Maria Baścik

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

I w naszych górach wody tryskają,

Co niemoc leczą, kraj wzbogacają

Józef Dietl (1858)

Wstęp

Okolice Krakowa są bardzo atrakcyjne zarówno pod względem przyrodniczym,

jak i kulturowym. Niebagatelną rolę w kształtowaniu krajobrazu odgrywają źródła,

abiotyczne elementy środowiska przyrodniczego, których zróżnicowanie pod względem

wydajności, formy i sposobu wypływu jest wynikiem określonych warunków istniejących

na danym obszarze – przede wszystkim bardzo urozmaiconej budowy geologicznej,

rzeźby oraz mezoklimatu. Cechy wód źródlanych mogą świadczyć o typie zbiornika wód

podziemnych, wielkości zasilania, czasie krążenia wody w podłożu skalnym. Źródła

dają początek rzekom – jednym z najważniejszych „rzeźbiarzy” powierzchni Ziemi.

Pytanie o genezę tego zjawiska od wieków nurtowało badaczy i filozofów. Od teo-

rii króla Salomona (X w. p.n.e.), który za początek wszystkich wód uznawał morze,

poprzez przeświadczenie Arystotelesa (IV w. p.n.e.) o skraplaniu się pary wodnej

w podziemiach, do pluwialnej teorii pochodzenia wód podziemnych Witruwiusza

(początek n.e). Prawidłowe wyjaśnienie pochodzenia wód podziemnych i źródeł przy-

pisuje się Edme Mariotte’owi (1629–1684), który uznał, że opady deszczu wsiąkają

w grunt, gromadzą się w postaci wody podziemnej w warstwie wodonośnej ponad

warstwą nieprzepuszczalną i wypływają w miejscu przecięcia warstwy wodonośnej

przez powierzchnię terenu (Baścik, Chełmicki 2002).

Przyrodniczymi cechami źródeł zajmuje się wyodrębniona z hydrologii i hydro-

geologii – krenologia. Badania geograficzne mają na celu określenie przyrodniczych

warunków występowania źródeł: formy, miejsca i sposobu wypływu, określenia ich

wydajności oraz fizyko-chemicznych właściwości.

Tu wszystko jest Polską...

Eseje krajoznawcze o Krakowie i Małopolsce

Wyd. Oddział Krakowski PTTK im. ks. Karola Wojtyły.

Kraków 2009, s. 27–40

28

Maria Baścik

Źródło – obiekt badań

Ze względu na wielorakie znaczenie źródła stanowią atrakcyjny obiekt zaintereso-

wania specjalistów różnych dyscyplin nauk zarówno przyrodniczych, inżynierskich, jak

i humanistycznych. Najliczniejsze prace dotyczące źródeł okolic Krakowa, a przede

wszystkim wypływów terenów wyżynnych, położonych na północ od Krakowa, powsta-

wały od początku XIX w. Wcześniej były to tylko prace przyczynkowe. Informacje

o źródłach przedstawione przez Wincentego Pola – pioniera geografii krakowskiej

– zawarte m.in. w „Hydrografii” (1875) oraz w „Obrazach z życia i natury” (1869),

mają charakter opisowy. Nie pozbawione są jednak danych o liczbie źródeł dających

początek głównym rzekom oraz o ich położeniu nad poziomem morza (wysokość

określał w stopach paryskich).

W 2. połowie XIX w. bardzo powszechne były badania źródeł pod względem składu

chemicznego wód, m.in. badania T. Torosiewicza (1849). E. Czyrniańskiego (1860),

W. Szajnochy (1891), K. Olszewskiego (1884). Miały one charakter praktyczny, zmie-

rzały bowiem do zlokalizowania występowania wód mineralnych dla celów leczniczych,

a w dalszej kolejności – do tworzenia uzdrowisk w oparciu o zbadane zdroje. Pod

koniec XIX w. S. Zaręczny w objaśnieniach do „Atlasu geologicznego Galicji” (1894)

opisał utwory wodonośne zasilające ważniejsze źródła południowej części Wyżyny

Krakowsko-Częstochowskiej. W „Ziemi” – czasopiśmie Polskiego Towarzystwa Kra-

joznawczego, wydawanym w latach 1910–1950, opublikowano opracowanie P. Prze-

smyckiego pt. „Źródła ginące w piaskach olkuskich” (1913), a w 1921 r., na łamach

„Przeglądu Górniczo-Hutniczego” ukazał się artykuł tego samego autora pt. „Źródła

rzeki Białej i Szreniawy”.

Ludomir Sawicki, prekursor nowoczesnej geografii na Uniwersytecie Jagielloń-

skim, na początku XX w. badał źródła Wyżyny Śląsko-Krakowskiej koło Strzemieszyc,

Sławkowa, Okradzionowa i Ogrodzieńca. Opisał źródła gruzowe, drenujące wierzchnie

pokrywy masywów krasowych. Interesował się możliwościami wykorzystania źródeł

krasowych południowej części Królestwa Kongresowego dla zaopatrzenia miejscowości

w wodę pitną. Jego propozycje ujęcia wybranych źródeł do celów gospodarczych zostały

w części zrealizowane (Baścik, Chełmicki 2006).

Pod koniec lat 50. XX w. przeprowadzono pomiary wydajności ok. 50 źródeł

w Dolinach Prądnika i Sąspowskiej (Alexandowicz, Wilk 1962). W latach 60. badania

wydajności wszystkich źródeł doliny Prądnika i jej sąsiedztwa wykonane zostały przez

Instytut Geologiczny, Oddział Górnośląski w Sosnowcu oraz przez Przedsiębiorstwo

Hydrogeologiczne w Krakowie. Lata 70. – to badania H. Czarneckiej dotyczące roz-

mieszczenia źródeł na Wyżynie Małopolskiej (1973) oraz ich reżimu (1975), a przede

wszystkim badania źródeł Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, które dopro-

wadziły do sporządzenia dokumentacji około 300 źródeł (Dynowska 1983), określenia

ich położenia, opisu wypływu, pomiaru (lub szacunku) wydajności oraz dokumentacji

fotograficznej. Analogiczne badania przeprowadzono w tym terenie ponad 25 lat

później (Chełmicki red. 2001). Badania wód źródlanych w zlewniach Prądnika, Dłubni

i Szreniawy pod względem ich składu chemicznego prowadził J. Siwek (2004).

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

29

Źródło – element naturalnego krajobrazu

Okolice Krakowa są bardzo zróżnicowane pod względem hydrogeologicznym

oraz geomorfologicznym. Na relatywnie niewielkim obszarze styka się kilka bardzo

odmiennych jednostek fizycznogeograficznych: Wyżyna Śląsko-Krakowska i Wyżyna

Małopolska, które wchodzą w skład monokliny Śląsko-Krakowskiej, Północne Pod-

karpacie (z Doliną Wisły) oraz Zewnętrzne Karpaty Fliszowe (z Pogórzem Wielickim)

(Kondracki 2000). Decydujące znaczenie dla warunków hydrogeologicznych Wyżyn

mają jurajskie wapienie skaliste i płytowe oraz margle kredowe, w dolinie Wisły – utwory

czwartorzędowe, a na Pogórzu Karpackim – wodonośne piaskowce.

Ze względu na różnorodność form, źródło stano i atrakcyjny, dynamiczny element

naturalnego krajobrazu okolic Krakowa. Na Wyżynie – ze względu na szczelinowy typ

krążenia wody w jurajskich i kredowych wapieniach i marglach – większość źródeł wy-

stępuje w dnach dolin, i ma charakter wywierzysk, zwykle o dużej wydajności. Pojęcie

„wywierzyska” wprowadził do literatury geolog Ludwik Zejszner; miało ono oznaczać

wodę wywierającą spod skały. Dotyczyło to wprawdzie konkretnego źródła w Tatrach, ale

nazwa ta przyjęła się dla wszystkich wydajnych źródeł krasowych, również na Wyżynie

Krakowsko-Częstochowskiej. Wydajność największych źródeł przekracza tu nawet

100 dm

3

/s. Często występują tu źródła skalne, wypływające w strefach uskokowych.

Szczególnie interesujące ze względu na walory krajobrazowe są źródła podzboczowe,

zlokalizowane w sąsiedztwie wapiennych form skalnych lub naturalnych odsłonięć

geologicznych, na przykład źródła

w Brzoskwini i w Mnikowie (Przy-

rzecze Wisły) (ryc. 1), w Wielkano-

cy (zlewnia Szreniawy), czy źródło

Szklarki w Jerzmanowicach (zlewnia

Rudawy). W źródłach korytowych

– charakterystyczne jest pulsowanie

wody, która tworzy w obrębie osa-

dów rzecznych wyraźne podwodne

„wulkaniki”. Bardzo wyrazistym ele-

mentem krajobrazu Wyżyny są źródła

wypływające w obrębie rozległych

i głębokich mis; woda wypełniająca te

zagłębienia odznacza się często efek-

townym, błękitnym lub szmaragdo-

wym zabarwieniem, co jest związane

z obecnością koloidów (Baścik 2003).

W Sułkowicach w zlewni Dłubni,

wskutek erozji wstecznej źródła na-

stąpiło silne cofnięcie wypływu wody

w strome zbocze, a poniżej powstała

głęboko wcięta misa o szerokości ok.

12 m (Dynowska 1983).

Ryc. 1. Źródło „Maryli” w Mnikowie (Przyrzecze

Wisły) – pomnik przyrody od 2002 r. Fot. M. Baścik

30

Maria Baścik

Na terenach położonych w dolinie Wisły, występują źródła znacznie mniej wydaj-

ne, wypływające z pokryw czwartorzędowych. Źródła pogórskie – to głównie wypływy

warstwowe, powstałe w miejscach, gdzie warstwa wodonośna jest rozcięta przez

powierzchnię terenu. Ich wydajność jest na ogół niewielka, i zależy w dużej mierze

od przepuszczalności warstw wodonośnych. Większa jest natomiast różnorodność

form występowania źródeł w zależności od położenia; od grzbietowych, stokowych,

zboczowych, podzboczowych, po źródła terasowe, przykorytowe. Częstym typem

wypływu są w tym terenie wycieki, tj. wypływy wody wzdłuż linii, z naciętej warstwy

wodonośnej. Charakterystycznym dla terenów fliszowych typem wypływu są również

młaki, odznaczające się występowaniem wody w obrębie zatorfionej lub zabagnionej

powierzchni – zazwyczaj na spłaszczeniu terenu. Woda gruntowa przenika przez drobną

zwietrzelinę, najczęściej porośniętą roślinnością higrofilną.

Źródło – element infrastruktury gospodarczej

Źródło często stanowi podstawę gospodarki człowieka na danym terenie, będąc

zarazem świadectwem antropogenicznych przeobrażeń środowiska. W coraz większym

bowiem stopniu o charakterze i funkcjonowaniu wypływów decyduje człowiek i jego

działalność w środowisku. Użytkowanie źródeł – szczególnie na obszarach wyżynnych

– było najwcześniejszą i najtrwalszą formą zaopatrywania się ludności w wodę, dlatego

też odgrywały one ważną rolę w powstawaniu pierwotnej sieci osadniczej. Przykładem

dominującej roli źródeł w osadnictwie na Wyżynie jest Dolina Prądnika. Przez wieki

były one jedynym sposobem zaopatrzenia ludności w wodę pitną i dla potrzeb gospo-

darczych. Pierwsze studnie na Wyżynie pojawiły się dopiero z początkiem XX w., a w

latach 70. XX w. zaczął się intensywny proces zakładania sieci wodociągowych, czę-

sto w oparciu o źródła. Przykładem zasadniczej roli wody w osadnictwie na Wyżynie

Krakowsko-Częstochowskiej jest również Dolina Prądnika, gdzie proces ten ściśle

łączył się z obecnością wody źródlanej, która wykorzystywana była m.in. do celów kon-

sumpcyjnych i gospodarczych, a nieco później do celów rekreacyjnych i turystycznych

(Myga-Piątek 2001b).

W monografii powiatu chrzanowskiego z 1914 r. S. Polaczek pisze o znaczeniu

gospodarczym źródeł w Regulicach: Zdroje regulickie wypływają z sześciu otworów

w skale wapiennej, w równej położonych linii, jeden obok drugiego, tworzą sporą rzeczkę,
która w niedalekiej od źródeł odległości porusza dwa młyny i tartak. Dr. Lutostański,
z ramienia miasta Krakowa jako rzeczoznawca do Regulic wysłany, stwierdziwszy, iż młyny
te już od XVI. wieku istnieją, siłą wody źródeł regulickich poruszane, uznał źródła te za
odpowiednie do budować się mających wodociągów krakowskich. Woda z tych źródeł

miała grawitacyjnie spływać do Krakowa; zbyt duża jednak odległość (ponad 30 km)

sprawiła, iż projekt ten nie został zrealizowany.

Na bazie wydajnych źródeł krasowych rozwinęła się na Wyżynie działalność prze-

mysłowa; działały m.in. młyny zbożowe. Woda była podstawą istnienia „zagłębia” rze-

mieślniczego; największy rozwój gospodarczy Doliny Prądnika przypada na XVIII w.,

kiedy to oprócz młynów, powstały inne zakłady bazujące na wodzie źródeł: czerpalnie

papieru, browary, gorzelnie oraz tartaki. prochownie, hamernie, folusze, a później także

kaszarnie i olejarnie (Falniowska-Gradowska 1995). W XIX w. i w okresie międzywo-

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

31

jennym XX w., na bazie wody Prądnika, zasilanego wydajnymi źródłami krasowymi,

działało ponad 40 inwestycji gospodarczych, w tym 30 młynów zbożowych (Myczkowski,

Oremus 1985). Do dzisiaj przetrwało zaledwie kilka młynówek, a trzy z nich doprowa-

dzają wodę do czynnych młynów, mających również napęd elektryczny.

Również w zlewni Dłubni i Szreniawy są pozostałości starych budowli wodnych. Jeśli

utrzymane są w dobrym stanie, wpływają na podkreślenie walorów krajobrazowych

terenu. W obrębie źródła „Spod Młyna” w Kamieńczycach w zlewni Szreniawy, znaj-

duje się część starego, przeszło 100-letniego młyna. Obiekt ten zarówno pod względem

przyrodniczym, jak i krajobrazowym – z cennymi wartościami zabytkowymi – należy

do wyjątkowych na obszarze Wyżyny Miechowskiej. W początkach XX w. młyny

funkcjonowały niemal w każdej miejscowości leżącej nad Dłubnią. Koła poruszane siłą

wody wypływającej ze źródła lub siłą rzeki napędzały również urządzenia w kuźniach,

czy papierniach, które istniały m.in. w Młodziejowicach i Wilczkowicach. Do dnia dzi-

siejszego zachowało się jeszcze kilkanaście budynków drewnianych młynów wodnych,

m.in.: w Kończycach, Młodziejowicach, Raciborowicach, Wilczkowicach, Iwanowicach,

Sieciechowicach, Wysocicach, Małyszycach oraz w Imbramowicach (ryc. 2) (Baścik,

Partyka 2008). W dolinie Sanki – woda ze źródła w Mnikowie była doprowadzana do

młyna betonowymi rynnami, które zachowały się do dnia dzisiejszego.

Ryc. 2. Źródło „Hydrografów” w Imbramowicach (zlewnia Dłubni) – pomnik przyrody od 2002 r.

W głębi stary młyn, napędzany dawniej wodą ze źródła. Fot. M. Baścik

32

Maria Baścik

Źródła położone w obrębie jednostek osadniczych narażone są na silną antropo-

presję. Na zmiany składu chemicznego wód krasowych w zlewniach Prądnika i Rudawy

zwraca uwagę J. Różkowski (1996). Dużo do życzenia pozostawia estetyka obudowy

wypływów, która na terenie Wyżyny jest najczęściej betonowa. Zauważa się pewne

przejawy degradacji źródeł, m.in.: zaniedbanie otoczenia, uszkodzenie, zdewastowanie

obudowy źródła, czy też wręcz traktowanie miejsca wypływu wody podziemnej jako

wysypiska śmieci, co powoduje wyraźny dyskomfort w odbiorze krajobrazu. Zmiana

gospodarki wodnej spowodowała „zakłócenie” naturalnego funkcjonowania źródeł,

powodując jednocześnie dysharmonię w krajobrazie. Przykładem może być źródło

w Przybysławicach, w zlewni Dłubni, które przed założeniem wodociągów było in-

tensywnie wykorzystywane przez wiele gospodarstw. Odkąd źródło przestało być

użytkowane, obserwuje się bardzo duże zamulenie misy, zarastanie, dużą ilość glonów

na powierzchni wody, zaśmiecenie i zaniedbanie otoczenia (Baścik 2004). W 2002 r. –

z uwagi na bardzo duże walory przyrodnicze i krajobrazowe – źródło zostało uznane

za pomnik przyrody nieożywionej (Baścik, Pociask-Karteczka 2003). Woda wypływa tu

spod wapiennego zbocza i w obrębie podmokłej terasy Minóżki tworzy misę źródlaną

o powierzchni ok. 150 m

2

; obecnie wymaga ono rewitalizacji (ryc. 3, 4).

Ryc. 3. Źródło „Geografów” w Przybysławicach

(zlewnia Dłubni) – pomnik przyrody od 2002 r.

Stan w 2000 r. Fot. M. Baścik

Ryc. 4. Źródło „Geografów” w Przybysławicach

(zlewnia Dłubni). Stan w 2007 r. Fot. M. Baścik

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

33

Źródło – bodziec dla rozwoju rekreacji i turystyki

Otoczenie źródła jest znakomitym miejscem do rekreacji; w pobliżu wody człowiek

chętnie wypoczywa. Bliskość wody wpływa na nasze samopoczucie, nasze emocje, po-

prawia nastrój, uspakaja, porusza wyobraźnię. Dlatego też źródła mogą stanowić cel wy-

jazdów rekreacyjnych, a dla lokalnych społeczności – bodziec dla rozwoju turystyki.

Niektóre źródła w okolicach Krakowa są popularne wśród turystów, ze względu

na aspekty emocjonalne; cieszą się one bowiem sławą „źródeł miłości”. Przykładem

może być źródło w Ojcowie (zlewnia Prądnika), a właściwie wtórny wypływ ujęty

w metalową rurę. Obecna – stylizowana, kamienno-betonowa obudowa źródła wg

projektu J. Żółciaka pochodzi z 1986 r. (ryc. 5). Źródło cieszy się dużą popularnością

– szczególnie wśród młodzieży szkolnej; dzieje się tak zapewne nie tyle ze względu na

walory przyrodnicze, a za sprawą magicznej nazwy (Baścik, Partyka 2008). Inne źró-

dło „Miłości” znajduje się w Czatkowicach (zlewnia Rudawy), gdzie wypływ ujęty jest

w obudowę betonową w kształcie serca i stanowi swoisty element krajobrazu, budzący

zainteresowanie pielgrzymów i turystów (Baścik, Chełmicki 2002). O obudowie tego

źródła wspomina już S. Polaczek w monografii o ziemi chrzanowskiej z 1914 r.

Na obszarach chronionych, np. w par-

kach krajobrazowych istnieje możliwość

zaburzenia krajobrazu poprzez wznosze-

nie dużych obiektów turystycznych i ośrod-

ków wypoczynkowych w pobliżu źródeł. Ze

względu na łatwą dostępność turystyczną

zagrożone są źródła o unikatowych war-

tościach poznawczych i krajobrazowych.

Istnieje wszakże możliwość współpracy

ze specjalistami w zakresie zagospoda-

rowania przestrzennego i kształtowania

krajobrazu; przykładem może być opraco-

wanie A. Bieli (2007), będące propozycją

zagospodarowania otoczenia wybranych

źródeł w zlewni Prądnika na obszarze

Ojcowskiego Parku Narodowego.

Źródło mineralne – podstawa balneologii

W okolicach Krakowa od wieków znane są źródła mineralne, posiadające własności

balneologiczne. W Krzeszowicach wody siarczanowo-wapniowo-magnezowo-siarcz-

kowe wypływające ze źródeł: „Głównego” i „Zofii”, posiadają właściwości lecznicze.

Skład chemiczny tych źródeł badał m.in. A. Alexandrowicz (1872). Pod względem

stężenia siarczanów źródłom krzeszowickim dorównuje zaledwie kilka źródeł euro-

pejskich. Pierwsze łazienki, będące częścią organizowanego uzdrowiska wybudował

w 1778 r. książę August Czartoryski. Wtedy ocembrowano jedyne wówczas źródło

wody siarczanej – „Zdrój Główny”. Rok później Krzeszowice uznane zostały oficjalnie

uzdrowiskiem, które swoje apogeum popularności przeżywało w latach 30. XIX w.

Ryc. 5. Źródło „Miłości” w Ojcowie (zlewnia

Prądnika). Fot. M. Baścik

34

Maria Baścik

Znany był wówczas krótki czterowiersz:

Niech sobie inni jadą za granicę,
Skutkiem uprzedzeń albo cudzej rady,
Dla nas, krakowian, lepsze Krzeszowice
Niż Akwizgrany, Trenczyny, Karlsbady.

Po bardzo wielu latach zapomnienia, Krzeszowice powoli odbudowują swoją rangę

uzdrowiska, albo raczej ośrodka rehabilitacji opartego m.in. na kuracji wodnej.

W samym Krakowie wody mineralne były wykorzystywane jako środek leczniczy

już od XV w. Właściwości lecznicze wód siarczkowych Swoszowic znane były już

w średniowieczu, ale oficjalnie za wody lecznicze zostały uznane w 1974 r. (Rajchel

1998). W 2. połowie XIX w. badania wód swoszowickich badane były m.in. przez

E. Czarniańskiego (1860). Obecnie wypływają z dwóch źródeł mineralnych siarczano-

wo-wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych, siarczkowych: „Głównego” (studnia

artezyjska o głębokości 10,2 m) oraz „Napoleon”, które jest naturalnym wypływem

wody siarczkowej. Zarówno uzdrowisko Swoszowice, jak i Mateczny bazują głównie

na wodach mineralnych pochodzących z odwiertów.

Między innymi o wodach swoszowickich i krzeszowickich pisał J. Dietl (1858) iż:

należą do najdzielniejszych wód siarczanych, a gdyby je grzano umiejętnie, mogłyby nam
zupełnie wynagrodzić obecny brak cieplic siarczanych, nie wyłączając najmocniejszych
pomiędzy nimi, jakimi są cieplice Tronczyńskie i Bakuckie (Badeńskie pod Wiedniem).

Ciekawostką hydrogeologiczną, jest fakt istnienia jeszcze pod koniec XIX w. natural-

nego źródła solankowego o mineralizacji 11 g/dm

3

(Szajnocha 1891), które znajdowało

się w samym niemal środku Rynku Głównego w Krakowie, koło Sukiennic, niedaleko

wylotu ulicy św. Jana (ryc. 6). Woda wypły-

wała z małej studni; zostało ono zniszczone

prawdopodobnie ok. 1891 r. w trakcie prac

renowacyjnych rynku. Informacje o kra-

kowskich słonych wodach podał Florian

Sawiczewski – znakomity farmaceuta

i badacz wód mineralnych Polski południo-

wej – w Roczniku Wydziału Lekarskiego

Uniwersytetu Jagiellońskiego z 1845 r.,

ale wypływ wody był znany już przed 1806

r. Woda z tego źródła była stosowana

w celach leczniczych, zwłaszcza przez ubo-

gich mieszkańców Krakowa. Była to woda

o smaku słonawo gorzkim, temperaturze

12,5

o

C, miała żółtawy kolor i była bez

zapachu, zawierała chlorek sodu, chlorek

magnezu, chlorek wapnia, siarczek wap-

nia i siarczan sodowy (Wojtaszek 2002).

A. Kleczkowski w pracy dotyczącej chemi-

zmu czwartorzędowych wód podziemnych

Krakowa (2003) poświęca temu źródłu

wiele miejsca.

Ryc. 6. Skład chemiczny solanek śródkarpac-

kich i karpackich wg Władysława Szajnochy (1891)

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

35

Źródło – obiekt kultu

Być może ze względu na długo skrywaną tajemnicę swego pochodzenia, od wie-

ków otoczone było aurą niezwykłego zjawiska. Toteż od dawna funkcjonowały – i do

dzisiaj są znane – legendy o nimfach mieszkających przy wodach źródlanych. Źródło

jest synonimem początku, życia, młodości, zdrowia, miłości. Symbolem prawdy, świa-

domości duchowej, mądrości, sprawiedliwości, poetyckiej wrażliwości, przeznaczenia,

radości i żalu, siły życiowej, cudownego pokrzepienia, odnowy, a także oczyszczenia,

pragnienia, czy wreszcie – czystej wody (Kopaliński 2006). Jego motyw spotykany jest

we wszystkich kulturach i religiach świata.

Źródło stanowi szczególny element krajobrazu sakralnego, co wiąże się z symboliką

wody postrzeganej jako źródło życia. Woda źródlana kojarzy się najczęściej z wodą

krystalicznie czystą, orzeźwiającą, posiadającą właściwości lecznicze, szczególnie na

schorzenia oczu, różnego typu uczulenia, szkorbut, trąd, niepłodność czy reumatyzm.

Źródła były według tradycji miejscami objawień, bądź też cudownych uzdrowień.

Uznawane za święte, stanowią obiekt kultu, wzbudzają zainteresowanie licznych

pielgrzymów i turystów.

W okolicach Krakowa jest wiele przykładów źródeł, które związane są z kultem

świętych, nazwane ich imionami. W niektórych przypadkach samo powstanie źródła

w danym miejscu przypisuje się interwencji boskiej, najczęściej za pośrednictwem

świętych. Patronami źródeł są najczęściej św. Jan Chrzciciel i św. Jan Nepomucen,

a także święci: Roch, Kinga, Florian, Wojciech, Stanisław (biskup męczennik). Bar-

dzo wiele źródeł kojarzy się w religii chrześcijańskiej z kultem maryjnym, zazwyczaj

na pamiątkę objawienia. Nierzadko przy źródle budowano kaplicę, stawiano krzyż,

figurę lub ołtarz (Wiśniewski 1998). Historyczne informacje o „świętych źródłach”,

czasem podania i legendy, są przekazywane z pokolenia na pokolenie, notowane

w archiwach i księgach parafialnych.

Przykładami wypływów związanych z kultem świętych są położone w południo-

wej części Wyżyny źródła w Czernej koło Krzeszowic – św. Eliasza i św. Elizeusza.

Źródło Eljasza zostało omurowane w kształcie serca (ryc. 7), a obok jest kapliczka

z 1848 r. poświęcona temuż prorokowi. Od dawna istniała tendencja do obudowy-

wania wybranych źródeł urozmaiconymi

formami architektonicznymi, np.: źró-

dło św. Jana w zlewni Prądnika (ryc. 8)

obudowane jest glorietką pochodzącą

z 1933 r. (Myczkowski 1995).

Są również niewielkie źródełka, które

mają znaczenie lokalne, jak na przykład

Źródło Wody Suchetniej, które wypływa

wśród łąk, przy drodze z Witkowic do

Bibic. Sączy się z niego maleńki strumyk,

stanowiący dopływ Bibiczanki. Ponoć

woda ze źródła, o czym wiedzą mieszkań-

cy wszystkich okolicznych wiosek, potrafi

Ryc. 7. Źródło „Eliasza” w Czatkowicach

(zlewnia Rudawy). Fot. M. Baścik

36

Maria Baścik

leczyć i wzmacniać organizm. Szczególnie

dobroczynny wpływ na oczy i płuca ma

wywierać picie świeżo zaczerpniętej wody.

Ponoć wielu wyleczyła z suchot http://

www.towpradnik.republika.pl/geografia/

wody.html). W pobliskich Iwanowicach

– w zlewni Dłubni znajduje się źródło św.

Rocha, którego woda ma podobno leczyć

schorzenia oczu.

Niezależnie od rzeczywistej mocy

uzdrawiającej wody, pomocna z pewno-

ścią jest wiara w skuteczność jej działania

oraz pozytywne nastawienie do tajemnic

przyrody.

Ochrona źródeł

Źródła są ważnym elementem środowiska, kształtującym krajobraz, bardzo istotnym

dla funkcjonowania człowieka, a jednocześnie bardzo czułym na zmiany w środowi-

sku wywołane przez procesy naturalne i antropogeniczne. Źródło posiadające duże

znaczenie dla funkcjonowania człowieka w środowisku, powinno stanowić enklawę

krajobrazu naturalnego, ukształtowanego przez przyrodę (Baścik 2003). Ochrona

wszystkich źródeł powinno być oczywistym działaniem człowieka, jednakże dewastacja

wielu z nich oraz zanieczyszczenie środowiska sprawia, że działania zmierzające do

ochrony stały się koniecznością. Ochronie prawnej podlegają źródła w parkach na-

rodowych, parkach krajobrazowych i rezerwatach. Poza nimi ochrona sprowadza się

najczęściej do wyznaczenia strefy ochronnej źródeł stanowiących ujęcia wody pitnej.

Wiele źródeł – z uwagi na duże walory poznawcze, naukowe lub krajobrazowe – ma

unikatowy charakter, i te przede wszystkim powinny podlegać ochronie prawnej

w formie pomników przyrody nieożywionej.

Zarówno podczas badań krenologicznych Wyżyn: Krakowsko-Wieluńskiej

i Miechowskiej w latach 70. XX w. (Dynowska 1983), jak również podczas badań

przeprowadzonych po upływie ponad 25 lat (Chełmicki red. 2001), zwrócono uwagę

na wyjątkowe walory poznawcze i krajobrazowe źródeł Wyżyny, a także na potrzebę

ochrony najbardziej przyrodniczo cennych źródeł. Cenne przyrodniczo źródła Wy-

żyny Krakowsko-Wieluńskiej i Wyżyny Miechowskiej przedstawiły w swoich pracach

M. Drzał i I. Dynowska (1981, 1982, 1984). Na konieczność ich ochrony ponownie

zwrócono uwagę z początkiem XXI w. (Baścik, Pociask-Karteczka 2002). Wówczas

też sporządzono dokumentację źródeł i doprowadzono do utworzenia 16 nowych

pomników przyrody nieożywionej.

W okolicach Krakowa – 13 źródeł ma status pomnika przyrody nieożywionej, przy

czym wszystkie są źródłami krasowymi, położonymi w południowej części Wyżyny,

tj. w zlewniach Rudawy, Prądnika, Dłubni, Sanki oraz źródło w Tyńcu – zasilające

Ryc. 8. Źródło „Św. Jana” w Ojcowie (zlew-

nia Prądnika), ujęte dla lokalnych wodociągów.

Fot. W. Baścik

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

37

starorzecze Wisły. Kolejnych dziewięć źródeł objętych tego typu ochroną znajduje się

nieco dalej na północ od Krakowa – w zlewni Szreniawy. Łącznie – źródła tego ob-

szaru stanowią około 17% wszystkich źródeł – pomników przyrody w Polsce (Baścik,

Urban 2007).

Na uwagę zasługuje źródło w Imbramowicach, nazwane „Źródłem Hydrografów”,

o wydajności ponad 100 dm

3

/s, znajdujące się w obrębie Dłubniańskiego Parku Kra-

jobrazowego. Zlokalizowane w strefie uskoku, odznacza się wyjątkowymi walorami

poznawczymi i krajobrazowymi. W górnej części zlewni Dłubni, między Glanowem

a Wysocicami znajdują się bardzo interesujące źródła skalno-szczelinowe, m.in. „Jor-

dan” w Ściborzycach – utworzone w 1997 r. – jako jedno z pierwszych źródeł-pomników

przyrody na Wyżynie (ryc. 9). Charakterystyczny jest błękitno-turkusowy kolor wody

w rozlewisku o powierzchni ok. 30 m

2

. Widoczne jest bardzo wyraźne pulsowanie wody

wydobywającej się ze szczelin przykrytych warstwą aluwiów; co stanowi efektowne

zjawisko.

Do najbardziej interesujących wypływów na terenie Krakowa należy „Źródło Świę-

tojańskie”, (zwane też źródłem św. Jana z Kęt), wypływające w okolicach Tyńca spod

wapiennego wzgórza Duża Biedzinka (ryc. 10). Jest źródłem krasowym o wydajności

ok. 1–2 dm

3

/s (Rajchel 1997), które w 1997 r. uznano je za pomnik przyrody nieoży-

wionej; jest to jeden z dwóch pomników przyrody nieożywionej na terenie Krakowa.

Ryc. 9. Źródło „Jordan” w Ściborzycach (zlewnia Dłubni) – pomnik przyrody od 1997 r. Fot. M. Baścik

38

Maria Baścik

Ochrona źródeł, pomyślana całościowo jako ochrona nie tylko miejsca wypływu

wody podziemnej na powierzchnię ziemi, ale również jego otoczenia, łącznie z ele-

mentami przyrody ożywionej oraz elementów kulturowych, jest jednocześnie formą

ochrony krajobrazu – tożsamą z ochroną krajobrazu (Baścik 2003).

Istnieje potrzeba interdyscyplinarnych badań źródeł, które winny być polem

współpracy specjalistów różnych dyscyplin nauk, a ich nadrzędnym celem powinno

być typowanie źródeł do ochrony oraz przedstawienie sposobów ich użytkowania

i wskazanie możliwości zachowania ich w stanie możliwie naturalnym (Baścik, Cheł-

micki 2004). Źródła jako ważne ogniwo obiegu wody w przyrodzie, odgrywające dużą

rolę w kształtowaniu struktury krajobrazu, a jednocześnie posiadające duże znaczenie

dla funkcjonowania człowieka, powinny stanowić enklawy naturalnego krajobrazu.

Literatura

Alexandrowicz A., 1872, Rozbiór chemiczny dwóch źródeł wody siarczanej w Krzeszowicach,

„Rocz. Tow. Nauk. Krak.”, Poczet 4, T. 21(44).

Alexandrowicz S.W., Wilk Z., 1962, Budowa geologiczna i źródła Doliny Prądnika w Ojcow-

skim Parku Narodowym, „Ochrona Przyrody”, 28, 187–210.

Baścik M., 2003, Źródła w krajobrazie Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej,

[w:] U. Myga-Piątek (red.), Woda w krajobrazie, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”,

t. II, PTG, Oddział Katowicki, Sosnowiec.

Ryc. 10. Źródło św. Jana z Kęt. („Świętojańskie”) w Tyńcu (Przyrzecze Wisły) – pomnik przyrody od

1997 r. Fot. J. Baścik

Źródła w krajobrazie okolic Krakowa

39

Baścik M., 2004, Walory krajobrazowe chronionych źródeł Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej

i Miechowskiej, [w:] J. Partyka (red.), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kultu-

rowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców, s. 97–102.

Baścik M., Chełmicki W., 2002, Źródła. Przyroda, geografia, mistyka, [w:] J. Kułtuniak (red.),

Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia, t. XI, Wyd. „Śląsk”, Katowice, s. 119–146.

Baścik M., Chełmicki W., 2004, Źródło jako obiekt badań interdyscyplinarnych, [w:] B. Izma-

iłow (red.), Przyroda, Człowiek, Bóg, Inst. Geogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kraków, s. 149–170.

Baścik M., Chełmicki W., 2006, Źródła w badaniach krakowskich geografów uniwersyteckich,

Alma Mater, wyd. spec. 86: 19–22.

Baścik M., Partyka J., 2008, Przewodnik sesji terenowych, [w:] M. Baścik, J. Partyka (red.),

Wody na obszarach chronionych, Inst. Geogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Ojcowski Park Narodowy,

Polskie Towarzystwo Geograficzne, Kraków, s. 127–188.

Baścik M., Pociask-Karteczka J., 2002, Źródła Wyżyny Śląsko-Krakowskiej i Wyżyny Mało-

polskiej o znacznych walorach przyrodniczych. Propozycje ochrony, [w:] T. Ciupa, E. Kupczyk,

R. Suligowski (red.), Obieg wody w zmieniającym się środowisku, Prace Inst. Geogr. Akad. Świętokrz.

w Kielcach, 7, Akad. Świętokrzyska im. J. Kochanowskiego, Inst. Geogr., Kielce, s. 23–41.

Baścik M., Urban J., 2007, Konserwatorska ochrona źródeł w Polsce [w:] P. Jokiel, P. Mo-

niewski, M. Ziułkiewicz, (red.), Źródła Polski. Wybrane problemy krenologiczne, Wydz. Nauk

Geogr. Uniw. Łódzkiego, Łódź, s. 320–329.

Biela A., 2007, Ochrona i zagospodarowanie źródeł w zlewni Prądnika, Praca dyplomowa,

Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Chełmicki W. (red.), 2001, Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany

w latach 1973–2000, Inst. Geogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kraków, ss. 128.

Czarnecka H., 1973, Reżim źródeł na Wyżynie Małopolskiej, „Prace IMGW”, 6, 59–151.
Czarnecka H., 1973, Rozmieszczenie źródeł na Wyżynie Małopolskiej, „Prace i Studia IG

UW”, 14, ss.70.

Czyrniański E., 1869, Rozbiór chemiczny wód ziarczanych Lubieńskiej i Swoszowickiej, „Roczn.

Tow. Nauk., Krakowskiego”, 27, Kraków, s. 75–111.

Dietl J., 1858, Uwagi nad zdrojowiskami krajowemi ze względu na ich skuteczność, zastosowanie

i urządzenie, cz.1, W Drukarni C.K. Uniwersytetu, Kraków, ss. 363.

Drzał M., Dynowska I., 1981, Cenne przyrodniczo źródła na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej,

„Studia Ośrodka Dokum. Fizjogr.”, 8: 327–381.

Drzał M., Dynowska I., 1982, Cenne przyrodniczo źródła na Wyżynie Miechowskiej, „Studia

Ośrodka Dokum. Fizjograf.”, 10: 323–359.

Drzał M., Dynowska I., 1984, O potrzebie ochrony źródeł w gospodarowaniu wodą na obszarze

zachodniej części Wyżyny Małopolskiej, „Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr.”, 59: 67–74.

Dynowska I., 1983, Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, „Studia Ośrodka

Dokum. Fizjograf.”, 11. ss. 244.

Falniowska-Gradowska A., 1995, Ojców w dziejach i legendzie, Wyd. Ojcowski Park Naro-

dowy, Ojców, ss. 289.

Kleczkowski A., 2003, Kształtowanie chemizmu czwartorzędowych wód podziemnych Krakowa

1870–2002; Tendencja dalszych zmian, Wydział Geologii AGH, Kraków.

Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Kopaliński W., 1999, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Myczkowski Z., 1995, Regionalizm architektoniczno-krajobrazowy Doliny Prądnika, „Prądnik.

Prace Muz. Szafera”, 10: 135–188.

40

Maria Baścik

Myczkowski Z., Oremus F., 1985, Zespoły młynarskie w krajobrazie doliny Prądnika, „Teka

Komisji Urban. i Architekt.”, 19: 99–108.

Myga-Piątek, 2001b, Wpływ gospodarki wodnej na przemiany krajobrazu Doliny Prądnika, [w:]

J. Partyka (red.), Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,

Ojców, s. 69–72.

Olszewski K., 1884, Rozbiór chemiczny wody siarczanej swoszowickiej ze zdroju „Głównego”

i zdroju „Napoleona”, Kraków.

Pol W., 1851, Hydrografia, Kraków.
Pol W., 1869, Obrazy z życia i natury, Ser. I Północny wschód Europy, t. 1, Tow. Przyj.

Oświaty, Kraków.

Polaczek S., 1914, Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Monografia historyczno-

geograficzna, wyd. II rozszerzone, Nakł. Wydz. Rady Powiatowej Chrzanowskiej, Kraków.

Przesmycki P., 1913, Źródła ginące w piaskach olkuskich, „Ziemia”, 4, 2.
Przesmycki P., 1921, Źródła rzeki Białej i Szreniawy, „Przegl. Górn.-Hutn.”, 13, 10.
Rajchel L., 1997, Źródło Świętego Jana z Kęt, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, 53, 5: 70–76.
Rajchel L., 1998, Wody mineralne i akratopegi Krakowa, „Przegląd Geol.”, 46, 11, 1139–

1145.

Różkowski J., 1996, Przeobrażenia składu chemicznego wód krasowych południowej części

Wyżyny Krakowskiej (zlewnia Rudawy i Prądnika), Wyd. UŚ, Kras i Speleologia, nr spec. 1.

Sawiczewski J., 1845, Wiadomość o wodzie słonej, krakowskiej, „Rocznik Wydziału Lek.

w Uniw. Jagiell.”, VIII, 2, 125–132.

Siwek J., 2004, Źródła w zlewniach Prądnika, Dłubni i Szreniawy. Naturalne i antropogeniczne

uwarunkowania jakości wód, Inst. Geogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Kraków, ss. 98.

Szajnocha W., 1891, Źródła mineralne Galicyi, pogląd na ich rozpołożenie, skład chemiczny

i powstawanie, Nakł. Akademii Umiejętności, Kraków, ss. 111.

Torosiewicz T., 1849, Źródła mineralne w Królestwie Galicyi i na Bukowinie pod względem

fizyczno-chemicznych własności, tudzież rozbiór fizykalno-chemiczny wód mineralnych w Iwoniczu,

Lwów, ss. 124.

Wiśniewski M.W., 1998, Lecznicze źródełka w miejscach sakralnych, Inst. Teolog. Ks. Mi-

sjonarzy, Kraków.

Wojtaszek T., 2002, Historia uzdrowisk krakowskich, Krakowskie Studia Małopolskie Kraków.
Zaręczny S., 1894, Atlas geologiczny Galicji. Tekst do zeszytu III. Akad. Umiejętności, Kraków.
(http://www.towpradnik.republika.pl/geografia/wody.html).