechny charakter przestępstw materialnych

z działania, o tyle przestępstwa materialne z zaniechania mają charakter przestępstw

indywidualnych. Wymaga to oczywiście wskazania przesłanek podmiotowego zawężenia

zakresu typów skutkowych dokonanych przez zaniechanie. Ustawowe przesłanki takiego

zawężenia zostały w obecnie uregulowana w art. 2 k.k. przez wskazanie na szczególny

i prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi ciążący na sprawcy przestępstwa

materialnego. Podmiot odpowiadający za przestępstwo materialne z zaniechania

tradycyjnie już określany jest jako gwarant nienastąpienia skutku.

Szczególny charakter obowiązku zapobieżenia skutkowi zdefiniować można przez

wyznaczenie stosunku adresata normy sankcjonowanej nakazującej zapobieganie

skutkowi przestępnemu do chronionego dobra prawnego. Szczególnym jest taki

obowiązek, który nakłada na jednostkę, z uwagi na jej stosunek do dobra prawnego,

15

obowiązek zapobieżenia skutkowi przestępnemu. Istnienie szczególnego obowiązku

podmiotu do ochrony danego dobra prawnego wynika więc z pewnych kulturowych

wzorców postępowania, związanych z tym kim jednostka jest w stosunku do dobra, co

jednostka wcześniej wobec dobra uczyniła, albo co jednostka jest zobowiązana czynić

w razie powstania niebezpieczeństwa dla dobra. Dla analizy pojęcia szczególnego

charakteru obowiązku wydaje się być przydatna tzw. materialna nauka o źródłach

obowiązku gwaranta, sprowadzająca się do określenia kręgu osób podmiotowo

odpowiedzialnych za przestępstwa materialne z zaniechania przez określenie ich

stosunku do dobra prawnego. Szczególny charakter obowiązku gwaranta może mieć

różny zakres w zależności od tego czy:

a) wynika

z obowiązku

ochrony danego dobra przed wszelkimi źródłami

niebezpieczeństwa mu zagrażającego (obowiązek opieki ciążący na tzw. gwarantach

ochrony), np. matka mająca obowiązek sprawowania opieki nad dzieckiem;

b) wynika z obowiązku ochrony wszelkich dóbr prawnych przed zagrożeniem

wynikającym z określonego źródła niebezpieczeństwa (obowiązek zabezpieczenia

ciążący na tzw. gwarantach nadzoru), np. właściciel psa ma obowiązek chronić inne

osoby przed zagrożeniem ze strony zwierzęcia;

c) wynika z obowiązku ochrony określonych dóbr prawnych przez niebezpieczeństwem

wynikającym z określonego źródła niebezpieczeństwa, np. osoba zobowiązana do

czuwania nad higieną i bezpieczeństwem pracy pracowników;

Prawny charakter obowiązku zapobieżenia skutkowi sprowadza się do wymogu

wskazania w systemie prawa podstaw do uznawania, że podmiot jest szczególnie

zobowiązany chronić dane dobro prawne lub chronić przed określonym źródłem

zagrożenia. Chodzi więc o przełożenie społecznego przekonania o ciążącym na danym

podmiocie obowiązku zapobiegania skutkowi przestępnemu, z uwagi na jego szczególny

stosunek do chronionego dobra prawnego, na sferę obowiązku prawnego. Uzależnienie

w art. 2 k.k. odpowiedzialności karnej za przestępstwo popełnione przez zaniechanie od

prawego charakteru obowiązku gwarancyjnego wymusza wskazanie źródła takiego

obowiązku. Problematyka źródeł obowiązku gwaranta ujmowana jest w ramach tzw.

formalnej nauki o źródłach obowiązku gwaranta, próbującej wyprowadzić

z obowiązującego systemu prawa podstawy do obciążenia jednostki obowiązkiem

zapobieżenia skutkowi. Tradycyjnie wymienia się triadę formalnych źródeł obowiązku

gwaranta:

16

a) obowiązek

zapobieżenia skutkowi wynikać może wprost z powszechnie

obowiązujących źródeł prawa (przede wszystkim z ustawy) albo z orzeczeń

działających na podstawie i w zgodzie z obowiązującym prawem organów sądowych

lub administracyjnych. W praktyce rzadko kiedy ustawowy obowiązek zapobieżenia

skutkowi jest wprost wyrażony w przepisach prawa, ale przepisy prawa mogą

stanowić podstawę do interpretowania zakresu i treści takiego obowiązku. Jako

typowe przykłady ustawowego źródła obowiązku gwaranta wskazuje się obowiązek

rodziców wobec dzieci, wzajemny obowiązek małżonków.

b) dobrowolne przyjęcie na siebie obowiązku gwaranta, które z reguły utożsamia się

z zawarciem przez gwaranta zobowiązania umownego, powołaniem go na stanowisko

aktem mianowania, powołaniem do służby lub wykonywaniem przez osobę cudzych

spraw bez zlecenia (negotiorum gestio). Zwraca się jednak równocześnie uwagę, że

nie powinno się traktować dobrowolnego przejęcia na siebie obowiązków gwaranta

w kategoriach ważności umowy cywilnoprawnej, a raczej należy badać faktyczne

podjęcie przez daną osobę obowiązków gwaranta przez określone zachowanie się.

c) uprzednie działanie sprawcy, tworzące źródło niebezpieczeństwa dla chronionego

dobra prawnego. Przyjmuje się, iż zachowanie jednostki sprowadzające

niebezpieczeństwo dla dobra prawnego zobowiązuje do podjęcia czynności

uchylających takie zagrożenie, co wynikać ma z art. 439 k.c., z wcześniejszego

naruszenia zasad ostrożności, lub z ogólnych zasad prawa. Sprowadzenie więc

niebezpieczeństwa czyni daną osobę gwarantem uchylenia takiego zagrożenia, a

w razie urzeczywistnienia się niebezpieczeństwa w skutku rodzi odpowiedzialność za

przestępstwo materialne dokonane przez zaniechanie.

2) ustalenie powiązania pomiędzy zachowaniem sprawczym a skutkiem przestępnym, które

warunkowane jest:

a) stwierdzeniem z perspektywy ex ante, że zachowanie sprawcze w danych

okolicznościach faktycznych stanowiło naruszenie normy sankcjonowanej

nakazującej zapobieganie skutkowi przestępnemu (stanowiło niewykonanie

ciążącego na sprawcy obowiązku gwaranta). W wypadku przestępstw materialnych

popełnionych przez zaniechanie charakterystyka normy sankcjonowanej sprowadza

się do przełamania nakazu podjęcia określonego zachowania przez gwaranta

nienastąpienia skutku. Bezprawny charakter będzie miało więc zachowanie, które

charakteryzuje się naruszeniem reguł postępowania z dobrem prawnym przez

17

niepodjęcie wymaganego w danych okolicznościach zachowania, które w świetle

wiedzy kauzalnej pozwoliłoby zapobiec skutkowi przestępnemu. Nieakceptowane

społecznie niebezpieczeństwo powstania skutku przestępnego wiąże się w przypadku

przestępstw z zaniechania nie tyle ze stworzeniem lub pogłębieniem stanu

niebezpieczeństwa dla chronionego dobra prawnego, ale z faktem że na gwarancie

nienastąpienia skutku ciąży obowiązek uchylenia zagrożenia dla dobra prawnego,

czego ten zaniechał. W świetle kryteriów normatywnych również fakt nieodwrócenia

zagrożenia dla dobra prawnego przez osobę do tego zobowiązaną może być

traktowany jako zachowanie bezprawne.

W perspektywie badania czy doszło do naruszenia normy sankcjonowanej nakazującej

zapobiegać skutkowi przestępnemu zwrócić należy dodatkowo uwagę na następujące

kwestie:

i.

aktualizacja ciążącego na sprawcy obowiązku gwaranta, a więc ustalenie, że

w konkretnej sytuacji faktycznej osoba będącą gwarantem nienastąpienia skutku

była w świetle obowiązującej jej normy sankcjonowanej zobowiązana do

podjęcia zachowania nakazanego, które w perspektywie wymaganych reguł

postępowania miałoby zapobiec skutkowi przestępnemu.

Przykład:
 rodzice są gwarantami dla dóbr prawnych jakimi są życie i zdrowie ich

dzieci, co nie oznacza, że ich obowiązek gwaranta jest cały czas
zaktualizowany; rodzice oddając dzieci pod opiekę osobom kompetentnym
(np. opiekunce do dziecka, wychowawczyni w przedszkolu) nie będą
odpowiadać za uszczerbki na tych dobrach, gdyż w momencie powstania
skutku nie byli oni zobowiązani do opieki nad dziećmi; swój obowiązek
gwarancyjny rodzice spełniają zapewniając dzieciom odpowiednią opiekę;

 w wypadkach, w których obowiązek gwarancyjny ma charakter czasowy i

przejściowy (np. opiekunka zobowiązuje się na podstawie umowy o pracę do
zajmowania się dzieckiem) wówczas aktualizacja obowiązków gwaranta
następuje z momentem faktycznego podjęcia się opieki nad dzieckiem
(obowiązek gwarancyjny nie powstaje w sytuacji, gdy pomimo umowy
opiekunka nie stawi się do pracy i nie podejmie opieki nad dzieckiem);
obowiązek gwarancyjny ustaje zaś w momencie kiedy gwarant w świetle
przyjętych reguł postępowania podejmie czynności zabezpieczające dobro
prawne (np. opiekunka w chwili upływu czasu na jaki w świetle umowy
objęła opiekę nad dzieckiem nie może pozostawić go w domu bez opieki
licząc, że rodzice zaraz wrócą, z obowiązku gwarancyjnego może zwolnić się
tylko oddając dziecko pod kompetentną opiekę);

ii.

obiektywna przewidywalność powstania skutku przestępnego – obowiązek

działania nie powstaje w tych sytuacjach faktycznych, w których nie jest

18

obiektywnie przewidywalna możliwość powstania przebiegu przyczynowego

prowadzącego do skutku przestępnego; nie powstaje nakaz podjęcia działań

zapobiegających powstaniu skutku przestępnego, gdy osoba, charakteryzująca

się cechami modelowego obywatela, znajdująca się na miejscu gwaranta

i dysponująca takim zakresem wiedzy na temat okoliczności faktycznych, jaki

był w danej sytuacji faktycznej obiektywnie dostępny, nie miałaby możliwości

rozpoznania niebezpieczeństwa powstania skutku przestępnego;

Przykład:
 nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta

lekarzowi, który ograniczył się do opatrzenia rany nieprzytomnemu
pacjentowi choremu na hemofilię, nie zastosowawszy leków
przyspieszających krzepnięcie krwi, co ostatecznie doprowadziło do
wykrwawienia pacjenta; brak możliwości przewidzenia, że pacjent jest
chory na rzadką chorobę jaką jest hemofilia wyklucza przyjęcie, że w tej
sytuacji faktycznej do lekarza był kierowany nakaz podania leków
wspomagających krzepnięcie krwi;

iii.

istnienie zachowanie umożliwiające gwarantowi zapobieżenie skutkowi

przestępnemu – w danej sytuacji faktycznej musi w ogóle istnieć możliwość

podjęcia zachowania, które pozwoliłoby w świetle wiedzy na temat przebiegów

kauzalnych zapobiec powstaniu skutku przestępnego; jeśli w danej sytuacji

faktycznej gwarant nie ma obiektywnej możliwości podjęcia żadnego działania

zapobiegającego skutkowi, wówczas nakaz działania nie powstaje; przy czym

nie da się wykluczyć odpowiedzialności karnej za tzw. zachowanie na przedpolu

czynu zabronionego, związane z brakiem zapewnienia sobie możliwości

realizacji obowiązku w chwili aktualizacji obowiązku działania;

Przykład:
 nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta lekarzowi,

który w ciężkim przypadku nie przeprowadził operacji ratującej życie z
uwagi na fakt, że w szpitalu nie było sprzętu koniecznego do
przeprowadzenia takiej operacji;

 jeżeli lekarz pogotowia, nie zadbał o to, aby w karetce znajdował się sprawny

sprzęt reanimacyjny, umożliwiający mu przeprowadzenie nakazanej regułami
sztuki lekarskiej akcji ratowniczej, to przypisana mu może zostać
odpowiedzialność za śmieć pacjenta, jeśli zostanie ustalone, że sprawny
sprzęt z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością pozwoliłby
przywrócić prace serca; podstawą odpowiedzialności będzie w tym wypadku
tzw. zachowanie na przedpolu czynu zabronionego, polegające na wyjechaniu
do akcji ratowniczej bez sprawnego sprzętu, pomimo tego, że to właśnie na
lekarzu istniał obowiązek sprawdzenia czy sprzęt ten działa prawidłowo;

19

b) wykazanie z perspektywy ex post związku normatywnego (relacji sprawstwa),

pomiędzy nie wykonaniem przez gwaranta zachowania nakazanego, a skutkiem

przestępnym. Podobnie jak w wypadku przestępstw materialnych z działania, tak w

wypadku przestępstw materialnych z zaniechania wykazanie związku normatywnego

polega na wykorzystaniu konstrukcji przyczynowości hipotetycznej zgodnego z

prawem zachowania alternatywnego oraz zbadaniu czy podjęcie nakazanego

zachowania miało na celu zapobiec urzeczywistnieniu się w skutku

niebezpieczeństwa w tym przebiegu przyczynowym, w którym on rzeczywiście

wystąpił.

Konstrukcja przyczynowości hipotetycznej zgodnego z prawem zachowania

alternatywnego w wypadku zaniechania sprowadza się do modyfikacji

rzeczywiście zaistniałego przebiegu przyczynowego, który doprowadził do skutku

przestępnego, o element podjęcia przez gwaranta oczekiwanego od niego w świetle

porządku prawnego zachowania nakazanego, a więc zgodnego z wymaganymi od

niego w danych okolicznościach regułami postępowania. Obiektywne przypisanie

skutku jest możliwe jeśli ustali się z prawdopodobieństwem graniczącym z

pewnością, że zrealizowanie przez gwaranta ciążącego na nim obowiązku działania

pozwoliłoby zapobiec skutkowi. Obiektywne przypisanie skutku jest natomiast

wykluczone, jeśli ustali się, że zrealizowanie przez gwaranta ciążącego na nim

obowiązku działania nie pozwoliłoby z prawdopodobieństwem graniczącym z

pewnością zapobiec skutkowi przestępnemu.

Przykład:

 kontroler ruchu kolejowego przez nieuwagę zapomniał włączyć sygnalizacji

świetlnej nakazującej maszyniście jednego z pociągów wjechać na tory, co
doprowadziło do tego, że doszło do czołowego zderzenia dwóch jadących z
przeciwnych kierunków pociągów; badając powiązanie normatywne pomiędzy
bezprawnym zachowaniem kontrolera (nie włączeniem sygnalizacji) a skutkiem
(śmierć pasażerów pociągu) należy zbadać czy modyfikacja hipotetycznego
przebiegu przyczynowego o zgodne z prawem zachowanie alternatywne
kontrolera pozwoliłoby uniknąć skutku; w tym świetle z prawdopodobieństwem
graniczącym z pewnością można stwierdzić, że gdyby kontroler zrealizował
kierowany do niego nakaz włączenia sygnalizacji świetlnej, wówczas dwa pociągi
nie znalazłyby się na jednym torze i nie doszłoby do zderzenia skutkującego
śmiercią pasażerów;

 nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta lekarzowi,

który zaniechał przeprowadzenia operacji ratującej życie, jeśli na podstawie opinii
biegłych zostanie ustalone, że pacjent w momencie, w którym znalazł się on pod
opieką lekarza znajdował się w tak ciężkim stanie, że jego życia nie dało się

20

uratować; uwzględniając opinię biegłych modyfikacja hipotetycznego przebiegu
przyczynowego o zgodne z prawem zachowanie lekarza prowadzi do wniosku, że
nawet przeprowadzenie operacji ratującej życie nie pozwoliłoby w tym wypadku
zapobiec skutkowi;

V. Negatywne przesłanki obiektywnego przypisania skutku

Pojęcie negatywnych przesłanek przypisania skutku obejmuje kategorię przypadków, w

których wyłączenie odpowiedzialności karnej za skutek przestępny wydaje się konieczne ze

względów kryminalno – politycznych, pomimo przesądzenia możliwości jego przypisania,

czy to w przypadku przestępstw materialnych z działania czy też przestępstw materialnych z

zaniechania, na podstawie wyżej wskazanych pozytywnych przesłanek przypisania skutku.

Wyróżnienie negatywnych przesłanek przypisania skutku uzasadnić można następującymi

względami kryminalno – politycznymi:

a) zasadą ponoszenia odpowiedzialności karnej wyłącznie za następstwa własnych czynów;

tymczasem w wielu przypadkach powstanie skutku przestępnego jest uzależnione od

skumulowania się niebezpieczeństwa związanego z bezprawnym zachowaniem więcej niż

jednej osoby, przy czym skutek nie powstałby w ogóle lub miałby inną postać, gdyby nie

suma niebezpieczeństwa wynikająca z tych bezprawnych zachowań;

b) autonomicznym charakterem decyzji jednostki co do możliwości potencjalnego

naruszenia jej dóbr prawnych o charakterze indywidualnym (szczególnie jeśli w świetle

porządku prawnego może nimi rozporządzać, np. możliwość wyrażenia zgody na podjęcie

zachowań mogących skutkować uszczerbkiem na zdrowiu czy zniszczeniem ich rzeczy).

Do negatywnych przesłanek przypisania skutku można zaliczyć:

1) Samonarażenie się pokrzywdzonego to kategoria sytuacji faktycznych, w których

statyczne niebezpieczeństwo stworzone przez bezprawne zachowanie potencjalnego

sprawcy urzeczywistnia się w skutku również ze względu na autonomiczne zachowanie się

ofiary, bez którego to zachowania niebezpieczeństwo stworzone przez potencjalnego

sprawcę nie urzeczywistniłoby się w skutku, albo urzeczywistniłoby się w skutku o innej

postaci. Jako przykłady uzasadniające wykluczenie przypisania skutku przestępnego

z uwagi na autonomię ofiary typowo wskazywane są te sytuacje faktyczne, w których

bezprawne zachowanie potencjalnego sprawcy powoduje już skonkretyzowane

i obiektywnie rozpoznawalne dla pokrzywdzonego statyczne niebezpieczeństwo powstania

skutku przestępnego, a jego urzeczywistnienie się jest uzależnione od autonomicznego

21

zachowania pokrzywdzonego, który podejmuje decyzję o zachowaniu niemieszczącym się

w społecznych standardach postępowania w tego typu sytuacjach. Istotne jest tu

stwierdzenie, że pokrzywdzony pomimo obiektywnie rozpoznawalnej sytuacji

zaktualizowanego i skonkretyzowanego niebezpieczeństwa dla swoich dóbr prawnych

podejmuje zachowanie zwiększające niebezpieczeństwo dla tego dobra lub wręcz

zachowanie przesądzające o urzeczywistnieniu się w skutku niebezpieczeństwa

wywołanego przez potencjalnego sprawcę.

Przykład:

 Wykluczyć należy przypisanie odpowiedzialności karnej za skutek śmiertelny osobie

która postrzeliła ofiarę z broni palnej, a ta ostatnia umarła z wykrwawienia, jeśli do
zgonu doszło z uwagi na to, że ofiara z przyczyn religijnych odmówiła zgody na
transfuzję krwi.

 Wątpliwe jest przypisanie odpowiedzialności karnej za skutek śmiertelny dealerowi,

który dostarczył narkotyk osobie dorosłej, która następnie przedawkowała.

 Wątpliwe jest przypisanie odpowiedzialności karnej za uszczerbek na zdrowiu, który

wystąpił u partnera seksualnego osoby zarażonej wirusem HIV, o ile tylko taki partner
wiedział, że współżyje z nosicielem.

2) Włączenie do cudzego zakresu odpowiedzialności to kategoria sytuacji faktycznych

opierających się na postulacie uwzględnienia w zakresie przypisania skutku potencjalnemu

sprawcy przypadków przejęcia odpowiedzialności za skutek przestępny przez obiektywnie

nieprawidłowo zachowującą się osobę trzecią, do której zakresu odpowiedzialności

(przede wszystkim zawodowej) należało uchylenie niebezpieczeństwa dla dobra prawnego.

Wykluczenie skutku przestępnego potencjalnego sprawcy, którego zachowanie stanowi

źródło niebezpieczeństwa dla dobra prawnego i ostatecznie urzeczywistnia się w skutku,

powinno zostać wyłączone w tych wszystkich wypadkach, w których zgodne

z wymaganymi regułami postępowania zachowanie osoby trzeciej, do której obowiązków

należy uchylanie tego typu zagrożeń, z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością

pozwoliłoby uniknąć skutku przestępnego.

Przykład:

 Wykluczyć należy przypisanie odpowiedzialności karnej za skutek śmiertelny osobie

która postrzeliła ofiarę z broni palnej, a ta ostatnia umarła z wykrwawienia, jeśli
zostanie ustalone, że lekarz przeprowadzający operację ratującą życie popełnił błąd
medyczny niewłaściwie tamując krwawienie, przy jednoczesnej wiedzy, że właściwe
przeprowadzenie operacji z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością
pozwoliłoby uratować rannemu życie.